DE GROTE IJSBERG ONDER DE genfout

© Copyright 2015 Dagblad De Limburger / Limburgs Dagblad.
Het auteursrecht, ook ten aanzien van artikel 15 AW, wordt
uitdrukkelijk voorbehouden. Zaterdag, 03 oktober 2015
interview
De zeldzame genfout die een acute hartstilstand en daarmee een plotse hartdood kan veroorzaken,
heeft zich in de loop van eeuwen onder meer Zuid-Limburgers verbreid dan aanvankelijk gedacht.
Deze killer kan echter alleen samen met een aantal mededaders toeslaan.
DE GROTE IJSBERG
ONDER DE
door Will Gerritsen
E
illustratie Robert Muts
en ijsberg doemt op in de
duistere, onmetelijke Noordelijke IJszee. Alleen het topje is zichtbaar, maar wat eronder schuilgaat, blijft voor
de stuurman van het immense passagiersschip verborgen. „Dan blijkt die ijsberg onder water héél groot te zijn en
begrijp je waarom de Titanic is gezonken”, zegt cardioloog Paul Volders van
het Maastricht Universitair Medisch
Centrum (MUMC).
Hij gebruikt het beeld in zijn uitleg
over de zeldzame genetische fout die
een team van de afdelingen cardiologie
en klinische genetica in het najaar van
2012 bij drie families in Zuid-Limburg
heeft ontdekt. Een minuscuul gendefect
dat lang geleden is binnengeslopen, bij
de families wier stambomen in het verre verleden aan elkaar zijn vergroeid.
Bij wié precies de mutatie uiteindelijk is
ontstaan, dit moet voor 1600 zijn gebeurd, is onbekend. Wel is duidelijk dat
de families en hun nazaten al eeuwen
de omgeving van het riviertje de Worm
bewonen, nabij Kerkrade, Eygelshoven
en Ubach over Worms, alsmede het
aangrenzende Duitse gebied.
In juni 2013 haalde het nieuws de
krantenkoppen. Geen wonder: de erfelijke afwijking is in de meer recente generaties hoofdschuldige aan enkele tientallen gevallen van plotse hartdood. Dramatische sterfgevallen: vaak jonge mensen van wie het hart volslagen onverwacht stopte met kloppen. De genetische afwijking in het SCN5A-gen wordt
door Volders het topje van de ijsberg genoemd. Het defect is immers ‘zichtbaar’, voor klinische genetici goed te
herkennen.
Door de mutatie kan de elektrische
stabiliteit van de hartpomp ontregeld
raken en treedt de fatale ritmestoornis
op. De directe aanleiding tot een plotse
hartstilstand waarbij de genetische afwijking op de achtergrond haar kwalijke rol speelt, kan van alles zijn: een heftige emotie, verkeerde medicijnen,
genfout
stress, een operatie, ook een hartinfarct
trouwens. Cardioloog en elektrofysioloog Rachel ter Bekke van het Maastrichtse onderzoeksteam kent een
vrouw in de vijftig die haar eerste acute
hartstilstand na een operatieve ingreep
(voor een andere aandoening) kreeg.
De tweede keer gebeurde het toen ze
slecht nieuws uit haar omgeving vernam. Gelukkig was bij haar al preventief een inwendige defibrillator (icd)
geïmplanteerd die het ontspoorde hartritme herstelde. Haar vader was al eerder op de radar verschenen als drager
van het genfoutje.
Toch krijgt lang niet iedere mutatiedrager een hartstilstand. Er zijn mensen
met de genetische afwijking die hun
hele leven niks aan hun hart mankeren.
„Terwijl anderen op jonge leeftijd een
acute hartstilstand krijgen en gereanimeerd moeten worden. Onvoorstelbaar”, zegt Rachel ter Bekke.
De fout in het SCN5A-gen is de
hoofdschuldige, geen twijfel mogelijk.
Maar de killer kan klaarblijkelijk alleen
maar toeslaan met een aantal medeplichtigen: hoogstwaarschijnlijk een
aantal onopvallende genetische varianten. Onopvallend, omdat ze ogenschijnlijk geen narigheid veroorzaken. „We
vermoeden dat die varianten niet zeldzaam zijn. Jij en ik kunnen die ook hebben. Misschien is wel 20 procent van de
bevolking drager.”
