ROME EN FLORENCE

Kunstreis 23 september t/m 3 oktober 2014 Gids: ROME EN FLORENCE •
Inleiding / Gebruik van de gids •
Vluchtschema ( onder voorbehoud van eventuele vluchtschema wijzigingen ) •
Opdrachten kunstgeschiedenis en geschiedenis •
Rome Ø Introductie Ø Naar het Centrum van de stad (Van Ostia naar station Piramide) Ø Korte geschiedenis van Rome Ø Karakteristieken van de stad Ø De bezienswaardigheden •
§
(Klassieke) Oudheid §
(Vroeg-­‐) Christelijk + Middeleeuwen §
Renaissance §
Barok §
19de eeuw tot heden Florence Ø Korte geschiedenis Ø Bezienswaardigheden §
(Vroeg-­‐)Christelijk + Middeleeuwen §
Renaissance §
19de eeuw tot heden •
•
Ochtend spreuk in ‘t Italiaans Kijkwijzer • Gedragscode stedenreis INLEIDING Gebruik van de gids Deze gids volgt de periodes van de geschiedenis van Rome. Dezelfde indeling is aangehouden voor Florence, hoewel daar niet van alle periodes interessante bezienswaardigheden aanwezig zijn en vooral de periode van de Renaissance prominent vertegenwoordigd is. Het gaat om de volgende periodes: 1.
2.
3.
4.
5.
(Klassieke) oudheid, Vroeg-­‐Christelijke periode en middeleeuwen, Renaissance, Barok en 19de eeuw tot heden. De bezienswaardigheden zijn ingedeeld naar deze periodes. Zo weet je, bij het bezoeken, bezichtigen en bestuderen daarvan steeds over welke tijd het gaat. Sommige bezienswaardigheden bestrijken meerdere periodes, zoals de San Clemente in Rome. In dat geval wordt verwezen naar de plaats van de beschrijving. Deze gids biedt voor elke bezienswaardigheid een korte beschrijving: basisinformatie die je desgewenst kunt aanvullen met informatie ter plekke, een reisgids (bijv. Michelin, ANWB-­‐gids) of anderszins. Verder staat bij de meeste beschrijvingen, onder het kopje ‘in de buurt’, wat er in de omgeving nog meer te vinden is. Zo kun je van tevoren een wandeling uitstippelen. Voor de vakken kunstgeschiedenis en geschiedenis moet je een aantal opdrachten maken die verband houden met de genoemde periodes. De opdrachten vind je in deze gids. Afspraken en gebruik van de gids Elke dag na de periode vertrek je met een groepje naar Rome en bezoekt een aantal bezienswaardigheden die in de gids beschreven zijn. Je moet dus nagedacht hebben met wie je op pad gaat en wat je gaat zien. De dag erna worden deze bezoeken tijdens de periode geëvalueerd en nieuwe plannen gemaakt. De grote lijn van de gids volgt de tijdslijnen/periodes uit de geschiedenis van Rome zoals: oudheid, Klassieke oudheid, vroeg Christelijk en middeleeuwen, Renaissance, Barok en de 19de eeuw tot heden. JE MAG NOOIT ALLEEN OP PAD. Natuurlijk kun je wisselen van groep en een nieuwe route maken als je in de stad bent. Uitwisselen van gegevens en evalueren kan ’s morgens tijdens de periode in het hotel. Dit doe je samen met de mentor in klassen verband. 2
MEETING POINT ROME: Sant Maria in Aracoeli 18.00 uur Deze trappen zijn naast het grote monument van Vittorio Emanuel Piazza Venetia en naast de trappen van de Capitolijnse heuvel Elke dag spreken we om 18.00 af op de genoemde plek. Dit is verplicht en er is geen excuus voor te laat komen of niet verschijnen MEETING POINT FLORENCE: Santa Croce 18.00 uur Elke dag spreken we om 18.00 af op de genoemde plek. Dit is verplicht en er is geen excuus voor te laat komen of niet verschijnen 3
Vluchtschema (onder voorbehoud van eventuele vluchtschema wijzigingen) : Groep I • Dinsdag 23-09-2014 (Vlucht KL1597)
o Vertrek Amsterdam : inchecken 05.30 uur
o Aankomst Rome : 09.35 uur
• Vrijdag 03-10-2014 (Vlucht KL1602)
o Vertrek Rome : 12.55 uur
o Aankomst Amsterdam : 15.25 uur
Groep II
• Dinsdag 23-09-2014 (Vlucht KL1601)
o Vertrek Amsterdam : inchecken 07.30 uur
o Aankomst Rome : 11.55 uur
• Vrijdag 03-10-2014 (Vlucht KL1604) Vertrek Rome : 17.30 uur
o Aankomst Amsterdam : 20.00 uur
Groep III
• Dinsdag 23-09-2014 (Vlucht KL1603)
o Vertrek Amsterdam : inchecken 12:15 uur
o Aankomst Rome : 16.25 uur
• Vrijdag 03-10-2014 (Vlucht KL1608)
o Vertrek Rome : 19.55 uur
o Aankomst Amsterdam : 22.20 uur
Groep I, klas 12C aangevuld met leerlingen uit 12E woonachtig in de buurt van
Amsterdam/Schiphol
Groep II, klas 12F, aangevuld met leerlingen uit klas 12E
Groep III, klas 12D, aangevuld met leerlingen uit klas 12E
Bagage: 1 stuk handbagage p.p.max.55x25x35cm/12 kg
1 stuk in te checken bagage van max. 23 kg p.p.
4
Opdrachten Kunstgeschiedenis en Geschiedenis Kunstgeschiedenis De opdracht is om een Musée -­‐ imaginaire te maken waarin je bezienswaardigheden beschrijft, afbeeldingen en/of tekeningen bijvoegt van een gebouw, monument, schilderij of beeld, enz. Als het een monument, een beeld of schilderij is noem dan waar je het hebt gezien. Uit elke periode moet minstens een beschrijving zijn. Dus een uit de oudheid, een uit de klassieke oudheid, Vroeg Christelijk enz. Denk eraan tijdens je bezoek aan Florence bezoek je ook nog veel mooi’s en telt dus ook mee!! Het Musée Imaginaire moet voor de HAVO bestaan uit 8 beschrijvingen en voor het VWO uit 10. TIP!! Neem een Logboek/schetsboek mee ! (Kleur) potloden, pen en tekenmateriaal, om terplekke aan de opdracht te werken ! Een kijkwijzer kan uitkomst bieden met het opstellen en ordenen van een beschrijving voor je Musée Imaginaire. (Kijkwijzer vind je achterin de gids) Verder ben je geheel vrij op te beschrijven waardoor je getroffen en enthousiast voor bent geraakt. Inleverdatum Musée Imaginaire: woensdag 8 oktober! (Zorg dat de je tijdens de kunstreis de opdracht al zoveel mogelijk af hebt.) Geschiedenis Het gaat er bij deze opdracht om dat je de geschiedenis verbindt met datgene wat je ziet/hebt gezien. Je schrijft een kort betoog aan de hand van een door je zelf gekozen vraag of stelling. Je ‘bron’ is een of meerdere ‘bezienswaardigheden’. Spelregels: Je maakt twee betogen uit een verschillende periodes. Formuleer een vraag/stelling Geef aan welke periode (één van de vijf) jouw betoog betreft; Geef aan welk(e) tijdvak(ken) en kenmerkend aspect(en) aan de orde zijn; Geef aan wat je bronnen zijn en in hoeverre ze betrouwbaar zijn met betrekking tot je vraagstelling; • Geef een goede, nauwkeurige beschrijving van je bronnen (= de betreffende bezienswaardigheden) •
•
•
•
•
5
• Ga uit van wat je ziet en gebruik de informatie van deze reisgids, eventueel aangevuld met korte informatie van een andere reisgids, docent of informatie ter plekke. Het is zeker niet de bedoeling dat je veel extra informatie toevoegt, hoewel dat natuurlijk niet verboden is. • Beantwoord je eigen vraag/stelling. Lukt dat niet, dan kun je ook altijd de vraag aanpassen aan datgene wat je wel weet. • Lengte: ongeveer één getypt velletje A-­‐4. Mag iets meer of iets minder. • Inleverdatum: uiterlijk vóór de herfstvakantie, dus 10 oktober 2014 • Het gemiddelde cijfer van de twee betogen tellen mee voor je SE-­‐cijfer. Weging: 5%. • Voorbeeld. Vraag: Hoe worden de christenen behandeld t.t.v. de eerste Romeinse keizers? Periode: (Klassieke) Oudheid en/of Vroeg-­‐Christendoem. Tijdvak: Tijd van Grieken en Romeinen; Kenmerkende aspecten: Het Romeins Imperium en/of: Jodendom en Christendom. Bronnen: Colosseum en kerk San Stefano Rotondo. 6
ROME INTRODUCTIE Eeuwen lang hebben kunstenaars en filosofen in Rome hun inspiratie opgedaan dankzij bewaard gebleven en/of opgegraven gebouwen, voorwerpen en geschriften uit de Etruskische, Romeinse, vroegchristelijke, renaissancistische en barokke periodes. Tot het einde van het neoclassicisme (ca. 1900) was Rome het grote voorbeeld waaruit eindeloos geput kon worden. Voor de katholieke wereld is Rome nog steeds het religieuze centrum van de wereld. Ook in onze staatsinstellingen en rechtspraak is de invloed van het Romeinse rijk terug te vinden. Zelfs de naam van de stad is betekenisvol: Roma betekent macht, geweld. Keer je deze naam om dan ontstaat de geheime mysterienaam van Rome, die in de tempel van Vesta op het Forum werd uitgesproken: Amor. In de Romeinse mysterietempels werd nog een andere verborgen naam voor de stad gebruikt: Flora. (Het bloemachtige, bloeiende, ontluikende) NAAR HET CENTRUM VAN DE STAD (Vanaf het hotel in Ostia naar station Piramide) Vanuit Ostia waar we ons hotel hebben gaan we met de metro naar Rome. We stappen uit bij het Metrostation Piramide in Rome. Zodra je het station verlaat zie je links de piramide van Cetius en rechts de oude stadsmuur. Deze Aureliaanse muur, genoemd naar keizer Aurelius heeft een lengte van 20 km. Deze stadsmuur werd in de 3e eeuw na Chr. gebouwd om de stad tegen invallen van barbaren te beschermen. Hij is over grote delen nog perfect bewaard gebleven, met stadspoorten en al. Binnen die muur liggen de zeven heuvels van Rome: Capitool, Palatijn, Quirinaal, Coelius, Aventijn, Esquilino, en het Viminaal. Aan de overkant van de Tiber ligt dan nog de heuvel van Janiculus waartegen nu de schilderachtige volkswijk Trastevere gelegen is. Wie de koepel van de St. Pieter beklimt, kan naast het prachtige uitzicht ook zien hoe deze acht heuvels het stadsbeeld domineren. Om je in deze binnenstad te kunnen oriënteren is het nodig om iets te weten van de historische ontwikkeling van de stad. ORIENTATIE Wij vertrekken altijd met de metro uit Ostia, station Ostia Centro en stoppen bij het Metrostation Piramide in Rome. Daar gaat de metro niet verder dus dat is makkelijk. Zo ga je ook altijd weer terug naar Ostia. In Ostia moet je wel opletten dat je uitstap bij station Ostia Centro. 7
Als je in Rome uit het Metrostation stapt dan zie je links de Piramide van Cetius, een Romeins veldheer die als grafmonument een piramide voor zichzelf heeft laten maken. Rechts zie je een stuk oude stadsmuur. Recht voor je een beetje naar rechts loopt een grote weg die eerst V.D. Piramide Cestia heet en dan Viale Aventino. Na twintig minuten lopen zie je links Circus Maximus (een oude renbaan) vervolgens loop je over de Via di S. Gregorio zo tegen het Colosseum aan. 8
KORTE GESCHIEDENIS ROME (volgt de tijdslijn/periodes uit de geschiedenis) OUDHEID Voordat de Romeinen hun macht uitbreiden over Italië, woonden de Etrusken over grote delen Midden-­‐ Italië. Zij vormden geen gecentraliseerd rijk, maar verschillende stadstaten vormde een losse federatie. De Romeinen hebben veel gewoonten van hen overgenomen, zoals de gewoonte om de wil van de goden op te maken uit de vlucht van vogels of uit de vorm van de lever van geofferde dieren. Ook de spelen en de gladiatorenwedstrijden zijn van Etruskische oorsprong. De Etrusken hebben o.a. mooie, verfijnde terracotta beelden nagelaten. Veel Etruskische kunst is te zien in de Villa Giulia in Rome. Archeologen hebben vastgesteld dat er in de bronstijd (1500 v. Chr.) al een nederzetting heeft bestaan op de Palatijn. Een veel oudere legende noemt als oervader van de Romeinen de uit het brandende Troje (omstreeks 1250 v. Chr.) gevluchte held Aenaeas, zoon van Afrodite. Hij moest zich halverwege zijn lange zwerftocht van Dido, de koningin van Carthago, losmaken voordat hij de streek rond Rome bereikte. KLASSIEKE OUDHEID Volgens der officiële geschiedschrijving is Rome gesticht in het jaar 753 v. Chr. Het is het verhaal van de twee wolvenkinderen Romulus en Remus. Het beeld van de wolf die de twee jongens zoogt, is op vele plaatsen in de stad te zien, het is het beeldmerk van de stad. Nog ieder jaar wordt op 21 april de stichting van Rome herdacht. Vele jaren daarvóór – nog steeds volgens de legende -­‐ was het Aeneas, die rond 1250 vluchtte uit het brandende Troje, dat net door de Grieken was veroverd. Aeneas was de zoon van de godin Venus (Aphrodite) die via Carthago Italië bereikte en een vestiging stichtte bij het latere Rome. De latere keizer Augustus beweerde rechtstreeks af te stammen van Aeneas. De stad is gebouwd op zeven heuvelen: Capitolijn, Aventijn, Palatijn, ….Nadat de nakomelingen van Romulus de omringende buren overwonnen hadden, voegden zij de dorpjes op de heuvels samen tot één stad. Het moeras aan de voet van het Capitool werd drooggelegd en daar ontstond later het Forum Romanum. De Romeinse geschiedenis wordt ingedeeld in de koningstijd(753-­‐504 v.Chr.) , de republiek (509-­‐27 v.Chr.) en de keizertijd. (27 v.Chr. – 476(?)) n. Chr .) Onder het bewind van zeven koningen (753-­‐504) begon Rome zich te ontwikkelen tot een invloedrijke macht in Italië. Ten tijde van de Republiek (509-­‐27 v. Chr.) breidden de Romeinen hun heerschappij uit over heel Italië en zij versterkten hun greep op de omringende volken door de aanleg van zes militaire wegen waaronder de Via Appia Antica waarvan een gedeelte nog steeds in zijn oude staat te bezichtigen valt. Rond 250 v.Chr. was de bevolking van de stad al 9
