Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium

Faculteit Letteren & Wijsbegeerte
Alexis Daveloose
Tolli fortunae discrimen in morte?
Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
voor het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis
Promotor: prof. dr. K. Verboven
Commissarissen: prof. dr. A. Zuiderhoek en drs. L. Logghe
Academiejaar 2014-2015
2
Inhoudstafel
Illustraties ................................................................................................................................................ 9
Voorwoord ............................................................................................................................................ 13
Inleiding ................................................................................................................................................ 15
1. Opzet van het onderzoek ............................................................................................................... 16
2. Begrenzing in tijd en ruimte .......................................................................................................... 18
3. Doelen en motivaties ..................................................................................................................... 19
4. Problemen in de etruscologie ........................................................................................................ 21
5. Status quaestionis .......................................................................................................................... 23
6. Contextualisering van de casestudy............................................................................................... 26
7. Bespreking van de bronnen en methodologie ............................................................................... 33
8. Structuur en inhoud van het onderzoek ......................................................................................... 40
I. Theoretische kaders en romanisatie ................................................................................................... 45
1. Romanisatie en haar probleem ...................................................................................................... 45
1.1 Het debat over romanisatie ...................................................................................................... 45
1.2 Eigen positie in het debat ........................................................................................................ 48
2. Problemen en oplossingen ............................................................................................................. 49
2.1 Elites en hun gedrag ................................................................................................................ 49
2.1.1 Mosca en Bourdieu ........................................................................................................... 50
2.1.2 Wallace-Hadrill en luxe .................................................................................................... 53
2.2 Identiteit en romanisatie .......................................................................................................... 54
2.2.1 Verouderde noties van identiteit ....................................................................................... 54
2.2.2 Internal plurality en code-switching................................................................................. 55
2.2.3 Etniciteit en de Etruskische identiteit ............................................................................... 56
2.3 Romanisatie en hellenisatie ..................................................................................................... 62
2.3.1 Het cruciale probleem omtrent romanisatie en hellenisatie .............................................. 62
2.3.2 De verstrengeling van romanisatie en hellenisatie ........................................................... 62
3. Romanisatie: een nieuw model ...................................................................................................... 66
3.1 Romanisatie in de brede zin van het woord ............................................................................. 66
3.2 Scherper stellen van het model ................................................................................................ 67
II. Politieke en economische achtergrond ............................................................................................. 75
1. Verovering en controle .................................................................................................................. 75
1.1 Militaire geschiedenis met Rome ............................................................................................ 75
1.2 Controle via de elites ............................................................................................................... 78
1.3 De lokale situatie onder Romeins bewind ............................................................................... 80
3
2. Migratie en mobiliteit in de hellenistische periode ....................................................................... 82
2.1 De problematiek van migratie ................................................................................................. 82
2.2 Connecties tussen Etruskische en Italische steden .................................................................. 84
2.3 De (Romeinse) wegenbouw in Etruria .................................................................................... 85
3. De kolonie van Clusium ................................................................................................................ 88
3.1 Kolonies en ‘romanisatie’........................................................................................................ 88
3.2 De stichting in Clusium: Sullaans of Julisch-Claudisch? ........................................................ 89
3.3 Impact van de kolonie in Clusium ........................................................................................... 94
4. Het Romeinse burgerschap ............................................................................................................ 95
4.1 Verspreiding van het Romeinse burgerschap in Etruria voor de Bondgenotenoorlog ............ 96
4.2 Lokale vraag naar het Romeinse burgerschap? ....................................................................... 97
5. De Bondgenotenoorlog of Bellum Sociale .................................................................................. 100
6. Het Romeinse burgerschap en de concrete gevolgen ervan: de municipalisatie ......................... 103
6.1 Municipalisatie op het religieuze vlak ................................................................................... 103
6.2 Politiek-institutionele municipalisatie ................................................................................... 111
7. De Romeinse census .................................................................................................................... 119
7.1 De praktijk van de census ...................................................................................................... 119
7.2 Low count versus High count, of toch niet? .......................................................................... 122
7.3 Lokale implicaties van de censuscijfers ................................................................................ 124
8. Participatie in het Romeinse Rijk ................................................................................................ 127
8.1 Aanmoediging, lokale vraag en beloning .............................................................................. 127
8.2 Concrete participanten uit Etruria in het Romeinse Rijk ....................................................... 129
8.3 Augustus en de voltooiing van romanisatie? ......................................................................... 135
9. Conclusie ..................................................................................................................................... 143
III. De latinisatie van Clusium............................................................................................................. 147
1. Het beschikbare epigrafische materiaal ....................................................................................... 148
2. Theorie en methodologie ............................................................................................................. 152
3. Voorgeschiedenis van de Etrusco-Romeinse linguïstische contacten ......................................... 156
4. Stimulansen voor latinisatie ........................................................................................................ 157
5. De latinisatie van Clusium .......................................................................................................... 163
5.1 Onomastiek en sociale geschiedenis...................................................................................... 166
5.1.1 De naamsvorm in Clusium ............................................................................................. 166
5.1.2 Het doorleven van onomastische tradities ...................................................................... 168
5.1.3 Het Romeinse burgerschap en de dubbele namen .......................................................... 170
5.1.4 Reconstructie van genealogieën, familiebanden en sociale mobiliteit ........................... 171
5.2 Etrusco-Latijnse interferentie ................................................................................................ 175
5.2.1 Morfologische interferentie ............................................................................................ 175
5.2.2 Fonetische interferentie .................................................................................................. 177
4
5.2.3 Lexicale interferentie ...................................................................................................... 178
5.2.4 Paleografische interferentie ............................................................................................ 179
5.3 Inscripties op tegels ............................................................................................................... 181
5.4 Tweetalige inscripties ............................................................................................................ 186
5.5 De Latijnse inscripties: chronologie en sociale groepen ....................................................... 190
6. Epiloog: het voortbestaan van het Etruskisch ............................................................................. 199
IV. De funeraire containers van Clusium ............................................................................................ 205
1. Overzicht van de funeraire containers van Clusium.................................................................... 206
2. Theoretische kaders ..................................................................................................................... 209
3. Voorgeschiedenis ........................................................................................................................ 211
4. De sarcofagen .............................................................................................................................. 213
5. Analyse van de hellenistische en vroeg-keizerlijke urnen........................................................... 216
5.1 Productie en verspreiding binnen de ager clusinus ............................................................... 216
5.2 Evolutie van de urnenproductie ............................................................................................. 223
5.2.1 De assenkisten van alabaster .......................................................................................... 223
5.2.2 De assenkisten van travertijn .......................................................................................... 227
5.2.3 De assenkisten van terracotta ......................................................................................... 230
5.2.4 Ollae, marmeren assenkisten, stèles en cippi ................................................................. 238
5.2.5 Besluit............................................................................................................................. 248
5.3 Betekenis van de dekselfiguren ............................................................................................. 249
5.4 Motieven op hellenistische urnen .......................................................................................... 258
6. Sociale analyse van de funeraire containers ................................................................................ 274
7. Conclusie ..................................................................................................................................... 278
V. De tombes en necropoleis van Clusium ......................................................................................... 283
1. Overzicht van de tombes en necropoleis van Clusium................................................................ 284
2. Theoretische kaders ..................................................................................................................... 289
3. De tombes .................................................................................................................................... 293
3.1 Voorgeschiedenis .................................................................................................................. 293
3.2 Productie en gebruik van tombes .......................................................................................... 296
3.3 Evolutie in de hellenistische tombes ..................................................................................... 299
3.3.1 De dromosgraven ........................................................................................................... 299
3.3.2 De tombes met een tongewelf ........................................................................................ 305
3.3.3 De ‘Romeinse’ tombes ................................................................................................... 308
3.4 Het sociale en ideologische belang van de Clusinische tombes ............................................ 310
3.4.1 Afstamming, grondbezit en tombes ................................................................................ 311
3.4.2 Inclusie en exclusie van familieleden binnen tombes .................................................... 315
3.4.3 Hergebruik van tombes................................................................................................... 322
3.5 Conclusie ............................................................................................................................... 324
5
4. De necropoleis............................................................................................................................. 327
4.1 Voorgeschiedenis .................................................................................................................. 328
4.2 De aard van de Clusinische necropoleis en de mogelijkheid tot uiterlijk vertoon ................ 330
4.3 Conclusie ............................................................................................................................... 335
5. Algemene conclusie .................................................................................................................... 335
VI. Verklaring voor de daling in de funeraire luxe in Clusium ........................................................... 339
1. De funeraire cultuur van Clusium ............................................................................................... 339
2. Verklaringen voor de daling in de funeraire luxe ........................................................................ 347
2.1 Romeinse invloed als verklaring? ......................................................................................... 348
2.2 Alternatieve verklaringen ...................................................................................................... 368
2.3 De Clusinische samenleving en de funeraire sfeer in de hellenistische periode ................... 371
2.4 Conclusie ............................................................................................................................... 394
3. Implicaties voor de benadering van het bronnenmateriaal .......................................................... 399
Conclusie ............................................................................................................................................. 403
Appendix 1 .......................................................................................................................................... 425
Appendix 2 .......................................................................................................................................... 427
Primaire bronnen ................................................................................................................................. 429
Bibliografie.......................................................................................................................................... 433
6
7
8
Illustraties
Kaart van Etruria met geschatte grenzen van de grote steden ............................................................... 18
Kaart van de Clusinische nederzettingen en necropoleis. ..................................................................... 27
Deel van de Etruskische stadsmuur van Clusium.................................................................................. 28
Gezicht op het huidige Chiusi, in de buurt van Poggio Gaiella ............................................................ 29
Gezicht op het huidige Chiusi ............................................................................................................... 30
De resten van de tempel op de acropolis van Volaterrae ...................................................................... 32
Schets van de productiesite in Marcianella ........................................................................................... 34
Assenkist van terracotta met kline-deksel ............................................................................................. 38
Reliëf van de Etruskische bond (1ste eeuw n.Chr.) ................................................................................ 61
De Romeinse en Latijnse kolonies van voor Sulla ................................................................................ 77
Inscriptie van het senatus consultum de Bacchanalibus, gevonden in het huidige Triolo .................... 80
Republikeinse muntvondsten in Etruria ................................................................................................ 84
Kaart met de grote Romeinse wegen (de viae publicae) in Etruria ....................................................... 86
Munt van de rebellen tijdens de Bondgenotenoorlog .......................................................................... 102
Tabel van de Romeinse censuscijfers .................................................................................................. 122
Kaart met de ager romanus in Centraal-Italië in begin 91 v.Chr. ....................................................... 124
De huidige Ara Pacis te Rome ............................................................................................................ 135
De resten van het Romeinse theater van Volaterrae ............................................................................ 137
Etruskische inscriptie op een assenkist van terracotta uit Clusium (ca. 170 v.Chr.) ........................... 149
Beschreven tegel van de necropolis te San Casciano dei Bagni ......................................................... 165
Clusinische tegel met inscriptie ........................................................................................................... 181
De verschillende verbindingstypes die er onder de Clusinische tegels bestonden .............................. 182
De verschillende illustraties die teruggevonden zijn op tegels in San Casciano dei Bagni ................. 182
Assenkist van alabaster met kline-deksel uit Clusium (ca. 180-170 v.Chr.) ....................................... 206
Overzicht van de Clusinische tombes en funeraire containers in de hellenistische periode................ 207
Urne in de vorm van een hut, van de Villanova-periode ..................................................................... 211
Clusinische canopische urne ............................................................................................................... 212
Archaïsch funerair standbeeld van Clusium ........................................................................................ 212
Sarcofaag van terracotta van Hanunia Seianti (begin 2de eeuw v.Chr.)............................................... 214
Sarcofaag van Hasti Afunei (eind 3de eeuw v.Chr.) ............................................................................ 214
Assenkist van alabaster met het motief van “De dood van Hippolytos” ............................................. 224
Vrouwelijke demonfiguur op een Volterraanse assenkist van alabaster ............................................. 225
Assenkist van alabaster uit Volaterrae (ca. 130 v.Chr.) ...................................................................... 225
De opeenvolgende stijlfasen van de assenkisten van alabaster volgens Thimme, gebaseerd op de
Tomba dei Matausni ............................................................................................................................ 226
9
Assenkisten van travertijn met respectievelijk een kline-deksel en een dakdeksel, uit de Tomba del
Granduca ............................................................................................................................................. 228
Amfoor op de zijkant van een Volterraanse assenkist (vermoedelijk 2de eeuw v.Chr.) ...................... 234
Een voorbeeld van groepen A en C van de assenkisten van terracotta ............................................... 236
Een voorbeeld van groepen B en D van de assenkisten van terracotta ............................................... 236
Een voorbeeld van groep E van de assenkisten van terracotta (bovenaanzicht) ................................. 236
Grafiek met de frequentie van de verschillende dekseltypes in Clusium en Perusia .......................... 237
De evolutie van respectievelijk de gewone ollae en de ollae a campana ........................................... 240
Respectievelijk een olla a campana en een gewone olla .................................................................... 241
Architecturale assenkist van Clusium, van de hellenistische periode ................................................. 243
De marmeren assenkist van Publius Volumnius Violens .................................................................... 244
Funeraire cippus uit Clusium .............................................................................................................. 247
Interieur van “De tombe van de aap” in Clusium................................................................................ 251
Banketscène uit de “Tombe van de luipaarden” in Tarquinii .............................................................. 251
Koppelsarcofaag van terracotta uit Caere (ca. 520-500 v.Chr.) .......................................................... 257
Late koppelurne uit Clusium ............................................................................................................... 257
Assenkist van alabaster met het motief van Cacu en de Vibenna-gebroeders .................................... 262
Een assenkist uit de Tomba dei Matausni met een griffoen-achtig wezen als reliëf ........................... 263
Een assenkist van alabaster met een motief van de Trojaanse cyclus (“Achilles en Ajax na de moord
op Troilus”) ......................................................................................................................................... 263
Overzicht van de motieven op assenkisten van terracotta uit Clusium en Perusia .............................. 267
Het motief van Eteokles en Polyneikes ............................................................................................... 267
Grafsteen uit Carnuntum van een soldaat van Legio XIV................................................................... 269
Voorbeeld van vegetatieve versiering op Clusinische assenkisten...................................................... 270
Assenkist van terracotta met het motief van de held/demon met de ploeg ......................................... 271
Reconstructie en grondplan van de zogeheten François-tombe van Vulci .......................................... 285
Overzicht van de Clusinische tombes en funeraire containers in de hellenistische periode................ 285
Het aantal Clusinische tombes volgens Bianchi Bandinelli ................................................................ 287
Clusinisch ziro-graf ............................................................................................................................. 293
De tumulus in de necropolis van Poggio Gaiella ................................................................................ 294
Voorbeeld van een tombe met een kruisvormig grondplan (de Tomba dei Matausni) ....................... 294
Een cirkelvormig graf van Volaterrae (moderne reconstructie van de Tomba Inghirami) ................. 295
Doorsnede van de Clusinische tombe van de Casuccini-heuvel ......................................................... 296
Bovenaanzicht van dromos nr. 1 in de necropolis van San Casciano dei Bagni ................................. 297
Grondplan van de Tomba della Pellegrina .......................................................................................... 301
Dromosgraven van type 1 (deze tombes liggen respectievelijk bij Podere Lamberto en San Lucia) . 304
Dromosgraven van type 2 (deze tombes liggen respectievelijk bij Badia San Cristoforo en Palazzolo)
............................................................................................................................................................. 304
Dromosgraf van type 3 (tombe nr. 490 in de necropolis van Tolle, bij Chianciano Terme)............... 304
Het interieur van respectievelijk de Tomba del Granduca en de Tomba di Vigna Grande ................. 306
10
Romeins columbarium (Colombari di Vigna Codini) ......................................................................... 309
De Tabula Cortonensis ........................................................................................................................ 312
De Cippus Perusinus ........................................................................................................................... 313
Kaart die het aandeel van vrouwen binnen tombes per stad weergeeft ............................................... 315
Tabel van de verschillende sociale banden binnen tombes en de frequentie waarmee ze voorkomen in
geheel Etruria ...................................................................................................................................... 317
Kaart van de Clusinische necropoleis en tombes ................................................................................ 329
Grondplan van de necropolis van Crocifisso del Tufo te Orvieto ....................................................... 331
Een ‘straatbeeld’ van de necropolis van Crocifisso del Tufo te Orvieto............................................. 331
Het exterieur van respectievelijk de Tomba Galeotti en de Tomba della Pellegrina .......................... 333
De sarcofaag van Lucius Cornelius Scipio Barbatus........................................................................... 351
Graven uit de Ijzertijd op het Forum Romanum.................................................................................. 351
Tumuli langs de Via Appia .................................................................................................................. 355
De tombes van respectievelijk Marceius Virgileus Eurysaces en Gaius Cestius ................................ 355
Tombe van Romeinse vrijgelatenen langs de Via Statilia (ca. 100-80 v.Chr.) ................................... 357
Cirkelvormige urne van marmer ......................................................................................................... 357
Foto van het huidige mausoleum van Augustus .................................................................................. 359
Reconstructietekening van hoe het mausoleum van Augustus er oorspronkelijk zou uitgezien hebben
............................................................................................................................................................. 359
Archaïsche urne uit Clusium die een banketscène afbeeldt ................................................................ 385
Archaïsche funeraire cippus uit Clusium die een funeraire dans afbeeldt........................................... 385
De Porta Marzia in Perusia .................................................................................................................. 390
De Arco di Augusto in Perusia ............................................................................................................ 390
De Porta all’Arco in Volaterrae ........................................................................................................... 391
11
12
Voorwoord
Deze masterproef gaat over meer dan enkel funeraire luxe en romanisatie. Ze gaat over hoe een
samenleving en de verschillende sociale groepen daarbinnen interageren, met luxe als instrument om
zich te onderscheiden. Het ambiëren van luxe is immers van alle tijden en was ook in de oudheid een
vaste praktijk om zich boven een ander te stellen. Luxe komt op meerdere manieren tot uiting en bestrijkt
diverse facetten van de maatschappij. Hier zal slechts één daarvan verkend worden, maar misschien wel
degene die het meest over identiteit zegt: funeraire luxe. Het is het (sociale) gedrag dat aan de basis ligt
van dit gebruik van luxe, dat het onderwerp vormt van dit onderzoek. Ik zal dan ook geen
kunsthistorische analyse bieden, of een catalogus van de meest uitzonderlijke Etruskische voorwerpen.
De bibliotheek- en, in veel mindere mate, de winkelrekken staan er reeds vol mee. Dit onderzoek gaat
over identiteit en sociale dynamiek, en wat dit zegt over de bredere maatschappij. Dit is immers geen
unilateraal relaas over een elite die romaniseert of een bepaalde lokale cultuur monopoliseert. Het is een
verhaal over de betekenisvolle banden tussen diverse sociale groepen en hoe deze elkaar beïnvloeden.
Dit onderzoek gaat over sociale interactie in de breedste zin van het woord, en deze was bovenal
dynamisch. Ik zal in de komende bladzijden een bruisend Clusium schetsen, dat geenszins haar
zwanenzang had ingezet onder de Romeinse overheersing. Deze stad kende nog innovaties en sociale
mobiliteit. Het gaat om een gemeenschap die op geen enkel vlak stilstond, maar net intensieve sociale,
politieke en culturele veranderingen kende. Het is dan ook mijn doel geweest om deze sociale interactie
en de gevolgen daarvan op de individuele identiteit in kaart te brengen. Op deze manier staat de
Etruskische cultuur als het ware weer op uit de geschiedkundige dood, waar veel historici haar tot
verbannen hadden door haar als een gestagneerde en voorbijgestreefde zaak te behandelen. Ik hoop dat
ik erin geslaagd ben om deze achterhaalde indruk niet te wekken.
Deze masterproef is het resultaat van een maandenlange inspanning om de samenleving en cultuur van
het Etruskische Clusium in de hellenistische periode te doorgronden. Mijn interesse voor dit onderwerp
heeft geleid tot het ambitieuze opzet van dit onderzoek, die ik hopelijk alle eer heb aangedaan. Gelukkig
heb ik deze uitdaging niet alleen moeten aanpakken. Dit is dan ook de geschikte plaats om iedereen te
bedanken die me geholpen heeft tijdens deze odyssee doorheen het historische landschap van Clusium.
Allereerst zou ik dr. Patrick Monsieur, prof. dr. Saskia Roselaar en dr. Koen Wylin willen bedanken
voor het aanreiken van suggesties en raadgevingen voor mijn onderzoek. Daarnaast waren dr. Enrico
Benelli en dr. L.B. van der Meer uiterst belangrijk door hun vele aanwijzingen en het delen van hun
expertise binnen de etruscologie. Uiteraard wil ik mijn promotor, prof. dr. Koen Verboven, uitvoerig
bedanken voor de ontelbare suggesties en de grondigheid waarmee hij mijn masterproef steeds
evalueerde. Zonder zijn raadgevingen had dit onderzoek nooit zijn volledige potentieel bereikt. Ten
slotte wil ik iedereen bedanken die me heeft gesteund bij het maken van deze masterproef, hetzij actief
door te herlezen (met name Katrien Deketelaere en Conny Vandenberghe), hetzij passief door me uit te
staan tijdens deze gehele periode. Ik hoop dat jullie inspanningen niet voor niets zijn geweest en dat ik
met jullie hulp deze opdracht tot een goed einde heb gebracht. In deze context is het zeker op zijn plaats
om dit werk op te dragen aan de persoon die me het meest van allemaal heeft gesteund tijdens dit jaar.
Bij deze ligt je medaille voor moed en zelfopoffering klaar. Meo amori aeterno.
Alexis Daveloose
Aut viam inveniam aut faciam
13
14
Inleiding
“…twice each day [the Tyrrhenians] spread costly tables and upon them everything that is appropriate
to excessive luxury, providing gay-coloured couches and having ready at hand a multitude of silver
drinking-cups of every description and servants-in-waiting in no small number…”
Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, 5.40.
Hoewel de titel van dit onderzoek de nadruk legt op de termen ‘luxe’ en ‘romanisatie’, gaat deze
masterproef in se over identiteit en hoe dit verandert doorheen de tijd onder impuls van culturele en
sociale interactie. Identiteit kan dan ook als een eerste pijler van deze studie gezien worden en funeraire
luxe en romanisatie zijn instrumenten om naar de Clusinische identiteiten te peilen. Dit onderzoek valt
te kaderen in een bredere golf van identiteitsstudies die in de laatste decennia is opgekomen; niet enkel
binnen het vakgebied van de antieke geschiedenis, maar ook in sociologische en antropologische studies,
vaak met de focus op meer recente tijden. Deze werken hebben gemeen dat men uitgaat van het
veelgelaagde en dynamische karakter van identiteiten; een stelling die voor de geschiedenis van de
oudheid uitstekend werd geïllustreerd door Woolf1 en ook hier wordt herhaald en aangetoond doorheen
dit onderzoek. Identiteit uit zich op meerdere manieren: luxe en het tentoonspreiden van rijkdom – vaak
aangegeven met de term conspicuous consumption – is daar één van, maar ook andere manieren zullen
nog besproken worden, vooral in het licht van de besproken materiële cultuur. Funeraire luxe in al zijn
facetten zal dan ook aangewend worden om de Etruskische identiteit in de hellenistische periode te
verkennen, maar ook om sociale identiteiten binnen de samenleving van Clusium te bekijken.
De tweede pijler van dit onderzoek is culturele en sociale dynamiek en in het eerste hoofdstuk zal er
geïllustreerd worden hoe romanisatie allereerst moet gezien worden als een proces van interactie en
uitwisseling tussen twee culturen, en niet als een eenzijdige vorm van imperialisme. Deze kritische
bespreking van het begrip ‘romanisatie’ zal dan uitmonden in een nieuw model daarvan, dat ik hier naar
voren zal brengen. Culturele interactie geeft vorm aan identiteiten en kan hierbinnen lagen creëren, en
bestaande lagen transformeren. Deze interactie heeft uiteraard een gecompliceerd karakter, in die aard
dat het bij romanisatie om uitwisselingen gaat in een context van overheersing en het dus niet om twee
gelijkwaardige partners gaat. Dit betekent geenszins dat alleen Rome een belangrijke rol speelt.
Integendeel zelfs, hier zal worden aangetoond dat men op het lokale niveau2 op cultureel vlak een
evenwaardige rol speelt, maar dit verschil in status beïnvloedt uiteraard wel het hele proces en is dus
een belangrijke factor die niet over het hoofd mag worden gezien. Dit zijn dus bij abstractie de twee
cruciale pijlers van dit onderzoek, die uiteraard op een veel concretere manier zullen uitgewerkt worden.
Deze zaken staan niet los van elkaar, maar identiteiten worden juist vormgegeven binnen het kader van
sociale interactie en identiteiten bepalen ook hoe deze interactie verloopt. Zoals nog zal blijken, vallen
deze twee elementen dus niet van elkaar te scheiden in een diepgaande analyse, wat ik ambieer om hier
uiteen te zetten.
1
2
Woolf, 1994a.
Dit wil zeggen: niet het Romeinse niveau.
15
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
1. Opzet van het onderzoek
Deze korte verduidelijking bij de titel en de pijlers van deze studie dient als kaderende inleiding op de
werkelijke opzet van dit onderzoek. De stad Clusium3 staat hier centraal en dit is zeker niet een
uitzondering binnen de etruscologische studies: zoals verder zal blijken heeft Clusium een hele reeks
aan papers en monografieën voortgebracht, niet in het minst door haar rijke bronnenmateriaal uit het
eerste millennium v.Chr. Dit bronnenmateriaal is overwegend funerair van karakter4 en dit aspect van
de Clusinische samenleving is dan ook uitgebreid bestudeerd. Dit heeft echter ook zijn problemen en
deze zullen dan ook uitgebreid besproken worden doorheen dit onderzoek5. We hebben dus een
uitstekend beeld van de evolutie in de funeraire cultuur van Clusium en de verspreiding ervan onder
haar bevolking in de hellenistische periode. Deze evolutie zal hier uitgebreid worden besproken, op het
vlak van epitafen, funeraire containers, tombes en necropoleis. Dit zal een beeld geven van de materiële
cultuur van Clusium en het gebruik ervan onder haar inwoners. Het gebruik ervan is namelijk cruciaal,
want dit onderzoek is immers vooral geïnteresseerd in identiteit en sociale dynamiek. Het is vooral in
het gebruik van materiële cultuur, en niet in de materiële cultuur zelf, dat haar sociale betekenis schuilt,
zoals Mattingly reeds stelde: “What most clearly defined identity was what was done with the artefacts,
not what artefacts an individual possessed”6. Het is dan de bedoeling om via deze funeraire cultuur iets
meer te zeggen over de Clusinische samenleving.
We zullen zien dat er een duidelijke daling is in en een zekere homogenisatie is van de funeraire luxe in
Clusium doorheen de hellenistische periode – en dan vooral in de 2de en 1ste eeuw v.Chr. – en het is maar
de vraag wat voor sociale en culturele gevolgen dit had, en welke rol het proces van romanisatie hierin
speelde. De Romeinse houding tegenover de Etrusken inzake luxe – gereflecteerd in het inleidende citaat
van deze inleiding7 – lijkt op het funeraire vlak dus niet gerechtvaardigd. Maar als de Etrusken inderdaad
zo gericht waren op luxuria, waarom zette dit zich dan niet door binnen de funeraire cultuur? Dit is een
belangrijke vraag die hier zal opgelost worden. Tegelijkertijd is er ook een sterke toename van het aantal
tombes, funeraire containers en epitafen in de 3de en vooral de 2de eeuw v.Chr., waarna er weer een sterke
daling is in de 1ste eeuw v.Chr. Op het eerste gezicht lijkt deze evolutie een duidelijke sociale en
ideologische betekenis te hebben en het is dan ook deze hypothese die ik hier zal nagaan. Het is deze
eigenaardige ontwikkeling die hier zal bestudeerd en hopelijk ook verklaard worden. Welke gevolgen
had dit voor de sociale dynamiek binnen Clusium en wat was de oorzaak van deze evolutie? Is het
inderdaad zo dat deze evolutie betekent dat, zoals Cicero beweert en waarnaar ik verwijs in de titel van
dit onderzoek8, sociale en economische verschillen werden uitgevlakt in de dood, in dit geval in
Clusium? Zo ja, wat betekent dit dan voor de maatschappij der levenden?
Om deze betekenis beter te kunnen duiden en inschatten, is het nuttig om deze funeraire ontwikkelingen
op een comparatieve manier te benaderen. In het kader van culturele interactie zal er dan ook een
vergelijking worden gemaakt tussen de funeraire cultuur en de uiting van luxe hierin tussen Clusium en
de andere partner in het proces van culturele uitwisseling die romanisatie is: Rome uiteraard. Hierbij zal
op een gelijkaardige manier als voor Clusium – zij het minder uitgebreid – naar de funeraire cultuur in
Rome worden gekeken voor deze periode. De vraag is of de eventuele tentoonspreiding van funeraire
3
Het hedendaagse Chiusi, dat nu uitgespreid is over meerdere gemeenschappen ten zuiden van het Lago
Trasimeno.
4
Zoals zal blijken, is het aantal urnen, sarcofagen, tombes en vooral epitafen uitzonderlijk voor deze stad binnen
de context van de antieke wereld. Een goed overzicht van het beschikbare materiaal en benaderingen bij de studie
ervan, wordt gegeven door Izzet (2007). Ook in de vele referentie- en overzichtswerken over Etruria en Clusium,
krijgt men heel snel een idee van het dominant funeraire karakter van onze kennis over deze stad en Etruria bij
uitbreiding: o.a. MacIntosh Turfa, 2013; Massa-Pairault, 1996; Rastrelli, 2000.
5
Dit probleem wordt uitstekend belicht in: Izzet, 2007, 16-18.
6
Mattingly, 2009, 287.
7
Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, 5.40.
8
“…quod quidem maxima et natura est, tolli fortunae discrimen in morte”: Cicero, De legibus, 2.59.
16
Inleiding
luxe in Clusium al dan niet weerspiegeld wordt in de Romeinse samenleving. De omgekeerde beweging
wordt alleszins voorspeld door veel oudere studies over romanisatie; namelijk dat er in de veroverde
gebieden door Rome een bewuste emulatie is van de Romeinse elite en haar gebruiken. Dit zou dan
moeten leiden tot het kopiëren van het Romeinse gedrag. Dit idee van self-Romanisation komt echter
ook nog in diverse recente studies9 voor en het is dan ook maar de vraag in hoeverre dit ook klopt in het
geval van Clusium. Is er inderdaad sprake van een bewuste overname van Romeinse waarden en
gebruiken in de samenleving van Clusium, dus niet alleen bij haar elite maar bij de voltallige bevolking?
Met andere woorden: is de daling in de funeraire luxe in Clusium te wijten aan een overname van
Romeins gedrag in de Clusinische samenleving? Is er dus sprake van een weerspiegeling van de
Romeinse funeraire cultuur in de Clusinische? Of gaat het hier vooral om een intern proces? En wat zegt
het antwoord op deze vraag over de houding van de Clusinische bevolking tegenover Rome en over de
evolutie in de identiteit van en de interactie binnen de lokale bevolking? Licht dit ons beter in over de
idee van romanisatie en culturele uitwisseling in het algemeen? Om deze hypothese van vermeende
Romeinse invloed aan te pakken, moet het concept van romanisatie eerst herbekeken worden. Enkel op
deze manier kan een dergelijke vergelijking zinvol gemaakt worden. Deze evalutatie van dit begrip zal
tevens een betekenisvol kader bieden voor deze comparatieve aanpak.
Deze vraag is niet enkel van belang voor het beeld van de interactie tussen Clusium en Rome, of beter
gezegd: tussen de elites van Clusium en Rome10. Deze aanpak beoogt namelijk ook om iets te kunnen
zeggen over de bredere samenleving van Clusium en dus ook haar lagere klassen11. Het model van luxe
dat door Wallace-Hadrill wordt aangehaald in de Romeinse context12 en hier zal gebruikt worden, is
immers in se een model dat steunt op interactie binnen de samenleving en tussen sociale klassen, waarbij
een sociale klasse zich probeert af te zetten tegen de klasse eronder door middel van nieuwe en meer
ontwikkelde vormen van luxe. De elite functioneert dus niet in een vacuüm, maar handelt in het kader
van de bredere sociale context en stemt haar gedrag af op de sociale groepen onder zich. Dit impliceert
dat het gedrag van een elite-groep deels ingegeven is door de lagere sociale klassen en dat de bestudering
van dit gedrag dus ook iets zegt over deze non-elites. Dit sociologische idee wordt in afgezwakte mate
gepropageerd door Bourdieu, die ook aan bod komt in dit onderzoek met zijn idee van distinction en
een belangrijke rol zal spelen in de benadering van het bronnenmateriaal. In de praktijk is hij echter te
veel op de elite gericht, zoals we nog zullen zien. In hoofdstuk 1 wordt deze theorie verder belicht en
genuanceerd om voorbij te gaan aan het sterke elitaire perspectief dat al te vaak de historiografie
domineert, des te meer bij de studie van de Etruskische samenleving. Op deze manier wordt er alleszins
gepoogd om verder te gaan dan de elite en het proces van romanisatie als een breed sociaal en cultureel
fenomeen te benaderen. Deze visie werd recentelijk sterk gepropageerd door Roth voor Volaterrae13 en
Woolf voor Romeins Gallië14.
Verder wordt er in dit onderzoek – zoals reeds gezegd – ook een bepaald model van romanisatie naar
voren gebracht. Dit model leunt sterk aan bij recente invullingen van het begrip en bij post-koloniale
studies in het algemeen, waar de problematiek van interactie tussen asymmetrische machten en hun
respectievelijk aandeel hierin ook centraal staat. Dit model zal doorheen de masterproef concreet
9
O.a. in: Dobesch. De verzamelbundel waar dit artikel deel van uitmaakt, beoogt net om de verdere invloed van
de Etruskische cultuur op Rome in kaart te brengen en zal dan ook nog in dit onderzoek figureren.
10
Veel studies in verband met romanisatie zien dit fenomeen impliciet en expliciet als een verschijnsel van de
elite. Vrij recentelijk is deze visie uitgewerkt voor een Etruskische context, namelijk Volaterrae, door Terrenato,
waarbij hij de term elite negotiation gebruikt om het mechanisme van romanisatie te beschrijven: Terrenato, 1998a.
11
In deze context is het belangrijk om te definiëren wat hier bedoeld wordt met de term “lagere klassen”: dit is in
de praktijk alle delen van de samenleving buiten de absolute economische en politieke elite, of om het met een
hedendaagse metafoor te zeggen: alles behalve “the one percent”, wat op zijn beurt een goede metafoor kan zijn
voor de elite. De elite is dan die groep die disproportioneel veel over macht en resources beschikt, of over allerlei
vormen van kapitaal om het in termen Bourdieu uit te drukken (zie infra).
12
Wallace-Hadrill, 2008.
13
Roth, 2007.
14
Woolf, 1998a.
17
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
geïllustreerd worden, niet alleen door de vergelijking tussen Clusium en Rome inzake funeraire luxe,
maar ook door het vergelijken binnen de Etruskische context. Ook Perusia en Volaterrae worden immers
betrokken bij de bespreking van Clusium en zullen dienen om het sterk gedifferentieerde karakter van
romanisatie aan te tonen en te wijzen op de cruciale regionale verschillen tijdens deze periode, die al te
vaak als een tendens naar homogenisatie wordt gezien. Deze vergelijkingen zijn echter niet bedoeld als
een coherente comparatieve studie van drie Etruskische steden – het bereik van deze studie en het
beschikbare bronnenmateriaal laten dit niet toe – maar hebben als doel om Clusium binnen een bredere
(Etruskische) context te bekijken en om duidelijk te maken dat de ontwikkelingen binnen Clusium
geenszins een algemeen model constitueren dat overal toepasbaar is. Deze studie kadert dan ook
allereerst binnen de golf aan regionale en lokale studies die sinds de jaren ‘90 zijn opgekomen15.
2. Begrenzing in tijd en ruimte
Kaart van Etruria met geschatte grenzen van de grote steden, in:
(<http://www.italiavacaciones.es/UserFiles/Image/mapaetruria(1).
jpg>, geraadpleegd op 23.04.15).
Nu is geschetst wat de opzet van deze
studie is, is het allereerst noodzakelijk
om ze te begrenzen in tijd en ruimte.
Wat ruimte betreft, zal er dus naar vier
locaties worden gekeken: Clusium,
Perusia, Volaterrae en Rome, waarbij
vooral Clusium en Rome uitgebreid aan
bod zullen komen. Voor Clusium wordt
ook haar territorium, de ager clusinus,
meegerekend aangezien de stad
onmogelijk in een vacuüm kan gezien
worden; op een analoge manier wordt
er voor Rome ook rekening gehouden
met haar omgeving. Steden kunnen
immers niet los gezien worden van hun
hinterland: er is een sterke interactie
tussen inwoners van stad en platteland
door de afhankelijkheid van de eersten
van de laatsten voor voedsel en door het
feit dat veel stedelingen actief konden
zijn als boer op de omliggende velden16.
Verder in deze inleiding zal er een meer
uitgebreide contextualisering worden
gegeven van de Etruskische steden die
zullen besproken worden.
Deze studie focust verder op de hellenistische periode. Dit is de periode waarin Rome heel Etruria zou
onderwerpen, niet enkel het zuiden17, en waarin ook Clusium omstreeks 300 v.Chr. verplicht een
bondgenoot werd van de Romeinen. Zoals zal aangetoond worden, is dit zeker niet de enige periode
waarin er culturele en politieke interactie was tussen Etruria en Rome – denk maar aan de Etruskische
koningen van Rome – maar vanaf de hellenistische periode werd deze interactie veel intenser en dit is
15
Zo is het werk van Terrenato belangrijk voor de Etruskische regio en meer bepaald Volaterrae: Terrenato, 1998a
& 2001. Ook voor Perusia is er een recent artikel verschenen: Neil, 2012. Maar ook buiten Etruria legt men
tegenwoordig sterk de nadruk op lokale studies, bv.: Colivicchi, 2008.
16
Morley, 2011, 156-158.
17
Een uitgebreide bespreking van de oorlogsverrichtingen in Etruria wordt gegeven in hoofdstuk 2; het werk van
Harris blijft hiervoor de standaard: Harris, 1971, 41-84.
18
Inleiding
ook de periode van incorporatie van Etruria in de Romeinse staat en gemeenschap; een periode bij uitstek
om veranderende identiteiten en opvattingen te bestuderen. Dit tijdsvak moet echter nog wat bijgesteld
worden: er zal vooral gefocust worden op de periode vanaf de Tweede Punische Oorlog tot en met het
begin van het Principaat. Hier zijn verschillende redenen voor: de campagnes van Hannibal in Italië en
de uiteindelijke overwinning van Rome op Carthago vormen een belangrijk punt in de lokale
ontwikkelingen, zowel op sociaal als economisch vlak18, en de daling in de funeraire luxe trad vooral
vanaf de 2de eeuw v.Chr. in. Uiteraard zal ook de 3de eeuw v.Chr. belicht worden aangezien ook hier
ontwikkelingen plaatsvinden die belangrijk zijn voor dit onderzoek: deze eeuw kende onder meer
veranderingen in de productie van funeraire containers en tombes die ook de materiële cultuur in de
periode nadien mee zullen bepalen. Wat de andere grens van ons tijdsinterval betreft, is de periode van
Augustus steeds als een belangrijk moment gezien in de geschiedenis van Rome en romanisatie19. Het
is hier dat er grote ideologische veranderingen plaatsvonden, zowel in Rome zelf als naar het rijk toe20.
Er wordt ook nog wat verder gekeken, ongeveer tot de Claudische periode en waar het nuttig is nog
verder, om zo het onderzoek meer in een langetermijnperspectief te kunnen kaderen. De gehanteerde
periodisering is degene die standaard is binnen de etruscologie en die geënt is op de Griekse chronologie.
3. Doelen en motivaties
Nu is het belangrijk om te bepalen wat dit onderzoek poogt te bereiken. Deze studie probeert een
bijdrage te leveren aan het debat over romanisatie, dat door zijn huidige regionalistisch perspectief enkel
kan uitgebreid worden door nieuwe casestudies aan te reiken21. Hier wordt gepoogd om het perspectief
van Clusium – dat zoals we zullen zien al vrij goed ontwikkeld is – verder uit te bouwen, aangezien er
nog geen poging is ondernomen om dit coherent te doen. Daarnaast kadert dit onderzoek zoals gezegd
in het bredere domein van post-koloniale studies en waardoor het ook een zeker belang krijgt dat de
geschiedenis van Etruria in de oudheid overstijgt: het kan gezien worden als een toepassing van en
eventuele kritiek op deze opvattingen in een enigszins gelijkaardige, maar toch erg verschillende
context. Voorts is het sociologische perspectief dat hier wordt gehanteerd ook van belang buiten dit
specifieke onderwerp. Hoewel deze studie zeker binnen zijn specifieke historische context moet worden
gesitueerd, is het aspect van luxe en distinction zeker niet beperkt tot de oudheid, maar geldt het ook in
andere tijden en in zekere mate ook nog vandaag in onze samenleving22. Dit wil zeker niet zeggen dat
het model van luxe dat Wallace-Hadrill voorstelt ook overal en altijd geldig is – deze aanname wordt
net getest in deze masterproef – maar het fenomeen van luxe en sociale onderscheiding is dat wel. Ten
slotte pretendeert dit onderzoek ook om het funeraire te herevalueren als historisch domein voor de
studie van de Etruskische samenleving. Door het in een breder kader te bekijken, zal de impact en het
belang ervan binnen de etruscologie herbekeken worden en dit zal gevolgen hebben voor de
geschiedschrijving van enkele groepen die in het funeraire bronnenmateriaal aan bod komen, met name
vrijgelatenen en vrouwen.
18
Zoals aangegeven in: Benelli, 2009b, 303. Dit wordt verder in de inleiding en in de daaropvolgende
hoofdstukken toegelicht.
19
Deze stelling wordt uitgebreid toegelicht in het stuk over romanisatie in hoofdstuk 1.
20
Deze veranderingen zijn het studie-onderwerp van Zankers bekendste werk: Zanker, 1990. Dit onderwerp staat
ook centraal in: Wallace-Hadrill, 2008. Een voorbeeld van het belang dat aan Augustus werd gehecht in de evolutie
van romanisatie en de houding van Rome tegenover haar rijk, is: Häussler, 1998, 11-19.
