Interview met Norman Hampson Auteur: Theun van der Keuken

Artikel: Zaden van de Terreur: Interview met Norman Hampson
Auteur: Theun van der Keuken
Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 16.4, 212-220.
© 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam
ISSN 0165-7518
Abstract: Not available.
Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van
de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar
verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan
actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een
breder publiek te presenteren.
Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het
machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de
redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn
verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op
www.skript-ht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam •
www.skript-ht.nl • [email protected]
THEUN
VAN DER KEUKEN
Zaden van de Terreur
Interview met Norman Hampson
De Franse Revolutie wordt beschouwd als een van de belangrijkste keerpunten in
de moderne westerse geschiedenis, soms zelfs als een gebeurtenis die de moderne
tijd heeft ingeluid. De Engelse historicus Norman Hampson kan met recht een van
de grootste kenners van deze revolutie worden genoemd. Hij schreef werken over
de Terreur, de sociale aspecten van de Franse Revolutie en de belangrijkste protagonisten ervan: Danton, Robespierre en St-Just. Afgelopen zomer bezocht Hampson een congres over Robespierre in Nederland. Een gesprek over de Franse Revolutie als keerpunt en over de belangrijkste wending daarbinnen: de Terreur.
1. Voor een kritische
bespreldng van diverse
werl(en van de Franse
Revolutie, zie: M. van Os, 'De
problematische Franse
Revolutie' in: Theoretische
geschiedenis 19 (1992) 313333.
2. H. Hampson, 'What
difference did the French
Revolution make?'. History 74
(1989) 232
212
De waardering van de Franse Revolutie en haar resultaten
is niet eensluidend. Vijftien jaar geleden overheerste een
Marxistische interpretatie. De Revolutie werd gezien als
een noodzakelijke gebeurtenis binnen het historisch proces. Ze zou voortkomen uit de klassenstrijd en ervoor zorgen dat de bourgeoisie aan de macht kwam ten koste van
de adel. De Terreur kreeg een ondergeschikte plaats binnen
dit schema. De belangrijkste vertegenwoordiger van deze
stroming was Soboul, hoogleraar in de geschiedenis van de
Revolutie aan de Sorbonne. In de jaren tachtig ontstond er
felle kritiek op deze interpretatie. Steeds meer historici
stapten af van een marxistische beschouwingswijze. Zij besteedden nu ook aandacht aan andere aspecten van de
Franse Revolutie, zoals de verschillen tussen de revolutionairen in de stad en de meer traditioneel ingestelde bewoners van het platteland. Bovendien legden deze historici
meer nadruk op het gewelddadige karakter van de Revolutie dan hun marxistische voorgangers. ^
Ook Norman Hampson heeft zich vaak aan de Franse
marxistische benadering van de Revolutie gestoord. Hij bestrijdt de marxistische opvatting, dat de machtsovername
van de bourgeoisie het belangrijkste resultaat van de Revolutie is: "Als de bourgeoisie toen het gezag overnam, dan slaagde ze er niet goed in dit te behouden, want in 1830 moest ze
het allemaal nog eens over doen". -^ Ook de toon waarop
over de Franse Revolutie gesproken wordt is veranderd:
"Twintig jaar geleden waren conferenties over de Terreur en
de Revolutie heuse veldslagen tussen orthodoxe marxisten
en hun tegenstanders. Tegenwoordig gaan dit soort bijeenkomsten er veel vriendschappelijker aan toe. We zijn het
natuurlijk niet allemaal met elkaar eens -dat zou ook heel
vervelend zijn- maar tegenwoordig denkt gelukkig niemand
meer dat hij een monopolie op de waarheid heeft. Na afloop
van een discussie schudden we elkaar gewoon de hand."
Hampson wijst op de bijzondere betekenis die de Franse
Revolutie innam in de Franse marxistische school: "Zij
combineerden hun marxisme met een typisch soort Frans
nationalisme, dat de opvatting huldigde dat elk goed idee
oorspronkelijk uit eigen land kwam. Om het cruciale belang van de Franse Revolutie aan te tonen, poogden zij
deze opstand los te koppelen van de Engelse en
Amerikaanse Revolutie, die eraan voorafgingen. Zij
meenden dat de Russen nooit tot hun revolutie in staat
zouden zijn geweest als de Fransen niet eerst hadden
voorgedaan hoe het moest. Door alle marxisten, dus niet
alleen de Franse, werd de Revolutie van groot belang
geacht als de eerste bourgeois opstand. De burgerij zou,
terwijl ze economisch al dominant was, nu eindelijk ook
haar politieke overheersing hebben bewerkstelligd. Ik
geloof hier weinig van, maar voor de marxistische historici
was de Franse Revolutie het bepalende keerpunt in de
moderne westerse geschiedenis."