uitgegroeid tot 100.000 inwoners! In 27. v. Chr. begon het Keizerrijk met de regering van Augustus. Onder deze keizer werd Rome een waardige hoofdstad van een groot rijk. Hij liet stijlvolle openbare gebouwen, baden, theaters en tempels bouwen, op en rond het Forum Romanum. Zelf heeft hij ooit eens gezegd: "Ik vond Rome in steen, ik laat het in marmer achter." Iedere opvolger van Augustus heeft bijgedragen tot de verfraaiing van Rome. Zoals Nero die na de grote brand in 64 na Chr. een prachtig paleis heeft laten bouwen het Domus Aurea (gouden huis). Elke keizer zijn eigen forum …… In het begin van de 2e eeuw bereikte de stad Rome het hoogtepunt van haar glorie. Het rijk was op zijn grootst onder de keizers Hadrianus (..) en Trajanus(…). De stad Rome telde in die dagen een bevolking tot meer dan één miljoen inwoners. Door diverse oorzaken, zoals corruptie en traagheid van het ambtelijk apparaat, nam de voorspoed van de stad daarna geleidelijk af. De bevolking liep terug door de vele branden en epidemieën. In het jaar 283 werd het Forum Romanum door brand verwoest en zou niet meer hersteld worden. VROEG-­‐CHRISTELIJK EN MIDDELEEUWEN In 313 besloot keizer Constantijn de hoofdstad van het rijk te verplaatsen naar Constantinopel, bij het tegenwoordige Istanbul). De stad Rome verloor daarmee een deel van haar macht en aanzien. Het jaar 313 is ook in een ander opzicht een zeer belangrijk jaartal: Keizer Constantijn bekeerde zich tot het Christendom. De christenen werden niet langer vervolgd en konden hun geloof nu in alle openbaarheid belijden. Christelijke basilieken werden gebouwd. De tijd van de tempels was voorbij. In de Middeleeuwen had Italië te lijden onder de eindeloze invallen van plunderende en moordende barbaren. Rome veranderde letterlijk in een dorp. Uit de chaos van die tijd kwam een nieuwe macht naar voren: het pausdom. Paus Leo 1 (440-­‐461) had als bisschop van Rome en dus opvolger van Petrus het primaat van de westerse kerk voor zich opgeëist. In de 8e eeuw begonnen de pausen aanspraak te maken op de politieke macht over Italië op grond van een document, de z.g. ‘Constantijnse Schenking’, dat later een vervalsing bleek te zijn. Er is geen deel van Rome dat duidelijk het Rome van de Middeleeuwen genoemd kan worden. De bouwstijlen van het romaans en de gotiek zijn goeddeels aan Rome voorbijgegaan. Toch is dat Middeleeuwse Rome er wel, maar op een bijna verborgen manier. Het ligt uitgespreid over heel het gebied binnen de Aureliaanse muur, maar beheerst het stadsbeeld nergens. Er liggen een aantal kerkjes verspreid over de verschillende heuvels. Die kerken in de vroegchristelijke basiliekstijl vallen doorgaans niet op, hun buitenkant is sober en niet uitnodigend. Maar wie binnentreedt, vindt er de mozaïeken, cosmaten-­‐versieringen en kloosterhoven met goed bewaard gebleven vroegchristelijke motieven. Daarnaast zijn er nog steeds indrukwekkende, sombere vesting-­‐ en woontorens. 10
Maar het duidelijkst manifesteert zich het middeleeuwse Rome in de klokkentorens. Zelfs bij kerken die later in barokstijl zijn herbouwd kun je zien dat de klokkentorens van veel oudere datum zijn en zij geven het straatbeeld van Rome soms op een verrassend moment nog een middeleeuws accent. RENAISSANCE De Renaissance kwam in Rome op gang nadat de pausen zich in 1377 weer in Rome vestigden. Zij maakten korte metten met ieder verzet tegen hun beleid en domineerden de stad 400 jaar lang. Maar ook waren de pausen in de 15e en 16e eeuw de beschermheren van kunst en cultuur waardoor Rome de belangrijkste stad in de christelijke wereld werd. Deze culturele explosie werd door de kroniekschrijver Vasari voor het eerst rinascimento of wedergeboorte van de roemrijke dagen van het Grieks-­‐ Romeinse verleden van Italië genoemd. Het is de tijd van o.a. Leonardo da Vinci en Michelangelo. Paus Julius II (1503-­‐13) maakte plannen voor de nieuwe St.Pieter en gaf Michelangelo opdracht het plafond van de Sixtijnse kapel te schilderen terwijl Rafaël de opdracht kreeg de Stanza te decoreren (te zien in het Vaticaans museum). Aan deze overweldigende bloeiperiode werd plotseling een einde gemaakt door de inval van muitende troepen van de Duitse keizer in 1527. In de geschiedenis staat dit drama bekend als de Sacco di Roma, de plundering van Rome. BAROK Ondanks de enorme vernielingen herstelden de Romeinen opnieuw hun stad en bleef de kunst bloeien. In de 16e en 17e eeuw werden veel nieuwe kerken gebouwd, ook de meeste koepels en paleizen dateren uit deze tijd. Wat wel jammer is, is dat veel oudere kerken en basilieken gemoderniseerd werden (dwz. in barokke stijl veranderd) en daardoor vaak hun oorspronkelijke karakter verloren. Het is nu vooral paus Sixtus V (1585-­‐1590) die aan de verdere uitbreiding een belangrijke stoot gaf. Hij plaatste verschillende obelisken op de pleinen, bouwde o.a. een nieuw Lateranenpaleis. Bernini (beeldhouwer, architect) zou nog lange tijd profiteren van de barokke voortvarendheid die deze paus in gang zette. 19DE EEUW TOT HEDEN In 1808, na de Franse revolutie, werd Rome bezet door de troepen van Napoleon. In de 19de eeuw begon zich ook in Italië het nationale bewustzijn te ontwikkelen. Het land was nog verdeeld in diverse vorstendommen, waaronder de Pauselijke Staat. Na jaren strijd o.l.v. de idealist Mazzini, de vrijheidsstrijder Garibaldi en de politicus Cavour werd Italië in 1870 een nationale eenheid onder koning Victor Emanuel II. Even was Florence (1865-­‐1871) hoofdstad, maar in 1871 werd Rome uitgeroepen tot hoofdstad van het nieuwe koninkrijk. 11
Fascisme / Mussolini In 1922 veroverde Mussolini de macht in Italië na de Mars op Rome. Na de Eerste Wereldoorlog leek het land onregeerbaar, vanwege de opgelopen frustraties n.a.v. de oorlog, de economisch slechte situatie en de daarmee gepaarde strijd tussen radicale bevolkingsgroepen, m.n. socialisten en fascisten. Het leiderschap van Mussolini ontwikkelde zich in de jaren na 1922 tot een fascistische, totalitaire dictatuur. Hij liet zich aanspreken als “Il Duce”, de leider. In 1929 erkende hij met het Verdrag van Lateranen Vaticaanstad als een onafhankelijke staat. Mussolini was het grote voorbeeld van Adolf Hitler die elf jaar later in Duitsland de macht overnam. Steeds meer kwam Mussolini in de greep van Hitler, van wie hij o.a. het antisemitisme overnam. Hij werd steeds minder populair en aan het eind van oorlog, op 28 april 1945 werden Mussolini en zijn vriendin geëxecuteerd door Italiaanse partizanen. In Milaan werden de lijken van Mussolini samen met die van vier lotgenoten aan de voeten opgehangen bij een benzinestation, waar ze werden bespot en aangevallen door de menigte. In 1957 werd Mussolini door de familie herbegraven in de buurt van zijn geboortedorp Predappio. 12
KARAKTERISTIEKEN VAN DE STAD De meeste monumenten zijn gebouwd uit travertijn (steensoort die uit de omgeving wordt gehaald), uit marmer en tufsteen. Travertijn heeft van zichzelf een honingachtige kleur. Je vindt het terug aan de gevels van kerken en paleizen maar ook de buitenmuur van het Colosseum bestaat uit travertijnblokken. Veel huizen zijn gebouwd uit tufsteen; die verweert echter zo snel, dat men ze met lagen pleisterkalk moet overtrekken en daar worden de traditionele kleuren geel, rood of roodbruin voor gebruikt. Gebouwen uit de oudheid zijn dikwijls met marmer bekleed; het valt op hoeveel verschillende soorten marmer verwerkt zijn. Maar je zult ook gebouwen uit de keizerlijke tijd zien die in bakstenen zijn opgetrokken met hier en daar nog wat beton en groen uitgeslagen brons daartussen. De geelachtige kleur van travertijn, de herfstkleuren op de tufsteen, de roestbruine bakstenen en de gouden kleur die dikwijls over het geheel ligt, vormen het kleurenpalet van Rome. Daarbij voegt zich dan nog het grauw van de straatstenen (lava) en het vele groen van struiken en bomen. Aquaducten Het water van de Tiber was niet schoon genoeg en daarom werd er al in de 5e eeuw v. Chr. gebruik gemaakt van bronwater uit de bergen rond Rome. Rond 312 v. Chr. werd het eerste aquaduct in gebruik genomen. Het bekendste is het aquaduct van Claudius (38-­‐52 na Chr.) dat 69 km lang moet zijn geweest. De resten van dit aquaduct, met zijn imposante bogenrijen, kun je nog zien wanneer je de via Appia bezoekt. Niet alleen thermen (badhuizen) werden zo van water voorzien maar ook alle fonteinen en niet te vergeten de toiletten in de stad. Bogen Triomfbogen werden sinds de 2e eeuw v. Chr. opgericht voor zegevierende veldheren. Ze waren bedoeld als monument en niet als portalen of stadspoorten. Alleen tijdens de thuiskomst kon een zegevierend leger met aan het hoofd een Centurion ongewapend slechts eenmaal onder de triomfboog doorlopen. De bekendste triomfbogen zijn die van Titus en Septimius Severus beide op het Forum Romanum en die van Constantijn achter het Colosseum. Tenslotte vinden we de Janusboog bij het Piazza Bocca della Verita Bruggen Vijf bruggen van de 23 die in Rome de Tiber overspannen, zijn terug te voeren op de Romeinse oudheid. De mooiste en bekendste is de Aelische brug, beter bekend als de Engelenbrug, door Hadrianus in 136 gebouwd. De drie middelste bogen stammen nog uit zijn tijd, de beelden zijn van Bernini en zijn leerlingen uit de 17e eeuw. Op weg naar de volkswijk Trastevere zul je zeker de Ponte Fabrizio oversteken die dateert uit 62 v. Chr. Op de brug heb je aan weerszijden een mooi uitzicht. Links zie je nog de 13
resten van de oudste brug van Rome de Pons Aemilius. (179 v. Chr.) Ze was de eerste brug ter wereld die van bogen werd voorzien en daarmee het prototype van alle bruggen ter wereld. Ze is in 1598 door watersnood verwoest en heet sindsdien Ponto Rotto (= vernield). De Pons Cestius aan de andere kant van het Tibereiland stamt uit 44 v. Chr. Op het Tiber eilandje werd in de antieke tijd de genezende god Aesculapus (een metamorfose van de Egyptische bouwmeester Imhotep) vereerd. Op de ruïnes van de tempels staat nu de St. Bartolomeo met zijn romaanse klokkentoren uit de 12e eeuw. Fonteinen Rome wordt ook wel eens de stad van het zingende water genoemd. Terecht, meer dan duizend fonteinen zijn er te vinden. Zelden zul je in Rome een plein zien, dat niet door een fontein wordt versierd. Bekende fonteinen zijn: de Fontana della Tartarughe (schildpaddenfontein; een aardige uitdaging voor kaartlezers) op het Piazza Mattei, de Trevifontein en de Fontana dei Fiumi. De Trevifontein, vlak bij de via del Corso, is naar een idee van Bernini in 1750 uitgevoerd door Niccolò Salvi. Het is de bekendste fontein van de stad waar vooral ‘s avonds veel jongeren zijn. De Fontana dei Fiumi, de 4 stromenfontein van Bernini, staat op het Piazza Navona. De vier grootste rivieren van de aarde waren volgens de toenmalige geologische kennis de Nijl, de Ganges, de Donau en de Rio de la Plata. Op het fraaie Barokplein komen veel bezoekers en kunstenaars en je kunt er ‘s avonds fijn uit eten. Duur! Een van de allegorische figuren van de fontein wendt zich in ontzetting af van de St. Agnese, gebouwd door Bernini’s rivaal Borromini. Pleinen Overal in de vrij nauwe binnenstad liggen grote en kleine pleinen, samenhangend meestal met een aantal monumenten, kerken, andere bezienswaardigheden en doorgaans opgeluisterd door fonteinen. De pleinen die je tijdens je wandelingen moet aan doen zijn: het Capitool, het Piazza Venezia, Piazza Navona, Piazza del Popolo en het St. Pietersplein. Vergeet ook niet de Campo dei Fiori met het stand beeld van Giordano Bruno. Zuilen Zuilen hadden dezelfde betekenis als triomfbogen, ze moesten de roem van de geëerde persoon voor het nageslacht vasthouden. Er zijn er maar weinig bewaard gebleven. Wanneer je de Corso afloopt vind je op de Piazza Colonna de zuil van Marcus Aurelius, opgericht in 190 ter herinnering aan de overwinning van de keizer op de Marcomannen. Op de reliëfband zijn de oorlogshandelingen afgebeeld. De andere zuil van betekenis is die van Trajanus vlak bij de Via dei Fori Imperiali, de weg van Mussolini die het Forum Romanum in tweeën heeft gespleten. Op de Trajanuszuil zie je het spiraalvormige beeldverhaal van de strijd van Trajanus tegen de Daciërs. (101-­‐106). Kerken en basilieken (Romeinse en christelijke) 14