21
Een oproep die onder andere door Terrenato wordt gedaan: Terrenato, 1998a, 114
22
Het eerder ahistorische karakter van Bourdieus theorie van distinction zal dan ook één van de grote kritieken op
zijn benadering zijn.
19
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Hoewel een coherente vergelijking tussen de funeraire luxe in Etruria – en dan meer specifiek Clusium
en haar territorium – en Rome een origineel perspectief is dat ik hier zal bieden, zijn beide aspecten
afzonderlijk uiteraard al uitgebreid bestudeerd en dit geldt nog veel meer voor de problematiek van
romanisatie23. Een overzicht van de studies over laatstgenoemd onderwerp wordt gegeven in het eerste
hoofdstuk, maar het volstaat hier om te zeggen dat er een lange traditie bestaat in de studie van de
interactie tussen Rome en haar veroverde gebieden. Grosso modo startte dit debat met een centralistische
en dwingende visie waarbij Rome haar wil oplegde aan het veroverde volk en dit volk hierbij een louter
passieve rol speelde en de Romeinse cultuur volledig overnam24. Dit ontwikkelde naar een visie waarbij
de lokale elites een belangrijke rol speelden en uit eigenbelang vrijwillig en bewust de Romeinse
gewoontes overnamen om hun positie te beschermen en om te participeren in het Romeinse Rijk, terwijl
men maximaal profiteerde van de nieuwe opportuniteiten die dit rijk met zich meebracht25.
Tegenwoordig ligt de nadruk op het proces van appropriatie en acculturatie dat plaatsvindt bij de hele
veroverde bevolking (niet alleen de elite) waarbij er sprake is van een gelijkwaardige inbreng en er dus
geen zuivere overname van dé Romeinse cultuur is (een concept dat sowieso al sterk bekritiseerd is in
de laatste jaren)26. Dit debat is op zijn zachtst gezegd controversieel, maar in tegenstelling tot sommige
auteurs die de term ‘romanisatie’ liever zien verdwijnen27, zal hier geprobeerd worden om een nieuwe,
neutralere invulling aan dit begrip te geven die meer gericht is op culturele interactie en niet zozeer op
een vermeend einddoel. Zoals gezegd, wordt dit later meer uitgebreid toegelicht.
Een laatste doel van dit onderzoek is om op een volledig nieuwe manier de funeraire cultuur van Clusium
te bespreken. De daling in de funeraire luxe in deze stad is door alle publicaties over dit onderwerp
vastgesteld, maar niemand heeft gepoogd om dit op een diepgaande wijze te verklaren. De meest
gangbare oplossing die wordt aangereikt, is die van de sumptuaire wetten28. Dit waren maatregelen die
luxe moesten beteugelen door een maximumprijs op te leggen voor een bepaald product of een zekere
handeling. Eventueel konden ze ook andere beperkingen opleggen. Dit hoefde zeker niet per se het
funeraire domein te beslaan en dit was meestal zelfs niet het geval. Deze wetten waren met zekerheid
aanwezig in Rome en worden dan ook in grote mate naar analogie met deze stad voorgesteld voor
Clusium. Deze verklaring wordt echter steevast erg vluchtig en zonder verdere uitleg aangereikt als een
soort laatste redmiddel omdat andere verklaringen niet afdoende lijken (zie infra). Dit onderzoek is dan
ook de eerste kritische bespreking van deze hypothese en de eerste poging om de daling in de funeraire
luxe echt fundamenteel te verklaren. Wanneer ik naar een verklaring zal zoeken, zal dit voorstel dan ook
uitgebreid aan bod komen, naast andere suggesties.
23
Specifiek voor Etruria is hier al een verzamelwerk aan gewijd: Bruun, 1975.
Het geciteerde werk van Laurence (1999) is hiervan een voorbeeld, maar ook Heurgon, 1961; Corssen, 1875 &
Rix 1962, hanteren een dergelijk perspectief.
25
Harris, 1971 & Terrenato, 1998a zijn hiervan goede illustraties, evenals het reeds geciteerde werk van Dobesch
(1998).
26
Woolf, 1998; en in het algemeen de post-koloniaal geïnspireerde studies hangen dit perspectief aan.
27
Bv. Barrett, 1997, maar ook Woolf, 1998.
28
Bv. door Benelli, 2001a, 254; Berrendonner, 2004-2007, 72; Minetti & Paolucci, 2000, 213-215; Salvadori,
2014, 64; Sclafani, 2010b, 152.
24
20
Inleiding
4. Problemen in de etruscologie
Voorlopig is het nog noodzakelijk om drie vooroordelen of hardnekkige opvattingen in het onderzoek
inzake de romanisatie van Etruria aan te duiden. Eén hiervan is reeds aangehaald: namelijk de debatten
inzake autonomie van de lokale bevolking bij romanisatie. Dit kan breder als een probleem van romanocentrisme worden beschouwd. Hoewel men tegenwoordig zeer sterk de nadruk legt op lokale autonomie
in dit proces, is de notie dat de veroverde bevolkingen een voornamelijk of zelfs louter passieve rol
spelen, waarbij Romeinse invloeden quasi onweerstaanbaar zijn, vaak nog latent aanwezig29. In het licht
van recentere benaderingen van romanisatie zal hiertegen verzet worden aangetekend en zal Rome
beschouwd worden als slechts één van vele partners in culturele interactie. Zo toont onder andere de
studie van Fischer-Hansen30 aan dat er ook veel culturele interactie was tussen Etruria en Apulia in de
hellenistische periode, zonder dat Rome steeds een tussenstation was. Dit kleine voorbeeld maakt al
duidelijk dat niet alle ontwikkelingen steeds in verband moeten worden gebracht met Rome. Dit gezegd
zijnde, moet er uiteraard ook toegegeven worden dat ook in deze studie de sociale en culturele
ontwikkelingen in Clusium verbonden worden met Rome, of het hierbij nu om emulatie, verzet of
onverschilligheid gaat (of een minder definieerbare mengvorm). Sowieso wordt er dus een beeld
gecreëerd van Rome als een cruciale en immer aanwezige factor. Dit heeft twee redenen: allereerst wordt
dit veroorzaakt door het aanwezige bronnenmateriaal (voor andere steden of regio’s dan Rome is er
gewoon niet genoeg materiaal om dergelijke vergelijkingen te maken) en daarnaast vormt net het
gegeven dat de Etrusken onderworpen worden door en geïncorporeerd worden in Rome een factor die
dit hele proces van culturele interactie complexer maar ook interessanter maakt door de enorme
ideologische lading die het hierdoor krijgt.
Dit probleem van romano-centrisme is vaak nog breder bij de studie van Etruria en men heeft de neiging
om veranderingen in de materiële cultuur – vaak ook op het funeraire vlak – überhaupt de facto door
invloeden van buitenaf te verklaren, of het nu om Rome, Griekenland of elders gaat. Hierbij heeft men
vaak geen oog voor lokale ontwikkelingen en continuïteiten. Zelfs als een bepaalde ontwikkeling al van
buitenaf is ingegeven, staat men vaak niet stil bij de redenen voor de lokale overname en ziet men dit
als vanzelfsprekend en logisch, zeker bij Romeinse en Griekse invloeden, alsof het om een soort
automatisch beschavingsproces gaat. Men approprieert echter zaken (en andere wijst men dan weer af)
volgens lokale noden en volgens lokale capaciteiten; op deze manier zeggen objecten ook iets over de
samenleving31. In dit onderzoek zal er dan ook vooral naar de lokale dynamiek gekeken worden en dit
zal zeker geen verhaal worden over hoe sterk Rome Clusium wel niet beïnvloed heeft, maar eerder een
analyse van de factor Rome in de lokale dynamiek in Clusium.
Hierbij aansluitend is het nodig om een romano-centrisch element in deze inleiding te verklaren: hiermee
wordt er op de gehanteerde namen van de steden gedoeld. Doorheen dit onderzoek zullen de Latijnse
namen van Etruskische steden worden gebruikt. Dit lijkt misschien vreemd voor een onderzoek dat
vooropstelt om het perspectief van de Etrusken een hoofdrol te geven, maar er is één praktische reden
voor: de Etruskische naam van een stad is niet altijd gekend. Voor Volaterrae staat het vast dat het
Velathri is, maar voor Clusium is er discussie: zowel Clevsin als Camars werden vermeld door Romeinse
bronnen. De meeste auteurs denken nu dat Camars de Umbrische naam voor Clusium is en Clevsin dus
de Etruskische, maar dit is niet zeker32. Daarnaast is de Etruskische naam van Perusia niet eens bekend.
Het is dus niet consequent om de Etruskische namen te gebruiken en het alternatief, de moderne
29
Bv. in het overzichtswerk van Massa-Pairault, 1996 en in de studie van Etruskische banketscènes, onder andere
in Clusium, van Caccioli, 1999. Hier zijn culturele veranderingen quasi enkel aan Romeinse invloed te wijten,
waardoor alles in het licht van Rome wordt gezien. Op een analoge wijze ziet Dobesch (1998) de culturele
transformaties in Etruria in deze periode als een logisch gevolg van de culturele superioriteit van de Romeinen;
het overnemen van Romeinse elementen wordt als vanzelfsprekend gezien.
30
Fischer-Hansen, 1993.
31
Izzet, 2007, 20-23.
32
Scullard, 1967, 151.
21
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
benamingen, is problematisch gezien dit een andere zone benoemt dan degene die de antieke steden
besloegen; zeker voor Clusium en het huidige Chiusi is dit het geval. Daarom is er voor de simpelste en
meest consequente oplossing gekozen: de Latijnse benamingen.
Verder zijn er nog twee latente opvattingen binnen de etruscologie die bloot moeten worden gelegd.
Allereerst is er het probleem van de chronologie inzake de romanisatie van Etruria. Hoewel men
romanisatie doorgaans afmeet aan de materiële cultuur en de veranderingen hierin – een notie die verder
nog zal worden geëvalueerd – neemt men vaak impliciet aan dat de romanisatie van Etruria gelijkloopt
met de politieke incorporatie ervan door Rome. Dit zou dan dus starten in de 4de eeuw v.Chr. en eindigen
met Augustus, wanneer de politieke stabiliteit terugkeert in het Romeinse Rijk. Paradoxaal genoeg wordt
romanisatie dus toegeschreven aan de gehele hellenistische periode. Dit is alleen mogelijk wanneer men
romanisatie vanuit een sterk politiek standpunt bekijkt, zoals Corssen33, Heurgon34, Rix35, Scullard36 en
Harris37 dit doen. Uit dit – en ook veel voorgaand – onderzoek zal echter blijken dat er in termen van
materiële cultuur vooral sprake is van romanisatie in de klassieke (en omstreden) zin van het woord (het
Romeins worden) vanaf de 2de en vooral in de 1ste eeuw v.Chr., maar zelfs onder Augustus en Tiberius
zijn er nog belangrijke ontwikkelingen, vooral in Volaterrae dan.
Het grootste probleem dat deze politieke focus met zich meebrengt, is dat men in veel
overzichtswerken38 de periode van de onderwerping van Etruria door Rome – door hen de periode van
romanisatie genoemd – doorgaans zeer kort afhandelt en het vaak niet meer als een echt deel van de
Etruskische geschiedenis beschouwt. De werken van Scullard39 en Barker & Rasmussen40 zijn hier
goede voorbeelden van. Beide beslaan periodes van ongeveer 800 jaar, maar toch krijgt de periode van
romanisatie bij Scullard slechts 18 van de 320 pagina’s toegewezen (waarvan 13 over politieke zaken),
terwijl Barker & Rasmussen 34 van de 296 pagina’s wijden aan deze periode, die eveneens bijna
uitsluitend over politiek gaan. Meer specifiek voor Perusia zien we dat bijvoorbeeld het werk van Shaw41
slechts 10 pagina’s van de 102 spendeert aan de (overwegend politieke) romanisatie van de stad. Aan
een gebrek aan bronnenmateriaal voor deze periode ligt dit niet – we beschikken juist voor sommige
regio’s zoals Clusium en zeker Perusia over het rijkste materiaal ooit voor die regio – maar dit komt
door een impliciete houding dat de Etruskische identiteit sterft met de politieke incorporatie in het
Romeinse Rijk42. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een citaat van Warden: “How do we define identity,
especially in terms of a population, the Etruscans, that flourished for almost a thousand years…”43.
Men neemt aan dat de Etruskische identiteit eindigde wanneer men het Romeinse burgerschap kreeg.
Ook bij Aigner-Foresti zien we een dergelijke opvatting, zij het ietwat later: “So kam es schliesslich zu
einer kulturellen Desintegration und zum Verschwinden des entscheidenden Merkmals der etruskischen
Identität, nämlich der Sprache, im 1. Jh. n. Chr.”44. Vreemd genoeg verzet Dobesch zich in ditzelfde
verzamelwerk tegen dergelijke opvattingen door te stellen dat deze periode niet zozeer het einde van de
Etruskische cultuur betekent, maar eerder een transformatie45. Ook het standaardwerk inzake de
33
Corssen, 1875.
Heurgon, 1961.
35
Rix, 1962.
36
Scullard, 1967.
37
Harris, 1971.
38
O.a. ook het vrij recente: Barker & Rasmussen, 1998.
39
Scullard, 1967.
40
Barker & Rasmussen, 1998.
41
Shaw, 1939.
42
De titel van Nielsens bijdrage over Noord-Etruskische tombes in de hellenistische periode is veelzeggend: “The
last Etruscans: family tombs in northern Etruria” (Nielsen, 2013).
43
Warden, 2013, 354.
44
Aigner-Foresti, 1998, 25.
45
Dobesch, 1998, 108.
34
22
Inleiding
romanisatie van Etruria van Harris leest als een aangekondigde kroniek van de dood van een volk46. In
het licht van constante culturele én politieke interactie in Italië in het 1ste millennium v.Chr. zal
aangetoond worden dat deze visie onhoudbaar is. Een regionale identiteit sterft niet zomaar uit door de
incorporatie in een nieuwe politieke entiteit; dit kan hoogstens een modificatie of extra laag zijn in deze
identiteit. In lijn hiermee hebben sommigen in de laatste jaren al de nadruk gelegd op het feit dat er
onder Augustus net expliciet plaats wordt gemaakt voor regionale identiteiten47. Dit wordt verder nog
toegelicht.
De laatste hardnekkige opvatting die hier moet ontkracht worden, is er één die gevolgen heeft voor het
vraagstuk van identiteit: geografie. Ook in de voorgaande tekst is er al vaak over ‘Etruria’ gesproken,
alsof het één homogene en monolitische regio betreft. Het idee van de Etrusken als één volk is echter
vooral een Griekse en Romeinse constructie die niet beantwoordt aan de culturele realiteit in de regio
(zie infra). Het feit dat de Romeinen dit gebied als één homogene cultuur zagen, heeft verregaande
gevolgen gehad voor de beschrijving van Etrusken en Etruria in de oudheid, maar het beïnvloedt in
zekere mate nog steeds het historiografisch onderzoek naar de Etrusken. Veel werken pretenderen
bijvoorbeeld te spreken over de romanisatie van Etruria, maar hebben het de facto enkel over bepaalde
steden in het zuiden, zoals Tarquinii of Tuscania, en onderzoeksresultaten van één of enkele steden
worden als algemene modellen voor geheel Etruria gezien48.
Uiteraard is dit allereerst een gevolg van de discrepantie in het bronnenmateriaal die er heerst in deze
regio, maar het heeft al geregeld voor hardnekkige veralgemeningen gezorgd. Zo heeft men lang
aangehouden dat de beperkte verspreiding van latifundia in Zuid-Etruria en langs de kust betekende dat
heel Etruria overspoeld werd door latifundia en slaven in de 2de eeuw v.Chr. De laatste jaren heeft men
echter ingezien dat er niet alleen minder dergelijke landbouwbedrijven waren in het zuiden, maar dat
Etruria bestaat uit subregio’s die volledig andere gebieden zijn, geografisch en sociaal49. De reeds
vermelde opkomst van lokale en regionale studies helpt dus om deze veralgemeningen te voorkomen en
zo een meer gedifferentieerd en gedetailleerd beeld te bieden van romanisatie op zich en de Etruskische
regio en identiteit in het bijzonder. Verder in deze inleiding zal er gespecificeerd worden wat er bedoeld
wordt met termen als “Etruria”, “Noord-Etruria”, “Zuid-Etruria” en “ager clusinus”.
5. Status quaestionis
Momenteel zal er eerst stilgestaan worden bij het onderzoek dat reeds verricht is inzake de funeraire
cultuur van Clusium en Rome. Clusium is zoals gezegd door haar rijke bronnenmateriaal zeer uitvoerig
bestudeerd en deze stad heeft in overzichtswerken steeds een prominente rol gespeeld, waarbij haar
urnen en tombes vaak centraal stonden50. De basis op het vlak van de funeraire cultuur van Clusium is
nog steeds het werk van Bianchi Bandinelli uit 192551, waarop zovele andere studies zich (gedeeltelijk)
hebben gebaseerd. Zijn beschrijving van de tombes en urnen van Clusium en haar omgeving heeft lang
een standaard gevormd waarop men verder bouwde. Veel andere studies, doorgaans van afzonderlijke
tombes52, dienden als een aanvulling hierop en uiteindelijk kwamen er ook meer specifieke studies over
de funeraire containers van Clusium. Hierbij waren vooral de twee artikels van Thimme 53 een
46
Harris, 1971.
Zie het laatste hoofdstuk in: Laurence, 1999. Ook Zanker benadrukt dit: Zanker, 1990, 336.
48
Bv. Izzet, 2009. Dit artikel bespreekt echter enkel grafgiften uit Tarquinii. Prayon bespreekt ook enkel Tarquinii,
maar spreekt in zijn titel ook over etruskische Grabarchitektur: Prayon, 1998.
49
Witcher, 2006, 112-114. Meer specifiek werd dit ook voor Volaterrae aangetoond: Terrenato, 1998a, 101.
50
Bv. Scullard, 1967; Banti, 1973; Steingräber, 1981; Dennis, 1985; Massa-Pairault, 1996; Barker & Rasmussen,
1998.
51
Bianchi Bandinelli, 1925.
52
Bv. de studie van de bekende Tomba della Pellegrina door Levi (1933).
53
Thimme, 1954 & 1957.
47
23
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
belangrijke basis, zowel voor de chronologie van alle types urnen in de hellenistische periode als voor
de reconstructie van genealogieën binnen de tombes54.
Veel van deze publicaties in de vroege fase van het onderzoek naar Clusium waren echter gebaseerd op
zeer fragmentarische informatie en zijn nu onderhevig aan grote correcties. Toen de meeste tombes in
de ager clusinus ontdekt werden in de 19de eeuw was er nauwelijks aandacht voor de context van
funeraire containers of inscripties en waren er ook plunderaars actief waardoor veel objecten nooit echt
goed konden bestudeerd worden. Er was dus een gebrek aan systematiek, maar de onderzochte sites
waren al zodanig verstoord dat dit sowieso problemen zou opgeleverd hebben. Dit betekent dat deze
vroegere publicaties uiterst gebrekkig zijn en dat veel nuttige informatie onoverzichtelijk verspreid zit
weggestoken in openbare en private archieven55. Dit is geen onoverkomelijk probleem, maar het vergt
enorm veel inspanningen en geluk om deze informatie op een coherente manier te reconstrueren.
In de laatste decennia is de interesse voor Clusium alleen maar toegenomen. De vele overzichtswerken
van de Etruskische cultuur waarbinnen deze stad een belangrijke rol krijgt toebedeeld, zijn reeds
vermeld, maar ook de meer recente golf aan lokale en regionale studies hebben Clusium graag
opgenomen als onderwerp van studie. Zo zijn er nieuwe – en completere – studies uitgekomen over de
funeraire containers, hetzij sarcofagen56, hetzij urnen57. Hiernaast werden ook de necropoleis van
Clusium onderworpen aan uitgebreide studies58 en was Clusium ook het onderwerp van enkele
verzamelwerken59, waaronder één specifiek gewijd aan het Clusium van na de municipalisatie60. De
publicaties van Enrico Benelli verdienen hier een speciale vermelding: zijn lijst van studies over
Clusium is indrukwekkend61 en zijn bevindingen vormen dan ook in zekere mate een basis voor dit
onderzoek, vooral door zijn benadering om sociale informatie te puren uit onder andere funerair
materiaal en zo verder te gaan dan een louter kunsthistorische beschrijving. Meer algemeen werd een
dergelijke aanpak ook gehanteerd door Warden62, maar dan voor geheel Etruria in de periode van 500
tot 200 v.Chr.; toch zijn veel van zijn ideeën en opmerkingen ook hier van toepassing.
In deze meer recente studies, onder andere in de werken van Benelli63 en Sclafani64, heeft men het
vraagstuk van de funeraire luxe behandeld, maar zonder concrete antwoorden of een goed uitgewerkte
oplossing aan te reiken. Zoals gezegd nam de waarde van het funeraire materiaal stelselmatig af in de
besproken periode en hierdoor trad er een soort egalisering op in de zichtbare bevolking in de tombes
en urnen; en dit juist in een fase van economische bloei en intense culturele uitwisseling65. Er is al
vermeld hoe men vaak sumptuaire wetten heeft voorgesteld als verklaring, vaak als een soort poging
van de elite om de competitie binnen deze groep te reguleren66. Deze wetten worden echter nooit
voorgesteld als een zekere oplossing – aangezien er geen enkel expliciet bewijs voor is – maar door de
jaren heen heeft er zich een soort gewoonte ontwikkeld om niet verder te zoeken naar andere potentiële
verklaringen. Het is bij gebrek aan meer bronnenmateriaal (vooral van de literaire soort) dat men dan
maar suggereert dat het inderdaad mogelijk deze wetten waren; zonder dit als absolute waarheid te
verkondigen, maar ook zonder verder te denken. De sumptuaire deus ex machina die alles mogelijk zou
54
Zoals we zullen zien in het hoofdstuk over het epigrafische materiaal, is deze genealogische praktijk een
favoriete bezigheid binnen de etruscologie.
55
Benelli, 2009a, 137.
56
Colonna, 1993.
57
Sclafani, 2010b; Stevens, 2001; Stevens, 2010.
58
Minetti & Paolucci, 2000 & Berrendonner, 2004-2007.
59
Rastrelli, 2000 & Olschki, 1993.
60
Paolucci, 1988.
61
Zie de bibliografie.
62
Warden, 2013.
63
Dit geldt eigenlijk voor al zijn publicaties over Clusium.
64
Sclafani, 2010b.
65
Benelli, 2009b, 303-305.
66
Minetti & Paolucci, 2000, 215.
24
Inleiding
verklaren, staat verder kritisch onderzoek dus in de weg en het is hier mijn bedoeling om deze hypothese
en eventuele alternatieven hiervoor te verkennen, zonder oudere aannames impliciet of expliciet zomaar
over te nemen.
In dit onderzoek zal deze hypothese – en de ontwikkeling op het funeraire vlak in Clusium in het
algemeen – zoals gezegd bekeken worden aan de hand van een vergelijking met de funeraire cultuur in
Rome in het kader van romanisatie. Dit zal meteen dienen om de basis voor de sumptuaire verklaring –
namelijk dergelijke wetten die zeker in Rome aanwezig waren – kritisch te evalueren, maar ook om te
peilen naar bredere Romeinse invloeden. Er zijn al veel vergelijkingen tussen de tombes in Etruria en
Rome ondernomen (bijvoorbeeld het vermelde werk van Toynbee, maar ook dat van Boëthius67), maar
dit gaat doorgaans om sporadische verwijzingen – zoals het werk van Paschinger over funeraire
monumenten van soldaten met Etruskische invloeden68 of het werk van Piekarski over de Etruskische
invloed op de Romeinse motieven op urnen in de vorm van de mythe van Meleager69 – of men heeft het
eigenlijk maar over een klein deel van Etruria dat hier niet van toepassing is, bijvoorbeeld Tarquinii bij
het onderzoek van Prayon70. In deze masterproef zal deze vergelijking dus meer concreet voor Clusium
gemaakt worden en hopelijk werpt deze nieuwe aanpak meer licht op dit vraagstuk van de funeraire
luxe, zowel binnen Clusium en haar samenleving zelf, als binnen het grotere gegeven van romanisatie.
Uiteraard is de funeraire cultuur van Rome bestudeerd, maar minder systematisch dan men zou denken,
toch zeker voor de hellenistische periode. Een standaardwerk – hoewel vrij onoverzichtelijk – blijft dat
van Toynbee71. Veel andere studies, zoals de werken van Sinn72, Hesberg & Zanker73 en Eisner74, zijn
vooral op de Keizertijd gericht en dit heeft één belangrijke reden: veel van de republikeinse graven en
kerkhoven zijn nu gewoon volledig verdwenen door de expansie van Rome in de Keizertijd. Recentelijk
zijn er maar twee goede overzichtswerken (of beter gezegd: bijdragen in overzichtswerken) die een
duidelijk beeld geven van de funeraire luxe in de laatste twee eeuwen v.Chr. in Rome: de bijdrage van
Diebner in de companion van de archeologie voor de Romeinse Republiek75 en het hoofdstuk in Engels’
werk over funeraire luxe in de oudheid76. Vooral dit laatste werk zal een goede basis vormen om van te
vertrekken wat de analyse van Rome betreft. Ook het werk van Zanker is uiterst nuttig op dit vlak, maar
dan vooral voor het vroege Principaat77. Op dezelfde manier vormt “Rome’s Cultural Revolution” van
Wallace-Hadrill78 – met zijn toepassing van het model van luxe – een uitstekend vertrekpunt voor deze
latere periode in deze studie. Het probleem van sumptuaire wetten en inperkingen van luxe zijn vrij goed
gekend voor Rome, en het is juist deze ontwikkeling die licht kan werpen op die in Clusium.
67
Boëthius, 1978.
Paschinger, 1972.
69
Piekarski, 2010.
70
Prayon, 1998, 165-176.
71
Toynbee, 1996.
72
Sinn, 1987.
73
Hesberg & Zanker, 1987.
74
Eisner, 1986.
75
Diebner, 2013.
76
Engels, 1998, 155-188.
77
Zanker, 1990.
78
Wallace-Hadrill, 2008.
68
25
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
6. Contextualisering van de casestudy
Na deze status quaestionis is het aan de orde om een inleiding te geven op de besproken steden en
bronnen. Laat ons eerst kijken naar de regio die wordt behandeld. Clusium bevindt zich uiteraard binnen
de regio die bij ons bekendstaat als Etruria. Hoe de Etrusken en Grieken en Romeinen deze regio zagen,
komt later aan bod, maar het is hier al belangrijk om duidelijk te maken dat de culturele regio Etruria
verschilt van de politieke regio VII zoals ze door Augustus werd gedefinieerd. Het gaat op het culturele
vlak immers om het gebied tussen de Arno, Tiber en de Middellandse Zee, met de Apennijnen als grens
in het oosten. Hier hoort ook nog Perusia bij, in tegenstelling tot het hedendaagse Perugia dat bij de
provincie Umbria hoort en niet bij Toscane79. Ook het noord-oostelijke deel van het territorium van
Clusium hoort tegenwoordig bij de provincie Umbria. Augustus rekende hier nog een extra stuk in het
noorden bij: tot de rivier de Magra in plaats van tot aan de Arno. Dit gebied verschilt intern echter zeer
sterk en er is dus geen sprake van een homogeen gebied. Het zuiden – met de rivieren de Fiora en de
Paglia als scheidingslijnen tussen noord en zuid – is wilder en rotsachtiger dan het noorden. Het is een
vulkanische zone met tufa-rotsen en hier ontstonden de vroegste nederzettingen. Ook al was dit gebied
minder geschikt voor de landbouw dan het noorden, dit was toch het echte centrum van antiek Etruria
met steden zoals Tarquinii, Veii, Tuscania, Caere, Vulci en Volsinii. Dit was dan ook een vrij sterk
verstedelijkt gebied.
Het noorden valt dan weer op te delen in twee zones: het binnenland en de kuststroken. De kust was een
welvarend gebied en in het hinterland lag – en ligt nog steeds met de naam Volterra – Volaterrae. Het
was ook vooral langs de kust en in het zuiden dat de Romeinse kolonisatie van Etruria zou plaatsvinden
voor de periode van Sulla en waar de veelbesproken latifundia zouden opgericht worden80. Het
binnenland was een glooiend en heuvelachtig gebied, met vruchtbare alluviale valleien en heuvels van
zandsteen, klei en kalksteen. De bloeiende landbouw in deze regio zorgde voor de ontwikkeling van
heel wat grote steden, zoals Clusium, Cortona, Perusia, Arretium en Faesulae. Het was dan ook
waarschijnlijk over deze streek waar Varro op het einde van de Republiek over sprak: “…in rich soil,
like that in Etruria, you can see fertile crops, land that is never fallow, sturdy trees, and no moss
anywhere”81. De passage bij Livius over de schenkingen van de Etruskische steden aan Scipio Africanus
in 205 v.Chr. lijkt dit ook te bevestigen: het zijn vooral noordelijke steden die vermeld worden en ook
Clusium doet gulle schenkingen van graan en hout en had dus een zeker agrarisch overschot82. Deze
landbouw zorgde er ook voor dat veel nederzettingen verspreid rond deze steden lagen en zelf kleine
centra gingen vormen, vaak met eigen tombes of zelfs kleine necropoleis. Zeker in het geval van
Clusium is het waarschijnlijk dat deze centra de stad als hun metropool zagen; dit valt af te leiden uit de
vrij uniforme materiële cultuur die we in deze centra aantreffen.
79
Dat van het Romeinse woord voor de Etrusken, Tusci, is afgeleid, maar evenwel ook niet helemaal overeenkomt
met de antieke regio.
80
Het is ook hier dat de villa van Settefinestre ligt, die al te vaak als een model voor Romeinse villae gezien wordt.
81
Varro, De re rustica, 1.9.6.
82
Livius, Ab urbe condita, 28.45. Arretium is hierbij in zekere mate een uitzondering. Ze levert een enorme
hoeveelheid helmen, schilden en speren maar dit was mogelijk een strafmaatregel voor een eerdere defectio in de
oorlog: Harris, 1977, 57.
26
Inleiding
Kaart van de Clusinische nederzettingen en necropoleis. De indicatoren van degene voor medio 4de eeuw v.Chr.
zijn ingekleurd in het zwart, de latere zijn blanco gelaten (Banti, 1973, 175).
Dit gebied had al van in de Etruskische periode een goede ontsluiting via landwegen en in de loop van
de 3de en de 2de eeuw v.Chr. werden ook Romeinse wegen aangelegd die het gebied nog verder ontsloten;
vooral de Via Amerina en de Via Cassia waren hiervoor van groot belang83. Dit zorgde ervoor dat deze
regio erg welvarend was en alleen maar in welvaart leek toe te nemen na de Tweede Punische Oorlog.
Dit wordt ook geïllustreerd door de grote mate van continuïteit in de bewoning van het gebied. We zien
dat het aantal nederzettingen in het binnenland van het noorden meestal groeit in de late Republiek en
pas in de vroege Keizertijd stagneert om dan te gaan dalen, ook in de brede regio rond Clusium. Het
toenemende belang van Rome als afzet- en arbeidsmarkt gecombineerd met een verminderd gebruik van
die objecten die men als typisch ziet voor nederzettingen, zijn hier waarschijnlijk de oorzaak van84.
Voor Clusium en Volaterrae zien we zelfs al een scherpe piek in de bewoning in de 3 de en 2de eeuw
v.Chr.85. Het beste bewijs voor het succes van deze regio is misschien wel het simpele feit dat deze
locaties nog steeds bewoond zijn, in tegenstelling tot die van het zuiden. Zo zijn Chiusi, Volterra,
Perugia en Arezzo nog steeds belangrijke centra in Toscane en zijn ze nooit verlaten sins de oudheid.
Deze continuïteit van bewoning heeft echter wel gevolgen gehad voor onze kennis van de antieke fases
van deze steden: doordat de centra in het zuiden vaak al in de Keizertijd werden verlaten en deze regio
nadien ook minder bewoond werd, zijn er veel meer Etruskische sporen te vinden; daarom zijn er ook
zoveel studies over de necropoleis van Tarquinii of Tuscania. Voor het noorden – en dan vooral voor
Clusium – geldt een volledig andere situatie en door constante bewoning en vooral ook bewerking van
het land, zijn er nauwelijks sporen overgebleven van de Etruskische of Romeinse periodes. Zo is onze
kennis van de archeologie van de streek wel erg goed86, maar levert dit niets op voor de studie van de
83
Scullard, 1967, 58-60.
Witcher, 2006, 103-105.
85
Ibidem, 118.
86
De huidige referentie hierin voor de regio van Clusium is: Valenti, 1995 (en de daaropvolgende delen). Wat de
romanisatie van het Etruskische territorium van de stad betreft, zie ook: Pucci, 2003. Maar het reeds geciteerde
84
27
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
oudheid, aangezien het huidige landschap grotendeels door de mens is gemaakt in de laatste eeuwen.
Voor Clusium kent dit probleem een extreme vorm als we naar de stad zelf kijken: alleen een gewelf
(vermoedelijk een cistern) werd rond 150 v.Chr. gedateerd, maar het kan jonger zijn. Dit is dus het enige
antieke spoor van de stad Clusium, naast wat resten van een muur van voor de hellenistische periode.
Overigens zijn uiteraard wel de tombes erg goed gekend voor deze stad, in zoverre ze niet geroofd zijn87.
Deel van de Etruskische stadsmuur van
Clusium, die vermoedelijk in de 4de
eeuw
v.Chr.
werd
gebouwd
(Steingräber, 1981, 230).
Dit betekent ook dat het precieze territorium van Clusium vrij onzeker is, maar we hebben er een ruw
idee van. De ager clusinus wordt geschat op iets minder dan 2.100 vierkante kilometer, wat vrij groot
was. Het werd vermoedelijk in het noorden begrensd door het Lago Trasimeno en bevatte in het westen
Asciano. Het territorium liep vandaar zuidwaarts langs de Ombrone en dan naar het zuid-oosten langs
de Orcia, bijna tot in Aquapendente om dan weer terug te keren naar het Lago Trasimeno. Dit betekent
dus dat Cortona in het noorden aan Clusium grensde, Siena in het noord-westen, Roselle in het zuidwesten, Orvieto in het zuid-oosten en Perusia in het oosten. Clusium had dus heel wat buursteden en er
waren dan ook heel wat interacties tussen deze centra. Vooral de uitwisselingen tussen Clusium en
Perusia leken bijzonder sterk te zijn en er waren nauwe banden tussen de elites van deze steden88. Ook
op het vlak van materiële – en dan vooral funeraire – cultuur waren er veel overeenkomsten. Zeker op
het vlak van de kleien urnen is deze overeenkomst frappant89.Dit dient meteen ook als verantwoording
voor de vergelijking van beide steden, want zoals zal blijken kunnen ook twee steden die nauw met
elkaar verbonden zijn, vrij sterk van elkaar verschillen in hun evolutie in deze periode.
Het bevolkingsaantal van Clusium is nog veel onzekerder dan haar territorium. We hebben enkel
algemene cijfers over bevolkingen in de 3de eeuw v.Chr. Ten eerste is er de vermelding van de
Clusinische en Perusinische slachtoffers van de Romeinse strafexpeditie na de slag bij Sentinum in 295
v.Chr.: volgens Livius90 stierven 3.000 mensen van Clusium en Perusia, van wie de meesten
waarschijnlijk uit Clusium kwamen gezien de vrij geringe grootte van Perusia op dat moment. De
context impliceert dat het om iuniores gaat en 3.000 is dus het absolute minimum van gewapende
mannen uit Clusium en Perusia. Ten tweede is er dan de schatting van de troepen door Polybius91 in 225
werk van Bianchi Bandinelli (1925) blijft jammer genoeg nog steeds de standaard op het vlak van een
archeologische kaart van het antieke Clusium.
87
Harris, , 1977, 60.
88
Massa-Pairault, 1990a. Dit gegeven wordt later nog uitgewerkt.
89
Vandaar dat de kleien urnen van Clusium en Perusia gezamenlijk behandeld werden door Sclafani (2010b).
90
Livius, Ab urbe condita, 10.30.1-2.
91
Polybius, Historia, 2.23-24.
28
Inleiding
v.Chr. Op basis van deze twee bronnen schat Berrendonner dat Clusium zo’n 5.600 à 11.300 vrije
inwoners moet gehad hebben in de 3de eeuw v.Chr.92. Gezien de positie van Clusium binnen het geheel
van Etruskische steden en de algemene tendens tot urbanisatie in deze periode in Centraal-Italië, is dit
niet onwaarschijnlijk, maar het zou van Clusium wel al een vrij grote stad maken93.
Gezicht op het huidige Chiusi, in de buurt van Poggio Gaiella (Rastrelli, 2002, 221).
Hoe het bevolkingsaantal zich daarna ontwikkelde, is al helemaal een mysterie. Het is aanlokkelijk om
de exponentiële toename van tombes in de hellenistische periode (zie infra) als een proxy te gebruiken
voor een sterke bevolkingsgroei, maar hiermee wordt voorbijgegaan aan het feit dat het funeraire niet
enkel economische en demografische ontwikkelingen reflecteert, maar ook sociale en ideologische94.
Zo zien we bijvoorbeeld ook dat het aantal tombes weer enorm sterk afnam doorheen de 1ste eeuw v.Chr.,
wat dan volgens een analoge logica erop zou moeten wijzen dat bijna de gehele bevolking uitstierf. Het
onderzoek van Witcher95 heeft zoals gezegd daarentegen juist aangetoond dat het aantal nederzettingen
eerder stabiel bleef. Dit plaatst nogmaals kanttekeningen bij het extrapoleren van informatie over de
samenleving uit het funeraire materiaal. Deze kwantitatieve evolutie – eerst een sterke stijging en dan
weer een sterke daling van het aantal grafmonumenten – zal ook een cruciaal element zijn in de analyse
van de funeraire cultuur van Clusium. Dit gezegd zijnde, doet de relatieve stijging in het aantal
nederzettingen binnen de ager clusinus en de rijke materiële cultuur in deze periode, gekoppeld aan de
economische voorspoed die plaatsvindt (zie infra), vermoeden dat het bevolkingsaantal in de 2de en 1ste
eeuw v.Chr. eerder is gestegen dan gedaald. Clusium geeft ons alvast de indruk een bloeiende stad te
zijn, ook in een periode die sommige auteurs als haar zwanenzang zien.
92
Berrendonner, 2004-2007, 69.
Wilson, 2011, 182.
94
Price, 2011, 19.
95
Witcher, 2006.
93
29
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Wat waren nu de socio-economische
kenmerken van Clusium? Zonder hier reeds
al te gedetailleerd op in te gaan, was
Clusium
waarschijnlijk
een
vrij
doorsneerepublikeinse stadstaat voor deze
periode: een vrij kleine elite die het bestuur
uitmaakt – principes genoemd door de
Romeinen96 – en daaronder een vrije en een
onvrije bevolking97. Een enorm deel van de
hierboven geschatte bevolking moet een
boer zijn geweest. Clusium bevond zich in
een vruchtbare vallei, vlakbij het Lago
Trasimeno en doorlopen door een aantal
stromen, waarvan de Clanis98 – die naar de
Tiber stroomde – de belangrijkste was. Deze
rivier was immers zeker gedurende een deel
van het jaar bevaarbaar en zal wellicht
samen met de wegen in het gebied voor een
goede ontsluiting van Clusium gezorgd
hebben99. Het grootste deel van de rijkdom
van de stad kwam dus waarschijnlijk voort
uit de landbouw, aangezien er naast hout
geen andere natuurlijke hulpbronnen zoals
metalen in overvloed aanwezig waren. We
weten dat het Clusinische emmer, de far
clusinum, bekendstond in Rome voor haar
witte kleur100 en haar gewicht101 en erg
Gezicht op het huidige Chiusi (Rastrelli, 2000, 102).
gewild was. Samen met Arretium stond
Clusium ook bekend voor de hoeveelheid bloem die ze uit hun graan wisten te halen. Daarnaast schenkt
Clusium in 205 v.Chr. ook pijnboomhout voor schepen en grote hoeveelheden graan aan Scipio. Het is
bovendien ook waarschijnlijk dat Clusium wijn produceerde102. Hierbij lijkt het om kleine
landbouwbedrijfjes te gaan en lijkt er geen enkel spoor te zijn van villae naar Romeins model, tot diep
in de Keizertijd103.
Dit alles doet vermoeden dat de landbouw in Clusium erg bloeiend en dus de absolute hoofdbron van
arbeid en inkomen was. Door de uitzonderlijke reputatie van haar emmer en bloem is het bovendien
mogelijk dat ze ook nog in de tijden van graanimporten uit Sicilië en Alexandrië enige export wist te
verzekeren naar Latium en vooral Rome. Ook al gingen de graanimporten uit de provincies een grote
rol spelen in deze periode, men mag niet vergeten dat de enorme stijging van de bevolking van Rome
ervoor zorgde dat deze importen nodig waren bovenop de bestaande invoer. Het was dus geenszins zo
dat men slechts ging wisselen van leverancier; regio’s zoals Etruria en Campania bleven graan leveren
aan Rome104. Voor Clusium zal dit waarschijnlijk niet om enorme hoeveelheden hebben gegaan wegens
de vrij hoge transportkosten. Clusium produceerde naast sarcofagen, urnen en tombes (en de
96
Bv. door Livius: Livius, Ab urbe condita, 9.36; 10.13; 10.16.
Torelli, 2000, 199.
98
De huidige Chiana-rivier.
99
Benelli, 2012, 103.
100
Columella, De re rustica, 2.6.
101
Plinius, Naturalis historia, 18.66.
102
Massa-Pairault, 1996, 228.
103
Cavalieri & Pace, 2011.
104
Morley, 1996, 57.
97
30
Inleiding
bouwblokken die hiervoor nodig waren) ook nog allerlei vormen van ceramiek: typisch voor Clusium
waren de buccheri pesanti, die teruggingen tot in de 6de eeuw v.Chr.105, maar ook meer algemene blackgloss ware werd geproduceerd in Clusium en omstreken, bijvoorbeeld in de ovens van Marcianella106.
De hiervoor geschetste ontwikkelingen – demografisch, funerair en economisch – lijken niet op een
neergang van de stad te wijzen of een algemene agrarische crisis107, maar eerder op een bloeiperiode.