Kortom, dit is de nog altijd onbekende onderkant van de ijsberg. Het onderzoeksteam benadrukt dat ‘omgevingsfactoren’ ook een duit in het zakje
doen. Roken, ongezond eten, weinig beweging. Dan wordt de ijsberg onder de
waterspiegel alleen nog maar groter.
De experts hopen dat door een onderlinge vergelijking van het DNA-materiaal van de getroffen familieleden de
medeplichtige genetische varianten boven water komen. De mutatie is in de
families immers te herleiden tot één
voorouderpaar. Ze delen vele genetische eigenschappen met elkaar, waardoor de afwijkingen makkelijker zijn te
traceren. Dat zijn enkele spelden die
het team in de kolossale hooiberg van
de menselijke DNA-code moet vinden,
een eindeloze letterreeks die in 750 dikke telefoonboeken past. Maar de experts weten nu beter op welke plekken
ze in de hooimijt moeten zoeken.
Inmiddels hebben de deskundigen
zo’n zeven families in de regio met daarbij 2500 verre en nabije verwanten in
kaart gebracht die mogelijk erfelijk belast zijn. In München en het Zweedse
Lund zijn ook familieleden met het gemuteerde SCN5A-gen gevonden. De
kans dat een kind het gendefect van
één van zijn ouders erft, is groot: 50 procent. Volders wil derhalve dat inwoners
van Zuid-Limburg alert zijn op hartproblemen. „Met name als die te vaak in de
familie voorkomen. Bespreek de klachten met de huisarts, overleg met hem of
er reden is voor een verwijzing naar
onze polikliniek.”
Met deze hoge aantallen ligt een
grootschalig onderzoek onder de risicogroepen voor de hand, stelt hij.
De provincie en GGD zouden hiertoe
het voortouw kunnen nemen. „We
moeten daarover een discussie voeren.”
De formule voor zo’n onderzoek ligt op
de plank. Volders en zijn mensen hebben al enkele keren een informatiedag
voor familieleden gehouden. Met de
mogelijkheid voor een gesprek, bloedafname en een hartfilmpje.
Terug naar het onderzoek.
Het team stelt nu een volledig nieuwe vraag, waarbij de hoofdschuldige het gemuteerde SCN5A-gen - buiten
beschouwing blijft. Die vraag luidt: zijn
de mededaders, het samenraapsel van
onopvallende maar waarschijnlijk veel
voorkomende genetische varianten,
tevens medeplichtig aan andere
‘wandaden’? Dragen ze bij aan het ontstaan van een hartstilstand, veroorzaakt door bijvoorbeeld een hartinfarct
of een ander probleem in het hart? Bij
zo’n infarct sluit een stolsel een kransslagader af en sterft het achterliggende
hartweefsel af, indien niet wordt ingegrepen. Een hartinfarct leidt echter
lang niet altijd tot een hartstilstand:
één op de twintig krijgt een acute hartstilstand. Misschien hebben de slachtoffers van een hartinfarct en de daaropvolgende hartstilstand de pech dat ze
drager zijn van het genoemde cluster
van ogenschijnlijk onbeduidende, vrij
gangbare genetische varianten.
Volders: „Dat willen we allemaal uitvissen.”
De impact van dit onderzoek, inmiddels tot ‘Worm-studie’ gedoopt, reikt
daarmee veel verder dan Zuid-Limburg. Volders: „We hebben contact gelegd met het UMC Groningen, dat grote databestanden heeft van het ‘genoom van Nederland’. Hierin is het genetische materiaal van de Nederlandse
bevolking blootgelegd, zelfs per provincie. Stel dat we de vermoede clustering
van genetische varianten ook elders vinden. Betekent dat de dragers hiervan
bij een hartinfarct ook een hartstilstand
krijgen?! Dan heeft dit betekenis voor
ons allemaal.” En blijkt de impact die
de ijsberg onder de waterlijn heeft nog
groter dan gedacht.