Basilieken namen onder de Romeinse bouwwerken een bijzondere plaats in, omdat ze zowel voor de rechtspraak als voor de handel werden gebruikt. Op het Forum Romanum vind je de resten van de Basilica Aemilia, Iulia en Maxentius en Constantijn. Toen de Christenen na 313 van Constantijn eigen kerken mochten gaan bouwen, namen zij de Romeinse basilieken als voorbeeld. Zo ontstonden de ruimten met een hoog middenschip, met aan elke kant ervan een lager en smaller zijschip, van het middendeel door zuilengalerijen gescheiden. Later werd het dwarsschip als nieuwigheid ingevoerd waardoor men het kruis als symbool van de verlossing in de plattegrond kon uitdrukken. De buitenkanten zijn over het algemeen eenvoudig en onopvallend maar de interieurs zijn bijzonder stemmingsvol, zeker wanneer ze versierd zijn met mozaïeken of door cosmatenwerk. Vaak zijn ze ook nog verbonden met kloosterhoven die echt het bezoeken waard zijn door de rust en sereniteit die er nog steeds heersen. Kerken in de min of meer zuivere Renaissance stijl, of kerken met barokke of neoclassicistische gevels zijn het talrijkst, daarnaast kom je ook kerken tegen die een mengeling zijn van alle stijlen. Een opsomming zou te ver gaan daarom worden hieronder alleen een paar van de interessantste kerken besproken. S.P.Q.R. Senatus Populus Que Romanus, de senaat en het volk van Rome. Deze trotse tekst plaatsten de Romeinen op hun monumenten. Het huidige stadsbestuur doet dat ook nog altijd, uit zin voor traditie zodat je het overal in de stad tegenkomt, ook op riooldeksels. De letters lenen zich gemakkelijk voor andere uitdrukkingen en de bewoners van Rome spotten dan ook vaak ‘Soli Preti Qui Regnano’ (vertaald: ‘het is alleen een stelletje boeven dat hier regeert’), terwijl niet-­‐Romeinen ervan maken ‘Sono Porci Questi Romani’: ‘de bewoners van Rome zijn zwijnen’. Buurten en wijken/Trastevere Deze wijk ten zuiden van het Vaticaan staat bekend als de populairste buurt van Rome. ‘Trastevere’ betekent letterlijk ‘aan de overkant van de Tiber’. De bewoners hier hangen erg aan hun oude tradities en je vindt hier ambachten die bij ons al lang zijn uitgestorven. De mooiste bezienswaardigheden zijn de al genoemde St. Maria in Trastevere en de St. Pietro in Montorio (1481) met in de binnenhof gepropt, het beroemde Tempietto van Bramante (1502, weer een uitdaging voor kaartlezers). Het ronde tempeltje met de zestien Dorische zuilen is een puur product van de renaissance en aanleiding geweest voor de paus Julius II om Bramante uit te nodigen mee te werken aan de bouw van de St. Pieter. ‘s Avonds is het op de pleinen in de wijk druk en gezellig en je kunt er lekker eten. 15
De bezienswaardigheden (volgt de tijdslijn/periodes uit de geschiedenis) (KLASSIEKE) OUDHEID Ostia Antica/Scavi Ostia is in de 4de eeuw v.Chr. gesticht als militair steunpunt. De functie van deze vroege vestiging was de bewaking van de monding van de rivier de Tiber. In de 2de eeuw v.Chr. veranderde het karakter van Ostia. Het werd een zeer drukke havenplaats waar men goederen die van overzee kwamen in kleinere boten overlaadden die de Tiber opvoeren naar Rome. In de 1ste eeuw v.Chr. werden muren rond deze havenstad aangelegd. Daarvan resteren nu nog de poorten. Ostia ligt nu 3 kilometer in het binnenland, dit komt door het aanslibben van de kust in de klassieke oudheid. Eeuwenlang heeft de stad onder het zand bedolven gelegen, daardoor is het opmerkelijk goed bewaard. De indeling van de openbare gebouwen langs de hoofdweg zijn duidelijk te herkennen zoals het goed bewaard gebleven Amfiteatro , waar toneeluitvoeren werden gegeven. Er zijn restanten te zien van interessante gebouwen zoals winkels, wasserijen, kantoren en bedrijven. Het kosmopolitische karakter van Ostia blijkt uit de gepraktiseerde godsdiensten waarvan we nog resten kunnen zien. Zo zijn er maar liefst 18 tempels voor de Perzische God Mithras, een Joodse synagoge en een Christelijke basilica Forum Romanum Het Forum wordt omringd door de Palatijn, het Capitool en de Esquilijn. Deze vlakke vallei, doorsneden door de Via Sacra, ontwikkelde zich tot het centrum van het politieke, commerciële en geestelijke leven van de stad. Onder het keizerrijk bereikte het Forum ongekende pracht, maar aardbevingen, brand, overstroming en plundering lieten daar niet veel meer van over. Pas in de 19e eeuw brachten opgravingen veel van de oude gebouwen weer aan het licht. De belangrijkste vindplaatsen worden kort besproken. Een plattegrondje in een reisgids is hier dringend gewenst. Erg leerzaam zijn de boekjes waar foto’s van het Forum in haar huidige staat kunnen worden overlapt door een transparantje, zodat je kunt zien hoe het er oorspronkelijk heeft uitgezien. De Tempel van Julius Caesar werd gebouwd in 29 v.Chr. op de plaats, waar Marcus Antonius, in de maand maart van het jaar 44 v. Chr., het lijk van Caesar heeft laten verbranden. De Basilica Aemilia werd gebouwd in 179 v. Chr. De lengte bedroeg 100 m. en de centrale zaal was 60 bij 22 m. Op de vloer kun je nog resten van kostbare marmersoorten en mooie versieringen zien. Het gebouw dat als beurs heeft gediend, is in 410 grotendeels door brand verwoest. In de vloer zijn nog de groene plekken van ingebrande geldstukken te zien. 16
Naast de Basilica staat de Curia, de vergaderzaal van de Romeinse patriciërs. Ooit was deze met marmer bekleed. Naderhand heeft er een kerk op deze plaats gestaan die in 1937 is afgebroken. In zijn gerestaureerde vorm ook meteen een beetje onaannemelijk tussen al die echte ruïnes. Tegenover de Curia bevond zich de vergaderplaats van het gewone volk, het Comitium. De triomfboog van Septimius Severus werd in 203 opgericht ter herinnering aan de overwinning van de keizer op de Parthen en de Arabieren. Op de kleine friezen zijn de huldebetuigingen van de oosterse volkeren afgebeeld. Op de bases zie je krijgsgevangen barbaren. De Tempel van Saturnus, uit 498 v. Chr., werd in de tijd van de Republiek het drukst bezocht. De Basilica Gulia. Dit vijfschepige bouwwerk van 101 bij 49 m. diende als rechtsgebouw. Julius Caesar liet haar tussen 54-­‐46 v. Chr. bouwen. In de vloer zijn nog enkele tabulae lusoriae (speeltafeltjes) zichtbaar. Het ronde Tempeltje van Vesta had oorspronkelijk 20 Corinthische zuilen. In 1930 zijn drie daarvan met architraaf opnieuw opgesteld. De staatscultus van Vesta ontstond al onder de Romeinse koningen uit de verering van het haardvuur. Vestaalse maagden, gekozen door de Pontifex Maximus, moesten het eeuwige vuur onderhouden. Na hun veertigste waren zij vrij om te trouwen en dus gewilde bruiden. Huis van de Vestaalse maagden De Basilica van Maxentius en Constantijn dateert uit de 4e eeuw en had een oppervlakte van 100 bij 76 m. Dit gebouw heeft dienst gedaan als beurs, markthal en gerechtshof. In het rechterschip staan nog 3 gewelven overeind. De Boog van Titus, in 81 opgericht ter ere van de verovering van Jeruzalem door de keizer, is rijk aan reliëfs. Aan de binnenkant zijn de tempelschatten afgebeeld, zoals de trompetten en de zevenarmige kandelaar. Na de boog betreed je de Palatijnse heuvel na entree geld te hebben betaald. Ten tijde van de Republiek woonden hier de rijken en later zelfs keizers. Augustus bouwde hier zijn paleis. Andere keizers volgden zijn voorbeeld zoals Tiberius en Domitianus die ook een oefenstadion bouwde voor zijn soldaten. Het meest interessante is het Huis van Livia, de vrouw van Augustus. De fresco’s met de voorstelling van Mercurius die de door Argus bewaakte Io bevrijdt, zijn de moeite waard. (‘Met Argusogen kijken’ is een gezegde geworden.) Aan de ene kant heb je vanaf het 16e eeuwse Farnese Paviljoen een schitterend uitzicht over heel het Forum Romanum. De botanische tuinen zijn heerlijk om even uit te rusten. Aan de andere kant van de heuvel kijk je op het grasveld van het Circus Maximus, waar ooit zo’n 350.000 toeschouwers op marmeren banken de wagenrennen konden volgen. (zie ook elders) De Aventijn zie je aan de overkant liggen. Huizen. Er zijn resten bewaard gebleven van grotere Romeinse woningen zoals die van de hierboven genoemde Livia. 17
Een ander bijzonder huis, geopend sinds 2002, is dat van twee Christenen Johannes en Paulus gelegen onder de S.S. Giovanni E Paolo. De kerk is gelegen aan de Clivo di Scauro een straat die er nog net zo uit ziet als in de oudheid. In de kerk kom je rechts achterin via een trap in het onderhuis terecht. Hier vind je een Romeinse woning vrijwel ongeschonden bewaard, met wijnkelder, opslagplaatsen, woonvertrekken en al. De fresco’s hier, met o.a. de oudste martelarenscènes ter wereld, dateren uit de 1e tot de 9e eeuw. Open: 10.00-­‐13.00 en 15.00-­‐18.00. Di. en Wo. gesloten. Mausolea. Een grafmonument dat koning Mausolos in Klein-­‐Azië in de 4e eeuw v. Chr. had laten bouwen, werd door Augustus als voorbeeld genomen voor een grafmonument dat hij liet oprichten vlak bij de Tiber. In de Middeleeuwen maakte de familie Colonna er een fort van en tot 1936 werden hier ‘s winters concerten gegeven, wat moeilijk voor te stellen is want het ziet er vervallen uit. Palatijn De Palatijn is een van de zeven heuvels van Rome. Hij geldt als de heuvel die het eerst werd bewoond, en was sinds de keizertijd de heuvel waar de keizers hun paleis hadden. De Palatijn ligt tussen de Circus Maximus aan de zuidkant en het Forum Romanum aan de noordkant. De heuvel ligt ca. 43 m. boven de Tiber en heeft een omtrek van ongeveer 2 km. De hoofdtoegang was in de oudheid een steile weg vanaf het Forum Romanum die bekend staat als de Clivus Palatinus. De Palatijn is tegenwoordig een archeologisch park met ingangen vanaf het Forum Romanum en de Via di S. Gregorio. Volgens de legende is Rome op 21 april 753 v.Chr. op de Palatijn gesticht door Romulus. In 44 v.Chr. besloot Octavianus, de latere keizer Augustus, zich op de Palatijn te vestigen. Ook stichtte hij de Tempel van Apollo, die in 28 v.Chr. werd ingewijd. Sindsdien is de Palatijn de paleisheuvel. Het huis van Augustus was nog vrij bescheiden. Het telde twee verdiepingen en werd in 1961 teruggevonden onder het paleis van Domitianus. Na restauraties werden in 2008 vier met fresco's versierde vertrekken, waaronder Augustus' studeerkamer, opengesteld voor het publiek. Het grootste paleis op de Palatijn, waarvan de resten nu nog de heuvel domineren, werd onder keizer Domitianus aangelegd door de architect Rabirius. Het was klaar in 92. Het stond in de oudheid bekend als Domus Augustana. (de residentie) Je kunt de Palatijn bereiken via het Forum Romanum. Vanaf Circus Maximus, de oude renbaan voor wagenrennen kun je de ruïnes van de Palatijn in de heuvel zien liggen. In de buurt: Circus Maximus, Thermen van Caracalla, Colosseum, St. Maria in Cosmedin, Imperiale Fora Dit is een groot veld vol met ruïnes vlak bij het Colosseum. Het is door verschillende keizers gebouwd als symbool voor de vrede, maar in werkelijkheid waren het uitingen 18
van macht en het prestige van de keizers en bedoeld als monument voor hun persoonlijke glorie. Het uitgestrekte gebied werd bebouwd tussen 50 v. Chr. , door Julius Caesar en voltooid door Trajanus in 113 n. Chr. In de tussen liggende tijd bouwden Augustus, Vespasianus, Domitianus en Nerva hier hun Fora. Op de vijf terreinen met zuilen waren centra voor handel en politiek. Je ziet nog de goed bewaard gebleven markten van Trajanus en de beroemde Zuil van Trajanus. Op deze zuil is over de gehele lengte een reliëf aangebracht waarop je de verovering van Dacia (het huidige Roemenië) kunt zien. Colosseum Officieel heet dit bouwwerk het Flavisch Amfitheater en werd opgericht tegenover de woning van Nero door keizer Vespasianus rond het jaar 72. In die tijd stond er vlakbij een 30 m. hoog standbeeld van Nero, de Colossus. Vandaar de naam Colosseum. De ruim 50.000 toeschouwers konden in enkele minuten het bouwwerk binnenkomen en verlaten door de vele toegangen. Er waren 32 ingangen in de vloer met liften die olifanten konden optakelen, zodat voortdurend op onverwachte plekken beesten of mensen tevoorschijn kwamen. Bij regen werd er een zeildak gespannen, een operatie die een onwaarschijnlijk hoge graad van technisch vernuft vereist. De bak kon vollopen met water om zeegevechten na te spelen; er was dus waterdicht cement en er waren waterdichte afsluitingen van liften en trappen. Hier hielden de Romeinen ten tijde van de keizers hun feesten en wreedheden. De vloer van het ovale amfitheater is ingestort, daardoor kun je nu in de trainingsruimten van de gladiatoren en de bewaarplaatsen en gangen van de wilde dieren kijken. Die gangen liepen tot vele kilometers in de omtrek. Sinds 2011 kun je nu ook zowel de hoogste verdieping als de onderaardse gangen bezoeken. In de buurt: Triomfboog van Constantijn, Palatijn, Circus Maximus, San Clemente, Santi Quattro Coronati, Forum Romanum, San Pietro in Vincoli, Triomfboog van Constantijn Locatie: bij het Colosseum Deze aan keizer Constantijn gewijde boog herinnert aan diens zege op diens medekeizer Maxentius in het jaar 312. Constantijn dankte zijn zege aan een visioen; hij zag het kruis van Christus en hoorde de stem van god: “In dit teken zul je over winnen.” Hiervan is echter niets meer terug te vinden. Sterker, de eest reliëfs, etc. zijn afkomstig van andere monumenten. 19