Vervolgens volgt er nog een korte introductie voor Volaterrae en Perusia. Deze steden hebben
gemeenschappelijk dat ze op een heuvel liggen, hoewel dit in het geval van Volaterrae veel meer
uitgesproken is, zoals vandaag nog steeds te zien valt. Ook hier zal de landbouw – net als in zo goed als
elke premoderne samenleving – de absolute hoofdmoot van de inkomsten uitgemaakt hebben, maar
zowel Volaterrae als Perusia hadden mogelijk nog andere bronnen van rijkdom. Zo beschikte Volaterrae
over grote voorraden van allerlei metalen: koper, ijzer, zink, tin en zelfs wat zilver. Heel Etruria
beschikte over een grote hoeveelheid mineralen – relatief gezien binnen Italië – en het is dan ook niet
verbazingwekkend dat de Etruskische goudsmeden een uitzonderlijke reputatie hadden108. Hoewel
Volaterrae in de buurt een rivier had, de Cecina, beschikte Perusia op dit vlak echter over een grotere
troef: ze had een vrij directe toegang tot de Tiber en dus tot Rome. Dit heeft in de hier besproken periode
tot een enorme economische bloei geleid voor de stad, tot ze quasi volledig vernietigd werd in de Bellum
Perusinum in 40 v.Chr. in de context van de conflicten tussen Octavianus en Marcus Antonius. Deze
bloei wordt geïllustreerd aan de hand van de vele families uit Perusia die reeds voor de lex Iulia van 89
v.Chr. het Romeinse burgerschap kregen: onder andere de Nigidii, Perperna, Vibii Pansae en Volcacii109.
In de territoria van beide steden zijn er nauwelijks of geen sporen te zien van villae en lijkt er ook hier
– ook in het Perusia van na de wederopbouw door Augustus – een grote mate van continuïteit en bloei
te zijn gedurende de hellenistische en keizerlijke periodes. Volaterrae omvatte, net als Clusium, een
groot gebied rond de feitelijke stad, dat ongeveer overeenkwam met de Cecina-vallei. Perusia had een
kleiner gebied en een mogelijke oorzaak hiervoor is het feit dat deze stad vrij laat is opgekomen;
waarschijnlijk pas na 500 v.Chr. ontwikkelde dit centrum zich echt tot een grote politieke en culturele
speler binnen Etruria. Beide steden hebben alleszins veel meer antieke sporen nagelaten dan Clusium,
maar ook niet enorm veel. Zo is er voor Volaterrae het bekende theater110, stukken van de stadsmuren,
twee stadspoorten (de Porta Diana en de bekende Porta all’Arco) en een ruïne van een tempel op de
acropolis. Voor Perusia zijn er nog resten van de stadsmuur en hierbij vijf stadspoorten (waaronder de
Arco Etrusco of Arco d’Augusto in het noorden en de Porta Marzia) en daarnaast ook nog resten van
twee kleine tempels in de stad zelf111.
105
Scullard, 1967, 154.
Mascione & Pucci, 2003.
107
Hier zal nog op worden teruggekomen aangezien deze discussie aansluit op die van de census, maar het volstaat
hier om te zeggen dat de hele notie van een algehele agrarische crisis van de 2 de eeuw v.Chr. sterk ter discussie
staat en niet meer houdbaar blijkt, net als de gedachte dat in deze eeuw overal massaal villae werden opgericht: de
Ligt, 2006.
108
Scullard, 1967, 69-70.
109
Harris, 1977, 59.
110
Dat waarschijnlijk aan de Julisch-Claudische periode moet toegeschreven worden, wanneer er een echt
bouwprogramma plaatsvond in deze stad: Terrenato, 1998a, 105.
111
Scullard, 1967, 146-160.
106
31
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
De resten van de tempel op de
acropolis
van
Volaterrae
(Steingräber, 1981, 96).
Uiteraard zijn er ook veel studies verschenen over Volaterrae en Perusia en hier zal er een zeer kort
overzicht gegeven worden van de relevante publicaties voor dit onderzoek. De funeraire cultuur van
Volaterrae is nog meer dan die van Clusium uitvoerig belicht doorheen de voorbije eeuw; haar vele
urnen van vaak hoge kwaliteit zijn hier de hoofdoorzaak van. Dit betekent dat Volaterrae in zowat alle
overzichtswerken van de Etruskische cultuur een hoofdrol krijgt. Daarnaast zijn er nog enorm veel
specifieke publicaties over deze stad. Wat de urnen betreft, zijn de werken van Nielsen112 en MassaPairault113 een uitstekende basis. In de laatste jaren hebben vooral Roth114 en Terrenato115 zich
beziggehouden met Volaterrae en haar materiële cultuur, vaak in het licht van romanisatie en sociale
veranderingen. Volaterrae heeft ook veel ceramiek voortgebracht en naast het werk van Roth is ook dat
van Ostman116 aan te raden. Voorts is Volaterrae ook de thuisstad van de befaamde gens Caecina, onder
meer bekend als vrienden van Cicero, en hier is ook veel over geschreven, bijvoorbeeld door Hohti 117.
Voor Perusia zijn er ook diverse vermeldingen in zowat alle overzichtswerken118 en daarnaast zijn er
enkele publicaties die speciaal aan deze stad gewijd zijn119. De funeraire cultuur van Perusia wordt nu
ook systematischer onderzocht: voor de urnen zijn onder meer Dareggi120, Sclafani121 en Feruglio122 erg
belangrijk en ook over de tombes en necropoleis wordt nu meer en diepgaander gepubliceerd123. Toch
is er op dit vlak nog veel werk te doen en gaat het meestal maar om één of enkele tombes in deze
publicaties. Zowel voor Volaterrae als voor Perusia staat de ontwikkeling van de funeraire cultuur
centraal in de meeste van deze werken, dus ook hier hebben we een goed zicht van deze evolutie.
112
Zie bibliografie.
O.a. Massa-Pairault, 1972a; Massa-Pairault, 1972b; Massa-Pairault, 1973; Massa-Pairault, 1977.
114
Roth, 2007 & Roth, 2009.
115
Terrenato, 1998a; Terrenato, 1998b & Terrenato, 2001.
116
Ostman, 2004.
117
Hohti, 1975.
118
O.a. ook uitgebreid in: Bradley, 2000.
119
Waaronder het reeds vermelde Neil, 2012 & en Shaw, 1939. In de laatste jaren zijn er echter enorm veel studies
aan Perusia gewijd, o.a.: Bonamente, 2012; Della Fina, 2002; Lippolis, 1984.
120
Dareggi, 1972.
121
Sclafani, 2010b.
122
Feruglio, 1977 & Feruglio, 2010-2013.
123
Nati, 2008.
113
32
Inleiding
7. Bespreking van de bronnen en methodologie
In het laatste deel van deze inleiding komen de besproken bronnen in dit onderzoek aan bod. Hierbij is
het allereerst belangrijk om op te merken dat dit bronnenmateriaal hoofdzakelijk licht werpt op een vrij
elitair deel van de bevolking. Het gaat hier immers om inscripties, urnen en tombes en aanverwante
grafmonumenten. Hoewel er hierin zeker een stratificatie valt aan te brengen, worden de allerarmsten
of zelfs de gewone middengroepen waarschijnlijk niet geregistreerd in deze bronnen. Zo heeft
Berrendonner geschat dat tussen 18 en 37% van de bevolking van Clusium tussen 200 en 150 v.Chr. –
wat de piek inzake de funeraire productie was – een archeologisch spoor heeft achtergelaten in de vorm
van funeraire containers124, terwijl Benelli dit maar op 10% schat op basis van inscripties125. Hoewel
dergelijke schattingen niet al te strikt moeten worden gehanteerd, wordt het wel meteen duidelijk dat
het grootste deel van de bevolking geen direct spoor heeft nagelaten, gewoon omdat funerair materiaal
te duur was en we bijna uitsluitend dat soort materiaal hebben. Er waren immers heel wat potentiële
kosten verbonden aan dit funeraire materiaal: eerst grond kopen, dan een tombe laten bouwen,
vervolgens een urne laten maken en een inscriptie (of meerdere) laten opstellen door een scribent126. Op
deze manier kunnen we bijna enkel indirect iets zeggen over de laagste klassen en dan wel via
sociologisch georiënteerde benaderingen zoals de dialectische en processuele romanisatie, het model
van luxe van Wallace-Hadrill en de theorie van distinction van Bourdieu. Daarnaast heeft Clusium toch
enkele opties om relatief armere personen op een meer directe manier te bekijken, zoals de inscripties
op tegels en de inscripties van lautni. Zo zijn er ietwat slordige inscripties op tegels die nissen voor
urnen in tombes afdekken; deze werden mogelijk door de lagere klassen gemaakt gezien hun slechtere
afwerking en de hogere foutenmarge127. Lautni zijn vermoedelijk een Etruskisch equivalent van de
Romeinse liberti en net als in Rome komen deze vrijgelatenen vrij frequent voor in inscripties in deze
periode – zij het veel minder dan in Rome – maar dit geldt slechts voor Clusium en Perusia128. Op deze
twee elementen valt echter ook nog kritiek te geven en in het hoofdstuk over de inscripties zal dit dan
ook aan bod komen.
Er zijn dus al veel problemen opgemerkt inzake het gebruik van funeraire bronnen en dan vooral het feit
dat ze niet representatief zijn: niet voor de volledige bevolking en niet voor het gewone dagelijkse leven.
D’Agostino129 en Hodder130 zeggen namelijk dat er een fundamenteel verschil is tussen het funeraire en
het dagdagelijkse en dat de wereld van de doden metaforisch die van de levenden overstijgt waardoor
de funeraire context idealistische beelden op de samenleving reflecteert. Het funeraire is zeker een
sociaal fenomeen, maar weerspiegelt daarom nog niet rechtstreeks de samenleving. Dit betekent dus dat
we goed moeten opletten wanneer we algemene conclusies over de samenleving willen trekken op basis
van dit materiaal. Hieruit volgt dan de logische vraag waarom er geen andere bronnen worden betrokken
bij dit onderzoek. Het simpele antwoord is: ze zijn er niet. Een meer genuanceerd antwoord wijst erop
dat er bijvoorbeeld wel een paar ere-inscripties zijn gevonden in Clusium131 – allemaal uit de eerste helft
van de 1ste eeuw v.Chr. – en er is ook wat ceramisch materiaal buiten funeraire contexten gevonden.
Daarnaast zullen er nog drie korte teksten uit Etruria gebruikt worden, maar overigens is al het materiaal
dat hier relevant is, funerair. Ook binnen de behandelde bronnen is er weinig variatie: inscripties zijn
bijna allemaal simpele epitafen, vaak met enkel een naam en pas in de loop van de 1ste eeuw v.Chr. gaat
men iets frequenter ambten vermelden, analoog met de situatie in Rome; maar dit bereikte nooit
124
Berrendonner, 2004-2007, 72.
Benelli, 2009b, 305.
126
Carroll, 2006, 280.
127
Deze worden uitvoerig besproken in: Benelli, 2010.
128
Deze worden uitvoerig besproken in: Benelli, 2013.
129
D’Agostino, 1996, 436.
130
Hodder, 1982, 200-208.
131
CIL, XI, 2102; CIL, XI, 2104; CIL, XI, 2103; voor een uitgebreide bespreking en interpretatie, zie: Benelli,
2009b, 315-317.
125
33
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
hetzelfde niveau132. De tombes hebben nauwelijks grafgiften waarvan we de exacte context nog weten133
en hoewel er veel muurschilderingen waren in Clusium (al vanaf de 6de eeuw v.Chr.), waren deze prehellenistisch134.
Wat de waarde van het ceramisch materiaal betreft: het gaat vooral om black-gloss ware. Dit was een
soort ceramiek met een zwarte vernislaag (a vernice nera) die in heel Etruria en ook daarbuiten erg
populair was en zich gedurende de periode van Romeinse overheersing tot na de politieke incorporatie
over heel Italië verspreidde en in de 1ste eeuw v.Chr. vervangen werd door terra sigillata. Roth heeft uit
materiaal uit Volaterrae een theoretisch model gedistilleerd om het gedrag van de lagere klassen te
bestuderen en over dit materiaal konden de lagere klassen inderdaad zeker beschikken135. Het probleem
voor Clusium is echter dat er veel te weinig materiaal gevonden is in een te zeer geconcentreerde manier
om voor deze stad hetzelfde te doen, ook al had ze haar eigen productie in Marcianella136. Voorts is de
waarde van de alledaagse materiële cultuur – en met name ceramiek van relatief lage waarde – sterk
bekritiseerd in de laatste jaren. Men zou dit eerder uit praktische overwegingen overnemen waardoor
het niet zozeer een statement over of een indicator van identiteit zou zijn. Dergelijke interpretaties
zouden dan ook voorbijgaan aan de realiteit en dit is dan ook één van de kritieken op Roths werk. Deze
kritische stemmen benadrukken zo dat niet elke vorm van materiële cultuur of elke verandering hierin
meteen als een groot statement moet gezien worden. Niet alles is bijvoorbeeld ofwel een teken voor
ofwel een teken tegen een incorporatie door Rome. Zo moet de verspreiding van een bepaald type
ceramiek (waaronder er doorgaans nog vele regionale subsoorten zijn), bijvoorbeeld niet per se gezien
worden als een absoluut teken van het Romeins worden.
Tegenwoordig stellen historici wel dat
materiële cultuur een belangrijke rol speelt in
de creatie en vorming van identiteiten en dat
het een belangrijke sociale functie kan
hebben en heeft, maar je kan iemands
identiteit niet eenvoudig aflezen uit een
bepaalde kom of schaal die men gebruikt; het
eerder gegeven citaat van Mattingly maakte
dit al duidelijk. De betekenis van materiële
cultuur en de verandering hierin wordt pas
duidelijk in het geheel van de
samenleving137. Men moet zich dus constant
bewust zijn van het modegebonden en
praktische aspect van materiële cultuur en dit
niet per se als een statement zien, laat staan
een absoluut teken van romanisatie138. Roth
levert wel een bijdrage met zijn nadruk op de
Schets van de productiesite in Marcianella (Mascione & sociale betekenis van de vormen en functies
van materiële voorwerpen: men neemt wel
Pucci, 2003, 21).
bepaalde producten over, maar steeds op
manieren die logisch en nuttig zijn binnen de samenleving. Dit hoeft niet per se een praktisch nut te zijn,
maar kan uiteraard ook sociale doelen hebben, zoals het zich onderscheiden van andere sociale groepen.
132
Berrendoner, 2003b, 166.
Michelucci, 1977, 93.
134
Scullard, 1967, 154.
135
Roth, 2007.
136
Veelzeggend hierbij is het geringe deel over Clusium in: Gliozzo & Memmi Turbanti, 2004, 202-204 & 213214. Voor de productie in Marcianella, zie: Pucci & Mascione, 2003.
137
Grahame, 1998, 1-5.
138
Häussler, 1998, 12-13.
133
34
Inleiding
Roth gaat waarschijnlijk wel te ver in het zien van een weloverwogen statement en teken van verzet in
de vorm van deze ceramiek, bepaald door de lagere klassen als een reactie op de ceramiek van de elite
in Volaterrae en bepaald door de hele samenleving als een reactie op de import van ceramiek van
buitenaf in Capena. Deze ontwikkelingen kunnen ook gewoon praktische oplossingen zijn voor een
concreet probleem of concrete opvattingen. Er moet dus bovenal naar de functie en niet alleen naar de
vorm van materiële cultuur worden gekeken.
Aangezien het echter wel de bedoeling is van dit onderzoek om op basis van bepaalde vormen van
materiële cultuur iets te zeggen over sociale verandering en dynamiek, is het dan ook beter om objecten
te nemen die veel minder dimensies hebben dan dagdagelijkse ceramiek. Deze voorwerpen hebben
immers ook wel een sociale en ideologische dimensie – het zijn juist deze dimensies die Roth uitgebreid
belicht, zonder al te veel aandacht voor de andere – maar ze hebben evenzeer een praktische en louter
esthetische dimensie. Zoals gezegd is er voor Clusium ook veel te weinig ceramisch materiaal voor
handen om deze dimensies goed te verkennen, zeker met het oog op romanisatie en sociale
ontwikkelingen. Daarom wordt er hier geopteerd voor bronnen waarvan de functies en de ladingen
eenduidiger en sterker zijn: namelijk het funeraire materiaal. Deze bronnen zijn echter bij uitstek
ideologisch van aard – iets wat nog uitgebreid aan bod zal komen in de volgende hoofdstukken – en zijn
allereerst bedoeld om een boodschap over te brengen, of dit nu naar de directe familie of de brede
gemeenschap toe is. Het zijn alvast geen louter praktische objecten maar ze zeggen vooral iets over
identiteit en representatie139.
Uiteraard kan er ook in dit materiaal een evolutie zijn waarbij de praktische en ideologische aard
veranderen qua verhouding, maar juist dit kan erg waardevol zijn voor dit onderzoek. Daarnaast maakt
dit representatieve element het funeraire domein ook vooral conservatief: het reflecteert sociale waarden
en is een belichaming van de overledene en zijn familie. Het is dus waarschijnlijk dat men eerder als
laatste in dit domein vreemde invloeden zal overnemen 140. Bovenal heeft het funeraire dus een sterk
ideologisch en emotioneel karakter en dit is dan ook de hoofdreden waarom men erg voorzichtig moet
zijn om op basis hiervan conclusies te trekken over de maatschappij der levenden. Hierbij kan men
idealiter het funeraire niet als enige bron gebruiken141, maar gezien de praktische situatie en de schaal
van dit onderzoek, zullen we ons er hier hoofdzakelijk wel toe moeten beperken. Er moet dus rekening
worden gehouden met het feit dat veranderingen in het funeraire niet zomaar te vertalen zijn naar
maatschappelijke veranderingen, ook al hebben ze wel een sociaal belang. Dit sociale belang moet echter
via een ideologische en rituele filter worden gedistilleerd en daarom is een zo breed mogelijk beeld van
het funeraire een noodzakelijke voorwaarde.
Na deze theoretische uiteenzetting over de bronnen worden de specifieke types voorgesteld: het gaat
grosso modo om epitafen, funeraire containers en graven. Allereerst moet er hierbij opgemerkt worden
dat deze opdeling grotendeels artificieel is: deze zaken behoren immers allemaal tot dezelfde funeraire
context. In Rome zag men duidelijk een inscriptie als een inherent deel van het bijhorende monument142
en het is waarschijnlijk dat men in Clusium hier niet anders over dacht. Dit idee wordt versterkt doordat
de Etrusken hun tombes zorgvuldig versierden en uitvoerden143 en omdat men in Clusium een zeer sterke
epigrafische traditie had, die evenwel zo goed als volledig funerair was. Een zekere misrepresentatie
van het feitelijke geproduceerde bronnenmateriaal door gebrekkige vondsten of bewaring is uiteraard
mogelijk, maar zelfs een substantiële foutenmarge zou weinig verschil maken aangezien meer dan 96%
van de Clusinische epigrafie funerair is144. Het funeraire was dus erg belangrijk en men verbond
inscripties waarschijnlijk vrij intuïtief met het funeraire. Deze opdeling in de bronnen is dus kunstmatig,
139
Carroll, 2006, 280-282.
Oleson, 1982, 11.
141
Bv. ook niet bij de classificering van nederzettingen, zoals tot nu toe nog vaak het geval is, zie: Roth, 2012, 84.
142
Eck, 1984, 132-135.
143
Oleson, 1976, 204.
144
Berrendoner, 2003b, 166-168.
140
35
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
maar uiteraard ook nuttig om de analyse behapbaar te houden. Bovendien valt deze funeraire sfeer ook
vrij goed in deze vermelde facetten op te delen, dus het zorgt niet voor problemen inzake methodologie
en interpretatie, zolang er maar regelmatig herinnerd wordt aan de onscheidbare band tussen deze
elementen, zeker bij het maken van grotere conclusies.
Het eerste grote type bron dat zal worden besproken, zijn de inscripties. Dit gaat hier zoals gezegd bijna
uitsluitend over funeraire inscripties, maar er zijn ook enkele ere-inscripties bekend uit de 1ste eeuw
v.Chr. en er zijn ook enkele inscripties die eigendom van objecten aanduiden. Verder lijkt de
epigrafische traditie in Clusium enkel het funeraire te beslaan en meestal gaat het bij epitafen ook slechts
om een naam. Deze traditie is echter enorm sterk en voor de hier besproken periode zijn er dan ook meer
dan 3.000 epitafen voor Clusium geregistreerd; het overgrote deel echter zonder enige context145. Er is
dus sprake van een echte epigraphic habit in Clusium en dit geldt in zekere mate ook voor Perusia: van
de 5.000 epitafen die in Etruskisch Texte (één van de standaardcorpora voor Etruskische inscripties) zijn
opgenomen, maken Clusium en Perusia samen 90% uit; Volaterrae volgt al op ruime afstand146. Dit doet
meteen ook vragen rijzen bij het hele idee van de typisch Romeinse epigraphic habit, wat een punt is
waarop nog uitgebreid zal worden teruggekomen. Ook het feit dat het bijna uitsluitend om funeraire
inscripties gaat, zal een belangrijk punt zijn. Inscripties zijn belangrijk gezien het feit dat ze bedoeld zijn
voor een publiek en zo een boodschap overbrengen, maar het feit dat de Clusinische inscripties zich
hoofdzakelijk in gesloten tombes bevinden, zal ze een heel andere dynamiek geven dan Romeinse
inscripties. Bovenal zeggen epitafen iets over hoe men wil – of beter gezegd in de meeste gevallen: hoe
de nabestaanden willen – dat men wordt herinnerd. Het zegt iets over groeps- en individuele identiteiten
en ambities, maar ook over sociale conventies en culturele gewoontes147. De epitafen vallen grosso modo
op te delen in drie categorieën: Etruskische, Etrusco-Latijnse en Latijnse. De Etrusco-Latijnse inscripties
zijn inscripties met elementen van beide talen; ook de tweetalige inscripties – die vaak een te belangrijke
rol worden toegekend wanneer men hun geringe aantal in rekening brengt – horen hier uiteraard bij148.
Zoals gezegd vermelden deze epitafen vaak niets meer dan een naam, maar soms vermelden ze ook
ambten. Deze zullen uitgebreid belicht worden en de verhouding van hun aantal in vergelijking met die
van andere Etruskische steden en Rome is van groot belang149. Niet alleen de inhoud van de epitafen,
maar ook hun taal zal uiteraard erg belangrijk zijn: zo zal er gekeken worden naar de transitiefase van
het Etruskisch naar het Latijn en naar allerlei vormen van vermenging tussen beide talen, zowel op
onomastisch, morfologisch, paleografisch als grammaticaal vlak. Dit zegt iets over de manier waarop
de overgang naar het Latijn heeft plaatsgevonden: snel en bewust (met weinig vermenging) of traag en
met veel tussenvormen (en dus veel interferentie). Vooral het onomastische aspect blijkt erg nuttig en
wordt regelmatig aangewend om familiebanden te reconstrueren gezien de vele vermeldingen van vader,
moeder en soms ook de echtgenoot bij vrouwen, in de naam. Dit kan gebeuren binnen één tombe of
verschillende tombes binnen dezelfde stad150 of tussen verschillende steden151. Onomastiek is zo ook
een uitstekend middel om het sociale traject van families te volgen, vooral dan de opkomst vanuit de
positie van slaaf tot meer respectabele familie. Ook de gerelateerde funeraire containers en tombes
spelen hierbij een belangrijke rol152. Epitafen zeggen dus niet alleen iets over representatie na de dood,
maar ook over sociale dynamiek. In dit opzicht is ook het type personen die als eerste het Latijn
overnemen, van cruciaal belang.
145
Benelli, 2012, 103-104.
Berrendoner, 2003, 166.
147
Carroll, 2006, 280.
148
Voor recente besprekingen hiervan, zie: Benelli, 1994 & Hadas-Lebel, 2004.
149
Berrendoner, 2003b, 149-169.
150
Voor Clusium is het artikel van Benelli over de Clusinische aristocratie hiervoor een goed voorbeeld: Benelli,
2009a, 135-160.
151
Bv. Massa-Pairault, 1990a, 333-380.
152
Bv. Capdeville, 2002-2003, 177-190.
146
36
Inleiding
Wat de inscripties betreft, moet er nog op enkele speciale elementen voor Clusium gewezen worden.
Zoals gezegd zijn er hier relatief gezien veel inscripties van lautni geattesteerd, ongeveer evenveel als
in Perusia en samen maken ze zo goed als alle inscripties van lautni uit153. Deze grotere aanwezigheid
van vrijgelatenen in het epigrafische corpus kan verhelderend zijn voor de sociale toestand in die steden
of voor de epigraphic habit. Daarnaast heeft Clusium ook het merendeel van de tweetalige inscripties154;
ondanks hun vaak overschat belang – er zijn er maar 31 (waarvan Clusium er 20 heeft) in totaal, dus het
is geen wijdverbreid sociaal fenomeen – hebben ze wel een belangrijke ideologische lading en zijn ze
dus van groot belang voor de Clusinische epigrafie155. Een laatste opvallend element zijn de epitafen op
tegels die de nissen of loculi in tombes bedekken waarin urnen staan. Deze komen uitsluitend in de
brede Clusinische regio voor en zoals gezegd kunnen ze mogelijk licht werpen op de laagste klassen die
archeologisch zichtbaar zijn. Clusium heeft dus duidelijk een rijke epigrafische traditie die bovendien
genoeg evoluties toont om sociaal relevante informatie op te leveren. Ook de zekere neergang van deze
traditie in de loop van de 1ste eeuw v.Chr. zal erg belangrijk zijn, zeker in het kader van de Romeinse
epigraphic habit als teken van de klassieke romanisatie.
De tweede groep bronnen zijn de funeraire containers. In het geval van Clusium gaat het dan vooral om
de assenkisten met een kline-deksel, maar ook sarcofagen (waarvan deze assenkisten afgeleid zijn),
assenkisten in andere vormen en kleinere containers (zoals ollae bijvoorbeeld) zullen aan bod komen.
Na een periode van afwezigheid wordt het model van een deksel met daarop een persoon die aanligt bij
een banket (op een kline dus) op het einde van de 4de eeuw v.Chr. hernomen in Clusium. Dit wordt veruit
het populairste type wat het deksel betreft tot ca. 100 v.Chr. en dit belang van het banket zal dan ook
uitgebreid belicht worden. De bloeiperiode van deze productie valt qua kwaliteit in de tweede helft van
de 3de eeuw v.Chr. te situeren, maar qua kwantiteit in de 2de eeuw v.Chr. met de opkomst van de
productie in terracotta156. De meeste epitafen zijn een onderdeel van een funeraire container, dus er is
een heel intieme relatie tussen deze soort bronnen en de vorige. Clusium was naast Volaterrae een echt
centrum voor de productie van urnen en er werden verschillende materialen gebruikt: alabaster,
travertijn en terracotta157. Bij abstractie is er een evolutie van dure en goed afgewerkte urnen in alabaster
naar relatief goedkope en slecht afgewerkte urnen in terracotta. Het soort materiaal zorgt dan ook meteen
voor een andere economische en ideologische waarde en de evolutie hierin zal dus van uitermate belang
zijn. In de loop van de 3de eeuw v.Chr. is er een duidelijke evolutie waarbij inhumatie – dat steeds al in
de minderheid was – praktisch gaat verdwijnen en daarmee dus ook de sarcofagen158; vandaar de nadruk
op de urnen. Clusium produceerde ook in zekere mate voor export: vooral de urnen uit klei vonden ook
een publiek in Perusia159, dus deze productie vestigt meteen ook de aandacht op de culturele interactie
in Etruria. In dit opzicht zal er ook enige aandacht worden gegeven aan de productie van deze containers.
153
Benelli, 2013, 451.
De inscripties met een deel van de tekst in het Etruskisch en een ander deel in het Latijn.
155
Hadas-Lebel, 2004, 358-360.
156
Sclafani, 2010b, 13-14.
157
Voor een algemeen overzicht van de evolutie in de gebruikte materialen, zie: Berrendonner, 2004-2007, 71.
158
Voor de sarcofagen in Clusium, zie: Colonna, 1993. Hun verdwijning moet ergens rond 170 v.Chr. gesitueerd
worden.
159
Sclafani, 2010b, 143.
154
37
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Een aantal zaken zijn belangrijk
bij de studie van deze objecten.
Niet alleen het materiaal waaruit
ze gemaakt zijn doet ertoe, maar
ook de graad van afwerking en de
frequentie
en
plaats
van
voorkomen. Dit zegt iets over
hun economische en sociale
waarde en over hoeveel mensen
er toegang toe hadden. Ook op
cultureel en ideologisch vlak zijn
deze urnen een enorm belangrijke
bron: zo zal de stilistische
ontwikkeling bekeken worden en
ook de gebruikte motieven en de
veranderingen hierin zijn enorm
veelzeggend.
De
gekozen
motieven waren zeker niet
toevallig en zeggen dus iets over
contemporaine opvattingen. Ook
de positie van containers binnen
tombes en bij welke sociale
groepen bepaalde types horen,
zijn belangrijke elementen.
Urnen zijn – net als inscripties –
bewuste keuzes in hoe men
zichzelf of familieleden wil
Assenkist van terracotta met kline-deksel. Dit is een uitzonderlijk mooi representeren na de dood; wegens
exemplaar uit Clusium door de goed bewaarde polychromie. Op de hun grote waarde worden deze
bovenste rand van de kist is de inscriptie nog zichtbaar (Coarelli, 1975, 58). objecten dan ook niet willekeurig
gekozen, hoewel dit niet per se
hoeft te betekenen dat men een soort totaalconcept volgt binnen tombes wat urnen betreft (zie infra).
Aansluitend bij deze ideologische lading bestaan er ook enkele urnen met beeldhouwwerk van een
echtpaar op het deksel in plaats van een enkele figuur: zij maken bij uitstek een statement over het
huwelijk en de relatie tussen de overledenen. Deze komen al vanaf de 4de eeuw v.Chr. voor in Clusium
en zullen in het begin van de hellenistische periode vooral in Perusia geproduceerd worden, maar ook
nog in Clusium en Volaterrae voorkomen160. Deze urnen krijgen een speciaal karakter in het licht van
het vermeende verschil in status tussen Etruskische en Romeinse vrouwen en zullen dan ook uitgebreid
aan bod komen.
De laatste grote subgroep binnen de funeraire cultuur is die van de tombes en de necropoleis in het
algemeen. Er zijn verschillende types van tombes in Clusium, maar kamergraven komen het meest voor.
Eind 7de eeuw v.Chr. verschijnen de eerste kamergraven in Clusium, die typisch uitgehouwen zijn uit de
tufa- of travertijnrotsen. Geleidelijk aan zullen deze kamergraven simpeler worden met vooral vierkante
en rechthoekige kamers waarbij de kruisvormige types verdwijnen. De belangrijkste evolutie in de
hellenistische periode is de introductie van een dromos of gang die steeds prominenter aanwezig zal
worden, terwijl de kamers kleiner worden of gaan vervallen tot één hoofdkamer. Uiteindelijk zullen
deze kamergraven bijna alleen nog uit een dromos bestaan161. Daarnaast zijn er uiteraard ook simpele
putten en groeven waarin men menselijke resten legt voor de armsten, maar aan de andere kant van het
160
161
Sclafani, 2010a, 123-125.
Steingräber, 1995, 53-56.
38
Inleiding
sociale spectrum zijn er dan ook nog de rijke tombes met tongewelf. Dit was een fenomeen dat
voorbehouden bleef aan de aristocratie, maar niet iedere aristocratische familie had dit waardoor het
sociaal gezien een erg interessant type is. Deze aristocratische tombes werden in beperkte mate
geïntroduceerd in Clusium en Perusia in de 2de eeuw v.Chr. en kwamen op dat moment nergens anders
voor in Etruria en zijn dus zeer regionale elementen162. Het aantal tombes neemt in de besproken periode
eerst toe en dan weer sterk af163: dit en de verdeling van de types en de eigendom van de tombes zijn
van uitermate belang voor dit onderzoek. Hierbij is het ook nog belangrijk om erop te wijzen dat de hier
besproken tombes nauwelijks een façade hebben en dat het dus vooral om een analyse van het interieur
en de constructie zal gaan, maar dit gemis van een façade is op zich uiteraard betekenisvol. Tombes
kunnen namelijk bij uitstek een manier zijn om de eigen familie mee te tonen aan de buitenwereld, zeker
als er normaal gezien inscripties op de buitenmuur stonden, maar het quasi wegsteken van tombes in de
heuvels of achter een ongearticuleerde façade vermindert dit potentieel tot sociale distinctie aanzienlijk.
Tombes krijgen uiteraard extra betekenis binnen het geheel van een necropolis en daarom zal ook deze
context meegenomen worden in het onderzoek. Dit element zal hier een belangrijke bijdrage leveren,
aangezien deze externe context vaak over het hoofd wordt gezien in het onderzoek naar Clusium. De
verschillende necropoleis doorheen het territorium van Clusium zijn goed gekend – hoewel niet zo goed
gekend als bijvoorbeeld die van Caere – en leveren dus een schat aan informatie op. In tegenstelling tot
de necropolis van Caere lijkt er wel minder sprake te zijn van formele organisatie en de necropoleis van
Clusium zijn over haar hele territorium verspreid (soms tot op drie kilometer van de stad)164, wat
belangrijke gevolgen heeft voor dit onderzoek. Het is pas binnen de context van een necropolis dat het
uitzicht, de schikking en het aantal van de tombes een betekenis krijgt; hier zullen deze elementen dan
ook verder onderzocht worden.
Bij al deze uitdrukkingen van de funeraire cultuur krijgen Romeinse invloeden speciale aandacht en zal
de transitiefase naar meer Romeinse vormen – of net het gebrek aan een dergelijke transitie – een
cruciale rol spelen. Maar uiteraard zal er nooit vergeten worden dat al deze vormen zich vooral
ontwikkelen binnen een Etruskische context, die sterk getekend is door de hellenistische cultuur, net als
Rome. Deze elementen van de funeraire cultuur zullen uiteraard ook bekeken worden voor Rome, waar
er in de Republiek in veel mindere mate een traditie van epitafen en tombes was dan in Etruria; dit leek
maar in de 1ste eeuw v.Chr. echt op gang te komen, samen met de ontwikkeling van necropoleis. Het is
ook op dat moment dat epitafen en tombes groter en uitgebreider worden en echt een rol gaan spelen in
de politieke en sociale strijd. Het is ook in de late Republiek dat er veel spectaculaire experimenten gaan
komen met allerlei tombes165. Wat Rome betreft zijn er uiteraard veel meer literaire bronnen die we
kunnen gebruiken, zoals de beschrijving van een aristocratische begrafenis door Polybius166. Deze zullen
een belangrijke bron van informatie zijn, die spijtig genoeg niet beschikbaar is voor Clusium, of Etruria
in het algemeen.
De enige quasi literaire bronnen van Etrusken167 voor Clusium – eigenlijk voor de regio rond Clusium
– zijn de Profetie van Vegoia, de Tabula Cortonensis en de Cippus Perusinus168. Alle drie gaan ze in se
over het belang van het bezit van grond: bij de eerste tekst (die in het Latijn is overgeleverd, maar
Etruskisch is qua inhoud) is dit verwerkt in de vorm van een mythe over straffen bij het verplaatsen van
grensstenen. Bij de andere teksten (die eigenlijk inscripties zijn en als een soort grenssteen fungeerden)
gaat het om een transactie van grond om een tombe op te bouwen. Deze teksten benadrukken dus het
162
Oleson, 1982, 30-32.
Berrendonner, 2004-2007, 70.
164
Oleson, 1976, 204-208 & 215.
165
Voor een algemeen overzicht van deze evoluties: Diebner, 2013 & Berrendonner, 2009.
166
Polybius, Historia, 6.53-54.
167
De Liber Linteus van Zagreb (de langste literaire bron in het Etruskisch) wordt hier niet besproken omdat ze
niet relevant is voor dit onderzoek.
168
Deze teksten worden besproken in: Becker, 2010.
163
39
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
cruciale belang van grondbezit – ook in de funeraire context – en zullen wegens hun ideologische
implicaties uitgebreid aan bod komen. Verdere literaire bronnen voor de Etrusken gaan steeds óver de
Etrusken. Het zijn met andere woorden Griekse of Romeinse bronnen die slechts een vertekend beeld
geven, net omdat het van buitenaf komt. We weten dus niet wat de Etrusken van zichzelf of hun eigen
cultuur vonden. Ook deze externe bronnen zijn echter belangrijk in die zin dat ze weergeven wat de
Romeinen van de Etrusken vonden of wat ze van hen verwachtten en dit beïnvloedde in zekere mate
ook hun zelfbeeld en hoe ze zich gedroegen169. Deze literaire bronnen zullen dus ook, met de vereiste
voorzichtigheid, in rekening worden genomen.
8. Structuur en inhoud van het onderzoek
Ten slotte zal er overlopen worden hoe dit onderzoek er precies zal uitzien. In het eerste hoofdstuk wordt
de theoretische basis uiteengezet. Allereerst wordt er een overzicht gegeven van het debat omtrent het
begrip romanisatie en zal bepaald worden hoe dit begrip hier zal worden ingevuld. Hierbij zullen de
banden tussen lokale en Romeinse elites, de graad van Romeins interventionisme en Romeinse
aanmoediging tot participatie centraal staan; uiteraard bekeken doorheen de tijd. Daarna worden allerlei
modellen bekeken waarbij de elites en hun relatie tot de non-elites centraal staan. Zoals gezegd gaat het
vooral om elitair bronnenmateriaal in dit onderzoek en het is dus cruciaal om deze groep en hun
verhouding tot de rest van de samenleving beter te begrijpen. Na een korte inleiding op de aard van de
Etruskische samenleving, worden de theorieën van Mosca en Bourdieu over elites voorgesteld, met
daarbij aansluitend het model van luxe dat Wallace-Hadrill hanteert in “Rome’s cultural revolution”.
Vervolgens bevat dit hoofdstuk ook een deel over identiteit en etniciteit. De gehanteerde theorieën hier
zijn die van internal plurality en code-switching; deze worden vervolgens op een meer praktische manier
bekeken door de Etruskische identiteit van naderbij te onderzoeken en hoe de Romeinen dit hebben
beïnvloed. Ten slotte wordt er hier stilgestaan bij de problematiek van hellenisatie; een tendens die
onlosmakelijk verbonden is met romanisatie en deze banden worden dan ook verder verkend. Deze
elementen zullen dan leiden tot een nieuw model van romanisatie. Dit zal een soort culturele achtergrond
en omkadering vormen voor de ontwikkelingen en interacties die verder worden besproken.
Het tweede hoofdstuk behandelt een aantal economische en politieke vraagstukken die van belang zijn
om de culturele en ideologische ontwikkelingen en veranderingen te begrijpen. Na een overzicht van de
militaire onderwerping van Etruria en Clusium, wordt er ingegaan op migratie en dus interactie en
uitwisseling in de 2de en 1ste eeuw v.Chr. binnen Italië. Daarna wordt de rol van kolonies specifiek voor
Clusium bekeken. Kolonies worden al bij de bespreking van romanisatie vermeld, maar hier wordt de
dateringskwestie van de kolonie in Clusium hernomen en wordt er vooral nagegaan wat de implicaties
zijn van de verschillende stichtingsdata. Het spreekt voor zich dat een Sullaanse of Julisch-Claudische
datering tot heel verschillende interpretaties leiden wat de impact van kolonies betreft. Doorheen het
onderzoek zal hier naar terug gekoppeld worden om zo meer te zeggen over de impact van kolonies in
de 1ste eeuw v.Chr. Hierna volgt een stuk over de lokale vraag – als die er al was – naar het Romeinse
burgerschap en de redenen hiervoor. Dit sluit dan aan bij de daaropvolgende paragraaf over de
Bondgenotenoorlog en de paragraaf daarna over de feitelijke toekenning van het burgerschap en wat
voor concrete gevolgen dit had, zowel voor de elite als voor de lagere klassen. Dit leidt ons tot een
discussie over de problematiek van de census en dus het bevolkingsaantal van Italië in de besproken
periode. Hier zal niet gepoogd worden om een definitief antwoord te vinden op dit vraagstuk, maar de
beschikbare opties zullen wel afgewogen worden in het licht van hun lokale impact: wat betekenen ze
nu concreet voor de situatie in Clusium en de opvattingen tegenover Rome in Italië? Mogelijk vertelt
dit anti-romano-centrische perspectief ons iets meer over dit debat. Ten slotte wordt er ter illustratie
169
Warden, 2013, 354-355.
40
Inleiding
gekeken naar voorbeelden van Etrusken die gebruik maken van de nieuwe mogelijkheden van het
Romeinse Rijk. Hier zal er ook een toepassing zijn van de besproken theorieën van identiteit.
Vervolgens wordt er iets concreter naar de culturele en sociale ontwikkelingen in Clusium gekeken door
het proces van latinisatie te behandelen. Dit hoofdstuk gaat echter over meer dan louter de transitie van
de Etruskische naar de Latijnse taal, maar bespreekt ook culturele invloeden vanuit Rome in de
inscripties van Clusium en Etruskische invloeden op inscripties van buitenstaanders. Na een inleiding
over de bronnen en de methodologie wordt er een overzicht gegeven van de inscripties van Clusium en
Etruria en het algemene latinisatieproces binnen de regio, samen met een korte voorgeschiedenis van de
linguïstische interactie tussen Etruria en Rome. Hierna worden specifiek voor Clusium de
ontwikkelingen in de inscripties tijdens deze transitiefase besproken: de vermelde elementen van
interferentieverschijnselen, paleografie, tweetalige inscripties, tegels met inscripties en inscripties van
lautni komen hier aan bod. Ook het onomastische aspect wordt sterk benadrukt en zal worden gebruikt
om te kijken naar de evolutie van namen, sociale mobiliteit en reconstructie van families en
familiebanden. Er zal speciale aandacht worden gegeven aan de eerste Latijnse inscripties en bij welke
monumenten en personen ze horen: wie latiniseert er als eerste? Daarnaast worden ook de inscripties
die ambten vermelden van nabij bekeken en wat deze inscripties zeggen over de relatie met Rome.
