Fiche conceptmapping

Conceptmapping in een
docententeam
Dienst Onderwijsprofessionalisering en -Ondersteuning
Conceptmapping in een docententeam
WAT
Concept mapping is een techniek om de kernconcepten van een opleiding of opleidingsonderdeel en
hun onderlinge relaties te visualiseren. Een concept map geeft een overzicht van en benadrukt het
belang van bepaalde domeinen of thema’s. Ze illustreert het dynamische netwerk van de relaties en
de aanwezige hiërarchie. Binnen het hoger onderwijs zijn al heel wat docenten en
programmaverantwoordelijken de voorbije jaren aan de slag gegaan met het mappen van
opleidingsonderdelen en volledige opleidingen[1,2,3,4,5]. Ook voor een docententeam dit een goede
tool zijn om een gezamenlijk opleidingsonderdeel vorm te geven.
Een voorbeeld conceptmap van een opleidingsonderdeel Microbiologie, Kinchin
Conceptmapping in een docententeam
[2]
1
Conceptmapping in een
docententeam
Dienst Onderwijsprofessionalisering en -Ondersteuning
MEERWAARDE
Ontwerpen van een opleidingsonderdeel
 Het maken van een conceptmap kan je docententeam helpen om de inhoud van een gezamenlijk
opleidingsonderdeel af te bakenen, af te stemmen en een focus te bepalen[3]
 Eens jullie de inhouden in kaart gebracht hebben, is de conceptmap een goed vertrekpunt om te
bepalen wat de studenten met deze inhouden moeten doen (leerdoelen en leeractiviteiten), hoe
je de lessen kan vormgeven (werkvormen), hoe je je studiemateriaal kan opbouwen en hoe je de
inhouden later zal evalueren (evaluatie).
Communicatie met collega’s
Een conceptmap stelt je in staat om binnen een docententeam het gesprek aan te gaan over de
inhoud van een gezamenlijk opleidingsonderdeel, daarnaast kan je een conceptmap ook gebruiken
om met collega’s in gesprek te gaan over de inhoud van je opleidingsonderdeel of om verschillende
opleidingsonderdelen van eenzelfde opleiding op elkaar af te stemmen. Het kan daarnaast ook een
tool zijn om een volledig curriculum te ontwerpen of te optimaliseren (bijv. kernconcepten en
onderlinge relaties uitklaren in een interdisciplinaire context).
Communicatie met studenten
 Een conceptmap is een hulpmiddel om te communiceren met studenten over je
opleidingsonderdeel. Studenten raken tijdens je opleidingsonderdeel wel vertrouwd met de
kernconcepten en inhouden maar zien vaak niet alle relaties ertussen, die voor jou als expert in
het domein wel duidelijk zijn.
 Studies van Hay en Kinchin tonen aan dat studenten die in staat zijn kennisnetwerken te maken,
relaties te benoemen, linken te leggen met voorkennis, nieuwe concepten op te nemen in hun
kennisstructuur, complexere relaties te identificeren duidelijk meer ‘diepgaand leren’ vertonen
in tegenstelling tot ‘oppervlakkig leren’ [2,4,5]. Het kan dus de moeite waard zijn om te
experimenteren met conceptmaps in je onderwijspraktijk.
 Je kan het werken met deze maps op verschillende manieren aanpakken:
o Expliciet de conceptmap tonen en uitleggen: de inhoudelijke structuur en samenhang
van je opleidingsonderdeel benoemen.
o De conceptmap doorheen de looptijd van het opleidingsonderdeel opbouwen: les per les
delen van de map zichtbaar maken en tonen waar de lessenreeks naartoe zal leiden. De
volledige conceptmap in al zijn complexiteit wordt pas op het einde helemaal getoond.
o Andersom: de complexe volledige conceptmap bij de start van de lessenreeks tonen om
vervolgens les per les op onderdelen in te zoomen.
o Je kan de studenten ook zelf een concept map laten maken. Je kan dit doen bij de start
van je lessen om hun voorkennis in kaart te brengen, maar ook als werkvorm om de
studenten te laten oefenen in het integreren van de inhouden van verschillende lessen.
Dit geeft jou als docent zicht op de kennisontwikkeling van de studenten: ‘Hoe ver staan
ze al in hun begrip van de inhoud?’ of ‘Welke hiaten zijn er?’
Conceptmapping in een docententeam
2
Conceptmapping in een
docententeam
Dienst Onderwijsprofessionalisering en -Ondersteuning
AAN DE SLAG
Kernconcepten
Start met het identificeren van de kernvraag of focus van je opleidingsonderdeel. Lijst daarna de
kernconcepten van je opleidingsonderdeel op. Dit kan je doen aan de hand van de inhoudstafel van
je handboek/cursustekst of de inhouden van de opeenvolgende lessen. Tracht de lijst terug te
brengen tot 20 of minder concepten en schik de concepten zoals ze volgens jou in relatie staan tot
elkaar. Let erop dat je enkel je concepten en inhouden meeneemt in de map, niet je werkvormen en
evaluatievormen.