De thermen van Caracalla Locatie: vanaf het metrostation Piramide richting Colosseum rechts in het park. Je ziet de ruines De thermen bestonden gewoonlijk uit een rechthoekig gebouwencomplex met de hoofdgebouwen aan de korte zijde. Na het koude bad (frigidarium) volgde het lauwe bad (tepidarium) en daarna het warme bad (calidarium), alle overdekt met machtige gewelven of koepels. Van onder naar boven liepen buizen met warme lucht in de wanden. Zalen voor spel, sport, voor massage en meer intellectuele genoegens zoals een bibliotheek, sloten zich bij dat alles aan. Je kon er uitgebreid en langdurig met z’n allen naar de wc. Aan de via d. Terme d. Caracalla zijn het best bewaard gebleven. (Metro B halte Circo Massimo). Vergeet niet de Mithrastempel te bezoeken. In de buurt: Piramide Circus Maximus Locatie: tussen het metrostation Piramide en Colosseum Circus Maximus is een stadion dat is gebouwd voor wagenrennen. De tribune bood plaats aan zo’n 300.000(!) toeschouwers. Het Circus had een afscheiding in het midden (spina) met zeven eivormige objecten erop om de ronden van de wedstrijd te tellen. Aan de weg langs het Circus zie je een standbeeld van Giuseppe Mazzini, en van de mensen die belangrijk waren voor de eenwordg van Italië (Risorgimento) Teatro di Marcello Locatie: vanaf Capitolijnse heuvel richting Tiber Het Romeinse theater is van het Griekse nagebootst, maar door de toepassing van bogenconstructies hoefde het niet meer tegen heuvelhellingen te worden aangelegd. Het best bewaard is het theater van Marcellus aan de Via del Teatro di Marcello. Het is gebouwd ten tijde van Julius Caesar en kon 20.000 toeschouwers bevatten. In de Middeleeuwen werd het omgebouwd tot een burcht. Het is nu weer deels teruggebracht in de oude staat, maar er wonen nog altijd mensen in. In de buurt: Santa Maria in Aracoeli bij de Capitolijnse heuvel (onze ontmoetingsplaats), Capitolijnse musea. Ara Pacis Locatie: nabij het Mausoleum van Augustus aan de Tiber. De Ara Pacis Augustae, het ‘altaar van de vrede van Augustus’, werd in 9 v. Chr. gebouwd als symbool voor de vrede 20
die Augustus aan zijn rijk heeft gebracht. Het is een van de belangrijkste monumenten van het klassieke Rome. In de loop der eeuwen raakte het altaar begraven en vergeten, tot in 1568 de eerste fragmenten werden teruggevonden. Maar pas in 1938 kreeg het monument zijn schoonheid terug toen het fascistisch regime van Mussolini het liet reconstrueren. In 1999 ontwierp de Amerikaanse architect Richard Meier een glazen pand om het monument te huisvesten. Het monument bestaat uit een altaar omgeven door een marmeren constructie met reliëfs. Op een van de reliëfs aan de buitenkant zie je afbeeldingen die te maken hebben met de legende over de stichting van Rome: de herder Faustulus die Romulus en Remus vindt (links van de hoofdingang) en Aeneas die een offer pleegt (rechts). Augustus beweerde rechtstreeks af te stammen van Aeneas. Aan de oostzijde zie je een processie van de keizerlijke familie. Tegenover het Ara Pacis staat het Mausoleum van Augustus, reeds gebouwd in 27 v.Chr., dus tijdens het leven van keizer Augustus die de opdracht gaf voor de bouw ervan. In de oudheid gold dit als een van de heiligste monumenten, nu ziet het er verwaarloosd uit, overwoekerd met allerlei onkruid. De vorm van het mausoleum is die van een Etruskisch graf, net als de Castel Sant’ Angelo (Engelenburcht -­‐ Mausoleum van keizer Hadrianus). Het ronde gebouw heeft een doorsnee van bijna 90 meter. De urnen van de keizerlijke familie werden bijgezet in de vier gangen in het gebouw. Mussolini heeft in 1936 het monument weer in oorspronkelijke staat teruggebracht om de macht en de pracht van het Italiaanse (Romeinse) verleden te tonen èn om er zelf begraven te worden. Van dit laatste is natuurlijk niets terecht gekomen, maar het zegt wel iets over zijn aspiraties. In de buurt: Santa Maria del Popolo. Santa Maria in Montesanto, Santa Maria dei Miracoli, Spaanse Trappen, Pantheon Locatie: Piazza della Rotonda Het Pantheon (27 v. Chr.) door consul Marcus Agrippa onder Augustus gebouwd, is tot in de Renaissance de meest indrukwekkende koepelbouw geweest. Het was gewijd aan de planeetgoden. Dankzij de transformatie tot kerk is het interieur bijna onveranderd uit de antieke tijd overgeleverd. Alleen zijn de gouden beplatingen van het plafond gesloopt en is het brons van de ingang gebruikt voor het baldakijn in de St. Pieter. In de schitterende binnenruimte liggen o.a Rafaël en koning Victor Emanuel begraven. Ook het Pantheon is een verplicht adres. In de buurt: Santa Maria sopra Minerva, Sant’ Ignazio del Loyola, San Luigi dei Francesi, Piazza Navona (fontein Quattro Fiumi), San Agnese in Agone, Campo dei Fiori (standbeeld Bruno), 21
Engelenburcht / Castel Sant’ Angelo Het tweede bekende mausoleum is dat van Hadrianus, dat later de naam Engelenburcht zou krijgen. Ook dit mausoleum werd in de Middeleeuwen omgebouwd tot vesting van de Romeinse adel en later is het zelfs residentie van de pausen geweest én gevangenis. Beroemde gevangenen waren o.a. Bienvenuto Cellini, beeldhouwer te Florence (beeld: Perseus met het hoofd van Medusa) en Giordano Bruno, filosoof, dichter, astronoom, etc. De naam Engelenburcht is ontstaan, omdat Paus Gregorius de Grote in 509 de aartsengel Michael boven de burcht zou hebben zien verschijnen, die het zwaard in de schede stak. Het gebed om de heersende pestepidemie af te wenden, werd daarmee verhoord. Bovendien meende Gregorius dankzij dit visioen dat de paus in wezen de macht en de traditie van de Romeinse keizers kon voortzetten. In de buurt: Vaticaanmuseum, Sint Pieter Etruskisch museum in de Villa Giulia Het museum is een mooie laatrenaissance-­‐villa aan de rand van Rome’s mooiste park, het park van de Villa Borghese. Er is hier een unieke collectie Etruskische kunst samengebracht, met als hoogtepunten de Apollo van Veji en het echtpaar op de sarcofaag uit Cerveteri. Ga vooral even de binnenplaatsen op en bekijk het hof met de halfronde loggia waarvan Zuccari en zijn leerlingen door plafondbeschilderingen een soort groene arcade hebben gemaakt. Het is hier heerlijk om even uit te blazen. In de buurt: Villa Borghese, Galleria Nazionale de’ Arte Moderna Capitolijnse Musea (twee gebouwen!) Locatie: achter/naast het Victor Emanuel monument bij Piazza Venetia Achter het Victor Emanuel monument bevinden zich twee trappen. Bovenaan de sierlijkste en minst steile trap, de z.g. Cordonata, verrijzen de grote beelden van de tweeling Castor en Pollux (Castor de onsterfelijke en Pollux de sterfelijke). De trap komt uit op het Campidoglio, eens het Capitool en de heiligste plaats van het oude Rome. Het plein is door Michelangelo zo aangelegd, dat het op symbolische wijze het Forum en het heidense Rome de rug toekeert en uitziet naar het ‘nieuwe’ christelijke Rome. Midden op het plein behoorde het bronzen ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius te staan maar het is onlangs op schitterende wijze gerestaureerd en te zien in het meest linkse van de twee Capitolijnse musea. Op de sokkel buiten staat nu een kopie. Achter het plein staat het 16e eeuwse Pallazzo Senatorio (nu het stadhuis). Het museum is ondergebracht in het Palazzo Nuovo en Palazzo dei Conservatori, die aan weerszijden van het plein liggen. Bekijk vooral de collectie Romeinse beelden waaronder de stervende Galliër, de vele portretkoppen (o.a. Nero en Caligula) en de mooie portretkop van een Romeinse vrouw met sierlijk gekapt en omhooggestoken haar. Ook de wolvin met Romulus en Remus, 22
een door de Etrusken gemaakt bronzen beeld uit de 5e eeuw v. Chr., zijn hier te vinden, evenals resten van een reusachtig beeld van Constantijn waarin een zekere mate van onbeholpenheid al zichtbaar wordt. Dit museum is een verplichting. Je móet het gezien hebben. In ieder geval de romeinse beelden. In de buurt: Forum Romanum, Il Vittoriano, Via Appia Antiqua De via Appia was de eerste en belangrijkste weg die in de 4de eeuw v.Chr. werd aangelegd. De weg loopt vanaf Porte Sebastiano zuidwaarts naar Capua 220 km verder. De weg is geplaveid met basaltblokken en brengt de verre oudheid heel dichtbij. Tijdens een wandeling over het oude plaveisel zie je links en rechts van de weg monumenten van gestorven Romeinen en de catacomben van vroeg christelijke martelaren. Op de kruising met de via Ardeantina staat de kerk van Domine Qua Vadis? (heer waar gaat u heen?) De vraag die Petrus stelde toen hij op dat punt Christus ontmoette. De Via Appia is zondags gesloten en is dan de mooie wandeling waard om te ondernemen. In de buurt: Catacomben van Domitilla, San Sebastiano, San Callisto. Chiesa del Domine Quo Vadis St Clemente (zie hoofdstuk vroeg Christelijk) Locatie: achter het Colosseum in een straatje. De St. Clemente, vlak bij het Colosseum in de via di St. Giovanni in Laterano, is een van de grootste bezienswaardigheden van Rome. Het is gebouwd boven het huis van St. Clemens, de derde opvolger van Petrus. De kerk is vol verrassingen: onder de middeleeuwse kerk uit 1108 ligt een tweede uit de 4e eeuw, daaronder het huis van Clemens uit de 1e eeuw met onderin een beroemde Mithrastempel! In de buurt: Colosseum, Santo Stefano Rotondo, San Quattro Coronati, San Giovanni in Laterano, 23
(VROEG-­‐) CHRISTELIJK + MIDDELEEUWEN Catacomben Begraven binnen de stadsmuur was door de Romeinse wet niet toegestaan, daarom zul je de catacomben ook altijd moeten zoeken buiten de Aureliaanse muur. De christenen waren principieel tegen verbranding zoals toen gebruikelijk was en daarom kochten zij stukken grond, hetgeen beslist niet in het geheim gebeurde. Omdat de grondprijzen steeds stegen, ging men de gestorvenen in onder elkaar liggende gangen op hetzelfde grondstuk begraven, tot vier verdiepingen onder elkaar. De interessantste om te bezoeken zijn de catacomben van Domitilla en Callistus ( woensdags gesloten) en Sebastianus ( zondags gesloten), beide te vinden langs de Via Appia (zie beschrijving elders). In de buurt is ook het kerkje Domine Quo Vadis, ter herinnering aan de ontmoeting die Petrus had met Jezus, waarbij Petrus deze tekst uitsprak. Op een geheel andere plek: Catacombe di Priscilla (lastig te bereiken) In de buurt: Chiesa del Domine Quo Vadis St. Clemente Locatie: vlakbij het Colosseum in een van de straatjes Open: 09.00-­‐12.30/15.30-­‐18.30. Metro B Colosseo. De St. Clemente, vlak bij het Colosseum in de via di St. Giovanni in Laterano, is een van de grootste bezienswaardigheden van Rome. Het is gebouwd boven het huis van St. Clemens, de derde opvolger van Petrus. De kerk is vol verrassingen: onder de middeleeuwse kerk uit 1108 ligt een tweede uit de 4e eeuw, daaronder het huis van Clemens uit de 1e eeuw met onderin een beroemde Mithrastempel! Het interieur van de bovenkerk geeft een goede indruk van de bouw, inrichting en versiering van de vroegchristelijke basilieken. Het cosmatenwerk van de vloer, met daarin het beroemde slingermotief en het absismozaïek, behoren tot de mooiste van Rome. Door de sacristie in de bovenkerk daal je af in de onderkerk. Aan de voet van de trap kun je door een gat in de vloer een catacombe zien. Let in de onderkerk vooral op de pilaren die gemaakt zijn van een zeldzaam soort marmer en de frescoresten die stammen uit de vroege Italiaanse schilderkunst. Je vindt hier ook de oudste in het Italiaans geschreven teksten. Langs een wenteltrap daal je tenslotte af in het huis van Clemens en de Mithrastempel. In dit huis hebben de eerste christenen, waaronder Petrus en Paulus, hun bijeenkomsten gehouden. Uiteindelijk bereiken wij dan de Mithrastempel die waarschijnlijk in de 2e eeuw ingericht is. De gewelfde zaal moet een grot voorstellen, daarom zijn de muren ruw gehouden. Wanneer je het geluk hebt om hier even alleen te staan, kun je nog iets merken van de sfeer die de cultus met zich meebracht. Luister ook naar het stromen van de beek die in de cultus een belangrijke rol heeft gespeeld en die nog net zo stroomt als in de tijd dat de tempel in gebruik was. Op de Aventijn onder de 24
