Waarom je volgens stoïcijns filosoof Miriam van Reijen beter een

Waarom je volgens stoïcijns filosoof Miriam van Reijen beter een
normloze samenleving kunt hebben

Miriam van Reijen: ‘Laat je niet beheersen door negatieve gevoelens.’ | beeld Richard van Hoek
16 september 2016, 03:00
Marc Janssens
Vandaag in de reeks ‘De bezorgde burger’: kan filosofie helpen tegen bezorgdheid, angst, woede en andere emoties? Ja, zegt
stoïcijns filosoof Miriam van Reijen. Al die negatieve gevoelens komen voort uit normatieve gedachten. Dus pleit ze voor een
normloze samenleving, wat ook nog eens dicht bij het oorspronkelijke christendom zou staan.
Miriam van Reijen (70) is niet slechts kenner van de stoïcijnse filosofie, ze beoefent haar ook. Op een verrassende maar consequente manier.
Haar woning aan een mooie oude singel in ​Breda staat vol met boeken. Niet zomaar netjes langs de muren, maar in vele kasten kriskras door
de woonkamer. ‘In deze kamer staan alleen nog maar de boeken over Spinoza’, bekent ze aan het begin van het interview. De boeken over de
stoa, een filosofische stroming uit de oudheid die nu populair is, blijken boven opgeslagen te zijn.
Filosofie is volgens Van Reijen niet enkel iets voor de wetenschap, maar doortrekt het hele leven. ‘Daaraan ligt de gedachte ten grondslag die al
uit de oudheid stamt, dat de filosoof er is om een ongezonde geest te genezen. Zoals de arts werkt aan lichamelijk lijden en mensen daarvan
probeert te genezen, wil de filosoof geestelijk lijden genezen. Dat geestelijke lijden komt nooit voort uit omstandigheden of andere mensen,
maar altijd uit je eigen gedachten. Mensen zeggen snel: “De regen maakt me chagrijnig’ of ‘Jij maakt me boos’, maar dat is logisch gezien
onzin. Want andere mensen zijn juist blij met de regen en een persoon naast jou wordt van dezelfde woorden helemaal niet kwaad. Er zit dus
iets tussen, en dat zijn je eigen gedachten. En vaak zijn die gedachten normatief. Bijvoorbeeld: het regent op je bruiloft en jij bent daar verdrietig
of zelfs boos over. Die woede wordt dan niet veroorzaakt door de regen, maar door jouw normatieve gedachte dat het eigenlijk niet mag
regenen op jouw bruiloft.’
Wat de regen op je bruiloft betreft is er i​n derdaad sprake van een rare norm. Maar als iemand mijn kind vermoordt, mag ik
toch boos op hem zijn? Hij had dat niet ​m ogen doen.
‘Toch is die gedachte net zo zinloos en filosofisch gezien onwaar als dat het niet had mogen regenen op je bruiloft. Door de norm te stellen dat
iemand mijn kind niet had mogen vermoorden, belast je jezelf extra met iets wat helemaal niet helpt. Natuurlijk is dat moeilijker aan te nemen
bij een feit dat heel erg is. Daar heb je al verdriet over. Maar zeggen dat iemand dat niet had mogen doen, maakt je alleen maar boos, terwijl het
toch al gebeurd is. Je hebt aan die boosheid niets. Onderneem liever iets, zorg bijvoorbeeld dat de dader voor de rechter komt, maar laat je niet
beheersen door negatieve gevoelens.’
Krijgen we zo geen gevoelloze samenleving?
‘Nee. Want ik heb het alleen over negatieve emoties die je kunt leren vermijden. Sommige mensen denken dat je alleen in actie kunt komen door
bijvoorbeeld boosheid. “Als ik niet zo boos was geworden, had ik er niets van gezegd.” Dat is in zijn algemeenheid onzin. Bovendien zetten juist
negatieve emoties als boosheid en jaloezie vaak aan tot slechte daden. Kijk maar naar de vele partner- en kindermoorden. Je kunt ook in actie
komen vanuit mededogen of liefde of omdat je gewoon niet wilt dat bepaalde zaken gebeuren. Dat is vaak effectiever en nog prettiger ook. Het
is een misverstand te denken dat de stoa tot passiviteit aanzet.’