Ook niet marxistische historici zien in de Revolutie een
keerpunt. Zij wijzen meestal op de politieke transformatie
die het land heeft doorgemaakt en op de onteigeningen van
het kerkbezit. Hampson vindt deze veranderingen in de
Franse samenleving van minder groot belang dan twee andere gevolgen van de Revolutie. Ten eerste is Frankrijk
sinds de Revolutie een gespleten natie. Het land raakte
voorgoed verdeeld in progressieven, die de Revolutie zagen
als een begin van een betere tijd en conservatieven, die beducht waren voor het verdwijnen van oude normen en
waarden. Deze verdeeldheid bestaat volgens Hampson vandaag de dag nog. Ten tweede was de Revolutie een keerpunt op ideologisch terrein. De revolutionairen hadden een
program van vrijheid, gelijkheid en broederschap, dat een
streven met een universele aantrekkingskracht verwoordde. Volgens Hampson zijn deze idealen voor de rest van de
wereldgeschiedenis bepalend geweest, omdat mensen zich
3. Idem, 232-242. er sindsdien voortdurend op hebben beroepen.-'
• "Waren ideologische aspecten bij het uitbreken van de
Revolutie van groot belang?"
•• "Ja, vooral bij het vormen van de nieuwe grondwet hebben ideeën een cruciale en zelfs fatale rol gespeeld. De Assemblee Constituente meende Frankrijk in te moeten richten
213
',
naar de ideeën van óf Montesquieu óf Rousseau. De laatste,
die vooral populair was vanwege zijn romans, had in Du
Contract Social een schets gegeven van een ideale samenleving. Dit werk was utopisch van karakter en richtte
zich meer op morele zaken dan op een praktisch politiek
systeem. Het had ook niet de bedoeling om daadwerkelijk
uitgevoerd te worden, zeker niet in Frankrijk. Dat was volgens Rousseau immers een oud en verdorven land met zoveel tradities, dat het onmogelijk was daar ooit nog een
volstrekt andere samenleving te vormen. Ik geloof zelf ook
dat het plan deze ideeën in de praktijk te willen uitvoeren
niet realistisch was. Het hoge ideaal moest volgens mij wel
leiden tot een autocratische en totalitaire samenleving. Het
zou dus veel realistischer zijn geweest de grondwet te baseren op de opvattingen van Montesquieu. Deze meende dat
politiek vooral het reguleren van materiële en ideologische
belangentegenstellingen tot doel moet hebben. Als prototype voor zijn model nam hij Engeland, dat hij volkomen
idealiseerde. Veel Fransen stond het echter tegen om de
samenleving in te richten naar het voorbeeld van Engeland,
dat immers de nationale rivaal was. Ook in de Assemblee
was men niet erg enthousiast over dit idee: de resultaten
die de Revolutie reeds had gebracht, gaven hun het gevoel
dat de Fransen nu tot alles in staat waren. Ze wilden met
hun nieuwe grondwet de basis leggen voor een ideale maatschappij . Rousseau's idealisme won het aldus van Montesquieu's pragmatisme.
Ik denk echter niet datje alleen naar ideeën moet kijken. Ook de politieke en economische omstandigheden
bepalen het historisch proces. Deze drie factoren zijn onafhankelijk van elkaar, maar kunnen elkaar toch beïnvloeden. In de sommige tijden is de ene factor dominanter dan
de andere. Het kan zo zijn dat een bepaalde ideologie overheerst, maar dat een ambitieuze en handige politicus de
situatie toch, geheel tegen de algehele ideologische stroom
in, naar zijn hand zet. De politiek is dan sterker dan de
ideologie."
De Terreur
Onder historici bestaat een belangrijk meningsverschil over
de vraag of de Franse Revolutie al vanaf het begin afstevende op de Terreur. De meest extreme standpunten worden
214
4. Franfois Furet en Denis
Flidet, La Revolution Frangaise
(Parijs 1973)
5. N. Hampson, Prelude to
Terror. The Constituent
Assembly and the failure of
concencus 1789-1791 (Oxford
1988) ix-xiv. Hampson gaat
ervan uit dat er aanvankelijk
concensus in Frankrijk bestond
ten aanzien van de Revolutie..
6. W. Scott, ' Varieties of
Jacobinism', Historical Journal
33 (1990) 723-726.
215
ingenomen door de liberalen en de marxisten. De laatsten
menen meestal dat de Terreur noodzakelijk was en bagatelliseren de ernst van de gruwelen die toen plaatsvonden.