Het vierde hoofdstuk behandelt het tweede facet van funeraire cultuur dat hier werd besproken: de
funeraire containers en meer bepaald de urnen en sarcofagen. Ook hier zal er een situerende en kritische
inleiding worden gegeven en na een voorgeschiedenis van dit facet voor Clusium, wordt er specifiek
naar de evolutie in de besproken periode gekeken. Elementen zoals het productieproces, stilistische en
materiële ontwikkelingen (en hierbij dus ook de kwestie van chronologie) worden uitgebreid belicht.
Het ideologische karakter van de versiering van de containers, zowel op de deksels als op de kisten, zal
een prominente plaats krijgen in deze bespreking. De vermelde urnen met echtparen op de deksels
worden ook besproken en er is bijzondere aandacht voor de overgang naar types containers die eerder
als Romeins worden bestempeld. Dankzij het onomastische aspect van de epitafen, kunnen er
voorbeelden worden gegeven van de ontwikkeling van funeraire containers binnen families en tombes
en kunnen we zien aan welke sociale groepen welk type container toebehoort en of er hier dus een
sociaal onderscheid in valt te maken.
De tombes en necropoleis worden behandeld in het vijfde hoofdstuk. Ook hier is er een uitgebreide
introductie en hierna worden eerst de tombes van naderbij bekeken. Na een voorgeschiedenis voor
Clusium, wordt er dieper ingegaan op de constructie van de tombes en de evolutie van de types die hier
voorkwamen en vanwaar deze kwamen. De verdeling van de urnen en de bijhorende familieleden over
de tombe en de veranderingen hierin, zullen betekenisvol zijn voor de visies op familie en maatschappij.
Er wordt speciale aandacht gegeven aan de Romeinse types die men eventueel kan overnemen en hoe
deze graven zich verhielden tot de Etruskische tombes. Daarna worden de drie Etruskische literaire
bronnen die vermeld zijn, aangewend om het ideologische en sociale belang van grondbezit en gronden
voor tombes in Etruria te verkennen. Ten slotte wordt er ook stilgestaan bij de mate waarin er sociale
verschillen merkbaar waren binnen deze tombes. Vervolgens worden de necropoleis besproken. Hier
zal vooral naar de graad van organisatie en regulering en de mate van uiterlijk vertoon binnen
begraafzones gekeken worden. Er zal ook besproken worden hoe de funeraire rituelen eraan toegingen
en hoe de necropoleis dus de facto gebruikt werden. Ten slotte is ook het aantal tombes en de evolutie
hierin erg belangrijk: welke socio-economische gevolgen heeft dit en valt er een sociaal onderscheid in
de tombes te maken van buitenaf?
Het beeld van de funeraire cultuur van Clusium dat volgt uit hoofdstukken drie, vier en vijf, zal allereerst
samengevat worden in het zesde hoofdstuk. In het licht van de gehanteerde theorieën zal dit
geïnterpreteerd worden en zal er naar een mogelijke verklaring worden gezocht voor de evolutie in de
funeraire cultuur van Clusium. Dit leidt naar de bespreking van één mogelijke factor in deze evolutie:
de Romeinse (funeraire) cultuur. Het oude idee van self-Romanisation zal hier kritisch bekeken worden
en er zal dus nagegaan worden of er inderdaad sprake is van emulatie van de Romeinen door de lokale
41
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
elites. Hiervoor moet allereerst de Romeinse funeraire cultuur besproken worden en naar analogie met
de analyse van Clusium, zal dit hier gebeuren, maar in een verkorte vorm. Het is ook hier dat het gegeven
van de sumptuaire wetten onderzocht zal worden, ook voor Clusium. Er zal vergeleken worden tussen
Clusium en Rome en gekeken worden of er overeenkomsten zijn in de funeraire evolutie en zo ja, om
welke sociale groepen het dan vooral gaat. Dit leidt dan meteen tot de vraag welke gevolgen dit heeft
voor de Clusinische samenleving en hoe deze funeraire ontwikkelingen de maatschappij beïnvloeden of
omgekeerd, maar ook tot de vraag wat dit dan zegt over de houding van de inwoners van Clusium
tegenover Rome. In het kader van Bourdieus theorie van distinction zal er nagegaan worden welke rol
het funeraire hierin speelt voor Clusium en Rome en waar deze strijd om onderscheiding nog elders in
kan schuilen. Dit kan een verklaring bieden voor de daling van de funeraire luxe die vele auteurs al
hebben vastgesteld voor Clusium. Tot slot zullen deze onderzoeksresultaten gevolgen hebben voor de
manier waarop men traditioneel naar het funeraire materiaal van Clusium in het bijzonder, maar ook
meer in het algemeen, heeft gekeken – ook voor de wijze gehanteerd in dit onderzoek – en deze gevolgen
zullen als laatste element nog verkend worden.
Ten slotte volgt de algemene conclusie waar alle onderzoeksresultaten betekenisvol worden samengevat
en er ook een kritische reflectie volgt op dit onderzoek. In deze inleiding werden Perusia en Volaterrae
al kort voorgesteld en waar het nuttig is, zullen deze steden dan ook beperkt aan bod komen doorheen
deze hoofdstukken om een zeker vergelijkingspunt binnen Etruria te bieden. Zo kan er meteen ook een
iets bredere illustratie van het vooropgestelde model van romanisatie gegeven worden, dat allereerst
inzet op een differentieel en dialectisch proces. Waar mogelijk zal er echter ook binnen de bredere regio
van Centraal-Italië worden gekeken en vergeleken, juist met het oog op de algemene culturele context
van hellenisatie en interactie, zodat de ontwikkelingen in Clusium zich zeker niet in een vacuüm lijken
af te spelen. Deze inleiding heeft veel punten kort en vluchtig aangehaald die hopelijk doorheen dit
onderzoek tot bloei zullen komen. Daarom zal er ook niet verder getalmd worden en is het nu aan de
voorstelling van het theoretische kader van dit onderzoek.
42
43
44
I. Theoretische kaders en romanisatie
“How do we define identity, especially in terms of a population, the Etruscans, that flourished for almost
a thousand years…”
Warden, 2013, 354
In dit eerste hoofdstuk zullen de theoretische kaders voor dit onderzoek worden uiteengezet. Dit wordt
gedaan in verschillende paragrafen, maar zoals zal blijken zijn al deze theorieën en benaderingen met
elkaar verbonden. Het hoofddoel van dit hoofdstuk is allereerst om te verduidelijken wat er hier met
‘romanisatie’ wordt bedoeld. Om te beginnen zal er een overzicht worden gegeven van het complexe
debat over romanisatie. Hieruit zullen drie grote problemen blijken omtrent de term die moeten opgelost
worden indien ze werkbaar moet worden. Bij de bespreking van deze problemen komt allereerst het
aspect van identiteit aan bod, wat zeker in verband met de Etrusken geen eenvoudige zaak is om te
doorgronden (zie inleidend citaat). Daarnaast zal ik verschillende theorieën van elitevorming en -gedrag
bespreken en wordt er ook gekeken naar hellenisme en de rol die dit fenomeen speelt in de culturele en
politieke interactie binnen Italië, dus ook tussen Clusium en Rome. Deze kritische bespreking zal dan
tot een geheel nieuw model van romanisatie leiden, dat een beter alternatief is dan huidige invullingen
van of equivalenten voor de term. Ondertussen worden er concepten geïntroduceerd die ook buiten de
directe bespreking van ‘romanisatie’ nuttig zullen zijn.
1. Romanisatie en haar probleem
1.1 Het debat over romanisatie
Zoals reeds werd aangehaald, is de term romanisatie fel gecontesteerd, niet alleen doorheen de 20 ste
eeuw, maar ook nog in de laatste jaren. Ondanks – of juist omwille van – de vele debatten omtrent de
term zijn er nog veel problemen hierrond. Dit is niet de plaats om een uitgebreide bespreking te houden
van dit debat of om elk standpunt gedetailleerd te bespreken: er zal een beperkt overzicht worden
gegeven om het hier voorgestelde model en invloeden erin beter te kunnen duiden. De term romanisatie
is altijd al een modern academisch concept geweest en ontstond bij Mommsen. Hij verbond dit met
imperialisme, maar zag er geen bewust plan in van Rome om een bepaalde cultuur op te leggen: hij zag
vooral een lokale bereidheid om Romeins te worden en de oude cultuur en waarden te verloochenen. Zo
ontstond er een soort teleologische evolutie naar een cultureel en politiek homogeen Italië. Dit gehele
idee van imperialisme dat ten grondslag ligt aan deze invulling van romanisatie, is echter nooit
theoretisch onderbouwd en werd nadien ook onkritisch overgenomen door andere onderzoekers1. Dit
reflecteert voor een groot deel de context waarin dit begrip is groot geworden: het was een tijd van
kolonialisme en empire, waarbij dit als vanzelfsprekend werd gezien, zonder kritiek hierbij. Dit gebrek
aan kritische reflectie hierover zou nog tot diep in de 20ste eeuw het debat over romanisatie beïnvloeden2.
1
2
Freeman, 1997, 28-46.
Mattingly, 2002, 537.
45
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Mommsens visie van romanisatie was sterk politiek geïnspireerd en dit had een grote navolging. Zo was
er allereerst een ontwikkeling naar het idee van een bewuste politiek van romanisatie door Rome.
Volgens Coarelli3 wijzen kolonies en wegen op een duidelijk imperialistische strategie; dit versnelt
steeds meer tot er culturele homogeniteit ontstaat onder het Principaat. Gabba4 heeft een gelijkaardige
visie en ziet ook een versnelling in deze bewuste politiek – die volgens hem ook linguïstische assimilatie
inhoudt – in de late Republiek. Deze centralistische visie stelt dat men zich lokaal wel aanpast, maar
enkel omdat men moet, men heeft geen andere keuze en moet Romeins worden om te overleven.
Dergelijke visies worden tegenwoordig ook nog aangehouden, zij het op een veel latentere manier, zoals
bij David5 of bij Whittaker6, die stelt dat urbanisatie (met haar fora, theaters en standbeelden) een bewust
instrument van romanisatie was dat orde en eenheid creëerde en waarbij er weinig ruimte lijkt voor
traditionele elementen. Rome – zeker vanaf Augustus – stelde volgens Whittaker een duidelijk model
op van hoe Romeinen zich moesten gedragen. Dit werd almaar dwingender en mensen die ambities
hadden, moesten zich eraan conformeren, maar men werd niet verplicht. Hoewel dit al enigszins agency
geeft aan de lokale sfeer, ligt het initiatief nog duidelijk bij Rome. Voorts verklaart dit model ook de
enorme regionale variatie in materiële cultuur niet, ook al claimt Whittaker van wel.
Deze visie kan echter als een soort – zij het niet chronologische – brug worden gezien naar de volgende
stroom van opvattingen over romanisatie. Deze visie legt de nadruk op lokale participatie door elites
waardoor deze een gelijke partner worden in deze interactie met Rome. Dit idee komt vooral voort uit
de reeks aan regionale en lokale studies die verschenen doorheen de 20ste eeuw en duidelijk maakten dat
er belangrijke verschillen waren in dit proces van romanisatie en dat een constante Romeinse politiek
slechts één zijde van het verhaal was. De elites konden zich inschakelen in het idee van het Romeinse
Rijk omdat dit veel opportuniteiten bood: onder andere om hun positie in hun gemeenschap te
versterken. Harris7 hanteert een dergelijke opvatting in zijn standaardwerk over de romanisatie van
Etruria en Umbria en meer recentelijk heeft Terrenato8 in zijn beschrijving van de romanisatie van
Volaterrae een begrip geïntroduceerd dat eenzelfde focus reflecteert: elite negotiation. Hierbij handelt
de elite in zekere verhouding tot de lagere klassen in hun representatie, maar ze doen dit enkel omdat
deze klassen nog niet mee zijn met de nieuwe Romeinse cultuur en de elite ze niet te veel wil bruskeren,
om zo hun positie te beschermen. Het valt op hoe de non-elites hier een zeer onderdanige en
achtergestelde rol toebebeeld krijgen.
Deze nadruk op de lokale elites heeft geleid tot een nieuwe stroming, waarbij men vooral acculturatie
en appropriatie op het gehele lokale niveau centraal stelt. Millett9 en zijn bespreking van Brittannia was
hierbij belangrijk, maar ook hij focust vooral op de elite. Volgens hem nam men niks over van de
Romeinen omdat het automatisch vooruitgang betekende, maar wel omdat het op het lokale niveau
nuttig was, in een eigen vorm. Romanisatie werd zo een acculturatieproces in twee richtingen, waarbij
ook de Romeinen gebaat waren gezien het belang van lokale medewerking om het rijk te doen
functioneren. Rome bouwde verder op bestaande sociale structuren en stimuleerde zo de lokale elites
om zich in te schrijven in het rijksidee; dit betekende een stevige controle over het rijk met een minimum
aan administratieve mankracht. Het ‘Romeins zijn’ werd dus niet met dwang opgelegd. Hiermee
verklaart Millett dus de facto het gedrag van de lokale elites via het idee van distinction van Bourdieu,
waarbij het gehele proces van romanisatie vooral vanuit hun perspectief wordt gezien als een poging om
hun machtspositie en hun distinction te behouden. In zekere mate sluit de aangepaste theorie van
Terrenato10 – cultural bricolage – hierbij aan: het doorleven van oude identiteiten – al dan niet
3
Coarelli, 1992, 21-30.
Gabba, 1989, 197-243.
5
David, 1996.
6
Whittaker, 1997, 144-157.
7
Harris, 1971.
8
Terrenato, 1998a, 94-114.
9
Millett, 1990.
10
Terrenato, 1998b, 22-25.
4
46
I. Theoretische kaders en romanisatie
gemuteerd en voorzien van een nieuwe functie – en het introduceren van nieuwe onder invloed van
Rome, zorgt voor de vele regionale verschillen die we zien. Hierbij is elke vorm van romanisatie
verschillend per regio, aangezien alle regio’s verschillend zijn, en de verhouding van de elites tot de
lagere klassen is even belangrijk als die tot Rome. Terrenato werkt dit laatste echter onvoldoende uit en
de facto komt dit neer op het gedwongen voortleven van enkele traditionele culturele elementen om de
lagere klassen tevreden te houden.
Woolf heeft zich hier daarna openlijk tegen verzet en stelde dat men naar dit acculturatieproces op alle
maatschappelijke niveaus moest kijken. In zijn bespreking van Romeins Gallië11 stelde hij dat modellen
van elite-interactie op zich niet toereikend zijn. Hij vervangt romanisatie door ‘Romeins worden’,
waarbij men niet zomaar een vaste culturele set overnam, maar zelf op alle niveaus mee onderhandelde
over wat deze set was. Men hielp dus mee om een rijksidentiteit te creëren, die men vervolgens
interioriseerde. Dit was niet louter een fenomeen van de elite, maar het werd één cultuur door haar
systematische coherentie, zonder hierbij homogeen te zijn. Dit liet meerdere identiteiten toe: Romeins
worden was niet gelinkt aan één duidelijk gedefinieerde of ideale culturele identiteit, maar betekende
een positie bekomen binnen het complex van gestructureerde verschillen waarin de Romeinse macht
huisde. Dit is dus een doorgedreven visie van het idee van self-Romanization: men wil zich niet alleen
romaniseren, maar men bepaalt ook zelf wat dit inhoudt.
De visie van Woolf zal ook hier erg nuttig blijken door zijn focus op culturele interactie en hoe dit op
verschillende niveaus van de samenleving en cultuur gebeurt waarbij verschillende identiteiten mogelijk
zijn. Hij is echter al een voorbode van de recentste trend in de theoretische beschouwing van romanisatie:
namelijk het verlaten van deze term. Vooral Webster en Mattingly zijn hiervan grote voorstanders.
Webster vind namelijk dat dit begrip leidt tot veralgemeningen en een unilateraal beeld, terwijl
uitwisseling van cultuur net een bilateraal en multi-directioneel proces is12. Mattingly hekelt het gebrek
aan theoretische reflectie over de term en wijst tevens ook op het reductiedebat tussen centralistische en
lokale visies op romanisatie dat in de loop der jaren is ontstaan13. Hij vindt de term niet meer werkbaar
door haar ideologische verleden en stelt dat men dit begrip op allerlei manieren tevergeefs probeert te
redden. Mattingly’s positie wordt anders verwoord door Syme: “In modern text books the term
‘Romanization’ is put to frequent employment. It is vulgar and ugly, worse than that, anachronistic and
misleading. ‘Romanization’ implies the execution of a deliberate policy. That is to misconceive the
behavior of Rome”14. Mattingly verzet zich onder andere tegen de visie die Keay propageert in “Italy
and the West. Comparative Issues in Romanization”, wanneer deze laatste stelt dat: “old concepts can
be redefined…stripped of their bagage they can take on a new lease of life…Romanization can be used
in a weak sense and still prove useful”15, waarop een nieuwe definitie wordt ingevoerd van romanisatie,
onder de noemer ‘weak Romanization’: “[‘weak Romanization’] can be used simply as a convenient
label that refers loosely to events involved in the creation of a new and unified political entity, although
it should not be used to describe the occurrence or direction of acculturation between Romans and nonRomans”16.
11
Woolf, 1998, 7-22.
Webster, 1996, 11.
13
Mattingly, 1997, 7 & 17.
14
Syme, 1983, 33.
15
Keay & Terrenato, 2001, IX.
16
Keay & Terrenato, 2001, IX.
12
47
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
1.2 Eigen positie in het debat
Met dit laatste voorstel ga ik hier niet akkoord, maar het basisidee van Keay dat men beter de term
romanisatie bewaart gezien haar wijde en hardnekkige verspreiding, wordt hier wel gedeeld. Deze term
is immers overal doorgedrongen en valt – ondanks pogingen van onder andere Mattingly – voorlopig
niet weg te krijgen uit de geschiedschrijving van het antieke Rome, wat hij zelf ook toegeeft. Vanuit dit
opzicht lijkt het beter om de term te herdefiniëren en haar oudere ideologische lading van ons af te
schudden. Dit des te meer omdat de alternatieven voor ‘romanisatie’ die Mattingly naar voren schuift,
zelf ook problematisch zijn: “I am now convinced that more profitable analytical concepts should be
deployed to service debate. There is already a wide array of suitable approaches to choose from:
identity, discrepant experience, élite negotiation and emulation strategies, resistance, integration,
creolization, power discourse, culture change and acculturation, cultural bricolage”17. De ruime
bibliografische verwijzingen bij elk alternatief van werken die daarvan gebruik maken, leggen al een
groot probleem bloot: het afschaffen van romanisatie leidt helemaal niet tot een grotere duidelijkheid,
maar net tot een kluwen aan nieuwe interpretaties en begrippen. Dit lijkt de verwarring alleen maar
groter te maken, in plaats van ze weg te nemen.
Daarnaast hebben veel van deze begrippen ook een sterke connotatie: zo is creolization minstens even
waardegeladen als ‘romanisatie’ en benaderingen zoals resistance en power discourse verraden ook een
bepaalde imperialistische visie op verovering en de lokale reactie hierop. Een laatste kritiek op
Mattingly’s voorstellen is dat ze allemaal te vaag zijn. Zo zijn concepten als identity of culture change
and acculturation niet toereikend om iets zoals romanisatie op zich te beschrijven: dergelijke processen
en fenomenen doen zich op alle niveaus, onder alle sociale groepen, op alle momenten voor, zonder dat
Rome hier ook maar iets mee te maken moet hebben. Voorts zijn dit ook eerder elementen binnen het
bredere proces van romanisatie en geen afdoende verklaringen op zich: ze belichten slechts een facet
van deze interactie. Acculturatie en creolisatie impliceren ook dat er een einde van het proces is waarbij
er één mengcultuur en –identiteit wordt gevormd; dit is een te simplistische visie op identiteit en
culturele interactie. Het onderschat het vermogen van culturen om zich te herdefiniëren als een direct
resultaat van onderling contact. Dit is een continu proces van herdefiniëring waarbij het Romeinse Rijk
een middle ground wordt waar invloeden van overal samenkomen en wegvloeien18.
Omwille van deze redenen zal er hier – mogelijk controversieel – voor gekozen worden om de term
romanisatie niet te verlaten, maar om ze te herdefiniëren. Een volledig herziene vorm van dit begrip laat
toe om meteen de desbetreffende term te kaderen in tijd en ruimte en tegelijk ook om alle deelprocessen
hierbinnen in een betekenisvol geheel te vatten. Hierbij is het natuurlijk wel belangrijk om de kritiek die
Mattingly opwerpt serieus te nemen. Er lijken grosso modo drie cruciale misvattingen te zijn over
romanisatie, die hier moeten opgelost worden. Het gaat om de focus op het politieke aspect bij
romanisatie (waaruit een focus op de elite voortvloeit), de focus op materiële cultuur als indicator van
een nieuwe, Romeinse identiteit en het feit dat romanisatie doorgaans wordt gebruikt om zowel een
proces als de uitkomst van dat proces aan te duiden. Deze drie punten zullen hier kritisch geëvalueerd
worden om zo tot een nieuwe definitie van romanisatie te komen, waarbij ook telkens relevante theorieën
voor dit onderzoek worden geïntroduceerd.
17
18
Mattingly, 2002, 537.
Wallace-Hadrill, 2008, 12.
48
I. Theoretische kaders en romanisatie
2. Problemen en oplossingen
2.1 Elites en hun gedrag
In dit stuk worden de hiervoor vermelde problemen in verband met romanisatie kritisch besproken en
worden er ook oplossingen aangereikt, in de vorm van theorieën die doorheen dit onderzoek zullen
terugkomen. Deze bespreking moet dan culmineren in een nieuw model van romanisatie. Allereerst is
het doordat men romanisatie doorgaans als een politiek proces bekijkt, dat men ook op de politieke
machthebbers op het lokale niveau gaat focussen. Men ziet romanisatie nog al te vaak als een bewust
beleid vanuit Rome, een soort beschavingsmissie om romanitas te verspreiden. Ook Woolf heeft
enigszins deze visie: “The specificity of romanitas (ideologies, as well as structures, of domination) may
be as important in understanding the unity of Romanisation, as the specificity of iron-age societies is
crucial if we are to understand its diversity”19.
Doorheen het volgende hoofdstuk volgt een overzicht van de Romeinse houding tegenover haar
veroverde gebieden, dat meteen duidelijk maakt dat een dergelijke centralistische opvatting niet opgaat
voor wat men traditioneel als de periode van romanisatie voor het merendeel van Italië – ook Etruria –
beschouwt. Pas vanaf de municipalisatie kan er sprake zijn van frequente Romeinse inmenging op het
lokale niveau en dan nog had men veel vrijheid en autonomie om tradities te laten doorleven, zolang
men maar niet de autoriteit van Rome ondermijnde. Uit de korte bespreking van het debat over
romanisatie is gebleken dat men vaak de nadruk legt op interactie tussen Romeinse en lokale elites
waarbij romanisatie een proces is dat voortvloeit uit de wens om het rijk efficiënt te besturen via de
lokale traditionele machthebbers. Hoewel dit laatste hier niet wordt gecontesteerd – opvattingen over
een bewuste en grootschalige culturele politiek die verplicht wordt opgelegd vanuit Rome lijken
onrealistisch wanneer men het bijzonder karige administratieve apparaat van de Romeinse Republiek
bekijkt – zorgt deze politieke focus er wel voor dat men romanisatie gaat zien als iets dat zich puur
tussen elites afspeelt en dan traag doorsijpelt naar lagere sociale klassen. In het geval van Volaterrae
gebeurt dit volgens Terrenato soms zelfs niet, bijvoorbeeld inzake het nederzettingspatroon20.
Romanisatie moet bovenal als een breed cultureel proces worden gezien om los te komen van dit elitaire
standpunt. Terrenato benadrukt in hetzelfde werk ook dat lokale elites de lagere klassen in bescherming
nemen omdat net deze klassen hun positie onderbouwen en versterken, terwijl de Romeinen dit niet
zouden doen: de elite heeft de lagere klassen dus nodig. Om communicatie met deze klassen dan te
verzekeren, behoudt de elite bepaalde traditionele elementen in haar representatie, om zo hun
‘inferieuren’ te vriend te houden21. Hier wordt echter te zeer uitgegaan van een stabiele elite en een
lagere bevolkingsklasse die de ambitie mankeert om zich op te werken en bang is om de status quo te
veranderen. Zoals nog zal blijken in hoofdstuk 3, is de Etruskische samenleving in deze periode er juist
één met redelijk wat sociale mobiliteit en de relaties tussen elites en lagere klassen lijken dan ook
complexer te zijn dan zoals Terrenato het voorstelt.
19
Woolf, 1992, 352.
Terrenato, 1998a, 113-114.
21
Ibidem, 110.
20
49
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
2.1.1 Mosca en Bourdieu
Er is dus nood aan een betere verankering van de elites aan de lagere klassen om los te komen van dit
elitaire perspectief. Theorieën van Bourdieu met distinction – en daarbij aansluitend die van luxe – en
van Mosca over elites laten dit toe. Deze theorieën zijn al eerder gebruikt in dit debat, maar hierbij werd
toch enkel op het gedrag van de elite gefocust, zoals bij de geciteerde werken van Millett en Terrenato.
Deze theorieën zullen niet enkel dienen om sociale dynamiek in het proces van romanisatie te verklaren,
maar uiteraard ook in het kader van dit onderzoek om naar de evolutie in de funeraire cultuur te kijken:
beide processen worden hier als essentieel cultureel en sociaal gezien.
Mosca heeft een klassiek werk geschreven op het vlak van elites en hun gedrag22. Dit werk is al in grote
mate bekritiseerd en verfijnd23, maar zijn basisidee blijft wel nuttig. Hij heeft een vrij dichotomische en
simplistische visie op de maatschappij: een kleine, goed georganiseerde groep die heerst en alle
machtsposities monopoliseert tegenover een grote chaotische groep die beheerst wordt door de
minderheid24. Toch ziet Mosca de elite als minder streng afgebakend dan op het eerste gezicht lijkt: hij
beseft dat dit een heel heterogene groep is die bovendien open kan staan voor nieuwe leden en dus niet
afgesloten is. Mosca stelt ook dat de elite belangrijke en invloedrijke maatschappelijke groepen, samen
met interesses of sociale krachten, representeert25. Er is dus niets inherents superieur aan de elite, maar
men wordt elite binnen een sociale context en de eigenschappen die iemand tot lid van de elite maken,
worden bepaald binnen diezelfde context26. De elite vernieuwt zich door leden van lagere sociale strata
te rekruteren – soms zijn dit ook hele groepen of wordt de volledige elite ineens vervangen. Er is dus
een circulatie van elites en dit komt door de strijd binnen de elite en de ambitie van ‘lagere’ personen
om deze elite te bereiken. Hierbij is het vooral de opkomst van nieuwe interesses en idealen in de
samenleving en het verschijnen van nieuwe problemen (bijvoorbeeld nieuwe ideeën of religies, bron
van inkomsten, kennis, politieke krachten…) die de opkomst en neergang van elites verklaren27.
Kortom: om lid te blijven van de elite moet je je dus constant aanpassen aan veranderende sociale,
culturele en politieke omstandigheden om niet voorbijgestoken te worden door nieuwkomers.
Representatie en identiteit van de elite worden dus ook gecreëerd in relatie tot de klassen onder die elite,
die mee nieuwe omstandigheden kunnen creëren. De non-elites zijn dus helemaal niet machteloos of
onbelangrijk.
Dit idee van een elite die zich moet heruitvinden tegenover de lagere klassen, zien we ook terug bij
Bourdieu28. Bovendien legt hij ook de nadruk op de integratie van de zijden van vraag en aanbod: de
productie van goederen gebeurt niet in een vacuüm, maar net omdat er een vraag naar is29. Hieruit volgt
dat vernieuwingen in goederen voortkomen uit een veranderde vraag, gecombineerd met de wens van
producenten om zich te onderscheiden van elkaar30. Deze vraag kan vooral pragmatisch gestuurd zijn,
zoals men tegenwoordig voor alledaagse soorten ceramiek stelt, maar sommige producten zijn meer
ideologisch van aard. Zoals reeds gezegd, is dit vooral van tel bij de funeraire cultuur en haar producten.
Deze reflecteren bij uitstek sociale en culturele opvattingen door hun primaire functie van representatie.
Zo merkt Carroll op dat men een sterke drang voelt om inzake funeraire cultuur te conformeren aan een
22
Mosca, 1980.
Bv. Kolegar, 1967 & Bottomore, 1993.
24
Mosca, 1980, 50-53.
25
Bottomore, 1993, 4-6.
26
Mosca, 1980, 64.
27
Ibidem, 64-65.
28
Bourdieu, 1984.
29
In zekere mate overziet Massa-Pairault dit gegeven in haar beschrijving van vernieuwingen in de kunst in
hellenistisch Etruria: nieuwe ontwikkelingen worden gezien als inherent aan een soort teleologische verbetering
en worden puur verklaard vanuit het standpunt van productie en niet consumptie. Dit heeft hier tot gevolg dat het
lokale perspectief over het hoofd wordt gezien en alle ontwikkelingen worden voorgesteld als emanerend uit
Rome: Massa-Pairault, 1996, 231-232.
30
Bourdieu, 1996, 146-161 & 253-256.
23
50
I. Theoretische kaders en romanisatie
bepaalde standaard binnen de samenleving hierin31. Veranderingen in deze producten illustreren dus
sowieso belangrijke evoluties binnen de samenleving: ofwel zijn de algemene opvattingen over
representatie veranderd ofwel gaat het om een bewuste contestering van deze normen. Sociale en
culturele veranderingen sturen dus essentieel de productie en de productieprocessen, zeker bij funeraire
cultuur. Deze objecten en vormen zijn dus ideaal om naar sociale en culturele veranderingen te peilen;
ook binnen het proces van romanisatie. Op deze manier kunnen de veranderingen in de funeraire cultuur
van Clusium en het romanisatieproces in Clusium met elkaar verbonden worden, of dit nu een
betekenisvolle en causale link oplevert of juist niet.
Maar hoe veranderen deze producten nu concreet? Volgens Bourdieu zitten deze objecten verwikkeld
in de strijd om distinction, of sociale onderscheiding. Men probeert zich af te zetten van de klassen onder
zich door nieuwe producten aan te nemen, die een “pure, disinterested aura of art” in zich dragen. Door
deze smaak in pure cultuur te tonen, toont men zich superieur ten opzichte van de lagere klassen. De
klasse net onder de elite wil zich vervolgens ook onderscheiden van de klassen onder zich en neemt
producten aan die de objecten van de elite imiteren, maar typisch bij de sfeer van de bourgeoisie horen,
aangezien ze het kapitaal (in al zijn varianten) mankeren om de ‘hoogste’ objecten onverstoord over te
nemen. Bij Bourdieu stopt dit proces hier echter aangezien de laagste klassen het economische kapitaal
missen om mee te doen aan deze strijd om distinction. Door de poging tot imitatie van de bourgeoisie
van de producten van de elite, worden deze objecten echter als het ware besmeurd door banaliteit en
massaproductie. Hierop moet de elite dan weer nieuwe vormen aannemen en zich afzetten tegen de
oude32. Bourdieu stelt dat imitatie “helps to maintain constant tension in the symbolic goods market,
forcing the possessors of distinctive properties threatened with popularization to engage in an endless
pursuit of new properties through which to assert their rarity. The demand which is generated by this
dialectic is by definition inexhaustible since the dominated needs which constitute it must endlessly
redefine themselves in terms of a distinction which always defines itself negatively in relation to them”33.
Bourdieu stelt dat de productie van goederen een Gauss-curve volgt: ze komen langzaam op als
voorbeelden van nieuwe en prestigieuze kunst, worden op hun hoogtepunt geïmiteerd door de
bourgeoisie en glijden dan weer af naar commerciële objecten34. Deze goederen van de elite moeten
constant veranderen om hun sociale positie te legitimeren; ze moeten sociale differentiatie
reproduceren35. Deze strijd om distinction wordt zo onoverkomelijk en iedereen moet meedoen en alle
vormen van kapitaal hiervoor aanwenden om niet achtergelaten te worden36. Bovendien verbindt
Bourdieu zo economie en cultuur onlosmakelijk met elkaar, of om Gartman over Bourdieu te citeren:
“The class distinctions of the economy inevitably generate the symbolic distinctions of culture, which in
turn regenerate and legitimate the class structure”37. Hierdoor zal het economische veld en de productie
van goederen een essentiële rol spelen in de sociale dynamiek.
Bourdieu ziet dit hele proces van imitatie en vernieuwing in de strijd om distinction als iets wat deel
uitmaakt van een geïnterioriseerde habitus. Deze diepgewortelde habitus kan leiden tot onbewust
gedrag, maar ook tot bewuste handelingen. Je krijgt deze habitus door anderen te observeren en ermee
te interageren, het is geïnterioriseerd en niet oppervlakkig. Uit mensen hun gedrag en hoe ze omgaan
met objecten en andere mensen, kan je dus iets afleiden over deze diepgewortelde dispositie38. Bourdieu
lijkt dit idee echter op een vrij ahistorische wijze toe te passen: ze is niet echt compatibel met de
moderne, kapitalistische samenleving en biedt weinig ruimte tot historische verandering doordat de
31
Carroll, 2006, 280.
Gartman, 2002, 259.
33
Bourdieu, 1984, 251-252.
34
Bourdieu, 1996, 121-128.
35
Foster, 1986, 106.
36
Bourdieu, 1984, 498.
37
Gartman, 1991, 421.
38
Ibidem, 422.
32
51
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
sociale structuren de facto constant worden gereproduceerd waardoor er eigenlijk geen grootschalige
sociale verandering mogelijk is. Uiteraard kunnen bewuste handelingen net essentieel gericht zijn op
sociale verandering. Het is op deze manier in veranderende sociale en culturele contexten ook mogelijk
om een nieuwe basis te creëren waaraan distinction wordt afgemeten. Het proces van romanisatie kan
mogelijk zo’n nieuwe context zijn. De theorie van ‘The socially informed body’ stelt immers dat
alledaagse acties zijn vormgegeven door sociaal gebaseerde kennis. Langzaamaan ontstaat er een
framework om te handelen waarbij sociale kennis wordt gecreëerd door materiële ervaringen. Men
behoudt wel agency binnen dit framework – men kiest om ernaar te handelen of niet – en sociale
verandering vindt zo plaats wanneer voldoende individuen tegen de normen in handelen met gevolgen
voor de wijdere sociale structuur39. Het is dus mogelijk om de normen en waarden van de samenleving
te veranderen en dus ook de basis voor distinction te verleggen. Dit is geen statisch fenomeen dat
zichzelf eindeloos reproduceert, maar bij deze reproductie kunnen er cruciale wijzigingen in het systeem
optreden.
Dit potentieel tot een bewuste verandering van de sociale conventies inzake representatie lijkt bijzonder
sterk te zijn bij het funeraire: representatie van zichzelf – waarschijnlijker van de overledene door de
nabestaanden – en de familie gebeurde niet steeds willekeurig, maar hier werd waarschijnlijk goed over
nagedacht, zeker bij de elite. Deze groep had namelijk meer middelen en waarschijnlijk ook meer
redenen om dit weloverwogen te doen40. Hieruit volgt dat een verandering in deze cultuur mogelijk niet
onbewust is, maar gepaard kan gaan met een openlijk statement. Daarnaast is het belangrijk om, in
navolging van Mosca, deze imitatie te zien als een mogelijkheid om effectief op te klimmen in de sociale
hiërarchie en zo de sociale structuur te veranderen, waarbij deze strijd om distinction gelijk staat aan het
zich constant heruitvinden.
In het licht van de kritiek die reeds op Roth is gegeven, gaat het waarschijnlijk te ver om in elke
verandering in de materiële cultuur een groot sociaal statement te zien, maar deze veranderingen
reflecteren wel steeds veranderde lokale noden, en deze kunnen sociaal zijn. Zoals reeds hierboven
gesteld is, zal dit vooral bij het funeraire en andere objecten die behoren tot het domein van representatie,
het geval zijn. De absolute bijdrage van Bourdieu aan dit onderzoek is de betekenisvolle link tussen het
sociale en het economische en het wijzen op de sociale dynamiek waarbinnen objecten zich evolueren
en vormen. Materiële cultuur drukt essentieel sociale waarden en normen uit en de keuze voor een
bepaalde vorm of bepaald object is niet toevallig41. Een dergelijke visie is onmisbaar in een onderzoek
dat bijna uitsluitend gebruik maakt van consumptiegoederen, zoals dat hier het geval is. Bourdieu draagt
ook nog verdere strategieën tot distinction aan, zoals huwelijken tussen elites en het onderwijs42. De
praktijk van bewuste elitehuwelijken is reeds goed bestudeerd voor de oudheid43 en we zien dit ook
terugkomen in Clusium. Massa-Pairault heeft zo aangetoond dat veel leden van de elite van Clusium
huwelijksbanden hadden met families uit Perusia, maar bijvoorbeeld ook uit andere steden44; hierop
wordt later nog teruggekomen. Op deze manier krijgen al deze praktijken een sociale betekenis. Een
cruciaal probleem bij Bourdieu is dat ook hij te veel op de elite focust, maar deze ketting van imitatie
en strijd om distinction kan vrij simpel naar onderen toe uitgebreid worden, zeker in de bloeiende
economische omstandigheden die reeds voor Clusium geschetst zijn in deze periode. Zoals later zal
aangetoond worden, is in Clusium een buitengewoon groot aandeel van de bevolking archeologisch
zichtbaar en ook de lagere klassen kunnen zich in deze strijd om distinction mengen wanneer de
omstandigheden hiervoor geschikt zijn.
39
Izzet, 2007, 25.
Carroll, 2006, 280.
41
Izzet, 2007, 23.
42
“Pierre Bourdieu on Marriage Strategies”, 2002, 549-550.
43
Bv. Bonte & Copet-Rougier, 1990, 254-266.
44
Massa-Pairault, 1990a, 333-380.
40
52
I. Theoretische kaders en romanisatie
2.1.2 Wallace-Hadrill en luxe
Deze uitbreiding naar onderen toe wordt in grote mate gedaan door Wallace-Hadrill. In “Rome’s cultural
revolution” poogt hij de sociale en culturele veranderingen in Rome op het einde van de Republiek te
verklaren door een model van luxe te hanteren. Dit model steunt op hetzelfde principe van imitatie als
het model van Bourdieu: de elite neemt nieuwe producten aan, de lagere klasse imiteert dit, deze
producten zijn vervolgens niet meer afdoende voor de elite om zich te onderscheiden en men moet
nieuwe vormen creëren om zo grotere luxe te tonen. Dit proces zet zich bij Wallace-Hadrill echter door
tot op alle sociale niveaus, maar wanneer deze producten de lagere klassen bereiken, heeft de elite al
compleet nieuwe vormen gevonden om zich te onderscheiden waardoor de oude producten nutteloos
worden hiervoor. Hij probeert via dit trickle down-effect de wijde verspreiding van vormen van luxe te
verklaren45. Deze dynamiek zorgt zo voor culturele innovatie, niet alleen door de elite, maar juist door
de sub-elite die het establishment contesteert. Geen enkele groep is zeker van haar dominantie en elke
groep moet zichzelf dus constant heruitvinden om haar positie te bevestigen. Het is in de omzetting van
welvaart in sociaal prestige (bijvoorbeeld door nieuwkomers) dat nieuwe vormen van cultuur ontstaan,
volgens Wallace-Hadrill46.
Dit proces heeft het voordeel dat het ook de laagste klassen bij het geheel betrekt, maar impliceert wel
dat er steeds op alle vlakken een evolutie is naar meer luxe. Daarnaast stelt hij ook dat men in Rome
luxe zal imiteren om op te klimmen en dat luxe zich uitstekend verspreid in dynamische samenlevingen.
Ook in de rest van Italië zou er een grootschalige imitatie van luxe van de Romeinse elite door de lokale
elites zijn om zich zo hierbij te kunnen rekenen. Ook hier is het idee van self-Romanisation dus sterk
aanwezig, ook al heeft men volgens hem op het lokale niveau absoluut inbreng in hoe deze emulatie
verloopt47. We zullen echter zien dat dit inderdaad de ontwikkelingen op het einde van de Republiek in
Rome lijkt te verklaren, maar dat dit heel wat problematischer is als het op de funeraire cultuur van
Clusium aankomt in deze periode. Eén van de doelen van dit onderzoek is dan ook om dit model en haar
implicaties te testen, zeker als het op self-Romanization aankomt.
Deze theorieën hebben dus duidelijk gemaakt dat de elite niet in een sociaal vacuüm opereert, maar zich
binnen een dynamische samenleving situeert waarbij ze zich constant moet hernieuwen en omvormen
om haar positie te behouden. Men doet dit door haar status te tonen en te herbevestigen; men
reproduceert zo de sociale verschillen. Dit betekent dat veranderingen in goederen – en dan vooral
goederen van representatie – deze sociale dynamiek reflecteren, maar ook dat personen uit lagere sociale
strata hiervan kunnen gebruikmaken om op te klimmen. Dit geldt des te meer in situaties waarbij
bestaande conventies en normen sterk veranderen op vrij korte tijd en mensen nieuwe economische en
politieke opportuniteiten krijgen. De 2de en 1ste eeuw v.Chr. in Clusium lijkt zo’n situatie te zijn, met
haar interactie met Rome (die, zoals we zullen zien, alleen maar versterkte) en haar economische
voorspoed. Sterke sociale en ideologische veranderingen zijn dus mogelijk en misschien moeten de
funeraire ontwikkelingen in dit kader worden gezien.
45
Wallace-Hadrill, 2008, 350-354.
Ibidem, 36-37.
47
Ibidem, 38.
46
53
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
2.2 Identiteit en romanisatie
2.2.1 Verouderde noties van identiteit
Een tweede groot probleem in het debat over romanisatie is dat men al te vaak nog aanneemt dat men
hierbij de oude identiteit inruilt voor een nieuwe en dat dit gepaard gaat met het overnemen met een
vaste set aan waarden en producten48. Hierbij ziet men dus materiële cultuur als kenmerkend voor deze
vermeende monolitische Romeinse identiteit. Zoals gezegd in de inleiding, is de laatste jaren hier veel
kritiek op ontstaan, vooral onder invloed van de vele studies die sterke regionale verschillen in deze
objecten aantoonden. Tegenwoordig beschouwt men de verspreiding van bijvoorbeeld een bepaald soort
ceramiek niet meer als een duidelijke indicator van een Romeinse identiteit. Objecten in se drukken dan
ook geen identiteit uit, maar identiteit komt juist voort uit de functie van deze objecten, zoals de reeds
geciteerde Mattingly aantoont: “What most clearly defined identity was what was done with the
artefacts, not what artefacts an individual possessed”49. De betekenis van materiële cultuur en de
verandering hierin wordt pas duidelijk in het geheel van de samenleving50. Vooral uit hoe men materiële
cultuur gebruikt om zichzelf – bewust en onbewust – te representeren, kunnen we de betekenis van deze
objecten afleiden. Het funeraire domein is dus uitermate geschikt om iets te zeggen over identiteiten.