En bezorgdheid over de toenemende polarisatie in de samenleving of het oprukkende islamitisch terrorisme. Hoe gaat u als
stoïcijn daarmee om?
‘Bezorgdheid is een lichte vorm van angst en ik kan me voorstellen dat mensen zich over de huidige samenleving zorgen maken. Zelf zie ik ook
tendensen die doen denken aan de jaren dertig van de vorige eeuw. Maar angst is een emotie die gebaseerd is op een normatieve gedachte dat
iets niet mag gebeuren. De levenskunst van de stoa houdt in dat je wel degelijk beseft dat er iets ergs kan gebeuren en daar zo mogelijk actie
op onderneemt, zonder er zelf emotioneel onder te lijden. Mensen denken vaak dat ze niets kunnen doen. Maar je kunt demonstreren, een
actiegroep oprichten, de politiek ingaan, een brief schrijven. Misschien zul je denken dat dat niets helpt, maar dan zegt de stoïcijns filosoof
Epictetus: zet je in voor wat in je vermogen ligt en accepteer alleen iets wat niet in je vermogen ligt. Dat scheelt veel verspilling van energie.’
Is het geen deugd je te verwonderen over de mooie dingen van het leven en verbijsterd te zijn over het onrecht in de wereld?
‘Wat is verbijstering?’
Dat je geraakt wordt doordat mensen lijden.
‘Geraakt worden op zich is geen negatieve emotie maar een signaal. Zet het om in actie en doe dat dan niet uit medelijden, maar uit
mededogen. Wie heeft er wat aan dat jij ook nog lijdt?’
Stel dat je partner vreemdgaat, terwijl je elkaar trouw hebt beloofd. Dan mag de ander toch zeggen: ‘Dat had je niet mogen
doen’?
‘Het praten in termen van “al of niet mogen” is een zwaktebod, omdat het feit al gebeurd is. Je hebt al verloren en dat weet je. Je kunt het niet
meer veranderen en dat maakt je kwaad. Het is daarom beter tot daden over te gaan. Dat zou scheiden kunnen betekenen. Maar ook een goed
gesprek met elkaar voeren.’
schuldgevoel
Wordt de samenleving zo niet normloos?
‘Daar zou ik een groot voorstander van zijn, maar alleen wat morele normen betreft. Juist het geloof in het goede – zeker als dat met goddelijke
autoriteit wordt omkleed – kan mensen aanzetten tot slechte daden, omdat ze willen dat anderen zich aan dezelfde houden. Kijk naar
uitwassen als eerwraak.’
U vindt dus niet dat we ons aan bijvoorbeeld de Tien Geboden moeten houden?
‘Een uitspraak als “moeten” kan ik sowieso niet over mijn lippen krijgen. Dat heb ik ook nooit in de opvoeding van mijn kinderen gedaan.
Natuurlijk zitten er in de Tien Geboden gedachten die het samenleven aangenamer maken. Daar ben ik dus niet tegen. Maar ik spreek liever
over waarden en in termen van “graag willen”: zet je in voor wat je waardevol vindt. Dat motiveert ook meer. Zodra je jezelf een norm
voorhoudt, loop je het risico dat je er niet aan voldoet en krijg je een schuldgevoel.’
Wat is daar mis mee?
‘Het is een vervelend gevoel, net als buikpijn. Maar voor mij als filosoof is dat niet het belangrijkste argument. De oorzaak van schuldgevoel is
de idee dat je iets niet had mogen of juist wel had moeten doen. En die gedachte kan geen aanspraak maken op waarheid, omdat het geen
beschrijving van de werkelijkheid is.’
Als ik met te veel alcohol op iemand doodrijd, is schuldgevoel toch op zijn plaats?