Onder liberale historici wordt de Terreur meestal gezien als
een ontsporing van een aanvankelijk liberale revolutie. Zij
delen de geschiedenis van de Franse Revolutie daarom
meestal in een vreedzame en een agressieve fase in. De belangrijkste vertegenwoordiger van deze stroming is Furet.^
• "Welke positie neemt u binnen dit debat in?"
• • "Als Engelsman ben ik geneigd een gematigd en pragmatisch standpunt in te nemen. Bovendien is tuinieren
mijn hobby. Daarom neem ik het zaaien van zaad als voorbeeld: soms komt er een plant boven, maar soms ook niet.
In 1789 waren er al zaden van de Terreur aanwezig. Zo
hadden de meeste revolutionairen nauwelijks politieke ervaring en kenden zij geen enkele traditie van overleg. Hierdoor was er een grote kans dat het mis zou lopen. Ook het
plan om de grondwet te baseren op Du Contract Social
droeg al kiemen van de latere Terreur in zich. In dit werk
zette Rousseau namelijk uiteen dat de politiek gericht moet
zijn op de volonfé general. Volgens hem bestond er maar
één juiste overtuiging en konden afwijkende opinies niet
worden getolereerd. Ondanks deze zaden was het niet
noodzakelijk dat de revolutie op de Terreur zou uitlopen.
Ik geloof niet in historisch determinisme; geschiedenis beweegt zich niet in een rechte lijn van a naar b. Tussentijds
zijn er vele keerpunten, waarop de geschiedenis verschillende wendingen kan nemen. De stemming in 1789 was
tenslotte geweldig. Er bestonden zoveel prachtige idealen.
Vooral de bereidheid van de adel om zijn eigen privileges
op te geven vind ik heel indrukwekkend. De adel werd niet
gedwongen om dit te doen, maar stemde er zelf voor in de
nationale vergadering. De grote tragedie van de Franse
Revolutie is dat het is misgegaan, ondanks zoveel goede
wil, zoveel hooggestemd idealisme en zoveel onzelfzuchtigheid; Er was waarschijnlijk geen mooiere tijd om ooit in
Frankrijk geleefd te hebben, dan in de herfst van 1789".^
• "Over het ontstaan van de Terreur bestaan vele opvattingen. Marxistische historici zien in de toenmalige klassenconflicten een belangrijke oorzaak van deze tragische
gebeurtenissen. U wordt verweten hier te weinig aandacht
aan te hebben besteed.^ Welke omstandigheden hebben er
volgens u dan toe geleid dat de Terreur heeft kunnen
plaatsvinden?"
•• "Het bestaan van klassenconflicten verklaart niets. In
elke maatschappij bestaan er klassentegenstellingen, maar
ze leiden niet overal tot een burgeroorlog. Ik ben eerder bereid de redenering van Lefebvre te volgen. Deze heeft er op
gewezen dat Frankrijk in 1793-1794 met vrijwel geheel
Europa in oorlog raakte. Hij meende dat deze oorlog de
7. Georges Lefebvre, Études Revolutie revolutionaliseerde.'^Hoewel ik het hier wel mee
sur a eva " p ^^"^^^^^ eens ben, vind ik het frappant dat hij vergat te vermelden
dat het revolutionaire Franse regime deze oorlogen zelf was
begonnen. Pruisen was het enige land dat aan Frankrijk de
oorlog verklaarde. Dit conflict was van een omvang die
Frankrijk in de achttiende eeuw nog niet had meegemaakt.
Het land werd op verschillende fronten binnengevallen. De
militaire situatie was werkelijk hopeloos; in het land heerste chaos.
In een dergelijke situatie zal er altijd repressie ontstaan.
Dit zag je zelfs in Engeland in de Tweede Wereldoorlog:
wie daar riep dat generaal Montgomery een idioot was,
werd in de gevangenis gegooid omdat hij het gezag
ondermijnde. Op dit soort momenten wordt de vrijheid
van meningsuiting altijd afgeschaft. Ook in Frankrijk in
1793-1794 was het ontstaan van een vorm van
oorlogsdictatuur dus onvermijdelijk. Tot hier volg ik
Lefebvre, maar de Terreur ging verder. Wat historici zo
fascineert is datje er al trekjes van een twintigste-eeuwse
totalitaire staat in kan zien. Er werden tal van maatregelen
genomen waar de oorlogssitu-atie niet toe noopte. Zo
werden er speciale rechtbanken opgericht die de
revolutionaire gezindheid van burgers moesten
onderzoeken. Deze rechtbanken waren niet geïnteresseerd
in bewijzen en stonden hulp door advocaten niet toe. Zij
beoordeelden slechts het gedrag van de verdachte. Als dit
ze niet zinde, dan ging je eraan. Ik denk dat dergelijke
gruwelen alleen kunnen plaatsvinden als ideologische fanaten in de positie komen om hun ideeën in de praktijk te
brengen. Robespierre was zo iemand."