Een tweede kritiek in de laatste jaren op deze oude notie van identiteit bij romanisatie, is het idee van
een ‘Romeinse identiteit’. Recent is er vooral op gewezen dat er niet zoiets bestaat als een identiteit die
archetypisch Romeins is. De identiteit van Romeinen is immers ook differentieel en dynamisch en blijkt
zich bovendien niet zomaar uit te breiden buiten de stad Rome, als we al kunnen aannemen dat er binnen
Rome één Romeinse identiteit op een bepaald moment was51. Zo blijkt dat Romeinse kolonies niet de
bakens van romanitas waren zoals vaak werd gedacht52, maar dat ze een eigen karakter kregen onder
lokale invloed. Toch werden deze kolonies duidelijk als een deel van de Romeinse gemeenschap
gezien53. Hierbij is het belangrijk om te stellen dat als er al een Romeinse identiteit was, dit vooral in
het ideaal van het Romeinse burgerschap en participatie in het rijk, op welke manier dan ook, zat en niet
zozeer in een sterk afgebakende cultuur. Op dat vlak was de Romeinse cultuur op dat moment uiteraard
al niet meer echt Romeins, maar was ze – net als de Etruskische cultuur – al zeer sterk gehelleniseerd.
Dit aspect van romanisatie wordt verder in dit hoofdstuk verkend, maar het is nu al duidelijk dat
romanisatie veel complexer is dan gewoon “becoming Roman” zoals Woolf dat stelt: ook al biedt hij
veel ruimte voor lokale onderhandelingen hierbij, toch meent hij dat er uit deze processen culturen
ontstaan die duidelijk als Romeins kunnen aangeduid worden en niet onder een andere noemer te
plaatsen vallen54. Dé Romeinse cultuur bestond echter niet, maar was vooral een idealisme; een ideaal
van wat Romeins zijn nu inhield en hoe dit werd geüit. Dit werd zowel op het lokale vlak geconcipieerd
als op het Romeinse en deze visies interageerden, wat tot differentiële resultaten leidde. De notie van
het ‘Romeinse’55 was dus bovenal een veranderlijk en lokaal fenomeen.
Een laatste kritiek is heel belangrijk gebleken in de laatste jaren en dat is het onderuithalen van het
monolitische beeld van identiteiten. Dit idee dat identiteiten één groot blok zijn dat door sociale en
culturele ontwikkelingen in zijn geheel wordt vervangen door een andere – in het geval van romanisatie
door een Romeinse – wordt nu niet langer aangehangen. Dergelijke opvattingen hebben een veel te
simplistisch beeld van hoe identiteiten werken. Tegenwoordig legt men de nadruk op het feit dat
identiteiten dynamisch en veelgelaagd zijn en dat participatie in het Romeinse Rijk perfect kan
48
Ibidem, 14.
Mattingly, 2009, 287.
50
Grahame, 1998, 1-5.
51
Barrett, 1997, 51.
52
Bv. door David (1996), Harris (1971) en Massa-Pairault (1996).
53
Vreemd genoeg is het net David die hierop wijst: David, 1996, 40.
54
Woolf, 1992, 352.
55
In het vervolg van dit werk zal ik steeds op deze manier verwijzen naar dit lokale beeld van de Romeinse cultuur.
49
54
I. Theoretische kaders en romanisatie
samengaan met het behouden van een lokale identiteit en dat deze complementair kunnen zijn56.
Terrenato illustreerde dit voor Volaterrae en dit blijkt al te zeer wanneer we zien dat de voornaamste
familie van deze stad, de Caecinae, een grote rol speelde in de communicatie tussen de stad en Rome,
maar desondanks toch nog lang traditionele funeraire gebruiken hanteerde, zoals het gebruik van typisch
Etruskische cognomina en het uitdrukken van de leeftijd op een Etruskische wijze. Bovendien gingen
ze waarschijnlijk pas vanaf 50 v.Chr. het Latijn gebruiken in hun epitafen57. Men kan dus perfect
verschillende facetten in zijn identiteit met elkaar combineren en uitspelen afhankelijk van de situatie.
Illustratief hierbij is een passage bij Aulus Gellius waarin hij over een zekere Ennius spreekt die drie
harten heeft omdat hij Grieks, Latijn en Oskisch sprak, maar toch een Romein was58. Romeinen vreesden
dus niet dat men de eigen identiteit zou verliezen door te helleniseren of te romaniseren, men kon perfect
Griekser zijn dan Grieken en Romeinser dan Romeinen en toch de lokale identiteit behouden. Ondanks
deze ‘on-Romeinse’ elementen, werd Ennius toch nog als een Romein gezien. Men zag het absorberen
van vreemde invloeden dus duidelijk niet per se als een oorzaak van een identiteitscrisis of een
bedreiging van het Romeinse aspect binnen iemands identiteit. Identiteit uit zich immers in praktijk; in
Bourdieus terminologie uit identiteit zich door habitus. Zo word je bijvoorbeeld hellenistisch door ermee
in contact te komen, je ervoor open te stellen en het te interioriseren en niet louter te imiteren 59. Het is
dus door gedrag en representatie dat identiteiten worden vormgegeven en complex worden, met
meerdere lagen. Identiteiten zijn niet monolitisch, maar bevatten meerdere aspecten en facetten die door
specifieke contexten kunnen gevormd en uitgespeeld worden. Culturele interactie kan extra lagen in
deze identiteit creëren, waarbij het echter mogelijk is dat elementen naast elkaar blijven bestaan (parallel
en co-existent) en dat er geen sprake is van een fusie, maar van pluraliteit, bijvoorbeeld in het geval van
tweetaligheid. De Romeinse politiek en veroveringen zorgden ervoor dat er geen nieuwe consistente
blend was op het lokale niveau, maar juist een mogelijkheid tot co-existentie van elementen van de
Romeinse en lokale cultuur60.
2.2.2 Internal plurality en code-switching
In het bijzonder zijn twee theorieën over identiteit belangrijk in dit opzicht. De eerste is die van internal
plurality. Deze theorie werd onlangs door Rébillard toegepast op christelijke gemeenschappen in NoordAfrika in de late oudheid61 en stelt dat ieders identiteit verschillende facetten kent waarbij één van deze
facetten afhankelijk van de context gaat domineren. Het is hierbij mogelijk dat men een hiërarchische
identiteit heeft waarbij één bepaald facet steeds domineert, maar waarbij andere facetten steeds een rol
spelen. Hierbij sluit de theorie van code-switching aan. Deze theorie komt aanvankelijk uit de
linguïstische hoek en werd onder meer door Adams aangewend om tweetaligheid in het Romeinse Rijk
te benaderen (zie infra)62. Het idee is dat uit culturele interactie een situatie kan ontstaan waarin meerdere
culturele systemen worden gevormd, wat de mogelijkheid biedt om meerdere identiteiten – of beter
gezegd: facetten van identiteiten – uit te drukken. Dit proces is bovendien steeds geïmproviseerd63.
Concreet wil dit dus zeggen dat een aristocraat uit Clusium ten tijde van de burgeroorlogen bijvoorbeeld
in het Latijn een gesprek over het politieke tumult in Rome zou kunnen voeren met een Romein, om vijf
minuten daarna een stadsgenoot in het Etruskisch te antwoorden over een probleem in verband met de
56
Woolf, 1994, 127-129.
Kaimio, 1975, 216.
58
Aulus Gellius, Noctes Atticae, 17.17.1.
59
Wallace-Hadrill, 2008, 3-6.
60
Ibidem, 13.
61
Rébillard, 2012.
62
Adams, 2003.
63
Wallace-Hadrill, 2008, 13-14.
57
55
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
schending van grensstenen, een uiterst belangrijk geacht probleem voor de Etrusken volgens de Profetie
van Vegoia64, zonder dat men hierbij plots eerst volledig Romeins is en dan plots volledig Etruskisch.
Men kan dus vlot en spontaan kiezen binnen een repertoire aan identiteitsfacetten, afhankelijk van wat
er het meest opportuun is in een bepaalde situatie. Dit betekent dus ook dat er bij romanisatie niet kan
gesproken worden over een proces waarbij een duidelijk afgebakende Romeinse identiteit wordt
gecreëerd en wanneer dat dan zou bereikt zijn, het romanisatieproces op dat moment stopt. Er kan
hoogstens gezegd worden dat het romanisatieproces zorgt voor een indringing in de complexe identiteit
van datgene dat men op het lokale niveau als Romeins beschouwt. Afhankelijk van de lokale context
zal men een verschillend beeld hebben van wat de Romeinse cultuur nu is, een beeld dat uiteraard sterk
beïnvloed wordt door de manier waarop Romeinen zich presenteren op dit lokale niveau. Zo is het
mogelijk dat er meerdere interpretaties zijn van de Romeinse identiteit binnen één provincie. Daarbij
zal er ook in Rome een bepaald ideaal bestaan over wat de Romeinse identiteit nu is – ook al is er in de
praktijk niet één Romeinse identiteit maar een veelheid aan individuele interpretaties en toepassingen
daarvan – en zal dit ideaal ook regelmatig geherdefinieerd worden waardoor er nieuwe culturele
impulsen worden uitgestuurd vanuit Rome, wat op zijn beurt weer de lokale interpretaties beïnvloedt.
Vooral de augusteïsche periode zal een belangrijke herdefiniëring teweegbrengen in dit beeld van de
Romeinse identiteit (zie infra)65.
Het is net in die bronnen die identiteit het sterkst uitdrukken, dat Romeinse lagen en facetten het best
kunnen bestudeerd worden. Warden wijst erop dat de funeraire cultuur in Etruria essentieel conservatief
is, door haar nadruk op continuïteit en traditie66. Hieruit volgt dat veranderingen in deze sfeer des te
meer betekenisvol zijn op het vlak van identiteit en representatie, zowel binnen de lokale samenleving
als binnen de bredere context van romanisatie. Afhankelijk van de context kan men echter verschillende
objecten aanwenden om andere facetten van hun identiteit te tonen. Zo is het dus mogelijk dat een
bepaald soort object meer of minder nuttig wordt wanneer een bepaald identiteitsfacet gaat domineren
of net in belang afneemt, onder invloed van contextuele factoren. Dit toont natuurlijk ook aan dat er
meerdere manieren zijn om identiteiten uit te drukken: (funeraire) luxe is hier slechts één van en er wordt
dus zeker niet beweerd dat dit de enige manier is, zelfs niet binnen het beperkte domein van de materiële
cultuur. In de Romeinse context zullen we zien dat er inderdaad nog veel andere opties zijn. Gezien de
Etruskische samenleving en het beschikbare bronnenmateriaal wordt er hier echter wel gesteld dat
funeraire cultuur de beste manier is om naar identiteiten te peilen in het geval van Clusium. Hierbij is
het uiteraard mogelijk dat dit onderzoek aantoont dat funeraire cultuur net niet zijn verwachte rol vervult
of dat er een verschuiving is in de waarde hiervan voor representatie en sociale onderscheiding. Dit zou
uiteraard betekenisvol en veelzeggend zijn voor de sociale dynamiek in Clusium en de veranderde
omstandigheden.
2.2.3 Etniciteit en de Etruskische identiteit
De laatste decennia is het beeld omtrent etniciteit, net als dat van identiteit, sterk in vraag gesteld 67.
Etniciteit wordt nu eerder als een imagined community gezien, en etnische identiteit zou vooral een
subjectieve – en dus zeer veranderlijke – categorie zijn68. Uit deze invulling van etnische identiteit volgt
vooral dat dit een dynamische zaak is die voortdurend verandert naargelang de variërende sociale en
politieke context69. De doorslaggevende factoren hierbij zijn vooral grootschalige gewelddadige
64
Terrenato, 1998a, 111.
Mattingly, 2002, 538-540.
66
Warden, 2013, 356.
67
De theoretische reflecties op deze en de volgende pagina zijn in grote mate gebaseerd op: Moereels, 2014, 4-6.
Ik wil deze auteur bij deze bedanken voor het aanreiken van de relevante literatuur inzake etniciteit.
68
Hall, 2002, 16.
69
Barth, 1970.
65
56
I. Theoretische kaders en romanisatie
conflicten en diepgaande wijzigingen in de machtsverhoudingen. Dergelijke zaken kunnen door een
expanderend rijk zoals dat van Rome teweeggebracht worden70. Dit wil dus zeggen dat afhankelijk van
de situatie, bepaalde aspecten van de etnische identiteit belangrijker kunnen worden: zo is het
bijvoorbeeld denkbaar dat door de Romeinse verovering van Etruria de Etrusken gaan inzien dat ze
onderling vooral zaken gemeenschappelijk hebben in plaats van op verschillen te focussen. Dit kan een
Etruskische identiteit versterken, maar er zal ook hier nooit sprake zijn van één monolitische Etruskische
etnische identiteit. De Romeinse verovering en incorporatie kan deze identiteit slechts complementeren
en vervormen, waardoor een facet van ‘Etruskisch nationalisme’ (met wat zin voor anachronisme)
eventueel vaker en sterker aanwezig kan zijn. Dit betekent dus dat wat we als een Etruskische identiteit
kunnen beschouwen, sterk variabel is en bijzonder moeilijk te doorgronden valt (zie inleidend citaat van
dit hoofdstuk71). Hierbij is de kwestie van romanisatie belangrijk, aangezien Rome dus een invloedrijke
factor – naast vele – kon zijn op het identiteitsvormingsproces in Etruria. Daarom is het hier dan ook
belangrijk om de Etruskische etnische noties te behandelen.
Tot hiertoe heb ik het in dit onderzoek echter vooral over culturele identiteit gehad en dit verschilt dan
ook wezenlijk van etnische identiteit. Beide hebben gemeenschappelijk dat ze inherent niet statisch zijn,
maar etnische identiteit wordt doorgaans ook gekarakteriseerd door een sterk besef van verwantschap
en van een gemeenschappelijk verleden. Hierdoor gaat men de wortels van de eigen gemeenschap zo
ver mogelijk terug in de tijd (mogelijk zelfs tot in een ahistorisch mythische tijd) projecteren en vaak
zelfs verankeren via een goed ontwikkelde oorsprongsmythe72. In het geval van de Etrusken is dit,
vreemd genoeg net zoals bij de Romeinen, de Trojaanse mythe (zie hoofdstuk 4 voor een uitgebreide
bespreking hiervan). Dit ankerpunt zal slechts een transformatie ondergaan als de desbetreffende
gemeenschap dit ook effectief als nuttig aanvoelt. Een dergelijke verandering vindt dus niet zomaar
plaats omdat er oppervlakkige wijzigingen optreden binnen de materiële cultuur. Het is dus fout om a
priori uit te gaan van een eenvoudige en rechtstreekse relatie tussen etnische en culturele identiteiten.
Een zekere culturele affiliatie met Rome is dus niet per se hetzelfde als een etnische affiliatie:
veranderingen in culturele identiteit hoeven geen veranderingen in etnische identiteit te impliceren73.
Culturen zijn dus geen statische entiteiten, maar zijn continu in verandering, juist door de voortdurende
interactie met andere culturen. Gosden verwoordt deze culturele dynamiek als volgt: “As there is no
such thing as an isolated culture, all cultural forms are in contact with others. Culture contact is a basic
human fact”74. Hierbij blijft etniciteit echter vooral een zaak van zelftoeschrijving en dus rechtstreeks
een gevolg van bewuste agency op het lokale niveau, terwijl culturele identiteit meer uitgaat van een
vaak onbewuste praxis75. Maar uiteraard zijn etnische en culturele identiteit zelf facetten van een meer
algemene identiteit, alleen duidt dit onderscheid er nogmaals op dat deze facetten niet alleen sterk
kunnen verschillen in hun uitdrukking, maar ook in de manier waarop ze zijn samengesteld. Het is dan
ook maar de vraag in welke mate dit etnische aspect een rol speelt in de casestudy van dit onderzoek.
In dit kader is het nuttig om even stil te staan bij de notie van de Etruskische identiteit om te weten of
er een soort ‘nationaal gevoel’ aanwezig was in deze streek. Een dergelijk sentiment zou immers een
groot effect kunnen hebben op de reactie op de Romeinen en de vorming van lokale identiteiten.
Bovendien is het ook nuttig om te proberen te achterhalen welke identiteitsfacetten nu het belangrijkst
waren voor de mensen uit Clusium. Dit is echter niet zo makkelijk vast te stellen: het zijn immers vooral
de Grieken (Tyrrhenoi) en Romeinen (Tusci of Etrusci) die een vrij homogeen beeld schetsen van Etruria
en de Etrusken – dat in de moderne geschiedschrijving steeds is herhaald – maar op het Etruskische
niveau zelf is dit veel minder merkbaar. Mogelijk duidde men zichzelf als één groep aan met rasna of
70
Derks & Roymans, 2009, 1-2.
Warden, 2013, 354.
72
Roymans, 2004, 2.
73
Barth, 1970, 14.
74
Gosden, 2004, 5.
75
Phinney & Ong, 2007, 271.
71
57
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
rasenna, wat gewoon ‘ons’ betekent, maar het is niet zeker of ze een meer expliciete naam voor zichzelf
hadden en in welke mate taal een rol speelde in deze vermeende etnische identiteit. Er is ook weinig
geweten over de politieke organisatie van de Etrusken, dus het is erg onzeker hoe men aankeek tegen
burgerschap en staat en welke rol men hierin dacht te spelen. De laat-Etruskische steden functioneerden
waarschijnlijk als een soort stadstaat, maar we zien bijvoorbeeld weinig uitdrukkingen van een civiele
identiteit in legendes en karakteristieke afbeeldingen op de weinige Etruskische munten die we hebben;
men gebruikte doorgaans Romeinse of Zuid-Italische munten. In tegenstelling tot de Romeinen
gebruikte men dit dus niet om civiele identiteiten mee uit te drukken76.
Dit kan erop wijzen dat familie- en clanidentiteiten belangrijker waren dan steden; bewijs uit Vetulonia
wijst er bijvoorbeeld op dat legers eerder werden georganiseerd per clan dan per stad. Clans zouden ook
de bouw van tempels hebben bepaald; dit waren dan ook typisch stedelijke fenomenen en belangrijke
economische agenten. Clans konden bezit beheren en hadden banden met afhankelijken77. Maar deze
clans drukten zich ook uit in de context van de stad, zoveel blijkt uit de stadspoorten van Volaterrae en
Perusia: zij combineren civiel symbolisme met clanidentiteit door leidende figuren weer te geven in
reliëfs in de 2de eeuw v.Chr. Zo werd men in Perusia bij de Porta Marzia begroet door de leidende burgers
die op de boog werden afgebeeld en in Volaterrae zien we gelijkaardige praktijken. Deze personen
werden zo letterlijk hooggeplaatst en werden zo een soort symbolen van de civiele identiteit; de
machtshiërarchie is duidelijk. Door de weinige niet-funeraire archeologische resten in Clusium weten
we niet of dergelijke praktijken daar ook werden toegepast, maar het lijkt waarschijnlijk. Aangezien de
stedelijke organisatie sociale ideologie reflecteert, zegt deze praktijk veel over het belang van deze
figuren en het erkennen van hun verwezenlijkingen voor de stad. Er waren ook veel banden tussen clans
en families (bijvoorbeeld tussen Clusium en Perusia), maar er was ook veel oorlog en conflict78, dus het
is onzeker of deze clans een soort overkoepelende nationale identiteit hadden en zich buiten de grenzen
van verwantschap ook met andere Etrusken konden identificeren via huwelijk. Steden waren niet louter
losse verbanden van clans, maar waren zelf goed ontwikkeld en konden bijvoorbeeld ook eigendommen
beheren. Zo is er een dolium uit Clusium in de 5de eeuw v.Chr. met de aanduiding “mi spural” wat erop
wijst dat het eigendom van de stad was; mogelijk werd deze dolium gebruikt om voedsel te verdelen79.
An deceat pulmonem rumpere ventis,
stemmate quod Tusco ramum millesime ducis,
censoremve tuum quod equo trabeate salutas?
Ad populum phaleras. Ego te intus et in cute novi.80
Dit citaat van Aulus Persius Flaccus81, een Romeinse satiricus maar geboren in Volaterrae, toont aan dat
personen van Etruskische afkomst zich waarschijnlijk frequent op deze afstamming beriepen; een
praktijk die tegen 34 n.Chr. blijkbaar achterhaald leek door de vele gelijkaardige afstammingsclaims die
werden geüit door nieuwkomers in de Romeinse elite. Dit bewijst dat afstamming erg belangrijk was
voor Etrusken en dat er veel belang werd gehecht aan familiebanden. Er lijkt ook niet echt sprake te zijn
van een identificatie met de Etrusken als geheel, maar er wordt vooral nadruk gelegd op het familiale
aspect. Tevens tonen twee passages van Livius – over Tarquinius Superbus en Lars Porsenna – aan dat
de Etrusken bovenal verwantschap waardeerden en claims maakten op basis van bloed en verwantschap,
76
Becker, 2010, 131-132.
Ibidem, 133-134.
78
Zo duiden de Elogia Tarquiniensia op gevechten tussen Tarquinii en Caere en later tussen Tarquinii en Arretium.
79
Becker, 2010, 135.
80
"Are you to puff out your longs with pride because you trace
your family tree back to Etruscan stock, the thousandth in the
line, or salute your censor on horseback, clad in a purple robe?
To the mob with your trappings! I know you, inside and out"
Vertaling en bespreking in: Nielsen, 2002, 88.
81
Persius, Saturae, 3.28.
77
58
I. Theoretische kaders en romanisatie
toch zeker in de archaïsche periode82. Het is echter wel mogelijk dat men enig prestige dacht te halen
uit de Etruskische cultuur en gezien de grote invloed daarvan op Rome, zou dit niet zo vreemd zijn.
Zoals gezegd categoriseerden de Romeinen de Etrusken wel als één volk en één cultuur, maar niet
expliciet als één politieke eenheid: men spreekt steeds over de XII populi van Etruria. Hierbij suggereren
de Romeinen eerder lossere religieuze en culturele banden, een soort culturele federatie van stadstaten.
Wat de beschrijving van de Etruskische regio betreft: sommige Romeinse bronnen doen dit wel, maar
in de Romeinse periode en niet echt als een verwijzing naar het Etruskische thuisland. De Etruskische
regio onder Augustus was dan ook in grote mate een reconstructie van een cultureel land die vanuit
Rome werd gemaakt op basis van enkele tradities rond de Etrusken83. Het is alleszins wel duidelijk dat
de Romeinen een goed ontwikkeld beeld hadden van wat de Etrusken nu waren – of zouden moeten
zijn. Dit resulteerde in een stereotiepe beschrijving die sterk geënt was op die van decadente
oosterlingen, wat waarschijnlijk zijn oorzaak kende in de rijkelijke cultuur van de Etrusken en hun
vermeende herkomst uit Asia Minor (een theorie die reeds door Herodotus was verspreid84)85. Aangezien
identiteiten worden beïnvloed door interne factoren – hoe men zichzelf ziet – en externe factoren – hoe
anderen jou zien – zal deze negatieve beschrijving door de Romeinen ongetwijfeld een belangrijke
invloed gehad hebben op de visie van de Etrusken op Romeinen en hoe de Etrusken zich gedroegen in
een Romeinse context.
Daarom zal er hier even aandacht worden besteed aan deze stereotypering. We hebben reeds het citaat
van Diodorus Siculus86 gezien bij het absolute begin van dit onderzoek en dergelijke opvattingen over
luxueuze en decadente Etrusken waren dus nog tot in de 1ste eeuw v.Chr. gangbaar. Dit beeld is
grotendeels afkomstig van de Grieken en werd verder uitgewerkt door de Romeinen. Zo worden
Etrusken onder andere bij Livius en Vergilius beschreven als jagers, wilden, plunderaars, laf, bang,
decadent, trots, wreed en hebben ze een onmetelijke zucht naar luxe. Vooral deze laatste claim van
luxuria blijkt erg hardnekkig te zijn en het is dan ook interessant om in het kader van ons onderzoek na
te gaan in hoeverre dit klopt; toch op het funeraire vlak. Men schilderde de Etrusken ook af als
gevaarlijke religieuze experten wiens superstitio Rome kon bedreigen87. Dit had veel te maken met de
Etruskische haruspices die, in tegenstelling tot de Romeinse, wel de waarheid mochten voorspellen, iets
wat de Romeinen als inherent subversief zagen. Er was ook geregeld kritiek op het gedrag van
Etruskische vrouwen die te veel vrijheid hadden volgens de Romeinen wat ervoor zorgde dat ook de
mannen verwijfd raakten88.
Deze beschrijving is dus negatief over de hele lijn en het lijkt dat het Etruskische aspect van de Etrusken
hun identiteit weinig eervol was in Rome. Dit is enigszins verwonderlijk gezien het Romeinse respect
voor tradities – de Etrusken hebben hier geen tekort aan, zoals nog zal blijken – en het simpele feit dat
de Romeinen enorm veel Etruskische zaken hebben overgenomen: zeker op religieus vlak, maar
bijvoorbeeld ook qua gebouwen, machtssymbolen (onder andere de fasces), funeraire praktijken…89
Mogelijk is er hier sprake van een soort culturele ontvoogding door de Romeinen waarbij ze zich
afzetten van een volk dat zij nu domineren. In ieder geval, uit de Romeinse beschrijving van Maecenas,
Seianus en Otho – allen hadden een afstamming in de Etruskische regio – blijkt duidelijk dat deze
stereotypering doorwerkt, tenzij men in het voordeel van de Romeinse staat handelt; dan is men wel een
82
Livius, Ab urbe condita, 2.6.2-4 & 2.9.1.
Warden, 2013, 356-360.
84
Herodotus, Historiae, 1.94.
85
De antieke en moderne theorieën over de afkomst van de Etrusken worden besproken door Briquel (1990).
86
Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, 5.40.
87
Bittarello, 2009, 211-220.
88
Livius, Ab urbe condita, 1.57.
89
Voor architectuur wordt dit uitgewerkt door: Boëthius, 1978. Toynbee besteedt ook redelijk wat aandacht aan
Etruskische invloeden in de Romeinse funeraire cultuur: Toynbee, 1996, 11-32. Overigens wordt er in zowat elk
overzichtswerk van de Etrusken uitgebreid aandacht besteed aan de brede Etruskische invloed op de Romeinen.
83
59
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
goed Romein en niet langer van een slecht volk90. Wat de Romeinen betreft, viel er voor de Etrusken
dus maar weinig eer te rapen in hun regionale afkomst, en het was vooral hun participatie in de Romeinse
res publica die hun status kon verbeteren.
Wanneer we naar het politieke aspect van de Etruskische identiteit kijken, valt wel op dat dezelfde
ambtsnamen – voor zover we informatie hebben – terugkomen over heel Etruria. Zo was zilath overal
de hoogste functie en uit de Tabula Cortonensis blijkt ook dat er waarschijnlijk sprake was van
collegialiteit en annualiteit (aangegeven door de datering met twee eponieme magistraten). De functie
van zilath kon via allerlei epithetons nog verder gedefinieerd worden, zoals de zilath scuntnues in
Clusium, die mogelijk bevoegdheden over bouwen had. Er waren nog meer ambten, zoals maru en
purth, maar ook hier blijven dezelfde namen terugkomen91. Hun politieke constitutie kende dus op het
eerste – en zeer gebrekkige – gezicht veel overeenkomsten. De Etruskische steden lijken ook allemaal
rond dezelfde periode (ongeveer rond 500 v.Chr.) te hebben overgeschakeld van een monarchie op een
republiek92. Bovendien zien we dat – in de lijn van de suggestie hierboven dat externe druk voor een
groter groepsgevoel kan zorgen – de Etruskische steden ook geregeld samen tegen de Romeinen
vochten. Zo is er de samenwerking tussen Tarquinii en Faliscae in 358 v.Chr. en hielp Caere Tarquinii
in 353 v.Chr. In 311 v.Chr. zouden alle Etruskische steden behalve Arretium Sutrium belegerd hebben
om er de Romeinen te verdrijven en in 295 v.Chr. vochten Clusium en Perusia samen tegen Rome93. Het
is maar de vraag of deze samenwerking verder ging dan het zuiver pragmatische. Het gaat immers
doorgaans over steden die vrij dicht bij elkaar liggen en dus zelf rechtstreeks baat hadden bij een
Romeinse nederlaag. Opvallend is wel dat er een zekere beeldvorming lijkt te zijn geweest van wat het
nu was om Etrusk te zijn op het politieke vlak. Rond 432 v.Chr. blijkt het koningschap niet meer te
behoren tot dit ideaal en wanneer Veii in dat jaar – toen het nog steeds een koning had – werd
aangevallen door Rome, weigerden andere steden om haar te helpen94. Ook hier zijn pragmatische
redenen uiteraard mogelijk.
In het kader van een Etruskische identiteit moet de kwestie van de Etruskische Bond uiteraard ook
besproken worden. Zo herkent men in sommige inscripties de functie van zilath mechl rasnal. Gezien
de eerder vermelde mogelijkheid dat de Etrusken zich identificeerden met rasna of rasenna, werd deze
functie klassiek geïnterpreteerd als de hoogste magistraat van heel Etruria die dan het hoofd zou zijn
van de Etruskische Bond van XII volkeren, die later weer tot leven werd gewekt (vermoedelijk onder
Claudius, maar Augustus is ook een optie) en waarbij eerst aediles en later praetores Etruriae werden
aangesteld om deze bond voor te zitten. Rix interpreteert rasna echter niet als ‘Etruskisch’ maar als
‘volk’ in deze context en stelt hierbij ook dat de Romeinen steeds over de Etruskische volkeren spreken.
Daarnaast is er ook een mechlum rasneas clevsinsl zilachnve – dus in Clusium gezien de vermelding
van ‘clevsinsl’ – en een federale magistraat van het gehele Etruskische volk voor Clusium is niet echt
zinvol. De enige optie lijkt hier dan een soort afgevaardigde van de federale staat te zijn die toezicht
houdt in Clusium, maar dergelijke institutionele constructies worden door geen enkel ander bewijs
ondersteund. We zien ook dat er in de Tabula Cortonensis een zilath mechl rasnal is vermeld naast een
ander type zilath. Het gaat dus waarschijnlijk om een oppermagistraat van een bepaalde stadstaat en niet
om een soort president van de Etruskische federatie, om het op een anachronistische wijze uit te drukken.
Hieruit zou dan volgen dat men zich allereerst identificeert met zijn eigen stadstaat: dit is voor Etrusken
hun ‘volk’.
90
Bittarello, 2009, 230-233.
Deze worden nog steeds het meest uitvoerig besproken in: Lambrechts, 1959.
92
Becker, 2013, 353-354.
93
Voor een uitgebreide en kritische bespreking van de Romeinse oorlogsverrichtingen in Etruria, zie: Harris, 1971,
49-90.
94
Livius, Ab urbe condita, 5.1.3.
91
60
I. Theoretische kaders en romanisatie
Er lijkt dus niet meteen sprake te zijn
van een politieke federatie onder de
Etrusken – de zeer gedeeltelijke
samenwerking bij gevechten tegen
Rome spreekt dergelijke organisatie
alvast ten stelligste tegen – maar er was
wel een soort culturele en religieuze
band.
Jaarlijks
kwamen
vertegenwoordigers van de twaalf
grote Etruskische steden (slechts
enkele namen zijn bekend, maar
Clusium zat er meer dan waarschijnlijk
bij) samen bij de Fanum Voltumnae,
dat mogelijk niet ver van Clusium lag.
Dit was een pan-Etruskische schrijn
waar jaarlijks een religieus feest werd
gehouden, met sacrale activiteiten,
spelen en ontmoetingen die mogelijk
ook van economische aard waren. Er
wordt dus gesproken over twaalf
stadstaten, maar dit is een canoniek
getal en komt ook elders terug in de
context van banden tussen stadstaten.
Reliëf van de Etruskische bond (1ste eeuw n.Chr.). Enkel Vetulonia,
Mogelijk veranderde de samenstelling Vulci en Tarquinii zijn afgebeeld (Massa-Pairault, 1996, 13).
van deze steden ook met de tijd, maar
ze worden nooit allemaal opgesomd in onze bronnen. Er is sprake van één functie in deze bond;
waarschijnlijk kozen de vertegenwoordigers een soort hogepriester voor dat jaar die dan de rituelen
uitvoerde. Het lijkt echter niet dat deze bond ook een politiek karakter had, hoewel het natuurlijk wel
mogelijk is dat haar religieuze invloed soms als vrij bindend werd ervaren bij politieke uitspraken.
Sowieso was religie een bindende factor voor de Etrusken, zowel binnen de steden – waar de priesters
mogelijk ook gewoon magistraten waren – als binnen de gehele regio. De Etrusca Disciplina was
immers goed gekend en ontwikkeld en zal waarschijnlijk een element van samenhorigheid hebben
gevormd onder de Etrusken95.
Het Etruskische facet van de identiteit van inwoners van Clusium lijkt dus vooral religieus te zijn
geweest en niet zozeer politiek. Verder leek men zich vooral met de eigen stadstaat en clan te
identificeren en had dit een belangrijke symbolische waarde. Het belang van de familie en afstamming
zal nog duidelijk worden bij de bespreking van epitafen en tombes. Het feit dat men waarschijnlijk geen
sterke pan-Etruskische identiteit had, betekent niet alleen dat dit geen monolitische identiteit was die
werd vervangen door een Romeinse, maar het betekent bovendien ook dat de Romeinse overheersing
van Etruria, en de relatieve autonomie van de Etruskische steden daarbinnen (zie infra), waarschijnlijk
niet per se zo’n grote mutatie van de Etrusken hun identiteit met zich meebracht. Stadstaten konden
immers met vrij grote continuïteit blijven functioneren en de Etruskische religie werd zelfs na de
municipalisatie grotendeels ongemoeid gelaten en zelfs deels overgenomen door Rome (zie infra). Het
etnische karakter van de Etruskische identiteiten moet dus vooral binnen de stadstaat en familiebanden
gezocht worden en het is dan ook geen wonder dat men steden en familielijnen vaak een mythische
oorsprong gaf en hieruit prestige wilde halen96. Dit toont aan dat het Romeinse beeld van de Etrusken
als een sterk afgebakend geheel daadwerkelijk typisch Romeins is en de Etrusken waarschijnlijk eerder
een losse culturele en religieuze verwantschap onder zich voelden. Betekenisvolle veranderingen in
95
96
Becker, 2013, 364-367.
Scullard, 1967, 82.
61
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
identiteit en representatie moeten dus vooral op het lokale en zelfs familiale vlak worden gezocht. Ook
in dit opzicht is het funeraire materiaal uitstekend geschikt om ons in te lichten, gezien het grote belang
van familie en afstamming dat hierin wordt gepropageerd (zie infra).
2.3 Romanisatie en hellenisatie
2.3.1 Het cruciale probleem omtrent romanisatie en hellenisatie
Het laatste probleem omtrent de mainstream opvattingen over romanisatie, is misschien het meest
cruciale en fundamentele euvel dat moet opgelost worden in een nieuw model van dit proces. In de
meeste benaderingen wordt romanisatie tegelijk behandeld als explanandum én als explanans. Dit
betekent dus concreet dat romanisatie niet alleen een bepaald proces beschrijft, maar ook de uitkomst
daarvan waardoor het zichzelf zal verklaren. Deze circulaire redenering heeft romanisatie in grote mate
gemeen met de term ‘hellenisatie’. Dit werd door Mattingly zo verwoord: “What makes Romanization
and Hellenization particularly unhelpful constructs is that the terms are being used to describe both
process and outcome, so that the terms have become their own explanation”97. Zeker bij romanisatie is
dit element sterk aanwezig: romanisatie resulteert in geromaniseerd zijn, of met andere woorden:
Romeins zijn. Deze opvatting schept een beeld van romanisatie als een eenduidig en vrij eenvoudig te
verplaatsen proces dat overal kan worden toegepast om bevolkingen te ‘romaniseren’.
Hier is doorheen dit hoofdstuk al hevige kritiek op gegeven: het idee dat er zoiets bestaat als één
Romeinse identiteit waarbij dit proces eindigt, gaat niet op en de vele regionale studies die reeds vermeld
zijn, tonen dat romanisatie heel verschillende materiële culturen en identiteiten creëert, ook binnen
dezelfde regio. Een voorbeeld uit Etruria illustreert dit: Caere – dat in de loop van de 3de eeuw v.Chr.
het Romeinse burgerschap kreeg – zal pas op het einde van de 2de eeuw v.Chr. overschakelen van het
Etruskisch op het Latijn en dit op enkele decennia tijd, terwijl Clusium vrijwel meteen na haar
transformatie in een Romeins municipium in 89 v.Chr. deze transitiefase ingaat, maar dit duurt hier wel
bijna een eeuw98. Het is dus duidelijk dat er geen sprake is van één romanisatieproces dat resulteert in
één uitkomst. Bij hellenisatie lijkt de nadruk meer op een losser cultureel proces te liggen dan bij
romanisatie, waarschijnlijk door het politieke aspect dat deze laatste onderscheidt van het eerste. Hoewel
het hellenisme ook politieke aspiraties heeft – denk bijvoorbeeld maar aan de reeds vermelde stads- en
familiemythes in Etruria die uit Griekse voorbeelden werden overgenomen – is er hier uiteraard geen
sprake van enige politieke dwang. Dit maakt van romanisatie een complexer cultureel proces, met
politieke connotaties en consequenties, maar om de term romanisatie – en dit geldt ook voor hellenisatie
– werkbaar te maken, moet dit allereerst gezien worden als een proces en niet als een vaste uitkomst.
Daarnaast moet er hier ook stilgestaan worden bij de band tussen romanisatie en hellenisatie.
2.3.2 De verstrengeling van romanisatie en hellenisatie
Deze misvatting van het tevens beschouwen van een cultureel proces als haar uitkomst, wordt het beste
duidelijk bij het hellenisme in Etruria. Er is al heel vroeg een sterke Griekse invloed in Etruria:
vermoedelijk waren er al in de 8ste eeuw v.Chr. commerciële contacten en ook in Clusium is Grieks
aardewerk gevonden van een vroege datum. Belangrijk hierbij is dat dit aardewerk duidelijk gebaseerd
is op Griekse voorbeelden, maar toch lokale Etruskische elementen bevat; ook hier was het proces van
appropriatie al bezig. Deze Griekse invloed versterkte alleen maar, waardoor Blakeway zelfs stelt dat
de Romeinen de Etruskische overheersers als een half gehelleniseerd volk zagen 99. Dit is zeker niet
97
Mattingly, 2009, 285-286.
Kaimio, 1975, 220-221.
99
Blakeway, 1935.
98
62
I. Theoretische kaders en romanisatie
onwaarschijnlijk en ook niet uniek: uiteraard was er op dat moment al veel Griekse invloed in ZuidItalië. Zeker in de hellenistische periode, maar ook in de gehele 4de eeuw v.Chr., kwamen er allerlei
cultuurvormen uit het Oosten binnen. Belangrijk voor dit onderzoek is bijvoorbeeld de vermelde
overschakeling op urnen met een klinè-deksel. Ook in de tombes zien we hellenistische invloeden, zoals
de tombes met een tongewelf in Clusium in de 2de eeuw v.Chr. Deze invloeden kwamen mogelijk niet
zozeer rechtstreeks vanuit Griekenland, maar arriveerden mogelijk via Italische tussenstations,
aangezien Italië ondertussen zelf sterk hellenistisch was. Zo kwam dit type tombe immers al in de 4de en
3de eeuw voor in Apulia en in de 3de en 2de eeuw v.Chr. in Campania, hoewel het hier toch om andere
versies gaat100.
Het blijkt dat deze periode gekenmerkt werd door intense culturele interactie binnen Italië101, zonder dat
Rome hier steeds tussenzat als een mediator van hellenistische invloeden102. Zo was er onder andere ook
Apulische invloed in de versiering van friezen, vaasschilderingen en religie (bijvoorbeeld Orfisme en
elementen van de cultus van Demeter en Persephone). Omgekeerd was er ook Etruskische invloed in de
Apulische tombes door de introductie van een nieuw type dak met versiering. Deze culturele
uitwisseling ging terug op eerdere contacten in de archaïsche periode, vooral met Tarentum, dat in de
4de en 3de eeuw v.Chr. een soort tussenstation was geworden voor hellenistische invloeden, veel meer
dan Rome op dat moment103. De vele wisselwerkingen tussen Etruria en Rome zijn ook al even kort
vermeld; er was dus intense culturele interactie over geheel Italië. Etruria had een sterk hellenistisch
karakter en maakte deel uit van een brede hellenistische koinè in Italië. Toch zou men niet stellen dat de
Etrusken hierdoor niet langer Etruskisch waren, maar Grieks. Sterker nog: op dit ogenblik kan men het
hellenisme zelfs niet meer als puur Grieks zien, want het was toen eigenlijk al een complex van oosterse
invloeden en elementen104. Men moet dit gehelleniseerde karakter eerder zien als extra lagen in hun
culturele identiteit; een nieuw gamma aan middelen om zich uit te drukken, waar men dan lokaal een
selectie in maakt en dit ook aanpast aan de eigen noden en gebruiken. Zo werd Italië nooit een culturele
eenheid in de hellenistische periode, maar ontstonden er eigen culturen die deze hellenistische invloed
op een eigen manier incorporeerden. Op een gelijkaardige manier moet men het proces van romanisatie
ook zo bekijken en niet als een bepaalde vaste uitkomst waarbij men Romeins wordt105.