Relaties
Je map stelt een kennisnetwerk voor waarbij de concepten op een bepaalde manier aan elkaar
gelinkt zijn. Het benoemen van die relaties is daarom cruciaal. In onderstaande tabel zijn mogelijke
relaties gedefinieerd die concepten met elkaar kunnen verbinden, aangevuld met enkele
voorbeeldwerkwoorden ter inspiratie (gebaseerd op Donald[6]).
Relatie
Toelichting
Voorbeeld concepten
Voorbeeld werkwoorden
Similarity : concepten vertonen bepaalde zelfde eigenschappen
Associaties
concepten beschrijven
hetzelfde
Liberalisme & Pluralisme
(Geschiedenis)
Functioneel
concepten hebben dezelfde
uitkomsten of doelen
Moraliteit & Deugd (Filosofie)
Structureel
concepten hebben een
hiërarchische relatie
Orgaan & Cel (Biologie)
Dependency :
hangt samen met
combineert met
communiceert
stelt voor
ondersteunt
maakt deel uit van
omvat
het ene concept brengt een verandering teweeg bij een ander concept
Procedureel
de relaties omschrijven
sequenties of stappen
Experiment & Data-analyse
(Wetenschappen)
Logisch
de concepten hebben een
logische ordening
Inkomen & Belasting (Sociaal
Werk)
Causaal
oorzaak/gevolg-relaties
Migratie & Urbanisatie
(Geschiedenis)
produceert
is een voorwaarde voor
wordt gevolgd door
veroorzaakt
wordt bepaald door
leidt tot
beïnvloedt
De meeste concept maps hebben een hiërarchische structuur, met de meest algemene concepten
bovenaan en de meer specifieke concepten eronder. Andere vormen die een concept map kan
aannemen is een ketting, een web, netwerk, concentrische cirkels of parallelle blokken naast elkaar.
Conceptmapping in een docententeam
3
Conceptmapping in een
docententeam
Dienst Onderwijsprofessionalisering en -Ondersteuning
Hoe aanpakken en wie betrekken?
Een conceptmap voor een gezamenlijk opleidingsonderdeel van een docententeam opstellen, doe je
best niet in je eentje en maak je niet op een uurtje. Neem de tijd om verschillende versies te ontwerpen
waarbij je stelselmatig de clusters van concepten en de visualisatie verfijnt en de relaties voldoende
specifiek definieert.
Je kan er bijv. voor kiezen om ieder individueel een conceptmap op te maken en deze vervolgens naast
elkaar te leggen, te bespreken en te herschikken. Zo kan je binnen je docententeam tot een gedeelde
conceptmap komen.
Tips





Een grondige inhoudelijke en praktische voorbereiding zorgen voor een vlot verloop van de
oefening.
Trek voldoende tijd uit voor de oefening.
Stimuleer elkaar om tijdens de oefening los te komen van de vaknamen en eerder te werken met
de kernconcepten die in de vakken voorkomen en over vakken heen lopen.
Het werken met posters en post-its laat een grote flexibiliteit toe.
Neem op het einde van de oefening de tijd om actiepunten op te lijsten voor de opvolging.
Tools
Je kan de conceptmap maken a.d.h.v. Microsoft PowerPoint of Microsoft Word. Er bestaat een heel
gamma aan (gratis) software om conceptmaps aan te maken. Een zeer toegankelijke webgebaseerde
tool is bv. https://bubbl.us/. Je kan hierin zonder account aan de slag, waarbij je je conceptmap als
figuur kan opslaan. Wanneer je een account aanmaakt, kan je je conceptmap opslaan en verder
bewerken. Een andere gebruiksvriendelijke en basis tool is (https://www.text2mindmap.com/).
Conceptmapping in een docententeam
4
Conceptmapping in een
docententeam
Dienst Onderwijsprofessionalisering en -Ondersteuning
REFERENTIES
1. Amundsen, C., Weston, C., & McAlpine, L. (2004, April). Concept mapping in course design: A
‘mindtool’ for re-examining subject matter. Paper presented at the American Educational
Research Association (AERA), San Diego.
2. Novak, J. D. (1998). Learning, creating, and using knowledge: Concept Maps as facilitative tools in
schools and corporations. Mahweh, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
3. Novak, J.D. & Gowin, D. B. (1984). Learning how to learn. New York, NY: Cambridge University
Press.
4. Canas, A., Coffey, J., Carnot, M., Feltovich, P., Hoffman R., Feltovich, J., et al. (2003). A summary
of literature pertaining to the use of concept mapping techniques and technologies for education
and performance support. The Institute for Human and Machine Cognition. Retrieved November
18, 2004, from http://www.ihmc.us
5. Donald, J. (1983). Knowledge Structures: Methods for Exploring Course Content. Journal of
Higher Education, 54(1), 31-41.
6. Hay, D. (2007). Using concept maps to measure deep, surface and non-learning outcomes.
Studies in Higher Education, 32(1), 39-57.
7. Hay, D. (2008). Making learning visible: The role of concept mapping in higher education, Studies
in Higher Education, 33(3), 295-311.
8. Kinchin I., De Leij F. & Hay D. (2005). The evolution of a collaborative concept mapping activity for
undergraduate microbiology students, Journal of Further and Higher Education, 29(1), 1-14.
Conceptmapping in een docententeam
5