Robespierre
• "Als de oorlog de Terreur niet noodzakelijk maakte, welke motieven had Robespierre dan om hem door te voeren?"
•• "De Terreur is voor een deel te verklaren uit zijn revolutionaire fanatisme. Robespierre meende, ik hoop dat u de
216
Maximilien Robespierre
overeenkomsten met het marxisme ziet, dat het land op
weg was een constitutionele samenleving te worden: de
meest vrije maatschappij die de mens ooit gekend zou hebben. Hij geloofde echter dat deze pas werkelijk gerealiseerd
zou kunnen worden als alle mogelijke tegenstanders van de
constitutionele samenleving waren vernietigd. Zolang dat
nog niet het geval was, vond Robespierre het noodzakelijk
terreur uit te voeren jegens zijn vijanden. Hij was ervan
overtuigd dat zij erg sterk waren en alleen door hard ingrijpen van een machtsovername weerhouden konden worden. Het doel heiligde voor hem de middelen."
• "Hoe staat u zelf tegenover Robespierre?"
• • "Toen ik tien jaar geleden college over hem gaf vnst ik
eigenlijk niet precies wat ik van hem moest denken. Op
een gegeven moment had ik daar schoon genoeg van. Ik
besloot een biografie over hem te schrijven om mijn standpunt beter te kunnen bepalen. Omdat ik geen duidelijke
mening over hem had besloot ik het boek te schrijven in de
vorm van een dialoog tussen een cynicus, een marxist en
een gelovige. Hierdoor kon ik de meest extreme standpunten aan bod laten komen. Er komt ook een verteller in
voor, maar die vertegenwoordigt zeker niet mijn standpunt. Ik ben tot de conclusie gekomen dat ik hem niet
sympathiek vind. Hoewel het duidelijk werd dat zijn ideale
samenleving nooit tot stand zou komen, bleef hij wel bereid hier vele mensen voor te doden, zelfs zijn vrienden."
tv
218
• "Onder leiding van Robespierre zijn vele Fransen naar de
guillotine gevoerd. Verliest de Franse Revolutie, nu we ons
bewnst zijn van alle gruwelen die zij heeft voortgebracht,
niet haar positieve voorbeeldfunctie?"
•• "Ik denk dat de relevantie van de Revolutie sterk aan het
afnemen is. Nu de oude, marxistische interpretatie heeft
afgedaan en meer aandacht is ontstaan voor de zwarte bladzijden van de Revolutie, voor de vele gruweldaden en het
geweld, zijn er nog maar weinigen die zich aan deze gebeurtenis willen spiegelen. Dit was op de viering van het
bicentenaire heel duidelijk te zien: de meeste Fransen wisten niet meer wat ze met de revolutie aanmoesten. Ze zagen het als een gebeurtenis die beter niet had kunnen
plaatsvinden. Alles wat positief was aan de Revolutie werd
duidelijk overschaduwd door de Terreur. Dit staat in schril
contrast met de viering in 1889, toen deze als een zegen
voor de mensheid werd gezien."
• "Zijn er desondanks lessen te leren uit de geschiedenis
van de Franse revolutie en de Terreur?"
• • "Uiteraard. Wie denkt niets van de geschiedenis te kunnen leren, kan beter kruiswoordpuzzels gaan maken, dat is
leuker en minder ingewikkeld. Uit deze geschiedenis blijkt
dat je moet oppassen voor iemand -zoals Robespierre- die
denkt voor elk probleem een oplossing te weten. Bovendien laat ze zien hoe gevaarlijk het is om politieke theorieën letterlijk te willen uitvoeren: dat moet uiteindelijk wel
leiden tot anarchie of dictatuur. De uitkomst van de Franse
Revolutie heeft mijns inziens het gelijk van Montesquieu
bewezen: in de politiek gaat het niet om het vormen van
een ideale staat, maar om het, Britse, vinden van het evenwicht tussen verschillende belangen. In de politiek is het
van eminent belang om compromissen te sluiten: als iets
55% bevredigend is, dan is dat een zeer goed resultaat. Je
kan de zaken in de geschiedenis maar heel geleidelijk veranderen. Wie denkt alles direct te kunnen veranderen
hoort in de gevangenis thuis. Ik zou hem overigens niet
executeren, zoals Robespierre met andersdenkenden deed."
219