Dit punt wordt des te duidelijker wanneer we beseffen hoe intens hellenisatie en romanisatie met elkaar
verstrengeld waren. Vanaf de tweede golf van hellenisatie in Italië was er sprake van een nauwe band
met romanisatie. Het is pas vanaf deze periode dat Rome ook sterk gehelleniseerd is: Rome leek dus
lang minder cultureel ontwikkeld dan veel Italische steden en in de 2de eeuw v.Chr. was het eerder
Campania, en niet Rome, dat een centrum voor hellenisme werd in Italië106. Het is dus fout om te denken
dat Rome na de Tweede Punische Oorlog meteen het absolute centrum werd van Italië; hellenisatie was
gestaag bezig in Rome en dit zou nog enige tijd in beslag nemen. Er is dus geen sprake van een plotse
integratie van het hellenisme door Rome waarna romanisatie meteen kan beginnen, zoals Grimal
impliceert107. Het is hierbij ook zeker niet zo dat de hellenistische invloeden die zich dan wel vanuit
Rome verspreidden over de rest van Italië, ook als Romeins werden gezien. Waarschijnlijk zag men dit
in de eerste plaats als hellenistisch. De hellenistische vormen die verbonden waren met de Romeinse
macht werden tevens ook op een gedifferentieerde manier overgenomen door de rest van Italië.
100
Oleson, 1982, 77-78.
Maar ook vele eeuwen daarvoor was er al intense culturele en commerciële uitwisseling binnen Centraal-Italië.
Een kort overzicht hiervan vindt men in: Izzet, 2007, 223-233.
102
Dit idee is bv. sterk aanwezig in: Massa-Pairault, 1996.
103
Fischer-Hansen, 1993, 53-65.
104
Grimal, 1975, 16.
105
Dit is in de strikte zin van ‘Romeins worden’ bedoeld en niet in de meer flexibele en differentiële zin van
Woolfs ‘becoming Roman’: Woolf, 1998, 9.
106
Guldager Bilde, Nielsen & Nielsen, 1993, 7-12.
107
Grimal, 1975, 145.
101
63
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Zo zorgde de Romeinse overheersing zeker niet voor culturele homogeniteit en ondanks de vele
interacties binnen Italië, bleven er grote verschillen bestaan tussen de afzonderlijke regio’s. Op het vlak
van architecturale terracotta’s zijn Etruria en Latium bijvoorbeeld nauwe culturele bondgenoten, maar
op het vlak van Dorische friezen zijn ze elkaars tegengestelden. We zien ook dat de verspreiding van
bouwstijlen in Italië niet gelijkloopt. Zo zal het opus incertum in de 2de en 1ste eeuw v.Chr. weinig
voorkomen in Latium, Campania en de kolonies, terwijl opus reticulatum weinig voorkomt in Samnium,
Bruttium, Lucania en Etruria. Er is dus geen sprake van een soort homogene ‘romanisatie’. Zaken die
in de discussies over romanisatie als typisch Romeins worden gezien, zoals het oprichten van publieke
gebouwen en urbanisatie, verspreiden zich dus op verschillende manieren en zijn tevens doordrongen
van hellenistische vormen en stijlen108. Ook de Romeinen waren zich bewust van regionale stijlen en
wanneer in de tweede helft van de 1ste eeuw v.Chr. red-glaze ware uit Arretium dé populairste soort
ceramiek wordt, zullen de Romeinen dit dan ook consequent met de term ‘arretinum’ beschrijven. Op
deze manier werd het een echte merknaam, ook al werd het niet eens in Arretium geproduceerd109. Dit
duidt er meteen op dat producten die niet vanuit Rome zelf of Griekenland kwamen, zeker niet per se
een negatieve connotatie hadden voor Romeinen. Men was blijkbaar enthousiast om producten vanuit
Italië over te nemen en ze ook als Italisch te benoemen.
Het proces van romanisatie in Italië loopt dus vrijwel volledig gelijk met het proces van de hellenisatie
van Rome. Maar de verstrengeling gaat nog verder: de objecten die doorgaans als typische indicatoren
van romanisatie werden gezien, zijn juist sterk hellenistisch en komen voort uit een absorptie van de
hellenistische cultuur in Rome en Italië. Hierbij was het belangrijk voor een Romeinse aristocraat om
zich vertrouwd te tonen met de hellenistische cultuur en dit zorgde voor cultureel kapitaal. Zolang men
niet overging in decadentie, werd men toch nog gezien als 100% Romeins110. Dit bleef echter een
moeilijk evenwicht en er was ook kritiek op deze hellenistische invloed in Rome. Cato de Oudere is hier
het bekendste voorbeeld van, maar in het algemeen was de hellenistische tendens toch niet tegen te
houden111. Dit toont meteen ook aan dat er binnen gemeenschappen niet altijd een consensus is over de
rol die expliciete invloeden van buitenaf mogen spelen. Dit kan een onderwerp van hevig debat zijn en
tot verschillende stromingen en representaties leiden binnen dezelfde samenleving. Zo zullen de
Scipiones en hun aanhangers een heel andere stijl hebben qua representatie dan de aanhangers van
Cato112.
Pas onder Augustus – een figuur aan wie traditioneel de voltooing van het romanisatieproces wordt
toegedicht – wordt de hellenistische cultuur definitief ingebed in de Romeinse door een compromis te
vinden tussen traditionalisme en hellenisme. Zo zal de keizerscultus – voor velen een cruciaal element
in romanisatie – rechtstreeks voortkomen uit oosterse invloeden en vanuit Rome over het gehele rijk
verspreid worden als een teken van trouw aan Rome. Volgens Zanker ontstond in die periode een
volledig nieuwe beeldtaal die zich over geheel Italië verspreidde en daarmee gepaard ook een lading aan
normen en waarden. Dit pakket was uiteraard gebaseerd op de Romeinse mos maiorum, maar was tevens
ook sterk hellenistisch, zeker op het visuele vlak. Dit was een uniforme cultuur die werd gepropageerd
vanuit Rome, maar er was hierbinnen juist plaats voor lokale invloeden en adaptaties; er werd niets
opgelegd. Deze homogene beeldentaal liet iedereen in het Romeinse Rijk toe in de heropleving van de
klassieke cultuur te participeren zonder daarbij hun nationale identiteit te verliezen. Dit zorgde voor een
enorme culturele creativiteit in geheel Italië113. Er wordt verder in dit onderzoek nog teruggekomen op
de rol van Augustus in het gegeven van romanisatie, maar het is reeds duidelijk dat er ook onder hem
geen sprake kan zijn van één duidelijk Romeinse identiteit die overal in Italië wordt overgenomen, of
zelfs wordt gepoogd om op te leggen vanuit Rome. Het lijkt eerder om een brede Romeins-Italisch108
Wallace-Hadrill, 2008, 98-103.
Ibidem, 410-411.
110
Barchiesi, 2009, 98-114.
111
Dit proces van hellenisatie in Rome wordt uitvoerig besproken in: Isager, 1993, 257-276.
112
Dit debat wordt samengevat in: Grimal, 1975, 201-213.
113
Zanker, 1990, 331-338.
109
64
I. Theoretische kaders en romanisatie
hellenistische koine te gaan. Ondanks de hevige hellenistische invloed in de Romeinse cultuur zou men
de Romeinen toch geen Grieken noemen, ook niet louter op cultureel vlak. Toch ging hellenisatie dus
een onafscheidelijk deel uitmaken van romanisatie, of zoals Wallace-Hadrill het in 1994 stelde: “The
spread in Italy during this period of a material culture we call Hellenistic is one of the surest measures
of Romanization”114.
Uit dit alles volgt dat romanisatie en hellenisatie eigenlijk processen worden die binnen Italië zeer
moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn. Wallace-Hadrill wijst erop dat men dit, ondanks dit besef,
toch als twee verschillende processen blijft zien. Eerst is er dan de hellenisatie van Rome waarbij dit
wordt geabsorbeerd en verwerkt in de Romeinse cultuur, en daarna de romanisatie van Italië waarbij
deze Romeinse cultuur wordt verspreid115. Deze Romeinse cultuur was echter niet zo ‘Romeins’ en
geheel Italië was al in grote mate gehelleniseerd, wat ook verklaart waarom veel elementen van de
zogenaamde typisch Romeinse materiële cultuur zo makkelijk verspreid raakten. Zoals nog zal
geïllustreerd worden doorheen dit onderzoek, leunden veel ‘typisch’ Clusinische en Romeinse vormen
door deze Italisch-hellenistische koine dicht bij elkaar aan waardoor een omschakeling niet altijd zo
radicaal was of getuigde van een statement. Opnieuw is het hierdoor belangrijk om vooral naar die
beschikbare materiële cultuur van Clusium te kijken die het meest getuigt van een bewuste representatie:
het funeraire.
Verder beargumenteert Wallace-Hadrill dat er altijd al hellenistische invloeden zijn geweest in Rome
en dat de versterkte instroom sinds ca. 200 v.Chr. niet moet gezien worden als een nederlaag of een
erkenning van inferioriteit tegenover de Grieken (met een permanent eindresultaat), maar als een altijd
hernieuwbare dialoog, waarbij de dominante vorm van het helleense van dat moment constant
geïmiteerd wordt, zonder de eigen identiteit hierbij te verliezen. De intensiteit van dit proces varieert,
maar het is nooit compleet zolang er intens verkeer is. De onscheidbaarheid van hellenisatie en
romanisatie wordt bijvoorbeeld geïllustreerd door de verspreiding van hellenistische stedelijke modellen
die volgt op de verspreiding van Romeinse wegen en controle; het gaat deel uitmaken van hetzelfde,
geïntegreerde systeem. Het politieke feit van Romeinse dominantie wordt uitgedrukt door de stilistische
adoptie van hellenistische vormen. Volgens Wallace-Hadrill is het zo dat als Rome al een soort culturele
beschavingsmissie had116, deze dan afhankelijk was van de hellenistische cultuur, met Rome als een
soort tussenpersoon. Gezien het sterk politieke aspect van de ideale Romeinse identiteit, kon je dus ook
perfect cultureel Grieks zijn als Romeins.
Vanuit dit standpunt meent Wallace-Hadrill dat we hellenisatie als een cultureel proces kunnen zien en
romanisatie als een politiek proces, die onlosmakelijk verbonden zijn met elkaar117. Gezien het vorige
onderscheid dat tussen beide processen werd gemaakt inzake de politieke factor en gezien het belang
van het burgerschap in het ideale beeld van de Romein, lijkt dit een logisch idee. Dit gaat echter voorbij
aan de complexiteit van een cultureel proces zoals dat van romanisatie: hellenisatie is hier niet louter
een toegevoegd fenomeen; het is er een inherent onderdeel van. Er ontstaat een nieuw cultureel-politiek
proces dat Italische, Romeinse en hellenistische elementen combineert en uitdraagt. Het is een
appropriatie van vreemde invloeden in de Romeinse cultuur, die dan weer wordt verspreid en op het
lokale niveau weer wordt geapproprieerd. De nauwe band die ontstaat tussen de traditionele Romeinse
waarden (of die waarden die men toen toch als traditioneel zag) en de sterk hellenistisch geïnspireerde
beeldtaal die Zanker opmerkt, toont aan dat een scheiding tussen hellenisatie en romanisatie binnen
114
Wallace-Hadrill, 1994, 184-185.
Wallace-Hadrill, 2008, 18-20.
116
Een dergelijke visie van een Romeinse beschavingsmissie (zeker buiten Italië in het barbaarse Westen) wordt
gepropageerd door Grimal: Grimal, 1975, 43-44. In een meer afgezwakte mate stelt Hingley meer recentelijk een
gelijkaardige gedachtegang voor: Hingley, 2005. Hier zal (zie infra) een dergelijke opvatting niet gehanteerd
worden en wordt er juist beargumenteerd dat de aanmoediging van participatie van lokale personen door de
Romeinen (een fenomeen dat zelf sterk evolueert) vooral pragmatische redenen heeft en niet zozeer ideologische.
117
Wallace-Hadrill, 2008, 25-27.
115
65
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Rome en Italië artificieel en misleidend is door haar simplistische visie op cultuur en politiek. Deze
aspecten zijn immers ook met elkaar verbonden, wat duidelijk wordt in de Romeinse overname van de
heerserscultus maar ook in het gebruiken van mythes om familiale claims van Etrusken kracht bij te
zetten. Ook hellenisatie heeft dus een politiek karakter; of kan dat toch alleszins bezitten, afhankelijk
van het lokale gebruik van deze cultuur.
Net zoals men er bij hellenisatie al intuïtief van uitgaat dat men niet per se Grieks wordt door dit culturele
proces – een idee dat de facto vaak voortkomt uit de paradox dat de Romeinen anders Grieken zouden
zijn – moet men een dergelijke opvatting ook bij romanisatie hanteren. Het proces van romanisatie maakt
je dus niet per se een Romein. Daarbij hoeft het argument van het Romeinse burgerschap niet
doorslaggevend te zijn: tegenwoordig zien we ook nog dat het Spaanse burgerschap Baskische of
Catalaanse identiteiten niet transformeert in nieuwe waarbij men zich vooral Spanjaard voelt.
Burgerschap is één van de vele factoren die identiteit beïnvloeden, maar is niet allesbepalend en zal
afhankelijk van de context variëren in belang en impact.
Doorheen dit hoofdstuk is duidelijk geworden dat romanisatie onmogelijk een (vast) proces en tevens
een vaste uitkomst van dit proces kan beschrijven. Dit is onmogelijk door sterke regionale verschillen
doorheen het Romeinse Rijk – op eender welk moment – en de pluralistische aard van identiteiten
waardoor één Romeinse identiteit in de praktijk überhaupt niet bestaat. Er kan dus enkel sprake zijn van
een breed cultureel proces met politieke implicaties en differentiële uitkomsten door lokale
padafhankelijkheid en appropriatie, waarbij dit nieuwe lagen creëert in lokale identiteiten en dus ook
nieuwe mogelijkheden om zich uit te drukken. Dit proces moet tevens de gehele samenleving beslaan
en niet beperkt zijn tot de elite. Er is uitvoerig geïllustreerd wat er mis is met huidige opvattingen over
romanisatie, nu is het dringend tijd om te bepalen wat romanisatie wél is.
3. Romanisatie: een nieuw model
3.1 Romanisatie in de brede zin van het woord
Doorheen dit hoofdstuk werd beargumenteerd dat er drie cruciale problemen zijn met huidige modellen
van romanisatie. Een nieuw model moet de politieke focus verlaten om zo los te komen van een elitair
en institutioneel standpunt, niet langer uitgaan van een vaste Romeinse identiteit die wordt opgelegd
door dit proces en duidelijk afmeetbaar is aan de hand van materiële cultuur en niet langer pogen om
zowel een proces als de uitkomst van dat proces te beschrijven. Eerder werd er al gesteld dat recente
alternatieven voor romanisatie, zoals creolization of acculturation, niet toereikend zijn omdat ze te vaag
zijn en tevens slechts aspecten van het romanisatieproces beschrijven. Op deze manier moet een nieuw
model van romanisatie tegelijk specifieker zijn dan deze alternatieven – men moet meteen een idee
hebben over datgene waarover het nu gaat – en ook universeel zijn en toepasbaar zijn op alle relevante
contexten.
Dit universele karakter kan slechts bereikt worden als we romanisatie puur als een cultureel proces
beschouwen, een proces van interactie en niet langer als een bepaald eindproduct. Romanisatie moet in
feite culturele interactie benoemen tussen één bepaalde cultuur of groep, en een andere, waarvan één
van de twee uiteraard altijd Rome is. De enige constante is dus de participatie van Rome in deze dialoog,
maar overigens zijn zowel het verloop als de andere betrokken groepen variabel. Door louter te focussen
op culturele interactie met Rome, wordt er niet noodzakelijkerwijs gepretendeerd dat er één eindresultaat
is. Een dergelijke definitie zou – gezien de grote regionale verschillen – meteen betekenen dat dit proces
slechts op één bepaalde plaats met romanisatie zou kunnen worden benoemd. Het gaat echter om een
brede culturele interactie, een proces van acculturatie en appropriatie dat identiteiten muteert en
compliceert. Het biedt, net zoals de eerdere Griekse invloed, nieuwe manieren om zich voor te stellen
en uit te drukken. Dit gebeurt niet alleen bij de elite, maar ook bij de lagere klassen die deze nieuwe
66
I. Theoretische kaders en romanisatie
vormen overnemen, hetzij uit imitatie van de elite, hetzij uit een drang om een nieuwe basis voor
distinction te creëren (bijvoorbeeld als zij geen toegang hebben tot de basis die door de elite wordt
gebruikt). Tevens gaat de elite zich ook uitdrukken en definiëren in verhouding tot de lagere klassen, en
omgekeerd. Culturele processen – en dus ook romanisatie – spelen een cruciale rol in deze sociale
dynamiek, of men bepaalde culturele elementen nu enthousiast overneemt of net afwijst. De houding
van verschillende sociale klassen in dit proces kan net verhelderend zijn voor deze sociale
ontwikkelingen.
Op deze manier wordt romanisatie een proces dat lokale culturen transformeert en niet vervangt. Zo
stelde Dobesch al dat het romanisatieproces eerder een transformatie van de Etruskische cultuur
betekende en niet het einde ervan; men werd vlot geïncorporeerd in een algemene Italisch-Romeinshellenistische koine118. Dit is een proces met tweerichtingsverkeer. Overwonnen volkeren oefenen ook
invloeden uit op Rome – bijvoorbeeld bij de evocatio van vreemde goden door Rome – en zelfs door op
het lokale niveau bepaalde Romeinse invloeden te weigeren, bepalen ze zo mee de dynamiek van het
proces. Dit proces leidt door padafhankelijkheid en appropriatie (en dus verschillende noden en
gebruiken hierbij door een andere context) tot verschillende culturen en niet tot culturele homogenisatie.
Ook in het hellenistische Oosten is er op deze manier sprake van romanisatie, alleen zorgt dit proces
hier veel minder voor de doordringing van bepaalde culturele elementen die eerder Italisch-Romeins
zijn, omdat men er blijkbaar geen nood aan heeft.
Dit wordt ondersteund door het besef dat men er meestal intuïtief van uitgaat dat in een geval van
verovering, de cultuur van de overheerser zal domineren bij culturele interactie. Woolf wees er echter
reeds op dat dit niet altijd het geval is. Hierbij merkt hij ook op dat niet elk voortleven van oude tradities
een falen is van Romeinse kant en een teken van weerstand van lokale kant; deze relatie tussen cultuur
en macht is te simplistisch119. Enigszins in lijn met Woolf wordt er hier gesteld dat romanisatie geen
homogene identiteiten creëert die archetypisch Romeins zijn, maar eerder identiteiten waar het
Romeinse aspect in is doorgedrongen – dit kan evengoed in de vorm van verzet en weerstand zijn – en
dat deze culturen inderdaad tot gevolg hebben dat ze enigszins gelijkaardig zijn, net zoals de culturen in
hellenistisch Italië enigszins gelijkaardig waren en het vaak moeilijk was om Etruskische culturele
elementen van andere Italische te onderscheiden120. Het loslaten van het teleologische perspectief – het
anticiperen van een bepaald cultureel eindresultaat – helpt meteen om continuïteit en verschillen te
verklaren.
3.2 Scherper stellen van het model
In de brede zin van het woord betekent romanisatie hier dus gewoon culturele interactie met Rome. Dit
lijkt echter te breed om te voldoen aan één van de gestelde criteria: dat men meteen een idee moet hebben
over de tijds- en ruimteafbakening van dit proces. Volgens deze definitie zijn de vele interacties tussen
Rome en de Etrusken in de loop van het 1ste millennium v.Chr. ook onderdeel van romanisatie, net als
de uitwisselingen in de Keizertijd. Zo moeten de Etruskische invloeden op Rome inzake bouwen
(bijvoorbeeld de constructie van gewelven), religie, tombes (bijvoorbeeld in monumentale tumuli),
funeraire rites (bijvoorbeeld het houden van spelen bij begrafenissen) en taal (bijvoorbeeld Romeinse
aristocraten die hun zonen naar Etruria stuurden om het Etruskisch te leren)121 ook onder de noemer
romanisatie gerekend worden. In de brede zin van het woord ‘romanisatie’ zoals het hier wordt
voorgesteld, klopt dit ook. Maar er lijkt uiteraard nog iets inherents anders te zijn aan de periode die in
118
Dobesch, 1998, 107-108.
Woolf, 1998, 15. Wabersich (2005) analyseert het concept van weerstand uitgebreid in de context van
romanisatie en komt tot gelijke conclusies.
120
Warden, 2013, 363.
121
Een kort overzicht van Etruskische invloeden op Rome wordt gegeven in: Barker & Rasmussen, 1998, 292296.
119
67
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
dit onderzoek wordt behandeld: voor 200 v.Chr. lijkt deze culturele interactie veel minder intens te zijn
en is er uiteraard wel al sprake van militaire dominantie van Italië door Rome, maar nog niet van
politieke incorporatie – toch niet van het merendeel van het schiereiland.
Daarom is het noodzakelijk om een onderscheid te maken binnen dit romanisatieproces. Hier is gekozen
om de termen ‘zwak’ en ‘sterk’ te gebruiken om dit verschil aan te duiden, maar dit heeft geenszins
banden met de huidige termen ‘strong Romanization’ of ‘weak Romanization’. Het eerste duidt immers
op een doelgerichte imperialistische politiek van Rome om haar eigen cultuur op te leggen, en het tweede
gaat inherent niet over processen van acculturatie en culturele interactie122. Hier zal ‘zwakke
romanisatie’ verwijzen naar het brede culturele proces zoals dat hierboven eerst werd uiteengezet – dus
ook de vroege periode van interactie tussen Etrusken en Romeinen, maar ook Grieken en Romeinen,
etc. ‘Sterke romanisatie’ zal dan een meer intensieve fase in deze interactie betekenen, waarbij de
culturele dialoog letterlijk sterker is dan ervoor of erna, want ‘zwakke romanisatie’ heeft uiteraard geen
einddatum aangezien het om culturele interactie met Rome gaat op eender welk moment. Intuïtief weten
we dat met ‘sterke romanisatie’ de periode en de interactie wordt bedoeld op het einde van de Republiek
en het begin van het Principaat, wanneer geheel Italië overschakelt op het Latijn en geïncorporeerd
wordt in de Romeinse staat, en dit ook gaat uitdrukken via de augusteïsche beeldtaal. Maar wat is er dan
verschillend aan deze interactie ten opzichte van voorgaande en daaropvolgende? En waarom vindt deze
fase net op dat moment plaats?
Het antwoord schuilt in appropriatie en acculturatie. Zoals gezegd neemt men enkel zaken over als deze
nuttig zijn voor de persoon in kwestie in hun bepaalde context. Ik zal beargumenteren dat de culturele
dialoog met Rome op een bepaald moment zal versterken, omdat het op dat moment pas echt nuttig
wordt om deze interactie intensief aan te gaan op het lokale niveau. Kort gezegd: voordien was de
Romeinse cultuur en affiliatie met alles wat als Romeins werd gezien, niet prestigieus en eervol genoeg
om er zich intensief mee in te laten; het bood geen basis voor distinction. Het is pas vanaf de 2de eeuw
v.Chr. dat Rome zich echt gaan ontwikkelen is als een culturele metropool en ook het hellenisme
systematisch is gaan incorporeren in haar eigen cultuur. Dit is de eeuw van de ontplooiing van de
Latijnse literatuur en filosofie, in grote mate geschoeid op het hellenisme: Rome werd in sneltempo een
grote hellenistische stad en verkreeg na haar overwinning op Carthago een vernieuwd elan123. Op dit
moment werd Rome niet alleen aantrekkelijk omwille van haar cultuur, maar ook omwille van haar
politieke en militaire kracht. Rome werd een echte wereldmacht in deze periode – en niet langer slechts
een dominante macht binnen Italië – en affiliatie hiermee kon mogelijk nuttig zijn om de eigen status te
verhogen124, afhankelijk van de lokale context en opvattingen. Bovendien bood de ontwikkeling van
Rome tot echte wereldmarkt125 ook veel economische opportuniteiten en gecombineerd met de nieuwe
Romeinse wegen (zie infra), zorgde dit voor een grotere focus op deze metropool.
Dit ging tevens gepaard met een verandering in de Romeinse houding tegenover haar overwonnen
gebieden. Zoals in de loop van het tweede hoofdstuk zal aangetoond worden126, evolueert Rome van een
staat die een laissez-faire politiek hanteert en enkel trouw en gehoorzaamheid wenst van haar
bondgenoten, naar een staat die actieve participatie aanmoedigt en ook beloont, bijvoorbeeld door
aristocraten van buiten Latium of zelfs Italië in de Senaat op te nemen of door lokale elites de kans te
geven zich te tonen via het goed afgebakende augusteïsche representatiemodel. Dit proces van beloning
Of zoals Keay het verwoordt in “Italy and the West” (2001, IX): “[weak Romanization] can be used simply as
a convenient label that refers loosely to events involved in the creation of a new and unified political entity,
although it should not be used to describe the occurrence or direction of acculturation between Romans and nonRomans”.
123
Grimal, 1975, 347-350.
124
Dobesch, 1998, 144-147.
125
Dit wordt uitgebreid onderzocht in: Morley, 1996.
126
Zie infra voor een uitgebreidere uiteenzetting hiervan, met bibliografische verwijzingen. Dit is slechts een zeer
korte samenvatting van deze evolutie.
122
68
I. Theoretische kaders en romanisatie
versterkt exponentieel naar het einde van de 2de eeuw v.Chr. toe. Uiteraard past het proces van politieke
incorporatie van geheel Italië in de Romeinse staat hierin, maar zoals nog zal blijken in het geval van
Volaterrae, hoeft dit niet per se te betekenen dat men meteen gaat latiniseren of overschakelen op meer
Romeinse cultuurvormen van zodra men Romeins burger werd. Het zorgde in ieder geval voor grotere
mogelijkheden tot beloning en verrijking (sociaal en economisch), maar de mate waarin men hier ook
daadwerkelijk van wilde profiteren, varieerde per context. Men verplichtte dan ook niemand om te
participeren in het rijk – dus ideeën van romanisatie als een bewuste imperialistische politiek moeten
verlaten worden – maar men zag vanuit Rome steeds meer de nood en het nut in van het aanmoedigen
en belonen van participatie.
Dit komt mogelijk vooral uit pragmatische redenen voort en aangezien er in de loop van de 2de eeuw
v.Chr. ook steeds meer een vraag ontstond naar Romeins burgerschap bij sommige socii (zie infra), is
het mogelijk dat deze toename in het belonen van participatie ook uit een lokale vraag om actief te zijn
in het rijk is ontstaan. Voor de Romeinse elite bracht dit een versterking van hun positie en een vlottere
controle over het rijk met zich mee en op het lokale niveau kon dit voor extra prestige en stabiliteit van
de sociale orde zorgen. Maar essentieel is dat wanneer een gemeenschap niet wilde deel nemen aan deze
participatie in het rijk en dit niet als een eervolle praktijk zag, men dit niet moest doen. Rome bood het
aan als een optie, maar niet als een gebod. Zelfs bij de latere keizerscultus (gecombineerd met die van
Roma) hoefde dit niet per se samen te gaan met gevoelens van identificatie met het Romeinse ideaal.
Puur pro forma hun trouw bewijzen aan Rome was genoeg127 en dit komt geenszins overeen met wat
men traditioneel als romanisatie ziet. In de context van de definitie van ‘sterke romanisatie’ die hier
wordt voorgesteld, is dat wel het geval: het gaat immers om een mutatie van identiteiten door een
krachtige interactie met Rome, deze mutatie kan ook een negatieve richting hebben. Het lokale en
Romeinse perspectief komen dus samen om er zo voor te zorgen dat het zal lonen om intensief te
interageren met Rome en alles wat als Romeins wordt gezien. Lokaal nut en beloning door Rome
verklaren meteen ook waarom er geen intensieve culturele interactie is tussen Rome en bijvoorbeeld
Etruria gedurende bijna twee eeuwen na haar verovering. Dit tijdsdecalage illustreert ook meteen dat
romanisatie niet zomaar een louter politiek proces was, maar in zijn essentie net een sociaal en cultureel
proces.
Uiteraard heeft dit proces geen absolute begindatum, want hoewel het Romeinse perspectief – de mate
waarin men besluit om participatie en identificatie met Rome aan te moedigen – uiteraard min of meer
te dateren valt, valt de lokale nood om zich hierin in te schrijven uiteraard niet overal vast te pinnen op
één bepaald moment of bij één bepaalde groep. Op sommige plaatsen zal men vroeger een zekere nood
zien om dit proces intensiever aan te gaan, en op andere plaatsen net niet. Dit moment kan uiteraard ook
verschillen voor verschillende groepen binnen één locatie. Of men deze nood al dan niet voelt, is dan
ook essentieel contextueel van aard. Zo stelt Harris dat Umbria veel sneller latiniseerde en zich Romeins
ging gedragen – wederom, dit verwijst naar een differentieel beeld van wat Romeins nu was, zowel
intuïtief aangevoeld op het lokale niveau als uitgedragen door Romeinen – dan Etruria, net omdat de
steden en samenlevingen in Umbria minder ontwikkeld en prestigieus waren; men had er dus meer nood
aan dit sterkere proces128. Een dergelijke invulling van ‘sterke romanisatie’ verklaart meteen ook
waarom er nooit een massale overname was van meer Romeinse elementen in het hellenistische Oosten:
dit bood simpelweg geen voordeel op het lokale vlak – uitgezonderd politieke medewerking eventueel
– en men was er dus niet in geïnteresseerd. Ook hier moet er echter op regionale en lokale variaties in
de noden gewezen worden. Zo toonde Madsen onlangs voor de Romeinse provincie Bythinia et Pontus
aan dat er wel degelijk een zeker enthousiasme was om zich als ‘Romeins’ te identificeren, hoewel dit
127
Op een gelijkaardige manier zien we later bij de christenvervolgingen dat het voor de Romeinen vooral
belangrijk was dat ze de nodige rituelen uitvoerden zodat de Pax Deorum gewaarborgd bleef. Eenmaal dit pro
forma was gedaan, mocht men in private sfeer geloven wat men wilde; ook hier was er geen sprake van een missie
om één verlichte cultuur op te dringen. Voor een overzicht van het rituele karakter van de Romeinse religie: Scheid,
2003, 30-39.
128
Harris, 1971, 189-192.
69
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
dan over de periode van Trajanus gaat. Tegelijk wees hij er ook op dat dit bijvoorbeeld helemaal niet
het geval was in regio’s zoals Attica en het ging in Bythinia et Pontus ook essentieel over een politieke
identificatie129. Ook hier lijkt de mate waarin men nood heeft aan identificatie met het ‘Romeinse’ voor
prestige en representatie een cruciale rol te spelen. Zoals gezegd verplichtten de Romeinen ook niemand
om deze intensieve culturele dialoog aan te gaan, dus op sommige plaatsen gebeurde dit ook niet.
De lokale nood om zich al dan niet te affiliëren met vormen en elementen die als typisch Romeins
werden gezien gecombineerd met de mate waarin Rome dit aanmoedigde – maar nooit verplichtte –
verklaren een eventuele startdatum van het proces van ‘sterke romanisatie’ en waarom men het inzet.
Het verklaart echter niet waarom het nu zo anders is dan ‘zwakke romanisatie’ en waarom deze
intensieve fase op een bepaald moment ook stopt. ‘Sterke romanisatie’ onderscheidt zich van ‘zwakke
romanisatie’ omdat dit eerste proces essentieel gaat over representatie en identiteiten. Voorheen waren
er ook Romeinse invloeden, maar de overname ervan zorgde er niet voor dat men geassocieerd werd
met Rome en de Romeinen. Nu zal het interactieproces voor een transformatie van de habitus zorgen en
pas wanneer deze transformatie tot een complete doordringing van de notie van het ‘Romeinse’ in de
identiteit gezorgd heeft, zal dit proces eindigen. In deze intensieve fase zal het Romeinse aspect
doordringen als een volwaardig en goed ontwikkeld facet van de verschillende lokale identiteiten; het
gaat deel uitmaken van een complex repertoire van identiteitslagen die afhankelijk van de context
kunnen aangewend worden.
Het voorbeeld van de Caecinae is reeds gegeven: hoewel zij sterk met de Romeinse elite interageerden
en onderhandelden voor zichzelf en hun stad en zeker het Latijn spraken – en dit soms ook in epitafen
gebruikten in de 1ste eeuw v.Chr. – duurde het toch tot in de tweede helft van deze eeuw alvorens ze
deze epitafen opstelden en bleven veel lokale, typisch Volterraanse gebruiken (want de vermelding van
leeftijd is zeker niet algemeen voor Etruria, zie supra) gewoon doorleven. Niemand zal beweren dat deze
familie in de gehele 1ste eeuw v.Chr. niet geromaniseerd was, maar dit was slechts één goed ontwikkeld
aspect van hun identiteit, naast nog vele andere waarin traditie en continuïteit blijkbaar een grote rol
speelden. Dit nieuwe facet van hun identiteit kon men aanwenden wanneer dit nuttig was, bijvoorbeeld
bij een ontmoeting met een Romeinse aristocraat of wanneer men naar Rome ging, en juist achterwege
laten wanneer het zinloos was, bijvoorbeeld wanneer men tegen een boer van de ager volterranus sprak.
Dit betekent dus dat ‘sterke romanisatie’ niet een absolute ‘Romeins-wording’ signaliseert, maar dat het
Romeinse aspect – een cultureel en politiek ideaal – een volwaardig deel gaat uitmaken van hun identiteit
en mogelijk zelfs in meerdere facetten kan doordringen. Zoals zal blijken doorheen dit onderzoek is op
sommige plaatsen het Romeinse burgerschap een belangrijke katalysator voor dit proces, maar op andere
plaatsen vindt dit dan weer vroeger plaats en op nog andere met een grotere vertraging na de toekenning
van het burgerschap. Op sommige plaatsen zijn hierbij kolonies aanwezig, op andere dan weer niet. Er
is niet één oorzaak die bepaalt wanneer dit intensieve proces wordt ingezet: het hangt af van een complex
geheel aan lokale én Romeinse factoren, zowel op dat specifieke moment in de tijd als in de
voorgeschiedenis.
Dit sterkere proces eindigt dan wanneer dit Romeinse ideaal volledig is doorgedrongen in de identiteit
en representatie; er moet sprake zijn van een interiorisatie en een grondige transformatie van de habitus.
Dit hoeft zich niet op alle vlakken constant te uiten of zelfs maar op elk vlak tot uiting te komen, maar
het moet wel beschikbaar zijn in het gevoelsmatige repertoire aan identiteitsfacetten. Dit betekent ook
dat er mensen kunnen zijn in bepaalde gemeenschappen van wie we kunnen zeggen dat ze dit proces
niet hebben doorgemaakt. Gezien de nadruk die hier al werd gelegd op sociale competitie en emulatie,
lijkt dit eerder onwaarschijnlijk en zal men eerder ook sterk getekend worden door dit proces. Wanneer
immers de volledige gemeenschap rond je verandert, zal dit meer dan waarschijnlijk ook jouw
persoonlijke habitus sterk beïnvloeden. Desnoods kan dit ook door een radicale afwijzing van alles wat
Romeins is. Ook in dit geval maakt het ‘Romeinse’ immers een cruciaal deel uit van iemands identiteit
129
Madsen, 2009.
70
I. Theoretische kaders en romanisatie
en hoe men zichzelf ziet. Het klinkt logisch dat ook deze mensen fel beïnvloed zijn door het
romanisatieproces. Het gevolg van dit sterkere proces is ook niet dat iedereen nu ‘Romeins’ is: iedereen
die erbij betrokken is, heeft nu echter identiteiten die sterk getekend zijn (positief, maar desnoods ook
negatief) door het Romeinse politieke (dit kan burgerschap of ambten zijn, maar evengoed een streven
naar politieke erkenning vanuit Rome en het bekomen van burgerschap) en culturele ideaal, of hoe men
dit ideaal toch op het lokale vlak meent te zien. Dit hebben ze dus gemeenschappelijk, maar het is geen
gemeenschappelijke monolitische identiteit of een identiteit die als duidelijk ‘Romeins’ valt te
identificeren, zoals Woolf wel voorstelt (zie supra). Dit Romeinse aspect interageert immers constant
met andere identiteitsaspecten en kan dusdanig voor compleet verschillende reacties en gedrag zorgen,
afhankelijk van de context en de persoon.
Nadat het proces van ‘sterke romanisatie’ is beëindigd, stopt de culturele interactie met Rome uiteraard
niet. Hierna wordt het proces van ‘zwakke romanisatie’, waarvan ‘sterke romanisatie’ eigenlijk een
intensieve variant is, gewoon verdergezet. Culturele uitwisseling tussen Rome en bijvoorbeeld Clusium
blijft dus aanhouden. Vanuit een romano-centrisch standpunt lijkt dit vanzelfsprekend: er bleven continu
innovaties en veranderingen vanuit Rome naar Clusium en andere steden komen. Maar ook omgekeerd
was er culturele beïnvloeding: zo zal er in de Claudische periode een echte rage zijn van alles wat
Etruskisch was en dit zal in sterke mate de Romeinse mode kleuren. In de 2de en 3de eeuw n.Chr. waren
er nog duidelijk Etruskische invloeden op de grafkunst van Rome en Romeinse soldaten.
Traditionalistische opstoten zorgden er in deze periode ook voor dat oude Etruskische gebruiken, zoals
het matronymikon, weer opkwamen (zie infra). Culturele interactie verdween dus niet nadat het proces
van ‘sterke romanisatie’ was beëindigd, maar nam gewoon een ander en minder intensief karakter aan.
Dit wil meteen ook zeggen dat de Etruskische en vooral de Clusinische – aangezien Etrusken zich
waarschijnlijk vooral met hun stad en familie identificeerden – identiteit niet verdween wanneer het
proces van ‘sterke romanisatie’ werd beëindigd. Deze identiteit werd getransformeerd en was nu
doordrongen van de notie van het ‘Romeinse’, maar was nog wel een duidelijk herkenbare lokale
identiteit.
De volledige doordringing waarover werd gesproken, vraagt tijd. Deze diepgaande en geïnterioriseerde
mutatie van identiteiten zal waarschijnlijk niet op één generatie voltooid zijn (hoewel het uiteraard
mogelijk is) en zal ook niet op alle vlakken van de samenleving even snel of traag verlopen. Het
Romeinse aspect zal vermoedelijk sneller doordringen in bepaalde sectoren en moeilijker in andere. Zo
zal het aannemen van het Romeinse burgerschap vermoedelijk een kleinere stap zijn dan het zich
uitdrukken bijvoorbeeld met meer Romeinse funeraire gewoontes, waarvan het gebruik van het Latijn
in epitafen het meest opvalt. Het wegvallen van de Etruskische taal in geschreven bronnen – we weten
uiteraard zo goed als niets over de spreektaal – zal inderdaad één van de belangrijke factoren zijn in dit
proces en bijgevolg in dit onderzoek. Deze taal zal uiteindelijk uitsterven en dit werd door Dobesch ook
al opgemerkt als één van de cruciale elementen van de transformatie van de Etruskische cultuur. Dit
betekende dus echter niet dat men de regionale aspecten in hun identiteit verloor: deze werden slechts
gemuteerd. Zo kon men perfect een Romein zijn, maar toch ook Etruskisch-Italisch130. Nadat dit proces
is voltooid, zullen deze identiteiten uiteraard nog verder muteren, maar de grote stap inzake identificatie
met het Romeinse ideaal is reeds gezet. Dit vrij theoretisch klinkende punt wordt heel vanzelfsprekend
in het volgende citaat van Isayev: “Were they or did they think of themselves as Lucanian? The simple
answer to this would be: some of them, at certain times, and depending on who was asking”131. Alleen
kon men nu, na en gedurende dit proces van ‘sterke romanisatie’ in sommige situaties volmondig zeggen
dat men een Romein was, politiek én cultureel, zonder hierbij het regionale aspect van hun identiteit te
verliezen.
130
131
Dobesch, 1998, 109 & 147.
Isayev, 2009, 223.
71
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Het culturele aspect is belangrijk: het is bovenal een cultureel proces. Het politieke domein zegt niet
genoeg. Het gaat essentieel om identiteiten en representatie en het is niet omdat wij nu plots een deel
zouden worden van Frankrijk of Duitsland, dat wij ons ogenblikkelijk ook zo gaan identificeren en
representeren wanneer dit niet noodzakelijk is. Waarschijnlijk zal dit echter wel snel onze identiteit
diepgaand beïnvloeden en ook bepaalde opportuniteiten bieden voor sommigen tot actieve participatie.
Of dit nu steunt op een goede lokale ontvangst van dit soort gedrag, of juist af te rekenen krijgt met
vijandigheid, het is sowieso sociaal betekenisvol – dit soort gedrag gebeurt essentieel in verhouding tot
andere personen – en heeft belangrijke sociale en ideologische implicaties en gaat dus al snel verder dan
het puur pragmatische. In het geval van deze casestudy is de beste manier om deze geïnterioriseerde
verandering in identiteit en representatie af te meten aan de hand van die soort bronnen die dit domein
het beste weergeven: het funeraire. Burgerschap aannemen is één ding, maar dit ook uitdrukken in
officieuze epitafen, doorgaans enkel bestemd voor een publiek van familie en vrienden, is iets helemaal
anders. Al te vaak stelt men nog dat we zeker kunnen zijn dat iemand al dan niet het Romeinse
burgerschap had aan de hand van de taal van hun epitaaf132: dit is een misvatting en men vergeet dat het
hier om twee verschillende werelden gaat, de wereld van de overledenen die puur over identiteit en
representatie gaat, en de meer pragmatische wereld van de levenden. Veranderingen in de ene wereld
vallen zoals gezegd niet zomaar over te zetten in veranderingen in de andere. Aan de hand van het
funeraire kunnen we dus pogen – identiteiten zijn inherent complexe zaken om te bestuderen – om te
achterhalen in welke mate deze verandering in identiteit en representatie plaatsvindt en wat dit betekent
binnen het geheel van de samenleving.