St. Prisca hebben Nederlandse archeologen onlangs een ander Mithras-­‐heiligdom uit de 1e eeuw uitgegraven dat ook de moeite waard is om te bezichtigen. In de buurt: Colosseum, Santo Stefano Rotondo, San Quattro Coronati, San Giovanni in Laterano Santi Quattro Coronati Locatie: nabij S.Clemente 10 minuten lopen Vlak bij de St. Clemente in een zijstraat van de St. Giovanni in Laterano ligt een vestingachtige kerk, de Santi Quattro Coronati. Het gaat hier niet om de kerk maar om het kloosterhof en de kapel van paus Sylvester. De kerk is gewijd aan vier Romeinse soldaten die weigerden een heidens beeld te vereren, omdat zij bekeerd waren tot het Christelijk geloof en hun geloof niet wilde verloochenen. Zij werden gemarteld door hen allen een gloeiend hete kroon op het hoofd te plaatsen. Bijzonder is de kloostergang en de crypte waar de relieken liggen bewaard van deze martelaren. Santo Stefano Rotondo Locatie: bij Quattro Coronati en S. Clemente in de buurt In de buurt van S. Clemente kun je een kerk vinden uit de vroege middeleeuwen, met een ander grondplan dan die van de meeste vroegchristelijke basilieken. Het is de grootste en oudste rondkerk ter wereld. De kerk ligt op de heuvel Caelius, is gebouwd eind 5de eeuw en is gewijd aan de heilige Stefanus, de eerste christelijke martelaar. In de 15de eeuw is het gebouw gerestaureerd en zijn een aantal wijzigingen aangebracht. In de 16de eeuw heeft Niccolò Pomarancio de muren van fresco’s voorzien met daarop vele marteltaferelen die vele christenen moesten ondergaan in het begin van de Romeinse keizertijd. St. Maria in Cosmedin lokatie: Aventijn, Piazza Bocca d. Verita vlakbij de Tiber. Als je langs het Circus Maximus loopt richting Tiber herken je klokketoren van deze kerk. De kerk bevindt zich op de Avetijn vlak bij de rivier de Tiber en is te herkennen aan de sierlijke romaanse klokkentoren. Het is romaanse kerk uit de middeleeuwen met het somber interieur en is van een simpele eenvoud in tegenstelling tot de weelderige barok die je elders in Rome kunt tegenkomen. De oude inrichting van een basiliek is hier zuiver bewaard. In het portaal bevindt zich een marmeren beeld van een angstaanjagende kop dat bekend staat als de ‘Bocca della Verità’ (de mond van de waarheid). Het is waarschijnlijk een oud putdeksel. In de Middeleeuwen geloofde men echter dat als iemand een leugen vertelde met zijn hand in de open mond van de kop, zijn vingers zouden worden afgebeten. 25
In de buurt: Circus Maximus, Bocca della Verita, San Giorgio in Velabro, Trastevere (over de brug), Januspoort St. Maria Maggiore locatie: Piazza Maria Maggiore. Station Termini links de Via Cavour op richting Piazza Dell Esquilino. Als je verder doorloopt kom je bij het kerkje San Pietro in Vincoli. (Belangrijk!) De St. Maria Maggiore, vlak bij het Piazza dell’ Esquilino/Via Cavour, is gebouwd in de 4e eeuw en in de 5e eeuw vergroot. De kerk geeft nog een goed idee van een vroegchristelijke basiliek, met zijn prachtige zuilenhal en een indrukwekkend middenschip (bijna even breed als hoog). Overal zie je rechte lijnen, platte gewelven en vierkante zuilen-­‐openingen. Boven de 40 antieke ionische zuilen van het middenschip is een fries met mozaïeken waarop scènes uit het oude testament zijn afgebeeld. De vloer is ingelegd met cosmatenwerk van rood en groen marmer en let eens op de rijkdom van het renaissance-­‐plafond, verguld met het eerste goud dat Columbus uit Amerika meebracht. Bekijk ook in het linker dwarsschip de onvoorstelbaar weelderig ingerichte Paolina kapel waar in 1964 prinses Irene en prins Hugo getrouwd zijn en waar Pauline Borghese begraven ligt, de zuster van Napoleon. In de buurt: San Pietro in Vincoli, San Carlo alle Quattro Fontane. St. Giovanni in Laterano Deze basiliek wordt beschouwd als de moederkerk van de katholieke wereld. De oorspronkelijke Lateraanse kerk was zelfs iets ouder dan de St. Pieter. Beide kerken werden door Constantijn in het begin van de 4e eeuw gebouwd. De vroegere pausen hebben totdat zij naar Avignon verhuisden altijd in het Lateraans Paleis gewoond en pas na hun terugkomst hun intrek genomen in het Vaticaan. Helaas is de vroegere St. Jan in de loop der eeuwen veelvuldig door plundering en brand verwoest en de huidige basiliek is pas drie eeuwen oud. Alleen de bronzen hoofddeuren dateren nog uit de tijd van het oude Rome en zijn afkomstig van de ingang van het senaatsgebouw, de Curia op het Forum Romanum. Het interieur is door Borromini ingericht, vooral de vloer is mooi door het gekleurde marmeren cosmatenwerk. Bezoek ook de achthoekige doopkapel van Johannes de Doper waar je een 5e eeuws mozaïek van vogels en bloemen kunt zien. Op deze plaats bevonden zich vroeger de baden van Fausta, de tweede vrouw van Constantijn, hier werden de eerste christenen gedoopt. De bronzen deuren zijn beroemd door het zingende geluid dat ze maken bij het openen en sluiten. Op het plein voor de basiliek staat een Egyptische obelisk van 31 m. uit Thebe. In de buurt: San Clemente, Santa Stefano Rotondo, Scala Santa(op je knieën de trap op), 26
St. Giorgio in Velabro Het interieur in dit 6e eeuwse kerkje is vrijwel geheel ongeschonden door de tijd heen gekomen. Het wordt door 16 antieke zuilen in 3 schepen verdeeld en heeft de vorm van een trapezium. Onder het hoofdaltaar rust hier de schedel van St. Joris. Zelden zul je zo’n sfeer en rust in het drukke Rome tegen komen. Via del Velabro. In de buurt: Circus Maximus, Bocca della Verita, San Giorgio in Velabro, Trastevere (over de brug), Januspoort St. Maria in Trastevere Lokatie: in de wijk Trastevere Deze kerk ligt aan de overzijde van de Tiber in de volkswijk met dezelfde naam . Het is een van de oudste kerken van de stad (de fundamenten zijn uit de 3e eeuw) en bevindt zich op de plek waar volgens de overlevering een oliebron ontsprongen zou zijn om de geboorte van Christus aan te kondigen. Kijk vooral naar de prachtige mozaïeken in de absis. De Madonna (Maria) versierd met goud doet wat stijfjes aan dit is de oosters Byzantijnse stijl. Tussen de ramen zie je mozaïeken die taferelen tonen uit het leven van Maria, waaronder haar geboorte, de aankondiging van Christus, de geboorte van Christus, de aanbidding der koningen, de presentatie in de tempel en haar hemelvaart. Ook is deze kerk ’s avonds de moeite waard om te bezoeken De absismozaïeken zijn de moeite waard. San Paolo Fuori le Mura / Sint Paulus buiten de muren Samen met de Sint Pieterskerk, de Sint Jan van Lateranen, de Santa Maria Maggiore is deze kerk een van de grote basilica’s in Rome. De kerk is gebouwd in de 4de eeuw, maar werd in 1823 voor een groot deel door een grote brand verwoest. De huidige kerk is een getrouwe reconstructie met nog enkele authentieke delen. Let o.a. op de mozaïeken uit de 5de en uit de 13de eeuw en op de kloostergang. Verder is er natuurlijk het graf van de heilige Sint Paulus aan wie de kerk is gewijd. De apostel Paulus was oorspronkelijk begraven buiten de muren van de stad, aan de weg naar Ostia. Daar lagen meerdere graven, zoals gebruikelijk destijds langs meerdere hoofdwegen die naar de stad leidden. Vergelijk ook de catacomben (elders beschreven). Keizer Constantijn besloot een kerk te bouwen over het graf van Paulus, zoals eerder over het graf van Petrus. De kerk bleek een zeer populair bedevaartsoord voor vele pelgrims, waarop latere keizers (Valentinianus en Theodosius) in 386 besloten het gebouw te vergroten. De nieuwe basilica was groter dan de huidige Sint Pieterskerk. Het graf van Paulus, de confessio, bevindt zich onder het altaar. 27
San Lorenzo fuori le Mura locatie: net buiten de stadsmuur aan de oostzijde. Metro 3, 19 Dagelijks van 7.30 -­‐12.00 en 16.00 – 19.00 uur Kleinere vroegchristelijke kerk aan het gelijknamige piazza. Deze kerk ligt buiten de oude stadsmuur en is gewijd aan de heilige San Lorenzo, een van de eerste Christelijke martelaren. Volgens de legende is San Lorenzo geroosterd op een gril in 258 n. Chr.. Keizer Constantijn liet op zijn graf een kerk bouwen. Later is de kerk een aantal keren gerestaureerd, voor het laatst in de 13de eeuw. Overblijfselen uit de 6de eeuw zijn te vinden in het koor van de kerk. Onder het altaar, in de crypte, liggen de overblijfselen (relieken) van San Lorenzo. Santa Maria Sopra Minerva Lokatie: net achter het Pantheon. Er voor staat het Olifantje van Bernini Veel gotische kerken zul je in Rome niet tegenkomen, het mooiste voorbeeld is de Santa Maria sopra Minerva, op de piazza della Minerva. Ze werd in de 8e eeuw door monniken gebouwd en na 1280 herbouwd. Buiten zie je er beslist geen gotiek aan af. Binnen wel, daar vind je fresco’s van Fra Filippo Lippi, een Christusbeeld van Michelangelo en het graf van Fra Angelico (zie Florence, San Marco) Buiten staat een kleine obelisk, getorst door een olifantje gemaakt door Bernini. In de buurt: Pantheon, Sant’ Ignazio del Loyola, San Luigi dei Francesi, Piazza Navona (fontein Quattro Fiumi), San Agnese in Agone, Campo dei Fiori (standbeeld Bruno). Santa Costanza lokatie: Via Nomentana 349. Metro Annibaliano Deze ronde kerk is gebouwd in de vroege vierde eeuw als mausoleum voor de dochters van keizer Constantijn, de eerste christelijke Romeinse keizer: Helena en Constantia. Het gebouw stamt uit de 4de eeuw; in de 13e eeuw is het een kerk geworden. De kloostergang is versierd met fraaie 4de eeuwse mozaïeken. In de buurt: Catacombe di Priscilla 28
RENAISSANCE Vaticaans Museum De zalen en galerijen van het Vaticaanse museum (in totaal 7 km.) bieden een microcosmos van de westerse beschaving. Met één toegangskaartje krijg je toegang tot 8 musea, 5 galerijen, de Borgia-­‐appartementen, de Rafaël-­‐kamers en natuurlijk de Sixtijnse kapel. Het is het beste om zo vroeg mogelijk te gaan en eerst de route naar de Sixtijnse kapel te nemen. Je kunt dan met een beetje geluk vrijwel in je eentje de sfeer proeven van deze kapel waar de kardinalen na de dood van een paus in conclaaf bijeen komen om een nieuwe paus te kiezen. Snel daarna slaat de drukte genadeloos toe. De hele dag. Het beroemde plafond van Michelangelo laat de bijbelse geschiedenis van de mens zien: van Adam tot Mozes en van de geboorte van Christus tot het Laatste oordeel. De zijwanden zijn van Perugino, Botticelli, Signorelli en anderen. Na de kapel kun je dan op je gemak doorlopen naar de vier kamers van Rafaël (Stanze di Raffaello). In de middelste kamer bevinden zich de fresco’s ‘het dispuut van het heilig sacrament’ en ‘de School van Athene’ die samen de theologische en filosofische wijsheid uitbeelden. Vlak in de buurt bevinden zich ook de Kapel van Nicolaas V, met daarin de ingetogen fresco’s van Fra Angelico én de weelderig gedecoreerde Borgia-­‐
appartementen. Dichter bij de begane grond tref je het Pio Clementino museum aan, de Egyptische afdeling en de Pinacoteca Vaticana. De Pio Clementino afdeling bevat een schitterende verzameling van klassieke kunst. Hoogtepunten zijn de Laocoöngroep, de Aphrodite van Cnidos en de Apollo van het Belvedere. De Egyptische afdeling gaat meestal later open maar is zeker de moeite waard, vooral de kleine mummiekamer is uniek. De Pinacotheek, vlakbij het restaurant, wordt dikwijls vergeten en dat is jammer want je ziet hier werken van Giotto, Fra Angelico, Rafaëls Transfiguratie (zijn laatste werk), Caravaggio’s Kruisafneming en Leonardo da Vinci’s onvoltooide St. Hieronimus. Onthoud dat het onmogelijk is in dit museum alles in één keer te zien, je kunt beter een keuze maken en later nog eens terugkeren als je groot bent. Het museum is altijd erg druk en je moet ruim de tijd nemen om binnen te komen. In de vroege ochtend en zo tegen vier uur ’s middags ben je het snelst binnen. Voor de renaissance is het belangrijk om het Vaticaans museum te bezoeken! 29