‘Opnieuw: wat schiet je ermee op? Schuldgevoel is vaak een teken van hoogmoed: jij denkt dat jij iets in een bepaalde situatie had kunnen
voorkomen. Je ziet dat ook bij mensen die in hun omgeving een zelfdoding hebben meegemaakt. “Was ik nog maar even langsgegaan, dan
had hij het niet gedaan.” Schuldgevoel is een teken dat je jezelf centraal stelt. Ik heb dat een keer tijdens een bijeenkomst van gereformeerde
vrouwen gezegd en die waren direct van hun schuldgevoel genezen. Hoogmoed vonden ze namelijk nog erger. Met schuldgevoel poets je de
verantwoordelijkheid voor je gedrag een beetje weg door te denken dat je het ook anders had kunnen doen. Zie de feiten onder ogen. Ook in het
geval van de aanrijding: blijkbaar heb je het niet kunnen voorkomen, anders had je het wel gedaan!’
zakelijker
Kunnen we zonder schuld nog wel straffen?
‘Het is jammer dat juridische schuld en morele schuld aan elkaar gekoppeld worden. Natuurlijk is iemand wettelijk aansprakelijk en moet hij
ook opdraaien voor de consequenties. Morele schuld voegt daar niets aan toe. Wees zakelijker. Op andere terreinen zijn we wel meer zo gaan
denken. We zien ziekte niet meer als straf van God bij overtreding van een norm. Maar we plaatsen iemand wel in quarantaine als hij een
besmettelijke ziekte heeft. Niet omdat we hem de ziekte kwalijk nemen. Hetzelfde geldt voor de dreiging van water. We preken niet tegen het
water dat het niet mag overstromen, maar we bouwen een dijk. Zorg voor goede wetten en effectieve maatregelen om een veilige en prettige
samenleving te krijgen. Wat levert moraal mens en samenleving op, behalve negatieve emoties?’
Maar op grond waarvan weet een stoïcijn wat hij aan goeds kan doen? Hoe voorkomen we een samenleving waarin iedereen
een beetje stoïcijns op zichzelf zit te wezen?
‘Juist de stoa is vanaf het begin heel erg op de wereld gericht geweest. En sociaal zijn lukt ook beter als je geen last hebt van al die negatieve
emoties. Die vreten energie en staan het positieve handelen in de weg. Wie boos is, blokkeert de weg naar de ander.
De meeste mensen willen gelukkig zijn en zich goed voelen. Van daaruit kun je je ook voor de ander inzetten. Het zijn juist normatieve
gedachten die het ‘ik’ centraal stellen. Dat zie je in de huidige samenleving waarin van alles draait om het ‘dikke ik’. “Die parkeerplaats is van
mij” of “die ander is van mij”. Dat zorgt voor agressie in het verkeer, partnerdodingen en vechtscheidingen. Terwijl de stoa juist leert dat
mensen en dingen niet van mij zijn. Daarin lijkt ze op het christendom. Het is niet voor niets dat de eerste mensen in Rome die zich tot het
christendom bekeerden, vaak stoïcijnse filosofen waren.’
Wat zagen ze dan als meerwaarde van het christendom?
‘Dat weet ik niet precies: misschien dat ze bij een groep gingen horen, want filosofen hadden geen vereniging. In ieder geval herkenden ze veel
in het vroege christendom, zoals de gedachten van “wel hebben, maar niet hechten”, “tel je zegeningen”, “wees niet jaloers” en de gerichtheid
op de hele mensheid. Het oorspronkelijke christendom is in de loop van de tijd echter veranderd en heeft zich meer met de macht vermengd.
Ook stelde het normen centraal die in mijn filosofie slechts ziekmakende gedachten zijn. En als filosoof probeer ik dat denken te analyseren.’ ■
N.a.v. Stoïcijnse levenskunst. Evenveel geluk als wijsheid
Miriam van Reijen. ISVW uitgevers, Leusden 2016. 168 blz. € 17,50

Copyright © 2016 Nederlands Dagblad, gerealiseerd door Liones