Het model dat in de loop van dit hoofdstuk is uiteengezet, is niet eenvoudig of simpel toe te passen. Het
is net een complex model dat veel van de processen bevat die sommigen net voorstellen om het oude
begrip ‘romanisatie’ mee te vervangen. Feit is dat dit proces van romanisatie zodanig complex is dat het
niet één enkel mechanisme of domein van de samenleving beslaat, maar net een dynamische combinatie
hiervan. Zoals gezegd worden identiteiten op verschillende manieren en in verschillende objecten
uitgedrukt en beslaan ze verschillende domeinen. Het ene domein zal, afhankelijk van de lokale cultuur
en gewoontes, in grotere mate de locus van representatie en identiteit zijn dan het andere. Dit betekent
ook dat dit sterkere proces niet alleen kan variëren qua intensiteit en datering tussen verschillende regio’s
en sociale groepen, maar ook binnen deze groepen zal deze interactie sneller of sterker zijn op bepaalde
vlakken en op andere dan weer net niet. Dit hangt af van de gewoontes en de noden van die groep en
hun bredere samenleving. Zo kan het zijn dat er op het funeraire vlak bijvoorbeeld sneller een
interiorisering is van de notie van het ‘Romeinse’ dan binnen de religieuze sfeer, of net andersom. De
interactie op al deze vlakken maakt echter wel deel uit van hetzelfde intensieve proces, waarbij de
mensen hun habitus wordt getransformeerd. Dit is een geleidelijk proces dat niet op alle vlakken op
hetzelfde moment gebeurt. Daarom is het ook belangrijk om een zo breed mogelijk zicht te hebben op
de culturele en sociale ontwikkelingen binnen een gemeenschap om zo één bepaald cultureel aspect niet
voor te trekken of voor te stellen als hét symbool van romanisatie. Een differentieel proces vereist ook
een differentiële focus.
In dit onderzoek is ervoor gekozen om het funeraire bronnenmateriaal te nemen als primaire bron om
dit proces mee te bestuderen. Idealiter zou men hiervoor dus verschillende types bronnen moeten
combineren, die heel verschillende ideologische en sociale ladingen hebben om zo een meer
gedetailleerd en compleet overzicht te krijgen van dit proces. Zoals reeds werd uiteengezet in de
inleiding, is er voor het geval van Clusium echter nauwelijks ander materiaal dan het funeraire
voorhanden en zorgt de beperkte schaal van dit onderzoek ook voor een focus op de evolutie van
funeraire luxe in het kader van romanisatie. Het funeraire is gezien deze beperkingen hier dus de beste
optie, maar ik stel zeker niet dat dit de enige en ultieme bron is hiervoor.
132
Een dergelijke gedachtegang vinden we soms ook terug bij Rix, die op basis van het voorkomen van een naam
in een epitaaf die niet compatibel is met Romeinse praenomina uit de 1ste eeuw v.Chr., besluit dat deze epitaaf dan
zeker voor 89 v.Chr. (en dus de lex Iulia) moet gedateerd worden: Rix, 1956, 158.
72
I. Theoretische kaders en romanisatie
Heuristisch gezien moet er dus rekening worden gehouden met de verschillende snelheden waarmee het
romanisatieproces verloopt, zowel op ruimtelijk, sociaal als cultureel vlak. Dit hangt rechtstreeks vast
aan de lokale context: de voorgeschiedenis en de sociale dynamiek. Men moet kijken naar de processen
van representatie binnen het sociale kader om het romanisatieproces aan af te meten. Hiervoor zijn de
besproken theorieën en kaders cruciaal. Ze moeten met elkaar gecombineerd worden op een
geïntegreerde manier om zo het gedrag van personen en groepen te kunnen analyseren. Deze complexe
dynamiek kan uiteraard veralgemeend worden voor een bepaalde eenheid om zo een duidelijk verwoord
onderzoeksresultaat te genereren dat bovendien makkelijk vergeleken kan worden in comparatief
onderzoek. Het lijkt echter het best om dit niet te doen buiten één min of meer duidelijk afgebakende
gemeenschap, want we zullen zien dat er zelfs binnen dezelfde stad en haar territorium grote verschillen
kunnen zijn. Naarmate de schaal van eventueel comparatief onderzoek dan toeneemt, kan een grotere
mate van veralgemening uiteraard nuttig zijn, maar ook dit heeft zijn grens. Deze grens zal dan in
hoofdzaak afhangen van het lokale patroon dat men ziet: hoe meer differentieel het is, hoe minder
werkbaar een veralgemening zal zijn.
Tot slot moet er ook op gewezen worden dat dit model van romanisatie essentieel tot stand is gekomen
na onderzoek van de Etruskische context en vooral ontworpen is met Italië in het achterhoofd: het is
mogelijk dat andere en herziene contexten dit model tegenspreken of voor een aanpassing ervan zorgen.
Dit moet dan door verder onderzoek uitgewezen worden. Nu zullen deze theorieën – niet alleen die van
romanisatie, maar ook die van sociale interactie en identiteiten – toegepast worden op de funeraire
cultuur van Clusium, om deze in een sociaal betekenisvol kader te zetten en hopelijk ook enkele zaken
te verklaren; en dan vooral de daling in de funeraire luxe.
73
74
II. Politieke en economische achtergrond
“The Etruscans, as everyone knows, were the people who occupied the middle of Italy in early Roman
days and whom the Romans, in their usual neighbourly fashion, wiped out entirely to make room for
Rome with a very big R.”
Lawrence, 1950, 9.
Doorheen dit hoofdstuk zal de politieke situatie in de hellenistische periode overlopen worden. Dit zal
een illustratie zijn bij het model van romanisatie dat in het vorige hoofdstuk werd voorgesteld en zal
tegelijkertijd ook licht werpen op de socio-economische omstandigheden in de 2de en 1ste eeuw v.Chr.
Enkele grote discussies zullen hier verkort aan bod komen, zoals de debatten omtrent de census van
Rome, de impact van kolonies en de hoeveelheid ager publicus. Het is hierbij niet de bedoeling om deze
discussies definitief te beslechten, maar om te bespreken in hoeverre het relevant is voor dit onderzoek.
Dit hoofdstuk zal helpen om de culturele ontwikkelingen te kaderen en om de conclusies van dit werk
beter te kunnen situeren in de politieke en economische omstandigheden van deze periode. Allereerst
zal er een korte voorgeschiedenis worden gegeven van de militaire verrichtingen tussen Etruria en Rome
en wat dit concreet betekende voor de inwoners van Clusium. Hierna wordt er even kort stilgestaan bij
de mobiliteit in die periode binnen Centraal-Italië en bij de vele interacties waartoe dat leidde.
Vervolgens komt de discussie van de kolonie van Clusium en haar stichtingsdatum aan bod. Daarna
volgt er een drieluik waarbij de waarde van het Romeinse burgerschap voor de socii, de
Bondgenotenoorlog en de effectieve toekenning van het burgerschap door Rome en haar gevolgen
worden besproken. Hierna worden de verschillende theorieën over de censuscijfers overlopen en wat ze
mogelijk op het lokale vlak betekenden. Ten slotte wordt de hiervoor vermelde Romeinse politiek van
steeds grotere beloning om te participeren geïllustreerd aan de hand van concrete personen die hiervan
gebruik maakten. Hier zal ook de rol van Augustus in het hele romanisatieproces geëvalueerd worden.
Er zal gereflecteerd worden over het inleidende citaat van dit hoofdstuk: vormde Rome haar overwonnen
gebieden inderdaad op cultureel en politiek vlak helemaal om, waarbij traditionele elementen werden
uitgewist? In het vorige hoofdstuk heb ik op dergelijke notie kritiek gegeven vanuit een meer theoretisch
standpunt, maar laat ons dit nu in de praktijk nagaan.
1. Verovering en controle
1.1 Militaire geschiedenis met Rome
De militaire campagnes tussen Etrusken en Romeinen zijn slechts gedeeltelijk gekend1 en onze kennis
hiervan steunt in grote mate op passages bij Livius. Zoals vermeld was er sowieso al een lange traditie
van conflicten en gevechten tussen Rome en Veii en de verovering van Etruria door Rome startte dan
ook echt wanneer Veii in 396 v.Chr. brutaal onder haar controle werd gebracht. Vanaf dat moment
begon een resem aan conflicten waarbij Rome doorgaans aan het langste eind trok en de Etruskische
steden verplicht waren om indutiae van enkele decennia of zelfs jaren aan te gaan. Dit waren voorlopige
wapenstilstanden, doorgaans van één jaar of enkele jaren, en ze boden dus weinig stabiliteit op langere
1
Het standaardwerk van Harris over de romanisatie van Etruria is nog steeds de referentie op dit vlak: Harris,
1971, 49-90. Ondertussen is er een meer recent – maar wel vrij beperkt – overzicht van deze militaire verrichtingen
in de bundel “The Etruscan World”: Jolivet, 2013, 151-179.
75
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
termijn. De vele conflicten in deze periode – bijvoorbeeld tussen Rome en Tarquinii en Faliscae in 358
v.Chr. of tussen Rome en Tarquinii en Caere in 353 v.Chr. – betekenden dus dat er telkens een
voorlopige wapenstilstand werd getekend en dat er geen definitieve regeling was van een eventuele
vrede. We zien dan ook dat de Etruskische steden deze verdragen regelmatig verbraken en de oorlog
met Rome weer opstartten. Zo kreeg Tarquinii in 308 v.Chr. een wapenstilstand van 40 jaar opgelegd,
maar verbrak het die al door mee te vechten bij Sentinum met de Galliërs, Umbriërs en Samnieten in
295 v.Chr. Wat de oorlogsverrichtingen betreft bij de meer noordelijke steden, weten we dat alle
Etruskische steden – behalve Arretium – in 311 v.Chr. Sutrium belegerden om de Romeinen er te
verdrijven. We weten dat Perusia en Cortona – twee buursteden van Clusium – in 308 v.Chr. een
wapenstilstand met Rome ondertekenden. Dit betekende de facto dat Rome vrij kon opereren in het
noorden en er waren dan ook Romeinse militaire operaties in de territoria van Volaterrae in 298 v.Chr.
en van Clusium en Perusia in 295 v.Chr., waarschijnlijk vanwege de aankomende dreiging van
Sentinum.
Sentinum was het begin van het einde van de Etrusken en na enkele verdere conflicten, werd Etruria
definitief veroverd rond 281 v.Chr. Vanaf dan veranderde Rome het geweer van schouder en wilde ze
de relaties met deze nieuwe socii op een meer duurzame manier vormgeven. Daarom stapte ze af van
het oude systeem van tijdelijke indutiae en ging men nu standvastigere verdragen gebruiken. Deze
kwamen in twee vormen: foedera aequa en foedera iniqua. Hierbij werd er dus een langdurig verdrag
afgesloten tussen Rome en de veroverde factie. Deze laatste werd hierbij officieel een bondgenoot van
Rome en in theorie was dit verdrag voor onbeperkte duur geldig. Dergelijke verdragen boden technisch
gezien de kans voor de overwonnen partij om bepaalde voorwaarden en rechten te verkrijgen. In principe
betekende de eerste soort dat het om een verdrag tussen twee gelijke machten ging en de tweede dat het
veeleer over een onderwerping ging met opgelegde voorwaarden, maar de facto kwamen ze allebei op
het tweede neer. Het werden ongelijke verdragen waarbij Rome haar wil kon opleggen zoals het haar
beliefde. Het overtreden van dit verdrag kon tot zware straffen leiden, zoals de volledige vernietiging
van Volsinii in 264 v.Chr. illustreert, waarna de inwoners verplaatst werden naar Volsinii Novi. Op een
gelijkaardige manier werd Falerii in 241 v.Chr. vernietigd. Rome had nog meer imperialistische trekjes:
zo stichtte ze soms ook kolonies op veroverde gebieden en ging ze wegen aanleggen om het gebied beter
controleerbaar, maar vooral ook navigeerbaar te maken voor haar legers die de Galliërs in het noorden
onder de knoet moesten houden2.
Deze laatste twee elementen worden straks nog uitgebreider besproken, maar het volstaat hier al om te
zeggen dat Rome vooral in Zuid-Etruria en langs de kust grond lijkt te hebben geconfisqueerd voor
kolonies. Het meeste ager publicus in Etruria bevond zich dus in deze zones en het noorden lijkt niet
hard getroffen te zijn hierdoor. Alle Romeinse kolonies die we kennen van voor Sulla, bevinden zich
langs de kust of in het zuiden. Het gaat dan vooral om Cosa, Sutrium, Heba, Nepet en Graviscae, die in
de loop van de 3de en ook nog in het begin van de 2de eeuw v.Chr. werden gesticht. Het ging hierbij
telkens om grond die geconfisqueerd werd bij de nederlaag van een stad, zoals Vulci in 281 v.Chr.
waarna in 273 v.Chr. Cosa werd gesticht op haar territorium. In het noorden lijken dergelijke massale
confiscaties dus niet te hebben plaatsgevonden, toch zeker niet genoeg om kolonies te stichten. Uit de
vrij beperkte lijst van kolonies en de vrij uitgebreide lijst van conflicten tussen Etrusken en Romeinen
blijkt dan ook dat het zeker niet een algemeen beleid was om na elke overwinning op een stad een deel
van haar territorium te confisqueren om er een kolonie in te planten. Het aantal confiscaties lijkt dus
veel beperkter te zijn dan vroeger werd gedacht3.
2
3
Harris, 1971, 52-63.
Roselaar, 2010, 41-44.
76
II. Politieke en economische achtergrond
Gezien de goede en vruchtbare
landbouw in het noorden, is het
misschien verwonderlijk dat er
hier
niet
meer
werd
geconfisqueerd, maar hier zijn
volgens mij waarschijnlijk twee
redenen voor. Allereerst had Rome
een minder lange geschiedenis van
conflicten met deze steden. Het is
niet toevallig dat Veii het hardst
werd aangepakt na haar definitieve
nederlaag en deels verwoest werd
waarbij
de
rest
werd
geconfisqueerd4. Mogelijk zag
men dus minder de nood om de
noordelijke steden te straffen. De
belangrijkste
reden
is
waarschijnlijk dat deze gebieden
gewoon niet zo praktisch waren
om te confisqueren. Ze lagen
verder van Rome dan Zuid-Etruria De Romeinse en Latijnse kolonies van voor Sulla zijn aangeduid in het
en waren niet zo goed bereikbaar zwart (Barker & Rasmussen, 1998, 268).
via de toen nog eerder primitieve
wegen. Cosa en andere kustkolonies lagen ook verder van Rome, maar waren uitstekend ontsloten via
de zee, wat ook voor de bloei van Cosa zorgde. Hoe dan ook, het Noorden kon in grote mate doorgaan
alsof er op het eerste gezicht niets was veranderd met hun nederlaag tegen de Romeinen.
Vervolgens zal hier nog kort het verdere militaire verloop van Etruria gegeven worden. In de Tweede
Punische Oorlog was Hannibal erg actief in de regio, maar dit zou niet tot een massale overloop van de
Etruskische socii hebben geleid. Enkel Arretium zou tot een defectio zijn overgegaan in de loop van de
oorlog en werd een soort centrum voor sympathisanten van Hannibal. Dit zou dan ook mogelijk de reden
zijn dat Arretium in 205 v.Chr. zo’n gulle bijdrage leverde aan Scipio: het ging over maar liefst 3.000
schilden, 3.000 helmen, 50.000 werpsperen en speren, bijlen, schoppen, sikkels, manden, handmolens
en tarwe voor 40 oorlogsschepen5. Mogelijk was het een straf voor dit verraad aan Rome. Deze passage
van Livius bewijst alleszins ook dat de schade die Etruria had opgelopen tijdens de oorlog, blijkbaar
toch nog meeviel en niet zo desastreus was als men vaak heeft gedacht. Schade zal er mogelijk wel zijn
aangericht en de Etruskische steden waren zeker heel wat arbeidskracht verloren, maar blijkbaar leken
ze zich hier vrij snel van te herstellen. De algemene economische hoogconjunctuur van de 2de eeuw
v.Chr., ook in Rome, getuigt hiervan (zie supra). Deze heropleving zal grotendeels ook te maken hebben
met de zeer beperkte aanwezigheid van latifundia in het noorden en het feit dat er nu vrede was en dat
dit dus ook markten en uitwisseling stimuleerde6. De implicaties van de burgeroorlogen van de 1ste eeuw
v.Chr. zullen later nog aan bod komen en er is reeds vermeld dat Perusia in 40 v.Chr. quasi volledig
vernietigd werd, nadat het een bolwerk was geworden van aanhangers van Marcus Antonius.
4
Harris, 1971, 41.
Livius, Ab urbe condita, 28.45.
6
Harris, 1977, 56-58.
5
77
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
1.2 Controle via de elites
Deze trouw aan Rome tijdens de Italische campagnes van Hannibal lijkt misschien enigszins vreemd
wanneer men de verplichtingen van de socii aan Rome in acht neemt. Zo vloeide er met grote
waarschijnlijkheid enige rijkdom weg naar Rome hoewel er niet officieel tribuut werd gevraagd.
Daarnaast moest men ook troepen leveren en de kosten hiervoor bovendien zelf betalen; men moest hun
soldaten dus voorzien van voedsel en uitrustingen. Hier tegenover stond dat de socii eigenlijk met niet
veel meer beloond werden dan het recht om voort te bestaan. Ze kregen wel een klein deel van de buit
die de Romeinse oorlogen met zich meebrachten, maar voor de campagnes in het oosten zal dit
waarschijnlijk vrij beperkt zijn gebleven7.
Er waren mogelijk twee redenen waarom men niet massaal in opstand kwam: ten eerste dacht men
misschien dat Rome wel zou winnen en wedde men dus vooral pragmatisch op het juiste paard. De
tweede reden is echter dat de lokale elites zich gesteund zagen door Rome. Rome had zo’n beperkte
bureaucratie in die periode – en in zekere mate geldt dit voor de gehele Romeinse geschiedenis in het
westen – dat ze deze veroverde gebieden onmogelijk rechtstreeks met eigen magistraten kon controleren.
Daarom legde men contacten met de elites, die in ruil voor trouw aan Rome hun lokale positie versterkt
zagen. Hier heeft Terrenato dus essentieel gelijk met zijn concept van elite negotiation dat de politieke
banden tussen Rome en Etruria – en ook andere veroverde gebieden – geregeld en onderhandeld werden
via de elites, maar romanisatie gaat uiteraard over meer dan puur het politieke vlak. In de context van
vrij losse en vage verdragen konden de lokale elites zo gunsten en betere voorwaarden bekomen voor
de eigen groep en stad. Dit waren compromissen die steeds moesten heronderhandeld worden om zo de
goede relaties tussen beide partijen te verzekeren. De elite zag zo haar positie gewaarborgd en Rome
was er vrij zeker van dat de socii trouw bleven met een minimum aan inspanningen8. Via deze
onderhandelingen konden lokale elites ook banden met Romeinse elites aanknopen, mogelijk in de vorm
van patronage. Zo vermeldt Livius vroege banden tussen de Romeinse gens Fabia en de ager clusinus
vanaf de jaren ‘390 v.Chr. en Fabius Rullianus is er ook actief in 311 v.Chr. Dit zou mogelijk op banden
van patronage kunnen wijzen, maar hier is geen epigrafisch of expliciet literair bewijs voor9.
Mogelijk bracht deze mediërende rol prestige mee op het lokale vlak als men zo de situatie van de
gemeenschap kon verbeteren, maar het is uiteraard ook mogelijk dat deze elites als verraders werden
gezien. Dit hangt waarschijnlijk in sterke mate af van lokale opvattingen en de specifieke
oorlogsverrichtingen en -maatregelen van Rome tegenover die specifieke gemeenschap. Het is ook niet
ondenkbaar dat de bestaande elites soms niet wilden meewerken of werden gepasseerd door Rome in
het voordeel van nieuwe elites die zo via dit systeem konden opklimmen in de lokale hiërarchie, indien
men deze positie in de communicatie met Rome lokaal waardeerde. Controle was controle voor Rome,
wie het nu in de praktijk uitvoerde.
Harris heeft een iets andere visie op dit systeem van controle via de elite en stelt dat de eerder vermelde
foedera geen verdragen waren tussen een veroverde stad en Rome, maar tussen de elite van die stad en
Rome10. Dit lijkt echter een verwarring te zijn van een officieel instituut – de standvastige verdragen –
met een officieus mechanisme om dit instituut in de praktijk om te zetten – onderhandelingen via de
elite. Een dergelijk systeem van onderhandelingen met lokale elites bestond waarschijnlijk al in de tijd
van de indutiae – met wie anders zou men immers gecommuniceerd hebben? – maar de overschakeling
op foedera was waarschijnlijk een antwoord op een onhoudbare politieke situatie. Het systeem van
indutiae bleek gezien de vele conflicten duidelijk niet te werken en er was nood aan een definitieve
oplossing voor het statuut van de onderworpenen, waarbij deze kanalen van communicatie ongetwijfeld
ook standvastiger werden en meer garantie op inspraak opleverden. De foedera brachten zo
7
Harris, 1977, 56-57.
Terrenato, 1998a, 108-113.
9
Pack, 1988, 13.
10
Harris, 1971, 114.
8
78
II. Politieke en economische achtergrond
waarschijnlijk versterkte banden met de elite met zich mee, maar het lijkt geen fenomeen te zijn dat zich
beperkte tot de elite11.
Hoe het ook zij, dit systeem bleek goed te werken en kon soms effectief de positie van de elite binnen
hun stad redden. Vrij dicht bij Clusium zien we zo dat Arretium in 302 v.Chr. te maken krijgt met een
opstand. Livius spreekt in deze context over “plebs” dus het is waarschijnlijk geen slavenopstand, maar
de Arretijnse elite – waaronder vooral de Cilnii van wie Maecenas een lid was – riep sowieso de hulp in
van Rome. Deze antwoordde vlug en bracht de opstand meteen tot een einde en verzekerde zo weer de
positie van de elite. De redenen voor deze opstand zijn onzeker, maar blijkbaar vond Rome het meer
opportuun om de huidige, meewerkende elite op hun plaats te laten in plaats van het risico te lopen om
met een nieuwe machtsgroep te worden geconfronteerd die weigerde om in het systeem te stappen.
Bovendien hebben we reeds gezien dat Etrusken op respect konden rekenen indien ze zich inzetten voor
de Romeinse res publica. Een enigszins gelijkaardige situatie is die van Volsinii. Zoals gezegd werd de
stad vernietigd in 264 v.Chr. Dit was rechtstreeks het gevolg van een slavenopstand in de stad die de
bestaande orde bedreigde. Hierop reageerde Rome meteen en ze besloot de gehele stad te vernietigen12.
De redenen hiervoor zijn onzeker, misschien was het een straf omdat de elite niet capabel was gebleken
om de controle te behouden of misschien was de heersende elite gesneuveld in deze opstand waardoor
Rome nu moeilijk relaties met deze opstandelingen kon aangaan. Tot slot meent Lambrechts ook een
dergelijke tussenkomst van Rome – zij het dan iets vreedzamer – te herkennen in Volaterrae rond 300
v.Chr., maar er zijn geen absolute bewijzen voor een opstand in deze stad13.
De relatieve continuïteit in de elites van Clusium14 en Volaterrae15 illustreert dat dit systeem loonde voor
de lokale elites, maar dat het tegelijk ook kansen bood om op te klimmen. Zo zien we dat er zich op het
einde van de 4de eeuw v.Chr. een nieuwe aristocratische groep van een veertigtal families vormt in
Clusium. Gedurende de hellenistische periode blijft ze vrij constant, hoewel er af en toe nieuwe families
bijkomen (zeker in de 1ste eeuw v.Chr., zie infra) en oude verdwijnen. Het is verleidelijk om de formatie
van deze groep te zien in het kader van de Romeinse overheersing en als een teken dat medewerking
met Rome loonde, maar gezien de verdere conflicten na 300 v.Chr. – toen deze groep reeds gevormd
was – lijkt het vooral om interne ontwikkelingen te gaan die hoogstens ten dele op Rome zijn afgesteld.
De latere evolutie van deze groep die standvastig is, maar fluctueert, lijkt vooral te wijzen op een
apathische houding van Rome en de continuïteit van de interne strijd om deel uit te maken van de elite.
Er lijkt geen absolute bescherming te zijn van een afgebakende elite, maar enkel van hetzelfde systeem.
In deze vroegere periode lijkt er ook nog niet veel sprake te zijn van een eervolle samenwerking met
Rome die zorgt voor lokaal prestige en dus grond is om zich op te werken. Het is mogelijk zelfs door
het onvermogen van de oude elite om Rome – en tegelijk ook de Gallische dreiging vanuit het noorden
– af te weren dat er zich juist een nieuwe vormt. De elitaire dynamiek vertoont dus vooral tekenen van
continuïteit16. Dit is meteen een kanttekening bij Terrenato’s principe van elite negotiation waarbij men
alles via de bestaande elites blijft doen (zie supra). Rome leek vooral die elites te gebruiken die het meest
nuttig waren op dat moment.
11
Munzi, 2001, 43.
Harris, 1971, 115-117.
13
Lambrechts, 1959, 23.
14
Benelli, 2009a, 157.
15
Terrenato, 1998a, 108.
16
Benelli, 2009a, 157.
12
79
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
1.3 De lokale situatie onder Romeins bewind
Continuïteit lijkt ook op andere vlakken het sleutelwoord te zijn. Ook de lokale magistraturen en
instituten blijven gewoon verder functioneren in deze periode17. In deze context kan men ook de Cippus
Perusinus (3de of 2de eeuw v.Chr.) en de Tabula Cortonensis (300-250 v.Chr.) plaatsen die beide een
contract zijn in verband met het gebruik van grond. Belangrijk is hier dat ze beide lokale en traditionele
functies vermelden zoals zilath18. Zoals gezegd is er ook continuïteit in het nederzettingspatroon en lijkt
er geen spoor te zijn van latifundia of andere nieuwe uitbatingsvormen voor deze regio, toch niet in de
omgeving van Clusium. Doorheen dit onderzoek zal blijken dat er ook op het funeraire vlak vooral
continuïteit is en dat de evoluties hierin vooral in de lokale ontwikkelingen te plaatsen vallen. De
onderwerping aan Rome lijkt dus op het eerste gezicht niet zoveel veranderd te hebben aan het
alledaagse leven van de Clusinische bevolking.
Hoe dan ook, Rome was blijkbaar wel bereid om daadwerkelijk tussen te komen in de interne zaken van
haar socii, maar gezien de weinige vermeldingen hiervan, deed ze dat waarschijnlijk enkel in extreme
situaties wanneer ze haar belangen in gevaar zag. Sterker nog: er is maar één expliciete reden waarom
Rome volgens sommigen regelmatig actief tussenkwam in de politiek van de socii. Het gaat over het
senatus consultum de Bacchanalibus van 186 v.Chr. waarbij de nachtelijke mysteriecultus van Dionysus
aan banden werd gelegd. Het idee dat dit verbod voor geheel Italië werd opgelegd, stamt uit de passage
van Livius over dit besluit waarbij hij “per totam Italiam” vermeldt19. De Cazanove heeft onlangs echter
gesteld dat dit verbod in werkelijkheid waarschijnlijk enkel gold voor Rome zelf en haar Romeinse en
Latijnse kolonies – respectievelijk met Romeins en Latijns burgerschap – die vlak na de Tweede
Punische Oorlog waren gesticht. Deze bevonden zich allemaal in Zuid-Italië en gezien hun recente
stichting was de dreiging van de cultus daar nog immanent: de kolonisten kwamen immers pas uit Rome
waar de cultus welig tierde. Enkel voor deze gebieden zijn er tekenen dat dit verbod werd uitgevoerd en
het is mogelijk geen toeval dat de enige inscriptie dit dit senaatsbesluit vermeldt20, in deze regio is
gevonden. Er is geen enkel concreet bewijs dat het verbod ook gold – laat staan werd uitgevoerd – in
Etruria, dat juist door Livius wordt beschreven als de broedplaats van de mysteriecultus; maar hij zegt
niets over maatregelen in deze regio. Livius lijkt het met “per totam Italiam” dus enkel over “per
Romanam Italiam” te hebben: die gebieden die effectief tot de Romeinse res publica behoorden21.
De desbetreffende inscriptie, gevonden in
het huidige Triolo (Senatus consultum de
Bacchanalibus,in:<http://en.wikipedia.or
g/wiki/Senatus_consultum_de_Bacchana
libus>, geraadpleegd op 23.04.15).
Zelfs al zou deze maatregel voor geheel Italië gelden, dan nog
was deze ad hoc interventie tegen een mogelijk subversieve
cultus geen bewijs van een constante politiek van
interventionisme bij de socii door Rome. Hier moet nogmaals
herhaald worden dat Rome op dat ogenblik ook niet over het
administratieve apparaat beschikte om een dergelijk verbod
over geheel Italië uit te voeren en tegelijk op de naleving ervan
toe te zien. Rome had meer dan waarschijnlijk ook helemaal
geen intentie om haar veroverde gebieden op religieus vlak te
transformeren en iedere stad, ook Rome, bleef haar eigen culten
behouden. De Romeinse religie was immers essentieel
burgerlijk en ging dus enkel Romeinse burgers aan. Het was een
relatie tussen de burgers van de stad en de goden en andere
gemeenschappen hadden hier niets mee te maken. Rome ging
soms over tot de evocatio van vreemde goden, maar dan vooral
omdat ze in deze godheid geïnteresseerd was of het als een extra
17
David, 1996, 138 & 154.
Becker, 2010, 136-142.
19
Livius, Ab urbe condita, 39.18.7-8.
20
CIL, 12, 581.
21
de Cazanove, 2000, 74.
18
80
II. Politieke en economische achtergrond
overwinning zag. Maar het veranderde de religie niet van de overwonnenen, die deze god konden blijven
vereren. Pas wanneer een gemeenschap een kolonie of municipium werd, kon Rome inspraak hebben in
haar culten22, maar dan nog had men veel lokale vrijheid, zoals nog zal blijken. Kolonies waren ook op
religieus vlak niet zo typisch Romeins en de Capitolium-tempels – die lang als een baken van romanitas
werden gezien in kolonies – zouden pas vanaf Augustus echt systematisch opkomen. Rurale
heiligdommen verdwenen in deze periode ook niet door een doelgerichte sluiting door Rome, maar door
een versterkte focus op stedelijke centra door de Etrusken zelf23.
Er lijkt dus geen sprake te zijn van een interventionistische of imperialistische politiek, maar gewoon
van het behouden van controle over haar veroverde gebieden door de trouw van de heersende klasse te
verzekeren, wiens positie hierdoor werd beschermd. Er waren waarschijnlijk wel enkele confiscaties en
daarnaast vloeide er ook wat rijkdom naar Rome en moest men troepen leveren, maar overigens leek er
niet zoveel te veranderen voor de lokale bevolking. Het bestuur of de instituties veranderden niet en ook
de cultuur leek zich gewoon te ontwikkelen op een gelijkaardige manier als ervoor. Er lijkt dus geen
sprake te zijn van een bewuste culturele politiek van de Romeinen en Harris stelde ook al dat er geen
Romeinse sprachpolitik was24. Hier lijken toch alleszins geen sporen van te zijn en zoals zal blijken,
was er vooral continuïteit in de Clusinische cultuur. Het is ook maar de vraag in welke mate Rome
überhaupt geïnteresseerd was in het systematisch transformeren van haar onderworpen gebieden. Rome
wilde allereerst troepen van deze bondgenoten en vereiste trouw aan en medewerking met Rome, maar
overigens leek men perfect zijn gang te mogen gaan. En zelfs al wilde Rome van iedereen in Italië en in
de rest van haar rijk een ‘Romein’ maken, dan nog had ze hier de middelen niet toe. Een bewuste
‘beschavingsmissie’ vanuit Rome lijkt niet bestaan te hebben, zeker niet in de praktijk en waarschijnlijk
ook niet in de mentaliteit van de Romeinen.
In het kader van trouw aan Rome is het belangrijk om te beseffen dat Rome ook voordelen bood voor
de lagere klassen. Dreigingen van Galliërs waren nog steeds een probleem voor Etruria ondanks de
coalitie bij Sentinum25 en men mag uiteraard niet vergeten dat er voordien veel conflicten waren tussen
Etruskische steden; dit was nu gedaan met de Romeinse verovering van deze regio. Daarnaast moesten
deze steden – ook gezien deze conflicten – sowieso al legers samenstellen of toch alleszins het
bestuurlijke apparaat hiervoor hebben en konden deze burgers zich ook verrijken via het leger, zeker na
de Tweede Punische Oorlog.
Er waren dus enkele redenen waarom zowel elites als non-elites best tevreden konden zijn met deze
status quo, maar opstanden waren uiteraard ook mogelijk zoals we hebben gezien. Belangrijk was dat
deze nieuwe situatie geenszins betekende dat men nu ‘Romeins’ moest worden of constant
geconfronteerd werd met Rome: het was waarschijnlijk enkel de elite die of een deel daarvan dat
regelmatig interageerde met Rome en overigens gedroegen ook deze groepen zich op een meer
traditionele manier binnen hun eigen gemeenschap. Ook hier werkt het principe van code-switching
door en de mediërende rol die deze elite kreeg toegeschoven, was slechts een nieuw facet in hun
pluralistische identiteit waarnaar ze konden overschakelen indien de situatie het vereiste. De Caecinae
illustreren dit zoals gezegd. Ook al interageerden ze vaak met de Romeinse elite (de familie had zelfs
consuls vanaf het begin van de 1ste eeuw v.Chr.) en spraken ze dus wellicht vlot Latijn, ze bleven
traditionele elementen in hun identiteit behouden en we zien dat het even duurt vooraleer ze in de loop
van de 1ste eeuw v.Chr. – wanneer hun stad al een Romeins municipium is – overschakelen op het Latijn
in hun epitafen. Ook wat hun funeraire containers en tombes betreft, gebruikt men de traditionele types
in de 2de en 1ste eeuw v.Chr., ook nog decennia nadat men is overgeschakeld op het Latijn26. Voor het
22
Ando, 2007, 429.
Stek, 2010, 27-34.
24
Harris, 1971, 169.
25
Jolivet, 2013, 157.
26
Terrenato, 1998a, 108-109.
23
81
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
absolute merendeel van de tijd zal men dus gewoon zijn traditionele identiteitsfacetten aanwenden en
zal het gewone leven verder zijn gang zijn gegaan. We zullen eenzelfde beeld voor Clusium zien.
Men kan zich afvragen wat deze onderwerping aan Rome deed met het latente nationale besef bij de
Etrusken waarover werd gesproken in hoofdstuk 1. Nadat dit aspect waarschijnlijk meer naar voren
kwam bij de laatste oorlogen tegen Rome, is het maar de vraag wat er nadien mee gebeurde. Het
besproken fenomeen van afbeeldingen van lokale aristocraten op de stadspoorten van Perusia en
Volaterrae in de 2de eeuw v.Chr. en het belang van clans lijken er eerder op te wijzen dat men zich meer
ging concentreren op de eigen familie en stad. Ook het blijvend belang van familietombes en de positie
van de stichter van de tombe hierbij (zie infra), doen uitschijnen dat de focus vooral op de directe
omgeving lag, waar er – zoals gezegd – vooral continuïteit lijkt te zijn geweest.
2. Migratie en mobiliteit in de hellenistische periode
2.1 De problematiek van migratie
In het kader van culturele interactie kan het nuttig zijn om even stil te staan bij de graad van mobiliteit
in de omgeving van Clusium, maar ook binnen geheel Centraal-Italië. Het fenomeen van sociale
mobiliteit zal concreter worden bekeken in het volgende hoofdstuk bij de bespreking van de epitafen,
dus nu zal er vooral stilgestaan worden bij ruimtelijke mobiliteit en migratie. Het zijn deze
omstandigheden die een intensieve culturele koine mogelijk maakten in Centraal-Italië. In deze context
zal ook de Romeinse wegenbouw in Etruria kort aan bod komen.
Het gunstige economische klimaat dat tot hiertoe werd geschetst, betekende dat de 2de en 1ste eeuw v.Chr.
een periode van opportuniteiten was. De bevolkingsgroei in Italië (zie infra) betekende dat de vraag naar
gronden, zeker in de regio rond Rome, sterk steeg en hiermee dus ook de grondprijzen. Tegelijk was dit
een periode van urbanisatie en monetarisering, wat veel lucratieve mogelijkheden bood naast de
traditionele landbouw. De enorme afzetmarkt die Rome werd in deze periode creëerde vele kansen om
hiervoor te produceren, of dit nu als landbouwer of ambachtsman was. Dit zorgde ervoor dat velen het
opportuun vonden om hun grond voor een aanzienlijk bedrag te verkopen en dan naar de ontluikende
arbeidsmarkt in Rome te trekken, maar het betekende ook dat veel mensen door deze bevolkingsgroei
überhaupt geen grond vonden en dus wel verplicht waren zich bij het Romeinse proletariaat te voegen.
Deze periode kende dus een grote mate van migratie naar Rome, die waarschijnlijk het sterkst zal
geweest zijn in de directe omgeving van de stad27. In deze context moeten de passages van Livius over
deze migratie gesitueerd worden. In 187 v.Chr. kwamen Latijnse elites naar Rome om te klagen over
een massale emigratie vanuit hun gemeenschappen naar deze stad. Hierop besloot Rome om deze
immigranten weer uit de stad te zetten28. In 177 v.Chr. herhaalt deze episode zich, maar nu komen ook
de Samnieten en Paeligniërs klagen dat leden van hun gemeenschappen naar Fregellae trokken29.
Deze lokale elites hadden blijkbaar duidelijk gemerkt dat een deel van hun bevolking hun gebied had
verlaten. Dit illustreert allereerst dat men buiten Rome ook al een census uitvoerde en dus een goed zicht
had op de lokale bevolking; dit punt zal later nog belangrijk zijn. Maar belangrijker op dit moment is
dat deze passages aantonen dat sommige gemeenschappen effectief leegstroomden in deze periode. Ook
de twaalf Latijnse kolonies spraken over een leegloop en over hun onvermogen om nog troepen te
leveren aan Rome; dit was tegelijk het hoofdargument bij de twee passages van Livius. Het ging
waarschijnlijk vooral om leden van de lagere klassen die migreerden en dit bracht niet alleen een verlies
aan mankracht met zich mee (terwijl quota voor de troepenlevering uiteraard dezelfde bleven), maar ook
een verlies aan arbeidskracht en belastingbetalers. Dit betekende voor de lokale elites dat hun positie en
27
Roselaar, 2010, 294-295.
Livius, Ab urbe condita, 39.3.4-6.
29
Livius, Ab urbe condita, 41.8.6-12.
28
82
II. Politieke en economische achtergrond
rijkdom ondermijnd werd, want de geleverde troepen moesten sowieso betaald worden, desnoods uit
hun eigen zak. Er zijn veel voorbeelden van Italische gemeenschappen (Romeins, Latijns of niet-Latijns)
die deze periode niet overleefden en obscuur werden; Plinius de Oudere beschrijft er zo 53 voor Latium
alleen al die ooit illuster waren, maar in zijn tijd waren verdwenen30. Rome besloot om de Latijnse
immigranten uit hun stad weg te sturen, maar de Samnitische uit Fregellae bijvoorbeeld niet. Dit
illustreert nogmaals dat Rome niet bereid was om regelmatig tussen te komen, ook al ging het om een
Latijnse kolonie zoals Fregellae31.
De vraag is nu of dit migratieprobleem ook Clusium heeft getroffen. Het is logisch dat dit probleem het
sterkst zal zijn in die gebieden direct rond Rome en voor Noord-Etruria lijkt dit dan ook een andere zaak
te zijn. De eerder vermelde groei in het aantal nederzettingen en de sterke uitbreiding van het aantal
funeraire resten in deze periode lijken er op te wijzen dat er hier geen sprake was van een leegloop en
toch zeker niet van een algemene verarming. Het is uiteraard wel mogelijk dat de nieuwe wereldmarkt
die Rome werd, ook kansen bood voor de Clusinische bevolking. Zo is de kans tot export van de
Clusinische emmer reeds vermeld en het is goed mogelijk dat de bevolking ook hier toenam in deze
periode. Of dit ook voor een grote druk op de gronden zorgde, is niet geweten. Clusium had alleszins
een zeer groot territorium voor haar vermoedelijke bevolkingsaantal en na de Tweede Punische Oorlog
was quasi al het ager publicus in deze regio – dat waarschijnlijk al niet te veel was om te beginnen –
reeds geprivatiseerd, dus men werd waarschijnlijk geen grond ontnomen in de 2de eeuw v.Chr.32.
Het lijkt er dus op dat er geen sprake was van een massale migratie naar Rome vanuit Clusium, maar
het is zeker mogelijk dat enkelingen er hun kansen gingen beproeven en het zorgde mogelijk voor een
zekere herstructurering van de lokale markt, waarbij Rome en haar suburbium een grotere rol gingen
spelen. Rome werd in de hier bestudeerde periode immers een echte wereldmarkt, die dan ook veel
opportuniteiten tot verrijking bood, hetzij in de handel, hetzij via handenarbeid. Hier ontstond immers
een reusachtige afzetmarkt, maar uiteraard tegelijk ook een reusachtige groep potentiële arbeiders33. De
vraag is dus maar hoeveel mensen het dan opportuun vonden om vanuit Clusium naar Rome te migreren.
Maar deze afzetmarkt bood natuurlijk wel de kans voor Clusinische boeren om er hun producten te
verkopen, zeker gezien de goede kwaliteit van het lokale graan (zie supra). Ook al was Clusium goed
ontsloten (zie infra), toch zal deze rol van Rome waarschijnlijk niet de lokale economie van Clusium
volledig getransformeerd hebben. Archeologisch bewijs lijkt vooral op continuïteit van lokale tradities
te wijzen en we zien bijvoorbeeld ook dat er heel weinig schatvondsten van Romeinse munten uit deze
periode zijn in Etruria en dan vooral in het noorden. De vraag is dus maar hoe groot de impact van de
Romeinse hausse op Clusium was en hoewel ze zeker kansen bood, lijkt deze invloed toch niet enorm
te zijn. Dit illustreert nogmaals dat men moet oppassen met het veralgemenen van socio-economische
problemen én opportuniteiten voor één bepaalde regio.
30
Plinius, Naturalis historia, 3.68-70.
Broadhead, 2003, 132-148.
32
Roselaar, 2010, 294.
33
Morley, 1996, 202.
31
83
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Republikeinse muntvondsten in
Etruria (<http://numismatics.
org/crro/maps>; geraadpleegd
op 17.04.15). De lokaties met
muntschatten staan met rood
aangeduid.
