Religie is basisbehoefte van de mens - Rijnland

Religie is basisbehoefte van de mens
Probeer godsdienst niet weg te houden van het openbare leven. Dat is zinloos.
De vraag is niet hoe je religie uit
de maatschappij kunt bannen. De
vraag is wél hoe je concurrerende
godsdiensten in vrede met elkaar
kunt laten samenleven, meent
John Gray.
R
eligie, die een tijd lang op haar retour leek, is weer een factor van belang op wereldniveau. De wederopstanding van de affaire-Rushdie, het
verzet van de regering-Bush tegen stamcelonderzoek, en het militante klerikalisme van de huidige Poolse regering zijn enkele voorbeelden van een ontwikkeling
die nog zal doorzetten. In plaats van in het
slop te raken of zich terug te trekken in de
privésfeer, speelt de religie opnieuw een
centrale rol in de politiek.
In veel landen lijken politici en opinieleiders zich geen raad te weten met deze
ontwikkeling. De overtuiging dat de secularisatie onomkeerbaar is, is in het westerse intellectuele leven al sedert generaties
gemeengoed. Van Condorcet en Marx tot
op de dag van vandaag hebben verlichtingsdenkers betoogd dat religie een bijproduct is van achterlijkheid.
Zo bezien móét religie wel terrein prijsgeven naarmate kennis en rijkdom toenemen en onderwijs en democratie wijder
verbreid raken. Ons wereldbeeld zal
steeds meer worden bepaald door de natuurwetenschappen, en in plaats van soelaas te zoeken in een leven na de dood zullen wij kunnen hopen op een gestage verbetering van de condition humaine. Ergens
in de toekomst zullen de mensen religie
helemaal niet meer nodig hebben.
Aan deze nog altijd invloedrijke opvatting kleeft één bezwaar: van zo’n gestaag
proces van secularisatie is geen spoor te
bekennen. In de afgelopen tien jaar heeft
de kerk terrein verloren in delen van het
katholieke Europa, zoals Ierland, Spanje
en Portugal; ook Groot-Brittannië is al een
tijdje een postchristelijk land. Maar in de
Verenigde Staten – in veler ogen het toonbeeld van een moderne democratie – is
niet veel veranderd sinds De Tocqueville
na zijn bezoek aan dat land berichtte over
de aldaar heersende, alles doordringende
religiositeit. In het postcommunistische
Rusland, dat zeventig jaar godsdienstvervolging achter de rug heeft, hebben Jeltsin, Gorbatsjov en Poetin zich allemaal
tot het geloof bekend, en is de orthodoxe
kerk net zo vanzelfsprekend onderdeel
van de staat als in de tsarentijd.
Er is geen reden aan te nemen dat religie in het menselijk bestaan op de achtergrond raakt. Het is de vraag of er ooit een
seculier tijdperk is geweest. De politieke
massabewegingen die zozeer hun stempel
hebben gedrukt op de afgelopen eeuw,
vervulden veel van de psychologische en
sociale functies van de godsdienst.
Het communisme heeft een tijd lang
zin gegeven aan het leven van de mensen –
merendeel in westerse landen, waar de
akelige werkelijkheid van de communistische praktijk veilig kon worden genegeerd – die geloofden in zijn utopische belofte van een stralende toekomst. Nu dat
utopische vooruitzicht zijn glans heeft
verloren, wenden velen zich weer tot de
religie. De politieke religies van de afgelopen eeuw maken plaats voor variëteiten –
veelal jammer genoeg fundamentalische
karikaturen – van de godsdiensten van
weleer.
Wij zijn niet op weg naar een wereld
waarin religie afwezig is, of een randverschijnsel. Het is eerder zo dat het seculiere
tijdperk achter ons ligt. De massabewegingen uit het verleden zijn teloorgegaan,
en visionaire projecten voor een nieuwe
wereldorde zijn niet langer geloofwaardig.
De regimewisseling in Irak zou weleens
voor lange tijd het laatste utopische project kunnen zijn waar iemand zich aan
heeft gewaagd. In plaats van op een seculiere, progressieve democratie is ze uitgelopen op een mengeling van anarchie en
islamistische theocratie. Net als in het verleden is religie – in combinatie met strijd
om de macht en om grondstoffen – in de
oorlog een factor van gewicht.
De geschiedenis leert welke gevaren
dreigen wanneer religie onbeperkte
macht krijgt. Anderzijds is het zo dat –
evangeliserende niet-gelovigen als Richard Dawkins en Christopher Hitchens
ten spijt – de instelling van een seculiere
staat die gevaren niet kleiner maakt.
In de Verenigde Staten, waar kerk en
staat bij de Grondwet gescheiden zijn,
heeft het fundamentalisme meer sturende
invloed op het politieke leven dan in welk
ander hoogontwikkeld land ook. Ook zijn
onder een seculier bewind niet minder
conflicten over geloofskwesties – denk
maar aan Frankrijk, waar de ‘laicité-politiek’ tot grote verdeeldheid heeft geleid
over kwesties als het dragen van islamitische hoofdbedekking op school.
In een pluralistische samenleving kan
er niet één religie zijn die alle andere uitsluit. Toch is het zinniger om religies een
plaats te geven in het openbare leven dan
steeds maar proberen ze buiten te sluiten.
Gezien de uiteenlopende historische achtergronden en omstandigheden zal dat uiteraard op zeer diverse manieren gebeuren. Een simpele, universele oplossing is
er niet. Duidelijk is wel dat seculier fundamentalisme, dat probeert de religie weg te
houden van het openbare leven, uitzichtloos is. Religie behoort tot de eerste behoeften van de mens; het is zinloos en contraproductief om dat te ontkennen. Na zoveel vergeefse pogingen moesten wij maar
eens accepteren dat de vraag niet is hoe je
de religie uit de maatschappij kunt bannen. De vraag is hoe je concurrerende
godsdiensten in vrede met elkaar kunt laten samenleven.
John Gray is filosoof. Zijn boek ‘Black mass:
apocalyptic religion and the death of Utopia’
verschijnt later dit jaar in het Nederlands.
Tekening Alen Lauzan Falcon