BAROK St. Pieter / St. Pieterplein, Stoel + Baldakijn, Op de plek van het circus van Nero en Caligula, waar christenen werden gemarteld en waar Petrus vermoedelijk in 67 werd gedood en begraven, liet Constantijn in 326 een vijfvoudige basiliek bouwen. Eerst was het een klein optrekje rond beenderen, die volgens ooggetuigen uit die tijd, ‘licht gaven’ en dus wel van Petrus moesten zijn. In de latere, vergrote basiliek werd Karel de Grote in 800 tot keizer gekroond. Na het verval van de kerk begon onder paus Julius II in 1506 de wederopbouw. De architect was Bramante die een Grieks, gelijk-­‐armig kruis wilde bouwen met een op het Pantheon geïnspireerde koepel. Van 1514-­‐1520 werd de bouw geleid door Rafaël, die liever een Latijns kruis had, dus een kerk met een langschip. Nog weer later greep Michelangelo terug op het oude Bramanteplan en liet hij zich inspireren door de Domkoepel van Florence. (‘Ik kan die in grootte, hoewel niet in schoonheid, overtreffen’). Na zijn dood hebben meerdere architecten aan de bouw gewerkt. De kerk in de vorm van een Grieks kruis bleek te klein te zijn. De architect Maderna verlengde daarna het hoofdschip en ontwierp de monumentale gevel. Zo ontstond toch nog de plattegrond van een Latijns kruis (basilica) maar het effect van de koepel is enigszins teniet gedaan. In 1626 werd de St. Pieter door paus Urbanus VIII ingewijd. De kerk is de grootste ter wereld; in het kruis ruim 140 m. breed en ruim 192 m. lang. Het is geen kerk om in een stil hoekje te knielen en te bidden, imponerend is ze wel en er is enorm veel te zien. De Piëta van Michelangelo, tot stand gekomen in zijn 23ste levensjaar, staat rechts van de ingang, helaas wel achter glas. (Vraag je eens af welke ‘onvolmaaktheid’ aan het licht zou komen wanneer Maria en Christus onverhoopt zouden opstaan). Het is het beste om daarna door het midden naar voren te lopen naar het middenschip waar je uitkomt bij het graf van Petrus. Een geknielde Pius VI (beeld van Canova) bidt voor het graf. Boven het graf staat het pauselijke altaar dat overwelfd wordt door een baldakijn van 29 m. hoog, gemaakt door Bernini. Het benodigde brons werd gesloopt uit de ingang van het Pantheon. Van hier kun je ook in de 119 m. hoge koepel van Michelangelo kijken met zijn schittering van goud en mozaïek. De toegang tot de grotten onder de St. Pieter is bij de Andreaspijler. Hier vind je de graven van veel beroemde pausen. De toegang tot de koepel is links van de ingang en vanaf het dak heb je een fantastisch uitzicht. Het St. Pietersplein is gemaakt naar een ontwerp van Bernini (1667). Het blijkt niet rond maar elliptisch te zijn. Bovendien loopt de zuilengalerij enigszins taps toe, zodat je perspectivisch op het verkeerde been wordt gezet. Er zijn twee fonteinen. Een ronde steen tussen obelisk en fontein wijst precies het brandpunt van de halve cirkel aan: ga je daar op staan, dan zie je de dubbele zuilengalerij versmelten tot één rij. 30
St. Maria in Aracoeli Naast de trap die vanaf het Piazza Venezia naar het Kapitool voert, vinden we nog een trap, steiler dan de eerste. Deze voert naar de S. Maria in Aracoeli. De trap symboliseert de hemels-­‐(Jacobs) ladder. De kerk werd in de 6e eeuw gebouwd op de plek van de tempel van Juno Moneta, het is tevens de plaats waar de Sibylle aan keizer Augustus de komst van Christus zou hebben voorspeld. In 1250 werd door de fransiscanen de kerk in deels gotische, deels romaanse vormen herbouwd. Het nu erg barokke interieur is interessant vanwege de fresco’s van Pinturicchio over het leven van St. Bernardus van Siena, en de 22 antieke zuilen die van diverse heidense bouwwerken zijn weggehaald. Er is, midden in de kerk en half verborgen onder een altaar, maar door een kier nog juist zichtbaar, een beroemd middeleeuws tafereel te zien waarin Augustus de geboorte van Christus viert. Er is in een zijkapel ook een wonderbaarlijk beeldje, de Sacra Bambino, dat allerlei genezingen zou hebben bewerkstelligd. Mooi is het misschien niet, maar veel mensen pelgrimeren daarheen. In de buurt: Capitolijnse musea, Il Vittoriano, Forum Romanum San Carlo alle Quattro Fontane Aan het kruispunt langs de Via del Quirinale met de Via delle Quattro Fontane staat het meesterwerk van architect Borromini uit 1667, waarbij het hele kruispunt door vier beeldengroepen op de hoeken bij de kerk wordt betrokken. In de buurt: Santa Maria Maggiore St. Maria del Popolo Lokatie: Piazza de Popolo De kerk is gelegen aan het Piazza del Popolo, een van de pleinen uit de neo-­‐klassieke periode. Het is de entree van de stad aan de noordzijde, hier kwamen de vroegere pelgrims de stad binnen. Er staat hier ook een 24 m. hoge obelisk die uit de tijd stamt van farao Ramses II (13e eeuw v. Chr.) Van hieruit begint de drukke winkelstraat, de Via del Corso, die uitkomt op het Piazza Venezia met het monument van Victor Emanuel. De kerk, oorspronkelijk uit 1099 en in 1472 in renaissance stijl verbouwd staat op de plek waar Nero de stad trachtte te ontvluchten, waarbij hij de dood vond. Zijn geest schijnt daar lang zijn rondgewaard en overlast te hebben veroorzaakt. Om aan het gespook een einde te maken liet de toenmalige Paus een Maria kapel bouwen. In deze zelfde kerk heeft ooit Luther zijn laatste mis als katholiek priester opgedragen. Bernini is weer degene die het meest aan het interieur heeft bijgedragen. Het is rijk aan kunstwerken, o.a. fresco’s van Pinturicchio (eerste kapel rechts, absis en koor) en twee werken van Caravaggio, de kruisiging van Petrus en Paulus op weg naar Damascus (eerste kapel linkerdwarsschip). De tweede kapel van het linkerschip is de beroemde Chigikapel, 31
gemaakt volgens een ontwerp van Rafaël. Je vindt er een graf in de vorm van een piramide. De koepel bestaat uit een harmonie van kleurrijke cirkels die naar boven streven: bovenin de koepel, in atmosferisch blauw, verschijnt God de Vader. Op de Piazza zijn twee andere kerken S. Maria dei Miracoli en S. Maria in Montesanto die identiek zijn en stammen uit de Barok te bezichtigingen. Het is bijzonder mooi om vanaf het boven liggende park over de stad te kijken. Goethe is vanaf deze kant de eerste keer de stad binnengekomen en heeft vanaf toen zijn liefde aan Rome verpand. In de buurt: Villa Borghese, Villa Giulia, Galleria Nazionale Arte Moderna, Spaanse Trappen, , Santa Maria dei Miracoli, Santa Maria in Montesanto, Maxxi (op enige afstand richting het noorden: metro) St. Pietro in Vincoli Locatie: even ten noorden van het Colosseum. Ten noorden van het Colosseum ligt deze kerk, gebouwd in de 5e eeuw. Op deze plek zijn Petrus en Paulus verhoord en hier zijn ook nog de ketens te zien die Petrus heeft moeten dragen. In het rechterschip staat de beroemde Mozes van Michelangelo. Het Mozesbeeld drukt het moment uit waarop Mozes de Wet ontvangen heeft en nu, bij zijn terugkeer, de Joden weer ziet zondigen. Toen het beeld klaar was, riep Michelangelo uit: ‘spreek dan toch’, zo was hij zelf getroffen door de realistische uitdrukking. Er wordt beweerd dat je achter de baard van Mozes het zelfportret van de beeldhouwer kunt zien. In deze Mozes heeft Michelangelo zijn eigen woede uitgedrukt over de wantoestanden in het toenmalige Rome. De graven van Nicolaas Cusanus en paus Julius II bevinden zich ook in deze kerk. In de buurt: Colosseum, Santa Maria Maggiore Sant’ Agnese in Agone. Locatie: Piazza Navona De kerk is gemaakt in opdracht van paus Innocentius X in 1652. De architect is verantwoordelijk voor de vorm zoals nu te zien is. De kerk is gevestigd op de plaats waar in 304 de jonge Agnes naakt werd getoond om haar te dwingen afstand te doen van het Christendom. In de crypte is een marmer reliëf te zien die de wonderlijke haargroei toont die haar lichaam omhulde en zo bescherming bood tegen de blikken van het publiek. Ze werd hier gemarteld en is begraven in de catacomben. In de buurt: Santa Maria sopra Minerva, Sant’ Ignazio del Loyola, San Luigi dei Francesi, Piazza Navona (fontein Quattro Fiumi), Pantheon, Campo dei Fiori (standbeeld Bruno). 32
San Luigi de Francesi Locatie: tussen het Pantheon en Piazza Navona. Grofweg tussen het Pantheon en het Piazza Navona ligt deze barokke kerk die vooral interessant is vanwege de drie schilderijen van Caravaggio die er te vinden zijn, waaronder de Beroeping van Mattheus in de achterste kapel links. Aan dit schilderij kun je zien hoeveel Rembrandt aan Caravaggio te danken heeft. De kerk is overigens op dinsdagmiddag gesloten. Meer schilderijen van Caravaggio zijn te zien in de Santa Maria del Popolo aan het gelijknamige plein. In de buurt: Santa Maria sopra Minerva, Sant’ Ignazio del Loyola, Pantheon, Piazza Navona (fontein Quattro Fiumi), San Agnese in Agone, Campo dei Fiori (standbeeld Bruno). Santa Maria della Vittoria Aan de Via XX Septembre ligt de door Maderna gebouwde kerk (1620) waar de mooiste beeldengroep van Bernini te zien valt: de extase van de heilige Theresia. De hele kapel is van Bernini’s hand. Er is overigens nog meer beeldhouwwerk te zien. In de buurt: Thermen van Diocletianus. Galleria Borghese locatie: Park Borghese De barokvilla ligt midden in het Borghese park en bevat een kleine maar uitgelezen selectie die ooit door kardinaal Scipione Borghese verzameld is. Op de begane grond vind je beelden uit de oudheid en van Bernini; een David, Apollo en Daphne en de onvoorstelbaar realistisch uitgevoerde roof van Proserpina. Het pronkstuk van de verzameling is een beeld van Canova van Napoleon’s zuster Pauline als naakte Venus. Als de schilderijengalerij open is, kun je daar doeken zien van Rafaël, Titiaan, Caravaggio, Correggio, Botticelli en Rubens. Wie echter het meest imponerende beeld van Bernini wil zien, moet naar de Santa Maria della Vittoria. Daar staat de Extase van de heilige Theresia! In de buurt: Villa Giulia, Galleria Nazionale de’ Arte Moderna Sant’Ignazio di Loyola/ Sint Ignatius kerk en kapel: Andrea Pozzo Lokatie: Piazza di S. Ignazio, vlakbij het Pantheon Ignatius van Loyola is heilig verklaart, hij is de oprichter van de Jezuieten orde. Deze orde had ten doel het uitzenden van missionrissen over de hele wereld om de triomf van de kerk te bewerkstelligen. Dit was noodzakelijk omdat tijdens de reformatie de macht van 33
de kerk een ernstig deuk had opgelopen. (maarten Luther) Aan het gelijknamige plein (een mooi stukje Rococo) niet ver van het Pantheon ligt deze grote barokkerk met een koepel die, als je goed naar het plafond kijkt, helemaal geen koepel blijkt te zijn. Het plafondfresco is van de hand van Andrea Pozzo en is gemaakt tussen 1691 – 1694 In de buurt: Santa Maria sopra Minerva, Sant’ Ignazio del Loyola, Pantheon, Piazza Navona (fontein Quattro Fiumi), San Agnese in Agone, Campo dei Fiori (standbeeld Bruno)= De Spaanse Trappen De beroemde trappen (1725) voeren omhoog naar de Trinità dei Monti, een kerk. Van daar heb je een riant uitzicht op Rome met de talloze daktuinen vol met bloemen. Al heel lang is de trap de ontmoetingsplaats van kunstenaars, intellectuelen en reizende jongeren. Beneden heeft het bronbekken (1629) de vorm van een schip. Bij een overstroming van de Tiber was hier ooit een bark gestrand. In het huis rechts van de trap stierf in 1821 de Engelse dichter Keats. Op de tweede verdieping is nu een museum ter nagedachtenis van Keats en Shelley. Zeer Brits van sfeer en een ‘must’ voor liefhebbers van romantische poëzie. Vlak tegenover de trap begint de gezellige winkelstraat, de Via Condotti (komt weer op de Via del Corso uit). Hier is het oudste koffiehuis (1760) van de stad gevestigd, Caffè Greco (prijzig doch sfeervol). De muren hangen vol met gesigneerde foto’s, portretten en beelden van beroemde klanten als Goethe, Byron, Baudelaire, Gogol, Liszt en Fellini Verder: Bernini in: Galeria Borghese, Santa Maria della Vittoria: Extase van St. Teresa Fiume fontein (Piazza Navona -­‐ vierstromen fontein), Ponte Sant Angelo, Sant’Andrea al Quirinale Borromini in: San Carlo alle Quattro Fontane en St Ivo’s Kerk. Trevi Fontein Caravaggio in: Sint Augustinuskerk, San Luigi de Francesi, Galleria Borghese 34
19DE EEUW TOT HEDEN Twee musea zijn belangrijk om te bezoeken en zijn dan ook verplicht voor ieder. In deze musea zijn een groot aantal schilderijen te zien die regelmatig terug komen op examens. Het is daarom van belang dat je ruim de tijd neemt om de kunstwerken in je op te nemen. Galleria Nazionale di Arte Moderna In het Borghese-­‐park ligt de Galleria Nazionale di Arte Moderna* (Open: 08.30-­‐19.30 (Zo.13.00) Ma. Gesl. Dit museum toont kunst uit het Modernisme maar ook andere tijden worden vertegenwoordigd. Het biedt een overzicht van de kunst uit de 19de en 20ste eeuw, met speciale aandacht voor de Italiaanse kunstenaars uit die tijd. Er zijn een aantal bijzondere werken zoals de hercules van canova (Neo –Classicisme), de futuristen zoals Balla en schilderijen met een politiek thema Risorgimento en Fascisme. Verder zijn er werken te zien van o.a Giacomette, Dada, Duchamp en Andy Warhol(pop Art). In de buurt: Villa Borghese, Villa Giulia, Galleria Nazionale de’ Arte Moderna MAXXI Museo nazionale della arti del XXI secolo lokatie: Via Guido Reni 4a metro 2 bus 53,217,225, 910 Het MAXXI museum is het eerste nationale museum voor moderne kunst in Italie. Het spectaculaire gebouw is ontworpen door de architecte Zaha Hadid. Het museum met zijn enorme oppervlakte toont een diversiteit aan hedendaagse kunst. Het zijn twee musea in een gebouw en het heeft een afdeling hedendaagse kunst en een afdeling architectuur. Uitgangspunt van het museum is het breken met het verleden en wil de vernieuwingen van de 21ste eeuw tonen op het gebied van kunst en architectuur. Het laat dus vooral jonge kunstenaars zien die weliswaar hun wortels hebben in het eind van de twintigste eeuw maar nu werkzaam zijn binnen de twee disciplines. Hoewel het bijzondere gebouw buiten het centrum ligt is het meer dan de moeite waard om er naar toe te gaan. Via Guido Reni 4A. Open van 11.00-­‐19.00. Maandags gesloten. Eenheid van Italie en het Fascisme De culturele nalatenschap die de ontwikkeling van de eenheid van Italië en het Fascisme laten zien, zijn te ontdekken in het onderstaande museum en de stadswijk E.U.R. In deze wijk zijn op de talloze bijzondere gebouwen, reliëfs en mozaïeken te zien die het Fascisme en de daadkracht van het Italiaanse volk uitbeelden. 35
Vittoriano / Museo del Risorgimento Het grote witte gebouw, waarachter we ons vaak verzamelen, is het Vittoriano, ook wel genoemd ‘Het monument voor Victor Emanuel II’. Het gebouw is genoemd naar de eerste koning sinds de eenheid van Italië (Risorgimento) in 1861. De architect is Giuiseppe Sacconi ; de bouw is begonnen in 1885 en in 1911, 50 jaar na de troonsbestijging van Victor Emmanuel II, is het geopend. Het diende als nationaal tegenwicht tegen die andere heerser in Italië: de paus in het Vaticaan. De meningen over het gebouw lopen nogal uiteen. Het kent dan ook vele bijnamen die niet allemaal complimenteus zijn zoals ‘de suikertaart’, ‘de typemachine’ en ‘het gebit van Rome’. Overdag is het tegenwoordig gratis toegankelijk. Boven biedt het een mooi uitzicht over delen van de stad. Naast het gebouw vinden vaak interessante tentoonstellingen plaats in het Museo del Risorgimento, o.a. over de eenwording van Italië. In de buurt: Capitolijnse musea, Il Vittoriano, Forum Romanum, Santa Maria in Aracoeli EUR – Stadswijk De letters EUR staan voor ‘Esposizione Universale di Roma’ en is in de jaren 1938-­‐42 gebouwd in opdracht van Mussolini met oog op de wereldtentoonstelling in 1842, die echter nooit heeft plaatsgevonden. Het doel was een derde Rome, dat van de fascisten, naast dat van de paus en de Romeinen. De Italianen spreken EUR uit als è-­‐oer (klemtoon op 1ste lettergreep). De wijk geeft een goede indruk van de fascistische architectuur, waar ook op andere plaatsen in de stad voorbeelden van zijn, bijvoorbeeld het tweede Stazione Ostienze (vlak achter ‘ons’ station) en de gebouwen in de buurt van de Ara Pacis /mausoleum Augustus. Anders dan bij het nationaalsocialisme zijn veel gebouwen onder Mussolini wel gerealiseerd. In vele plaatsen in Italië zijn er voorbeelden te vinden. De bouwstijl doet enigszins futuristisch en surrealistisch aan, een beetje onwezenlijk en kil. Oordeel zelf. Meest bijzondere gebouwen zijn de moderne Sint-­‐Petrus en Pauluskerk, maar vooral het Arbeidspaleis, bijgenaamd de ‘Gruyèrekaas’. Tekst op de voorgevel in vertaling: “Een volk van dichters, kunstenaars, helden, heiligen, denkers, wetenschappers, zeevaarders, landverhuizers.’ Verder het is er het Museo della Cività Romana uit 1955 (misschien gesloten i.v.m. verbouwing), met o.a. een schaalmodel Rome t.t. Constantijn. Misschien vind je ook het muurreliëf waarop kort de geschiedenis van Italië is verbeeld, van Romulus tot Mussolini. 36
Florence Korte Geschiedenis In vergelijking met Rome is Florence veel kleiner en overzichtelijker. De sfeer is minder machtig en groots, eerder vriendelijk, hoewel... laten we niet overdrijven. Tegenwoordig is de stad vooral toonaangevend op mode-­‐ en kledinggebied en dat kun je goed merken. De bloeitijd van Florence was de Renaissance. Het idee van het humanisme en de menselijke vrijheid kwamen hier het sterkst tot uiting. Florence wilde een vrije stad zijn naar Atheens model. Het stadsbestuur werd in principe gekozen, hoewel de machtige families altijd een stvige vinger in de pap bleven houden. Grote twisten om de macht (Guelfen waren voor de keizer, Ghibellijnen voor de paus) en ruzies met andere Toscaanse steden zorgden ervoor, dat dit ideaal op politiek gebied niet werd gerealiseerd. Een van de bekendste strijders voor vrijheid was Dante Alighieri die rond 1300 de stad bestuurde, maar na interne twisten verbannen werd. Hij was een tijdgenoot en vriend van Giotto. Nadat al zijn pogingen om een ideale samenlevingsvorm te scheppen mislukten, schreef hij gedurende het laatste deel van zijn leven de Divina Commedia, een bovenzinnelijk ‘reisverslag’ door de geestelijke gebieden van hemel, vagevuur en hel. Hij schreef het niet in het Latijn, maar in de taal die later het officiële Italiaans werd. Het hoogtepunt bereikte Florence onder het bewind van de Medici, een familie van bankiers die in 1434 de macht over de stad in handen kreeg. Onder Lorenzo il Magnifico (1449-­‐1492) werd Florence het culturele centrum van Europa. Kunsten en wetenschappen bloeiden en de stad werd verrijkt met tal van kunst-­‐ en bouwwerken, gemaakt door de grootste meesters van die tijd. Na Lorenzo’s dood moesten de Medici hun macht afstaan aan anderen. Het is de tijd waarin de dominicaner monnik Savonarola en later o.a. Nicolo Machiavelli de stad regeerden. Machiavelli schreef naar aanleiding van zijn ervaringen als bestuurder een geruchtmakend boek Il Principe (De Vorst), waarin hij schrijft hoe een vorst (heerser) aan de macht komt en hoe hij de macht kan behouden. Een van zijn conclusies: de vorst kan beter gevreesd zijn dan geliefd. Hierna was de bloeitijd van de stad voorbij, maar gelukkig behield het door de eeuwen heen haar karakteristieke uiterlijk en haar faam als cultureel centrum. Kort na de Risorgimento was Florence even hoofdstad van Italië (..-­‐..). Er waren plannen om het centrum grondig te verbouwen om de stad de allure te geven van een echte hoofdstad. Gelukkig is dit niet doorgegaan. Een van de grootste catastrofes die Florence trof, was de overstroming in 1966 waardoor het grootste gedeelte van de stad onder water kwam te staan. Vlak bij de 37
Santa Croce werd zelfs een waterpeil bereikt van 5.20 meter! Door de overstroming hebben veel kunstwerken schade opgelopen. Bezienswaardigheden (per periode in alfabetische volgorde) VROEG-­‐CHRISTELIJK EN MIDDELEEUWEN San Miniato al Monte Een schitterende romaanse kerk uit de 11e eeuw. Van alle kerken in Florence heeft deze kerk het meest haar gewijde stemming weten te bewaren. Buiten de kerk heb je tevens een prachtig uitzicht over de stad en kun je een beetje na-­‐voelen hoe Florence er in de renaissance heeft uitgezien. Achter de kerk ligt een van de mooiste kerkhoven van Italië. Er zijn romantische grafbeelden in een prachtige ambiance. Hier staat ook een grafbeeld uit de tijd van het realisme van Mussolini. Het is helaas alleen tijdens kantooruren geopend. RENAISSANCE Accademia Hier staat de enorme David van Michelangelo en zijn vier ‘in steen gevangen’ menselijke figuren. Het is een tamelijk groot museum met ook veel vroeg-­‐renaissance, gotiek en Romaanse kunst. De onvoltooide slaven van Michelangelo brachten Rodin in verrukking. Bargello In dit voormalige stadhuis, gevangenis en politiebureau uit 1255 vind je nu beeldhouwwerk uit de gotiek, Renaissance en Barok. Hoogtepunten: de bronzen David van Donatello en de Mercurius van Giambologna. Duomo / Santa Maria del Fiore en Baptisterium Deze imposante kathedraal is het beeldmerk van de stad. Men begon de bouw in 1296 onder Arnolfo di Cambio, maar de inwijding van deze gotische ‘hallenkerk’ vond pas 38
plaats in 1436. De enorme koepel is van Brunelleschi. De voorgevel dateert overigens uit de negentiende eeuw. De Campanile (gotiek) is door Giotto ontworpen. Zowel de campanile al se koepel bieden boven een adembenemend uitzicht. Aan het interieur hebben kunstenaars gewerkt als Ghiberti, Vasari en Lucca Della Robbia. Voor de ingang van de dom staat het romaanse Baptisterium (doopkapel) uit het begin van de 11e eeuw. De beroemde bronzen deuren zijn van Ghiberti. Vergelijk de vroege en late deurpanelen eens. Het interieur is onvergetelijk door de schitterende koepelbeschildering met o.a. scènes uit het laatste oordeel, Genesis en het leven van Christus. San Lorenzo/Cappella Medicea De san Lorenzo was de parochikerk van de Medici. Hiernaast bevindt zich de beroemde grafkapel van de Medici, Cappella Medicea Brunelleschi is de bouwer van de kerk, de beelden en de inrichting van de kapel zijn van Michelangelo. Museo del Duomo Achter de Duomo schuilt het Museo dell’ Opera del Duomo. Hier bevinden zich veel van de mooiste beeldhouwwerken uit de dom. O.a de profeten en de merkwaardige ‘lelijke’ Maria Magdalena van Donatello. Tussen twee trappen op een overloop staat ook de Pietà waar Michelangelo tot vlak voor zijn dood aan heeft gewerkt. (Vergelijk deze met de Pietà in de St. Pieter in Rome). Museo di Storia della Scienza / Galilei Geen museum met kunst, maar wel interessant i.v.m. de geschiedenis van de wetenschap. Gewijd aan de natuurkundige Galileo Galilei. Te zien zijn o.a. zijn telescoop en de lens waarmee de twe manen rond de planneet Jupiter kon zien: een revolutionaire ontdekking die leidde tot zijn theorie over de zon als middelpunt van het heelal. Verder vele instrumenten, die Galilei (en later anderen) gebruikten om te experimenteren met bijvoorbeeld snelheid en gewicht . Ook thermometers, hygrometers en een paar enorme globes uit de 16de en 17de eeuw. Museo di San Marco Op de Piazza St. Marco staat het mooiste klooster van Florence, Museo di San Marco. In dit klooster heeft Fra Angelico voor zijn medebroeders fresco’s geschilderd in alle monnikencellen. Aan het eind van de rondgang bevinden zich de vertrekken van de duistere Savonarola, die alle kunst ijdelheid vond en boete-­‐doen predikte. Zijn 39
onverzettelijke houding t.o.v. de kerk en zijn poging om in Florence een theocratisch-­‐
democratische regeringsvorm in te voeren, kostten hem uiteindelijk het leven. Museum Uffizi Het gebouw, waar dit museum is gehuisvest, is door de architect en humanist Vasari gebouwd tussen 1560-­‐1570 en bedoeld als kantoren voor de ambtenaren. Tegenwoordig kun je er de mooiste collectie renaissanceschilderijen bekijken. Je vindt er werken van de grootste Italiaanse schilders. Van Giotto en Botticelli tot Leonardo. Maar ook Dürer, Titiaan, Rubens en Rembrandt. t nu? Orsanmichele Op weg naar de Duomo passeer je in de via Calzaiuoli de Orsanmichele*, een voormalige graanschuur die in de Renaissance in een kerk werd veranderd. Een prachtige combinatie van gotiek en Renaissance, zowel aan de buitenkant als in het interieur. Palazzo Medicea (Medici-­‐Riccardi) Dit grote gebouw was eens het paleis van de Medici. Op de binnenplaats gaat rechts een trap naar een kapel op de eerste verdieping die het bezoeken waard is. De fresco’s zijn van Benozzo Gozzoli en ze stellen de tocht van de drie wijzen voor op weg naar Betlehem. I.p.v. de drie wijzen schilderde hij de machtigste Medici’s. Lorenzo is de centrale figuur op het witte paard. Gozzoli heeft ook zichzelf vereeuwigd op het doek. (Links met baret waarop Opus Benoti staat). Palazzo Pitti Renaissancepaleis van de rijke bankier Luca Pitti. Tegenwoordig een museum met vele kunstwerken uit Renaissance en Barok. Een bonte verzameling met o.a. Botticelli, Caravaggio, Pontormo, Tintoretto en Rubens. Achter het paleis liggen de Boboli-­‐tuinen, aangelegd door de Medici nadat ze het paleis van de Pitti’s hadden gekocht, toen die de schulden (bouwkosten) niet meer konden betalen. Een mooi voorbeeld van gestileerde tuinaanleg en met een aantal prachtige beelden 40
Palazzo Vecchio / Palazzo della Signoria Met zijn 94 m. hoge toren vormt dit imposante gebouw het hart van de historie van deze stad. De invloedrijkste burgers bedreven hier hun politiek, de Medici’s woonden er een tijd en Savonarola werd tot zijn dood hier in een kerker gevangen gehouden en Machiavelli hield hier kantoor. Sinds 1872 is in dit gebouw opnieuw het stadsbestuur gevestigd. Na de indrukwekkende binnenplaats (Michelozzo en Vasari) zijn vooral de zalen op de eerste verdieping interessant. Aan de decoraties van de ‘Cinquecento’ zaal hebben Michelangelo en Leonardo da Vinci gewerkt. Let ook op de top van de toren. Daar zie je de leeuw klimmen naar de top met de Franse lelie (beide wapens van Florence) Piazza della Santissima Annunziata. Een van de mooiste pleintjes van de stad. De sierlijke arcade an de oostkant van het plein werd ontworpen door Brunelleschi in 1419. Midden op het plein staat een ruiterstandbeeld van Ferdinando I (1549-­‐1609 -­‐ Medici), begonnen door Giambologna aan het eind van zijn carrière. Piazza della Signoria Dit prachtige plein was eens het centrum van het politieke en sociale leven van de Florentijnse Republiek. Midden op het plein zie je de fontein van Neptunus die de bijnaam ‘Il Biancone’ (de grote witte) heeft gekregen. Verder zie er de David van Michelangelo (kopie) en Judith en Holofernes (Donatello). Vlak voor de fontein is een ronde marmeren steen te vinden ter nagedachtenis aan de abt van het San Marcoklooster, Savonarola, die in 1498 op deze plek is opgehangen en verbrand. Hij beschouwde alle kunst als ijdelheid en overbodige luxe. De mens moest sober en zuinig leven, in dienstbaarheid aan God. Rechts van het plein ligt de Loggia dei Lanzi, waar beeldhouwwerken uit Renaissance, Maniërisme en Barok zijn opgesteld. Ponte Vecchio Er liggen meerdere bruggen over de rivier maar de interessantste is wel de Ponte Vecchio. Deze brug uit 1300 is bijzonder door de kleine winkeltjes die op de brug, tot vaak half boven het water, zijn gebouwd. Veel bruggen in de late middeleeuwen zagen er zo uit. De brug is overdekt door een gesloten gang, die het Palazzo Vecchio via de Uffizi met het Palazzo Pitti verbindt: de Corridoio Vasariano. De gang moest voorkomen dat belangrijke bestuurders over straat moesten lopen waardoor zij kwetsbaar waren voor aanslagen. 41
Santa Croce Rechts van het centrum ligt de Santa Croce. De bouw is begonnen in 1295 onder Arnolfo di Cambio en voltooid in de 14e eeuw. Het imposante, sober aandoende interieur, is rijk aan graftombes. Michelangelo, Machiavelli en Rossini liggen hier begraven. De tombe van Dante is leeg. Er zijn hier ook fresco’s van Giotto (1e kapel rechts van de Absis) en beelden van Donatello. Buiten ligt de beroemde Pazzikapel van Brunelleschi, een van de eerste renaissance bouwwerken. Santa Maria del Carmine Deze kerk ligt aan de overzijde vcan de rivier de ArnoAan de overzijde van de rivier liggen nog een paar interessante bezoekmogelijkheden zoals de Santa Maria del Carmine met in de Brancacci kapel fresco’s van Masaccio Santa Maria Novella De Santa Maria Novella staat vlakbij het station. De kerk (gebouwd tussen 1279-­‐1360) heeft een renaissance gevel van Alberti en binnen fresco’s van Masaccio, Lippi, Ghirlandaio en Ucello. 19DE EEUW TOT HEDEN Museo Marino Marini Dit schitterende museum van de moderne beeldhouwer Marino Marini is gehuisvest in een op originele wijze verbouwde kerk (de San Pancrazio). Het is eigenlijk het enige museum voor moderne kunst in deze stad en het is zeker de moeite waard. Het is wel even zoeken op het kleine Piazza San Pancrazio, maar het is zeker de moeite waard. Palazzo Strozzi Renaissancepaleis, nu ingericht voor tijdelijke tentoonstellingen. Dit najaar: Picasso and Spanish modernity. Deze tentoonstelling toont een groot aantal werken van de ‘meester van het modernisme’, Pablo Picasso. Het specifieke van deze tentoonstelling is, dat het de invloed laat zien van Picasso laat zien op andere kunstenaars zoals Salvador Dali, Juan Gris en anderen. Er zijn zo’n 90 werken van Picasso en zijn Spaanse tijdgenoten te zien. Het is dan ook een must(!) om deze expositie te bezoeken. -­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐ 42
kijkwijzer beeldende kunst v r a g e n a l s u i t g a n g s p u n t v o o r j e v e r s l a g Vraag 15 en 16 altijd beantwoorden ! Dit is geen invul oefening maar de begrippen die in de vragen voorkomen kun je gebruiken voor de tekst van het Musée Imaginaire. Volg voor de opbouw van je Musee Imaginaire deze kijwijzer. 1. Wie is de kunstenaar? 2. Hoe heet het kunstwerk? 3. Wanneer is het gemaakt? 4. Waar bevindt het kunstwerk zich? 5. Wat is je eerste indruk van het kunstwerk? 6. Wat zie je: is het werk figuratief of abstract? Een kunstwerk waarin de voorstelling herkenbaar is noemen we figuratief. Het is logisch dat in dat geval de voorstelling ons op weg helpt naar de betekenis van het werk. In een abstract werk bedenkt de kunstenaar eigen vormen en eigen kleuren. ο Figuratief: beschrijf de voorstelling ο Geabstraheerd: beschrijf de voorstelling en wijze van abstractie ο Abstract: beschrijf wat je ziet 7. Wat zie je: welke beeldaspecten vallen op? (Kies één of meer opties) In het schema staan zes beeldaspecten die een rol kunnen spelen in de vormgeving van het werk. Kies uit deze zes een of meer aspecten die in dit werk opvallen. Bespreek deze beeldaspecten. ο Kleurgebruik ο Verwerking licht ο (Suggestie van) beweging ο (Suggestie van) ruimte en/of plasticiteit ο Compositie ο Afmeting en/of kader ο vorm 8. Wat zie je: wordt je aandacht getrokken naar een bepaald punt? Vaak helpt het stil te staan bij zaken die het eerst opvallen. Hoe heeft de kunstenaar dat bereikt en waarom wil hij dat onderdeel van zijn werk accentueren? Bij patroonachtige schilderijen, waar naar geen enkele plek aandacht wordt getrokken, spreek je van een 'overall-­‐compositie'. ο Aandacht richt zich op één punt: hoe en waardoor? ο Aandacht wordt niet naar een bepaald punt getrokken ο Er is sprake van een alles omvattende compositie 43
9. Wat zie je: is de ruimte of omgeving waarin het werk is te zien van belang? Vaak speelt de ruimte waarin het werk te zien of geëxposeerd is een rol in de betekenis van het kunstwerk. Dit geldt zeker voor kunstwerken die voor een bepaalde ruimte -­‐ al dan niet in opdracht -­‐ gemaakt zijn. De expositiewijze en de combinatie van kunstwerken die daardoor ontstaat, beïnvloedt ook de betekenis. Een sokkel of een lijst stimuleert de concentratie op het werk, geïsoleerd van zijn omgeving. ο Werk verbonden met omgeving: omschrijf relatie werk omgeving ο (reproductie) niet te beoordelen ο omgeving speelt geen rol: waarom niet? 10. Werkwijze: hoe heeft de kunstenaar zijn technieken en materialen gebruikt? Elk materiaal heeft specifieke eigenschappen. Bij expressief materiaalgebruik blijven die eigenschappen zichtbaar, evenals sporen van de manier waarop de kunstenaar heeft gewerkt. Een dergelijke werkwijze speelt een rol in de uiteindelijke betekenis van het kunstwerk. Een kunstenaar kan ook nastreven om de materiaaleigenschappen en het 'handschrift' onzichtbaar te maken. Het kunstwerk krijgt dan een minder persoonlijk, objectiever karakter. Noem in het verslag het gebruikte materiaal. ο Op een ongebruikelijke manier: beschrijf het karakter ο Expressief materiaalgebruik: omschrijf de werkwijze ο Materiaalgebruik zonder persoonlijke expressie 11. Werkwijze: welke rol speelt de waarneming van werkelijkheid bij de kunstenaar? Goed kijken en tekenen wat je ziet heet 'tekenen naar de waarneming'. Tot in de negentiende eeuw werd tekenen naar de waarneming gezien als voorstudie voor het echte grote werk. De impressionisten maken het kijken tot het enige onderwerp. In deze eeuw is er vaak geen verband meer tussen wat de kunstenaar gezien heeft en wat het kunstwerk ons laat zien. ο Waarneming staat centraal: omschrijf de zienswijze ο Naast waarneming ook fantasie: wat is niet gezien, maar bedacht? ο Alleen maar fantasie of abstract 12. Inhoud: levert de titel een aanwijzing op voor de interpretatie van het werk? De titel helpt ons vaak op weg naar de betekenis van een kunstwerk. De titel kan verwijzen naar de voorstelling of het verhaal achter de voorstelling. Een titel kan het werk verklaren, maar kan ook vragen oproepen. De surrealisten gebruiken bewust vreemde titels om onze fantasie te prikkelen. Met een titel als 'compositie' bereikt de kunstenaar juist het tegendeel. ο Zonder titel (of onbekend) ο Titel verklaart werk ο Titel voegt iets toe: wat voegt de titel toe? 44
13. Inhoud: verwijst het werk naar bekende verhalen (bijbel, mythologie, etc.)? Eeuwenlang hebben kunstenaars verhalen verbeeld uit de Bijbel, mythologie, historie of literatuur. Soms wordt daarbij gebruik gemaakt van meer of minder bekende symboliek. Om de betekenis van zo'n werk te achterhalen moet je iets weten van het verhaal of van de symbolen. In de kunst vanaf ca. 1850 speelt de eigen interpretatie van de kunstenaar op het verhaal een grotere rol dan een getrouwe weergave (illustratie) van het verhaal. ο (Getrouwe) illustratie verhaal: welk (soort) verhaal? ο (Eigen) interpretatie verhaal: welke interpretatie, welk verhaal? ο De inhoud staat los van bekende verhalen, vertelt eigen verhaal: beschrijf het verhaal 14. Betekenis: wat is de betekenis van het werk? (Kies één of meer opties) Werk bedoeld als illustratie: Belangrijkste doel is een verhaal of gebeurtenis goed weer te geven. De stellingname van de kunstenaar is ondergeschikt. Werk bedoeld als provocatie: Niet zelden is het doel van moderne kunst het publiek flink wakker te schudden en discussie uit te lokken. Werk bedoeld als decoratie: Kunst om van te genieten, om mooi te vinden zonder verdere bijbedoelingen. Werk roept op tot (eigen) interpretatie. Het kunstwerk roept veel vragen op. Het publiek moet actief meedenken en een eigen betekenis geven aan het werk. De overige categorieën spreken voor zich. Licht je keuzes toe. ο De zichtbare werkelijkheid is onderwerp ο De maatschappelijke werkelijkheid is onderwerp ο (Privéleven) kunstenaar is onderwerp ο Werk bedoeld als provocatie ο Werk bedoeld als decoratie ο Werk roept op tot concentratie en/of meditatie ο Werk roept op tot (eigen) interpretatie ο Werk bedoeld als illustratie ο Werk roept emotie op 15. Wat vind je van het kunstwerk? Hier geef je een duidelijk beschrijving van je gekozen onderwerp 16. Waarom vind je dat. Hier beschrijf je wat je er van vind en wat het gekozen onderwerp met je doet. --------------------------------------------------------------
45
46
Gedragscode stedenreis
Dinsdag 23 september t/m vrijdag 3 oktober 2014 1: Het belang van het geheel gaat voor het eigenbelang. Jij bent medeverantwoordelijk voor de goede sfeer. 2: Help en versterk elkaar tijdens de reis. Kom tegelijkertijd voor jezelf op en ga verantwoord met je energie om. 3: Houd je reisgenoten een beetje in de gaten. Als je vermoedt dat er iets niet goed zit, vraag ernaar of meld het aan de klassenleraar. 4: Houd je aan alle afspraken! In de stad (zorg dat je niet verdwaalt, een marge inbouwt voor als je verkeerd loopt etc.), maar ook in ons overnachtingadres. Op tijd aan het ontbijt, op tijd in de kamer, op tijd stil, op tijd bij de verzamelpunten in de stad. Zonder afsprakendiscipline is een schoolreis reis niet mogelijk. Bij problemen: bellen! Zorg dat je daartoe in staat bent (o.a. voldoende beltegoed). 5: Er is een totaal verbod op alcohol en drugs. Bij alcoholgebruik worden je ouders gebeld, bij herhaling word je (na overleg met je ouders) naar huis gestuurd. Wie met drugs wordt betrapt gaat direct terug naar huis. Tijdens de gezamenlijke activiteiten wordt niet gerookt. 6: Het gebruik van I-­‐pods en andere muziekdragers wordt beperkt tot de vrije momenten. Geluidsdragers met boxen worden niet gebruikt. 7: Een van de regels van ons overnachtingadres is, dat er niet gemengd mag worden geslapen. Die regel ondersteunen we. Wie zich hier niet aan kan houden, wacht een telefoontje naar de ouders, bij herhaling sturen we je naar huis. Na 22.00. ben je op je eigen kamer of in je eigen tent. Niet meer buurten, niet schreeuwen, rennen, deuren slaan, geen ander lawaai. Naast onze groep zijn er misschien ook andere gasten aanwezig. 8: Veiligheid staat tijdens een schoolreis voorop. Houd je daarom strikt aan de aanwijzingen van de schoolreisleiding . 9: In de stad, in musea, en op ons overnachtingadres gedráág je je. Nederlandse jongeren worden nogal eens met wantrouwen bekeken vanwege hun luidruchtige, losgeslagen manier van doen. Dus: kijk om je heen, zorg dat je geen ergernis, problemen of verlies aan goodwill opwekt. Geen geschreeuw of getrek aan elkaar. Sancties Bij het niet nakomen van deze gedragsregels krijgt de leerling een waarschuwing en zijn/haar ouders worden in kennis gesteld van het feit dan hun zoon of dochter zich heeft misdragen en een waarschuwing heeft ontvangen. Wanneer vervolgens opnieuw problemen ontstaan, wordt de leerling onder begeleiding van een docent naar huis gestuurd. Bij een buitenlandse reis betekent dit dat de leerling op het vliegtuig of op de trein terug naar huis wordt gezet (of er wordt met een huurauto naar Nederland gereden). Een leraar moet de leerling dan begeleiden.. Dat brengt hoge onkosten met zich mee, goedkope vluchten/treinreizen zijn in een dergelijk geval meestal geen optie. Kosten worden voorgeschoten, maar wel degelijk op de ouders van 47
de betreffende leerling verhaald. Wanneer een leerling wordt betrapt op het bezitten of gebruiken van drugs, dan wordt de leerling onmiddellijk naar Amsterdam gestuurd onder begeleiding van een leraar. Margot Prins, Rector 48
49
50