2.2 Connecties tussen Etruskische en Italische steden
Clusium, en haar directe omgeving, kende natuurlijk wel veel mobiliteit. In het algemeen waren er sterke
banden binnen en tussen gemeenschappen in Italië en elites hadden vaak ook verwanten en soms ook
eigendom in andere steden. Er is reeds vermeld dat er in Perusia veel personen wonen die op basis van
hun naam lijken af te stammen van Clusinische families. Er ontstonden netwerken, zowel op korte als
op lange afstand, van elites, die vaak via huwelijken en gastvriendschap tot stand waren gekomen. Deze
banden waren niet absoluut en konden ook geschonden worden: er waren regelmatig conflicten tussen
gemeenschappen die in principe sterk met elkaar waren verbonden. Dergelijke netwerken zorgden wel
voor intense interactie en uitwisseling van allerlei elementen, alsook politieke steun. In deze periode van
mobiliteit zorgde het er dus vooral voor dat veel gemeenschappen in Italië met elkaar verbonden
waren34. Legerdienst voor Rome, huwelijken, gastvrijheid, migratie en culturele invloeden zorgden voor
regelmatig contact. Men vocht waarschijnlijk in eenheden per gemeenschap of regio in het Romeinse
leger – wat sowieso voor een sterke interactie tussen Etrusken zorgde – maar er was een speciaal korps
van de extraordinarii dat bestond uit een verzameling van troepen doorheen Italië35. Dit betekende niet
dat er geen conflicten meer waren tussen socii en soms moest Rome zelfs tussenkomen, maar er lijkt
vooral veel vreedzame interactie te zijn geweest36. Zo zien we dat bepaalde families uit Clusium niet
alleen banden met Perusia, maar ook met Rusellae en Tarquinii37 lijken te hebben gehad, hoewel
gelijkaardige gentilicia niet per se familiebanden betekenen. Dit geldt zeker voor namen die vrij veel
voorkomen en we kennen dan ook enkele families binnen Clusium die hetzelfde gentilicium hebben,
maar niet met elkaar verwant zijn38. Het reconstrueren van genealogieën en familiebanden is dus steeds
gevaarlijk en zal ook in het derde hoofdstuk met de nodige voorzichtigheid benaderd worden. Sowieso
lijken er sterke culturele banden te zijn tussen de hierboven vermelde steden.
34
Lomas, 2012, 198-212.
De rol van het leger in het romanisatieproces wordt verder belicht in het derde hoofdstuk.
36
Patterson, 2012, 216-224.
37
Massa-Pairault, 1990a, 339-344.
38
Benelli, 2009b, 306.
35
84
II. Politieke en economische achtergrond
Deze intense interactie zorgde uiteraard ook voor culturele uitwisselingen en dit is duidelijk merkbaar
in de kunst. Zo zijn veel van de vernieuwingen in representatie van de elites van Clusium in de 4de eeuw
v.Chr. te wijten aan invloeden uit Tarquinii39 en ook nadien zien we veel uitwisselingen in de kunst. Zo
ziet Massa-Pairault Griekse kunstenaars in Perusia en Volaterrae en mogelijk ook in Clusium, die dan
voor Rome zouden gewerkt hebben40. Uiteraard kan dit evengoed om kunstenaars gaan die meer
onafhankelijk werkten en gewoon gebruik maakten van de bloeiende markten. Mijns inziens is er geen
enkele reden om a priori aan te nemen dat Rome hierbij een centrale rol speelde, wanneer we zien dat
geheel Italië een hellenistische koine vormde. In de hellenistische periode werden de banden tussen
Clusium, Perusia en Volaterrae sterker, wat zich uitte in gemeenschappelijke innovaties en artistieke
leningen zoals het uitwisselen van mythologische motieven in funeraire kunst. Daarnaast waren er ook
beeldhouwers die van Clusium naar Volaterrae gingen. Uiteraard waren er natuurlijk ook veel lokale
verschillen in de funeraire kunst en had elke stad zijn eigen traditie, zoals nog zal blijken41. Maar de
snelle circulatie van hellenistisch geïnspireerde modellen in deze periode wijst er duidelijk op dat er een
efficiënt aristiek circuit was42. Hierbij werden er dus niet alleen invloeden vanuit Rome verspreid, maar
konden Etruskische steden ook onafhankelijk van Rome hellenistische en Italische voorbeelden
bewerken en uitwisselen. In dit kader is de felle interactie tussen Etruria en Apulia reeds als voorbeeld
gegeven. Er was dus een breed netwerk van culturele en commerciële uitwisseling in Etruria in de
hellenistische periode. Dit wordt mooi geïllustreerd door ceramiekresten uit Volaterrae die in het
territorium van Veii werden gevonden43: het noorden en zuiden van Etruria waren dus ook met elkaar
verbonden.
Het gaat hierbij niet alleen om banden tussen elites, handelaars en kunstenaars van steden, maar ook
gewone boeren. Zo zien we dat de vernietiging van Volsinii in 264 v.Chr. door de Romeinen ervoor
zorgde dat deze stad verplaatst werd. Het oude gebied kwam nu leeg te staan en werd geleidelijk aan
weer bevolkt. Dit bleek bijzonder interessant te zijn en men kwam hier van buiten het territorium van
Volsinii op af. Het deelgebied van Acquadependente was op deze manier bijvoorbeeld vooral bewoond
door Clusinische immigranten, die waarschijnlijk talrijker waren dan de autochtone bewoners. Er is zelfs
een puur Clusinische enclave in Proceno, op de grens tussen Clusium en Volsinii44. Er waren dus vele
connecties tussen de steden in deze regio en dit werd niet alleen door de elite benut. Men bleek vrij
mobiel en bereid zich te verplaatsen om nieuwe opportuniteiten uit te buiten.
2.3 De (Romeinse) wegenbouw in Etruria
Dergelijke uitwisselingen vonden zoals gezegd al voor de Romeinse verovering plaats en niet alleen
binnen Etruria. In de hellenistische periode versterkte deze interactie echter en dit was waarschijnlijk
deels te wijten aan de Romeinse wegenbouw in de Etruskische regio. Dit wegennetwerk wordt
traditioneel een grote rol toebedeeld in het debat over romanisatie. Zowel bij Harris45 als bij Barker &
Rasmussen46 krijgt het een prominente plaats. Munzi stelt dan ook dat deze wegen niet alleen een
economisch doel hadden, maar ook een politiek karakter kenden. Zo dienden ze voor het snelle transport
van legers en hun voorraden zodat men snel kon ingrijpen en ze zorgden tegelijk voor een goede controle
over de veroverde gebieden en kolonies47. Al deze redenen speelden inderdaad een rol en deze wegen
waren dan ook een deel van een eerder passieve controle door Rome, waarbij men klaar was om in te
39
Ibidem, 303.
Massa-Pairault, 1996, 231.
41
Nielsen, 1993, 328-329.
42
Massa-Pairault, 1990b, 191.
43
Patterson, 2004, 21.
44
Persoonlijke correspondentie met Enrico Benelli.
45
Harris, 1971, 161-168.
46
Barker & Rasmussen, 1998, 267-268.
47
Munzi, 2001, 41.
40
85
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
grijpen indien nodig. Het is ook belangrijk te vermelden dat de meeste Romeinse wegen in Etruria niet
zozeer op Etruria zelf waren gericht. Veel belangrijke centra – vooral in het zuiden dan – werden links
gelaten door de grote wegen of viae publicae die vooral tot doel hadden om een snelle verbinding te
voorzien naar het noorden (en dus de dreiging van de Galliërs) en het oosten (over de moeilijk
begaanbare Apennijnen) toe48. Controle over de Etrusken lijkt dus niet het hoofddoel te zijn geweest,
maar eerder een bijkomstigheid.
Kaart met de grote Romeinse wegen (de viae publicae) in Etruria (Barker &
Rasmussen, 1998, 268).
Uiteraard waren er ook wegen
voor
de
Romeinse
overheersing
en
deze
faciliteerden
de
eerdere
interactie
tussen
gemeenschappen. Veel bewijs
hiervoor is bedolven onder
Romeinse resten aangezien de
Romeinen waar mogelijk en
nuttig de oude Etruskische
wegen volgden bij het
aanleggen van de hunne. Deze
wegen, die een cruciaal deel
uitmaakten van de stedelijke
economieën, vormden een
relatief dicht netwerk49. De
Romeinen zouden echter niet
volledig de Etruskische wegen
volgen en plaveien. Hun
netwerk
zou
slechts
gedeeltelijk met het oude
overlappen en dit had grote
gevolgen voor de steden die
niet langs deze routes lagen.
In het algemeen zien we dat de zuidelijke steden – die vaak enkel aan de kleinere viae vicinales en
privatae lagen – het moeilijk kregen in deze periode en zoals gezegd verdwenen veel van deze centra.
De noordelijke steden werden in het algemeen wel aangedaan; zo lag Clusium langs de Via Cassia, de
via publica die ook naar Cortona en Arretium liep. Dit was de grootste soort weg die Rome in deze
periode aanlegde en dit zorgde uiteraard voor veel verkeer en passerende reizigers en handelaars en dus
ook inkomsten en vreemde invloeden. De kleinere wegen trokken dergelijk verkeer niet aan, maar waren
vooral voor lokaal gebruik50. Perusia lag niet langs een Romeinse weg van enige omvang, maar
beschikte wel over de Tiber om zich te ontsluiten. Ook Volaterrae had geen toegang tot deze grote
wegen, maar ontwikkelde zich toch bijzonder succesvol in deze periode en erna. Dit toont meteen aan
dat wegen niet per se een bepaalde stad maken of kraken: veel van de zuidelijke centra die niet aan grote
wegen lagen en verdwenen, waren al in een neerwaartse spiraal terechtgekomen die nu gewoon werd
verdergezet.
48
Laurence, 1999, 81.
Ward Perkins, 1957, 140.
50
Laurence, 1999, 61-62.
49
86
II. Politieke en economische achtergrond
Steden zoals Clusium konden dus wel profiteren van het nieuwe wegennetwerk dankzij de Via Cassia,
niet in het minst op economisch vlak. Rome werd als wereldmarkt nu nog beter bereikbaar en ging zoals
gezegd een zekere rol spelen in de lokale economie. Er is wat discussie wat de datering betreft van deze
weg die vanuit Rome naar Noord-Italië liep. Harris stelt dat ze niet voor 171 v.Chr. kon zijn aangelegd51
terwijl Ward-Perkins denkt dat dit op het einde van de 3de eeuw v.Chr. gebeurde52. De weg was dus
alleszins voor het merendeel van de hier besproken periode beschikbaar voor de Clusinische bevolking,
maar het toont ook aan dat de vroegere Etruskische wegen lang voldoende bleken voor de Romeinen.
Dit plaatst ook vraagtekens bij het idee dat deze wegen bovenal een directe controle over de socii
moesten faciliteren. De beschikbaarheid van deze weg bood niet alleen voordelen inzake doorreizende
handelaren en andere personen die geld hadden te spenderen, maar het was ook voordelig voor boeren
in de regio. Er is al gesproken over de agrarische bloei van Clusium en dit werd mee gefaciliteerd door
de nieuwe wegen. De Via Cassia leidde immers ook tot de aanleg van nieuwe zijwegen die aftakten van
deze hoofdweg en zo landbouwbedrijven ontsloten53. Deze betere ontsluiting was een cruciaal voordeel
voor boeren, die zo enig surplus beter konden verhandelen. Varro noemde de aanwezigheid van wegen
één van de cruciale factoren in het succes van landbouwbedrijven54, hoewel hier moet vermeld worden
dat hij het eerder over grote bedrijven van de elite heeft die veel meer op export waren gericht dan kleine
boeren. Kleine boeren konden in gevallen van een uitzonderlijk goede oogst – en dus enig surplus –
uiteraard ook van deze infrastructuur profiteren.
Deze nieuwe wegen waren zodanig aantrekkelijk dat er ook allerlei nederzettingen langs werden
gesticht. Zo ontstonden er Romeinse fora die een soort administratief controlecentrum werden en daarna
tot belangrijke economische centra konden uitgroeien55. Naast deze bewuste stichtingen vanuit Romeins
initiatief, groeiden er ook spontaan nederzettingen langs deze wegen. Dit illustreert de grote
aantrekkingskracht die deze wegen uitoefenden en de vele voordelen die erlangs gelokaliseerd zijn met
zich meebracht. Voorbeelden hiervan zijn overblijfselen van Romeinse potten en bouwmaterialen langs
de Via Amerina, dichtbij de Fosso del Pavone56 en een tempel en terracottafragmenten langs de Via
Flaminia, dichtbij de Valle Quercia57. Voor de directe omgeving van Clusium bestaat hier waarschijnlijk
ook een voorbeeld van. Zo zien we dat er in het huidige San Casciano dei Bagni, in de zuidelijke periferie
van de ager clusinus, een kleine gemeenschap ontstaat in Balena in de loop van de 2de eeuw v.Chr. Dit
uit zich in het plots voorkomen van een kleine necropolis in de buurt van waar de Via Cassia ongeveer
moet gelopen hebben. Het lijkt erop dat deze gemeenschap weer verdwijnt naar het einde van de 1 ste
eeuw v.Chr. toe – de necropolis werd dan toch alleszins niet meer gebruikt – dus het is evenwel onzeker
wat de langetermijneffecten waren van dergelijke wegen. Het is bovendien enigszins onzeker of de Via
Cassia daadwerkelijk langs deze necropolis liep58: het mag dan ook niet vergeten worden dat het vaak
moeilijk is om het traject van deze wegen überhaupt te reconstrueren. Dit geldt ook voor de Via Cassia
in de omgeving van Clusium59.
De intensieve interactie tussen Etruskische steden en het vernieuwde wegennetwerk dat dit faciliteerde
en ook voor nieuwe impulsen zorgde, schetsen alleszins een beeld van een dynamisch Clusium. Elites
en kunstenaars konden zich makkelijk verplaatsen en elders voor nieuwe contacten of culturele
stimulansen zorgen. De Romeinse overheersing en de infrastructuur en vrede die dit met zich meebracht,
zorgden voor nieuwe opportuniteiten en bronnen van inkomsten, waarbij Rome een betekenisvolle
afzetmarkt werd. De algemene trend tot urbanisatie in Centraal-Italië leek zich door te zetten en zowel
51
Harris, 1971, 163.
Ward Perkins, 1957, 139.
53
Barker & Rasmussen, 1998, 268.
54
Varro, De re rustica, 1.16.2-3.
55
Laurence, 1999, 29-32.
56
Frederiksen & Ward Perkins, 1957, 76.
57
Ashby & Fell, 1921, 154.
58
Maggiani, 2014, 51-52.
59
Harris, 1965, 124.
52
87
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Clusium als Perusia werden echte hoofdcentra binnen de brede regio60. Het wordt duidelijk dat het
klassieke beeld van de zwanenzang van Etruria onder Romeinse overheersing moet verlaten worden en
dat dit beeld slechts voor bepaalde subregio’s, zoals die van Veii of Tarquinii, geldt. Sommige steden
kenden inderdaad een neergang, maar dit geldt voor elke periode. Het was zeker geen periode van
algemene neergang, maar voor de meeste gebieden juist één van welvaart en hernieuwde contacten.
Steden keerden zich niet in zichzelf, maar waren juist op de buitenwereld gericht en bleven culturele
invloeden van buitenaf absorberen; dit zal nog duidelijk worden in de volgende hoofdstukken. Het is in
deze periode van mobiliteit en welvaart, die des te sterker lijkt te zijn voor Clusium, dat de hier
besproken ontwikkelingen zich afspelen.
Ergens moet men dit ook nuanceren: Clusium zou nooit een zeer rijk centrum worden of echt hoge
toppen scheren in de late Republiek of de Keizertijd. Er zou wel steeds een constante rijkdom zijn die
de aristocratische families de middelen gaf om zich te kunnen handhaven in de meeste gevallen, maar
vergeleken met Rome bleef het erg bescheiden. Dit zou dan ook één van de mogelijke redenen zijn
waarom er zo weinig senatoren uit Clusium kwamen (zie infra)61. Dit wijst erop dat Rome als afzetmarkt
ook geen enorme impact zal gehad hebben, maar dat het vooral agrarische leven in Clusium gewoon
zijn gang ging. Ook na de burgeroorlogen lijkt Clusium zich snel te hebben hersteld: het aantal
verschillende beroepen en de aanwezigheid van diverse collegia onder Augustus wijzen hier op62. Deze
relatieve welvaart lijkt zich ook te hebben doorgezet: zo zien we in de christelijke periode van het
Romeinse Rijk nog 22 verschillende gentilicia voorkomen in inscripties, wat uitzonderlijk veel is.
Samen met de grootte van haar kathedraal duidt dit erop dat Clusium een belangrijk en welvarend
centrum bleef doorheen de Keizertijd. Interessant is ook dat 11 van deze 22 gentilicia te linken vallen
aan families van de late Republiek, wat aantoont dat het de meeste elitaire families inderdaad niet aan
inkomsten mankeerde om zich blijvend te laten zien63. Het is in deze context van welvaart en
opportuniteiten, met een stijgend bevolkingsaantal en een bijzonder groot en rijk territorium, dat we de
funeraire evoluties moeten kaderen.
3. De kolonie van Clusium
3.1 Kolonies en ‘romanisatie’
In het kader van romanisatie kan een kritische bespreking van de impact van de kolonies van Rome niet
ontbreken. Hun rol staat de laatste jaren sterk ter discussie en de meningen zijn nog altijd erg verdeeld.
Zoals gezegd heeft Rome een aantal kolonies gesticht in Etruria na de verovering van dit gebied. Harris
stelt dat het waarschijnlijk is dat de meeste gebieden waar geen kolonies werden gesticht, toch ook
onderhevig waren aan confiscaties, maar dan in mindere mate64. Dit is inderdaad waarschijnlijk, hoewel
er geen expliciet bewijs voor is, ook niet voor Clusium en omstreken. In dit geval kan er echter geen
sprake zijn van goed ontwikkelde en georganiseerde gemeenschappen van Romeinse burgers, maar
slechts van enkelingen. Het was zelfs mogelijk dat deze geconfisqueerde grond vaak lang niet werd
verdeeld, hoewel de meeste ager publicus in Centraal-Italië waarschijnlijk al was geprivatiseerd tegen
het begin van de 2de eeuw v.Chr.65. Wat Clusium betreft, is er dus geen enkel spoor van een kolonie voor
de 1ste eeuw v.Chr.
60
Harris, 1977, 58-60.
Pack, 1988, 33.
62
Ibidem, 25-29.
63
Benelli, 2009b, 318.
64
Harris, 1977, 56.
65
Roselaar, 2010, 294.
61
88
II. Politieke en economische achtergrond
In het kader van romanisatie is het toch nuttig om even stil te staan bij de rol van deze gemeenschappen
van kolonisten. Lang werd hen een cruciale rol toegedicht in het proces van romanisatie. Ze waren
bakens van romanitas en zouden meegeholpen hebben om de veroverde gebieden onder controle te
houden en om de Romeinse religie te verspreiden66. Salmon verwoordde het zo: “the Latin colonies …
were the real instrument in the Romanization of Italy”67. Hun centrale rol in de religieuze romanisatie –
in de traditionele zin van het woord, het ‘Romeins’ worden – werd recent nog herhaald door de
Cazanove68. Meer specifiek wat de romanisatie van Etruria betreft, benadrukt ook Harris sterk de rol
van kolonies, onder andere in het latinisatieproces69. Hier is de laatste jaren echter sterke kritiek op
gekomen. Er is reeds benadrukt dat kolonies helemaal niet zo typisch Romeins waren in hun religie en
bredere cultuur als er vroeger vaak werd gedacht en dat ze vooral ook lokale invloeden in zich opnamen.
Pas vanaf de augusteïsche periode kregen ze een meer homogeen karakter, maar zelfs dan waren er nog
altijd grote verschillen en hadden kolonies een eigen inbreng bij het overnemen van de Romeinse religie.
Voorts waren ze zeker ook niet altijd geïnteresseerd in het overbrengen van deze religie – of andere
culturele elementen – op de ‘barbaarse’ bevolking70.
Kolonies speelden dus zeker niet de imperialistische rol die hen lang werd toegedicht. Dit is ook
helemaal niet zo vreemd. Het gaat hier immers om gemeenschappen van boeren, die zich vooral bezig
hielden met een subsistentielandbouw. Bovendien stellen onderzoekers zoals de geciteerde Salmon dat
bij de stichting van deze kolonies de oude grondbezitters werden verdreven. De vraag is dan hoe deze
gemeenschappen effectief controle konden uitvoeren op de regio of überhaupt op grote schaal interactie
konden hebben met oude bewoners van de regio, als deze personen er toch niet meer waren. Pas wanneer
deze interactie er was, kon het proces van self-Romanization ook in werking treden. Het lijkt dan vooral
het geval te zijn dat de oorspronkelijke bewoners van de regio de kolonisten het liefste wilden mijden.
In een recente herevaluatie van de kolonies voor de 1ste eeuw v.Chr., wees Roselaar er echter op dat er
vaak ook redelijk wat niet-Romeinen actief waren in de koloniale gebieden en dat er dus op deze manier
toch veel interactie was71. Bovendien kregen de oude bezitters van de geconfisqueerde grond vaak
andere grond ter compensatie, hoewel dit een bovenlimiet kende van 500 iugera plus 250 iugera per
kind van de desbetreffende persoon72. Het lijkt er dus meer op dat deze gemeenschappen van veteres
possessores en kolonisten niet zo diametraal tegenover elkaar stonden en ook niet zo verschillend waren.
Er was wederzijdse culturele interactie en dit verklaart ook waarom de kolonies zoveel lokale elementen
overnamen.
3.2 De stichting in Clusium: Sullaans of Julisch-Claudisch?
Nu de rol van kolonies voor de 1ste eeuw v.Chr. genuanceerd is, is het tijd om de discussie omtrent de
stichting van de kolonie in Clusium te bekijken. Kort samengevat zijn er twee posities: de traditionele
visie stelt dat de kolonie onder Sulla werd gesticht, als onderdeel van zijn politiek om zijn veteranen
grond te geven na de burgeroorlog met Marius. De andere, nieuwere, visie stelt dat de kolonie pas later
werd gesticht, onder de Julisch-Claudische dynastie. Het spreekt voor zich dat deze datering belangrijke
implicaties heeft voor de impact van kolonies in de 1ste eeuw v.Chr. op gemeenschappen die pas
municipium waren geworden. Allereerst moet er een cruciaal verschil met de eerder besproken kolonies
worden vermeld: het gaat hier immers om een heel andere dynamiek waarbij zowel de kolonisten als de
66
Torelli, 1999, 3.
Salmon, 1969, 54. Later herhaalde hij deze stelling min of meer op een gelijkaardige manier: Salmon, 1982,
166.
68
de Cazanove, 2000, 75.
69
Harris, 1971, 187.
70
Stek, 2010, 25-28.
71
Roselaar, 2011, 527.
72
Roselaar, 2010, 296.
67
89
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
veteres Romeinse burgers waren door de lex Iulia van 89 v.Chr. Voordien was er een statusverschil
waarbij de veteres zich niet op het Romeinse recht konden beroepen, terwijl de kolonisten wel
rechtsbescherming hadden van Rome. Dit kon mogelijk voor conflicten en wrijvingen zorgen, maar
zoals gezegd lijkt dit meestal te zijn meegevallen en was er niet steeds zo’n sterke segregatie.
Laten we beide posities nu beter bekijken. De traditionele visie ziet dus een stichting onder Sulla, samen
met stichtingen in Arretium en Volaterrae. Het is onzeker in welke mate de confiscaties in het geval van
Volaterrae effectief zijn uitgevoerd – waarschijnlijk zeer gering – maar in Arretium stelt Harris dat er
zeker een kolonie was door de vermelding van “Arretini Veteres”, “Fidentiores” en “Iulienses” door
Plinius de Oudere73. Op een gelijkaardige manier vermeldt Plinius in dezelfde passage het bestaan van
“Clusini veteres” en “Clusini novi”. Deze kolonie wordt dan gezien als een logische straf voor de
algemene steun voor Marius die men meent te herkennen in Etruria door zijn landing in Telamon om
troepen te lichten. Vlakbij Clusium werd in 82 v.Chr. dan de slag tussen Carbo en Sulla geleverd, wat
het einde inluidde van de partij van Marius, met de belegering van Volaterrae als echt eindpunt. Door
de rol van Clusium in dit conflict zou ze dus gestraft zijn en werd tegelijk ook de lokale bevolking
gedecimeerd en verjaagd volgens Harris74. Het is in deze context dat men ook een inscriptie in Clusium
ter ere van Sulla situeert75. Dit zou meteen ook de archeologische aanwezigheid van een groep
immigranten in Clusium in het begin van de eeuw verklaren. We zien immers dat redelijk wat allochtone
families in de loop van de 1ste eeuw v.Chr. deel gingen uitmaken van de Clusinische elite, van wie enkele
al zeer vroeg in deze eeuw (zie infra).
Pack en Paolucci hebben zich verzet tegen deze visie en stellen dat er pas onder de Julisch-Claudische
dynastie een kolonie werd gesticht in Clusium. Zij wijzen er in hun analyse van de inscripties in Clusium
op dat er doorheen de 1ste eeuw v.Chr. enkel quattuoruiri zijn geattesteerd in de stad, terwijl er geen
duouiri voorkomen. Quattuoruiri waren in het algemeen de typische magistraten van municipia, terwijl
duouiri typisch waren voor kolonies. De duouiri zouden volgens Pack en Paolucci bovendien pas vanaf
de Flavische dynastie voorkomen, terwijl quattuoruiri zelfs nog onder Tiberius zijn gecontesteerd. Dit,
gekoppeld aan het gebrek aan bewijs voor een koloniale deductio en de continuïteit in de funeraire
cultuur (zie infra), was voor hen een bewijs om deze kolonie later te dateren76. Deze positie werd later
hernomen door Benelli77 en hij verklaart de aanwezigheid van de groep immigranten niet door een
kolonie, maar gewoon door mobiliteit binnen het rijk, zoals dat hier al werd geïllustreerd. Ook Bispham
neemt in zijn werk over de municipalisatie van Italië deze visie over78.
Deze nieuwe visie klinkt overtuigend en is in het kader van dit onderzoek zeer interessant, maar ze roept
ook enkele vragen op. Zo moet er eerst even stilgestaan worden bij de rol die Clusium – en bij uitbreiding
heel Etruria – zou gespeeld hebben in de oorlog tussen Sulla en Marius. Clusium leek zich, net als de
meeste steden, afzijdig te houden in dit conflict uit eigenbelang, maar toch neemt men aan dat geheel
Etruria voor Marius was. Dit is gebaseerd op drie argumenten: Marius’ landing in Telamon in 87 v.Chr.,
de oorlogsverrichtingen van 82 v.Chr. en de gebeurtenissen gerelateerd aan de acties van Lepidus in 78
v.Chr. Te beginnen bij Telamon: deze situatie is veel complexer dan vaak werd gedacht. De meeste
voormalige socii wilden niet openlijk partij kiezen in dit conflict gezien de kersverse status van hun
Romeins burgerschap; er was een reële kans dat ze dit zouden verliezen. Daarbij kwam de keuze om te
landen in Telamon voort uit de beslissing een tweede front te openen achter Sulla die aan het vechten
was tegen de troepen van Cinna uit Campania. Hierbij was het kustgebied van Cosa en Saturnia (en haar
vele kolonisten) echt de sleutel tot Etruria, en niet Clusium. Bovendien is de grotendeels gefaalde oproep
73
Plinius, Naturalis historia, 3.52.
Harris, 1971, 261-267.
75
CIL, XI, 2102.
76
Pack & Paolucci, 1987, 165-173.
77
Benelli, 2001b, 12.
78
Bispham, 2009, 283.
74
90
II. Politieke en economische achtergrond
van Marius tot Etruskische vrijwilligers een illustratie dat hij geen grote steun genoot en dat men vooral
geen kant wilde kiezen in het conflict79.
In 82 v.Chr. waren er geen problemen meer omtrent het burgerschap en Etruria maakte deel uit van een
offensief om Sulla onder druk te zetten. De bedoeling was om Marius de Jongere in Praeneste meer
vrijheid te geven. Deze legerposities waren strategisch en onafhankelijk van de steun van lokale centra
en hadden dus niets te maken met eventuele lokale steun. Appianus vermeldt net dat de aanwezigheid
van deze troepen op een zeker verzet van de bevolking stuitte80. Nadat het front ineenstortte na het
verlies van Umbria door de partij van Marius, werd het duidelijk wie tegen Sulla was. Dit betrof vooral
Arretium, Volaterrae en Fiesole. Harris heeft dan ook gelijk wanneer hij de confiscaties in Arretium en
Volaterrae in deze context situeert. Maar er kwamen niet daadwerkelijk kolonisten in Arretium en
Volaterrae en de confiscaties werden slechts pro forma uitgevoerd. Cicero heeft de sancties tegen deze
steden gedocumenteerd en trad op als patronus van Volaterrae (de banden tussen de Caecinae en Cicero
zijn eerder al vermeld) en beschermde hen ertegen onder Caesar. Pas onder Augustus zouden beide
steden dan kolonisten krijgen. Er wordt dus niet gesproken over Clusium door de bronnen en Benelli
puurt hieruit een argument ex silentio: het feit dat er niks gezegd wordt over andere steden, maar zoveel
over deze drie, betekent dat zij uitzonderlijk waren81. Er waren dus geen algemene strafmaatregelen voor
Etruria. Vermeldingen dat heel Etruria tegen Sulla zou zijn geweest, zouden gebaseerd zijn op
vooroordelen en misverstanden over de motivaties van de weinige Etrusken die voor Marius streden.
De gebeurtenissen tijdens het consulaat van A. Lepidus waren weer geconcentreerd in Fiesole, door
spanningen gecreëerd door Sullaanse kolonisten. De supporters van Lepidus waren degene die de
confiscaties het liefst wilden zien verdwijnen. Arretium en Volaterrae zaten hier waarschijnlijk ook bij;
zij vreesden een poging om hun burgerschap te reduceren en hun gebied stond onder dreiging van
confiscaties. Lepidus lijkt in zijn verzet tegen de staat vooral in het uiterste noorden van Etruria
gebaseerd te zijn. De spanningen bleven gewelddadig aanhouden in Fiesole en Catalina zou hier ook
enkele supporters vinden. Dit conflict leek dus enkel beperkt tot Noord-Etruria, maar Clusium lijkt er
evenwel niet bij betrokken te zijn. Er is voor Benelli dus geen enkele reden om een Sullaanse kolonie
of confiscaties te zien in het territorium van Clusium82. Er lijkt alleszins geen sprake te zijn van concrete
redenen waarom Sulla juist daar grond zou confisqueren, zeker gezien het feit dat de confiscaties bij
Arretium en Volaterrae blijkbaar meer dan voldoende waren aangezien ze niet eens effectief werden
benut door kolonisten.
Natuurlijk verklaart dit nog niet het andere grote argument voor de Sullaanse kolonie in Clusium: de
lijst van Etruskische gemeenschappen bij Plinius de Oudere met de vermelding van “Clusini veteres”
en “Clusini novi”. Harris stelt dat deze vermelding consistent is met de Sullaanse kolonies83, maar in
feite heeft dit slechts een parallel in de vermelding van “Arretini Veteres”, “Fidentiores” en “Iulienses”.
In het geval van Arretium zag men hier dan een tweevoudige deductio in: eerst één onder Sulla en dan
later één onder de Julisch-Claudische dynastie. Het is vooral op deze basis dat men ook in Clusium een
nieuwe gemeenschap van kolonisten, los van de oude, ging zien. De vraag is echter waarom de andere
Sullaanse – of ook augusteïsche – kolonies niet zo werden benoemd84.
Deze vraag sluit rechtstreeks aan bij een belangrijke discussie omtrent kolonies. Dit debat gaat over de
verhouding tussen municipia en kolonies. Voor 89 v.Chr. en de lex Iulia zal er inderdaad – toch de iure
– een grote scheiding zijn geweest tussen de oude gemeenschap en de kolonie, maar door de algemene
toekenning van het Romeinse burgerschap, verdween dit verschil in status. Het ging nu om municipia
79
Benelli, 2009b, 311.
Appianus, Bellum civile, 1.89.408.
81
Benelli, 2009b, 313.
82
Ibidem, 314.
83
Harris, 1971, 263.
84
Benelli, 2009b, 314.
80
91
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
waar men een kolonie ging stichten en het is dus maar de vraag wat er nu administratief met die
municipia gebeurde. Sommigen stellen dat het statuut van het municipium werd omgezet in die van een
kolonie en anderen stellen dat het ging om twee aparte gemeenschappen, met een eigen bestuur en
infrastructuur, die naast elkaar leefden. In dit laatste geval waren het niet zozeer fysiek, maar wel
administratief gescheiden gemeenschappen. Bispham is voorstander van deze laatste interpretatie, maar
meent wel zo’n dubbele gemeenschap in Clusium niet te herkennen85. Benelli is daarentegen van mening
dat het municipium gewoon van status veranderde en dat er geen sprake was van dubbele
gemeenschappen, en dus ook niet in Arretium of Clusium86. Ook andere onderzoekers delen zijn mening,
zoals Keppie, die stelt dat er geen dubbele gemeenschappen waren, maar dat het epigrafische bewijs
hiervoor dateert uit de Keizertijd en eigenlijk verwijst naar verschillen binnen de ordo decurionum.
Hierbinnen hadden veteranen immers vaak de facto de bovenhand, maar in de Keizertijd betekende dit
doorgaans niet veel meer87.
Bispham gebruikt het voorbeeld van Pompeii om zijn punt van de dubbele gemeenschappen te bewijzen,
maar moet uiteraard ook erkennen dat er geen andere expliciete voorbeelden zijn van dergelijke
constructies. Tevens beschrijft hij de evolutie in de loop van de 1ste eeuw v.Chr. waarbij enkele municipia
hun constitutie zelfs gingen veranderen om meer op een kolonie te lijken (waaronder bijvoorbeeld door
de omschakeling naar duouiri) en zo ook nauwe banden met Rome aan te gaan, zoals het geval was bij
de kolonies en hun patronus. Hierdoor kon men ook op meer steun en schenkingen rekenen,
bijvoorbeeld van de princeps. Vanaf het eerste triumviraat waren kolonies geen teken meer van
onderdrukking, maar dienden ze juist om de bestaande gemeenschappen te complementeren en aan te
vullen. Door de nauwe band met de princeps die het statuut van kolonie ging betekenen vanaf Augustus
werden ze zelfs bijzonder eervol. Er is dus een verschil van dag en nacht met de stichtingen onder Sulla,
waarbij de relaties tussen kolonisten en veteres vermoedelijk erg vijandig waren88. Deze emulatie van
kolonies door municipia lijkt eerder te duiden op een streven van deze gemeenschappen om dezelfde
eer te behalen als andere municipia die wel kolonies werden. Dit lijkt te moeten gesitueerd worden in
de context van toenemende competitie tussen de elites van Italië volgens het augusteïsche programma,
zoals later nog zal worden verduidelijkt. Hier wordt er dan ook eerder geneigd om de visie van Benelli
inzake deze vermeende dubbele gemeenschappen te volgen, maar er is uiteraard geen doorslaggevend
argument in deze discussie, dus ze blijft open zonder bijkomend onderzoek.
Hoe verklaart Benelli dan de vermelding van twee soorten inwoners in Clusium en drie soorten in
Arretium? Hij ziet een mogelijke verklaring in de politieke kaart van Romeins Etruria: het municipale
gebied van Clusium en Arretium (net als dat van Rosellae, Populonia, Vetulonia, Cortona en Perusia)
komt overeen met het oude gebied van de stad en werd niet gefragmenteerd zoals bij andere steden wel
het geval was. Hieruit volgt dat Clusium en Arretium als municipia enorme gebieden moesten beheren
en administreren, in tegenstelling tot deze andere steden. Een mogelijke oplossing hiervoor was dat men
het gebied eventueel onderverdeelde in stukken met elk een zekere autonomie 89. Dit zou trouwens
passen bij de eerdere evolutie in de ager clusinus waarbij we veel centra zien doorheen het gebied die
vrij zelfstandig ogen en waar ook aristocratische families huizen; mogelijk controleerden zij de facto al
verschillende gebieden binnen het territorium. Hier is echter geen bewijs voor, maar het zou wel de
latere vermelding bij Plinius verklaren en ook waarom deze naamgeving nergens anders wordt gebruikt.
85
Bispham, 2009, 447-451.
Benelli, 2009b, 314.
87
Keppie, 1983, 102-103.
88
Bispham, 2009, 403-404.
89
Benelli, 2009b, 314-315.
86
92
II. Politieke en economische achtergrond
Ik volg dan ook de visie van Benelli wat betreft de datering en de aard van de kolonie van Clusium. We
zullen nog zien dat de groep van immigranten die opkwam in de Clusinische epigrafie begin 1ste eeuw
v.Chr. zich uitstekend aanpaste aan de lokale funeraire tradities en ook ging trouwen met lokale families.
Een dergelijk beeld lijkt niet te passen bij de vijandige relaties die doorgaans bij Sullaanse kolonies
aanwezig waren. Waarom zouden deze families immers willen huwen met deze veteranen gezien het
belang van huwelijksbanden dat reeds uiteengezet is? Deze associatie is pas zinvol als beide families er
sociaal op verbeteren. Voor de lokale families uit Clusium is dit slechts zo als men een bijzondere
bewondering zou hebben voor alles wat ook maar enigszins Romeins is en dus ook de veteranen van het
Romeinse leger. De evolutie voor de jaren ‘80 van de 1ste eeuw v.Chr. en erna lijkt hier echter totaal niet
op te wijzen en we zullen zien dat het juist deze immigrantenfamilies zijn die als eerste het Latijn
gebruikten binnen Clusium. Ze hebben zowel banden met de kleinere als de grotere aristocratische
families van Clusium, dus sommige onder de immigranten hadden waarschijnlijk een groot economisch
en sociaal kapitaal90. Dit sluit aan bij een laatste indicator voor het feit dat deze immigranten geen
kolonisten waren: het feit dat ze überhaupt duidelijk aanwezig zijn in het archeologische materiaal van
Clusium. Veteranen kregen niet zodanig veel land toegewezen dat ze ogenblikkelijk aanspraak konden
maken op een plaats binnen de lokale elite; doorgaans was dit maar voor centurions en hogere officieren
bestemd91. Het is dus onwaarschijnlijk dat zoveel veteranenfamilies meteen bij de elite gingen horen.
Deze opkomende families zullen in het hoofdstuk over de inscripties nog verder worden besproken.
Deze immigranten lijken dus geen kolonisten te zijn en zijn waarschijnlijk te verklaren door de gunstige
economische en agrarische omstandigheden in deze periode. Bovendien was er mogelijk nog redelijk
wat grond beschikbaar door het enorme territorium van Clusium in tijden waarin grondgebrek een
bijzonder nijpend probleem was. Het was nu ook praktischer en meer opportuun om in deze periode
naar Clusium te gaan, aangezien de stad net het Romeinse burgerschap had gekregen en dit het
ongetwijfeld makkelijker maakte om zich in dit gebied te vestigen, of men nu uit Rome kwam of niet.
Het bewijs van het eredecreet aan Sulla voor een Clusinische kolonie onder hem, kan hier ook
gerelativeerd worden. Er zijn nog drie eredecreten gevonden in Clusium uit die periode – één aan
Pompeius92 en één aan Cn. Cornelius Lentulus Marcellinus93 – en het is bovendien niet zo vreemd dat
een gemeenschap Sulla eerde na de burgeroorlog, zeker als we zien wat er gebeurd is met naburige
steden die tegen Sulla waren zoals Arretium, Volaterrae en Fiesole.
De abrupte breuk die Harris suggereert in het begin van de 1ste eeuw v.Chr.94 lijkt er niet te zijn in de
funeraire cultuur en het ontbrak ook aan argumenten voor Sulla om grond van Clusium te confisqueren.
Ook de passage bij Plinius de Oudere lijkt op zich geen voldoende bewijs. Het epigrafische materiaal
suggereert daarentegen een stichtingsdatum in de 1ste eeuw n.Chr. en dit heeft een belangrijk gevolg:
zelfs als er al sprake was van dubbele gemeenschappen, dan nog lijkt het vrij zeker dat het verschil
tussen beide vervaagde naar het einde van de 1ste eeuw v.Chr. toe. Zeker onder Augustus zou er alleszins
geen duidelijk herkenbaar verschil meer geweest zijn95. Mochten we dan zelfs aannemen dat er al onder
Augustus een kolonie werd gesticht zonder duouiri – wat uitzonderlijk zou zijn – dan nog zou dit in de
praktijk ook betekenen dat er geen afgesloten gemeenschap was van kolonisten in Clusium. Bovendien
stopten de vestigingen van veteranen in kolonies al in 14 v.Chr., dus waarschijnlijk was er zelfs totaal
geen opgelegde instroom van een nieuwe bevolkingsgroep96. We kunnen dus concluderen dat de kolonie
in Clusium in de 1ste eeuw n.Chr. moet worden gedateerd, wanneer het niet langer om deductiones (en
dus confiscaties) ging, maar louter om een verandering in de status van de stad.
90
Ibidem, 317-318.
Keppie, 1983, 132.
92
CIL, XI, 2104.
93
CIL, XI, 2103.
94
Harris, 1971, 267.
95
Bispham, 2009, 450.
96
Keppie, 1983, 82.
91
93
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
3.3 Impact van de kolonie in Clusium
Dit betekent dus dat de nieuw voorgestelde stichtingsdatum ervoor zorgt dat er geen aanwezigheid was
van een afgesloten gemeenschap van typische ‘Romeinen’, die de ‘Romeinse cultuur’ dan konden
verspreiden onder de Clusinische bevolking om ze zo te ‘romaniseren’. Dit gehele klassieke idee moet
dringend verlaten worden. Eens te meer omdat het hier ging om kolonies van veteranen en niet de
Romeinse burgers van voor de lex Iulia die ook effectief uit de buurt van Rome kwamen. Deze veteranen
werden doorgaans in kolonies geplaatst volgens hun militaire eenheden. Deze eenheden werden vaak
volgens regio’s opgemaakt, maar bij de beslissing om een eenheid ergens in een kolonie te plaatsen,
werd er doorgaans geen rekening gehouden met hun afkomst. Het waren dus niet per se Etrusken die in
Etruria werden geplaatst, maar evenmin waren deze kolonisten per se afkomstig uit Rome. Het is
eventueel mogelijk dat lokale elites die goede banden hadden met Rome (onder andere via een
vooraanstaande patronus à la Cicero voor Volaterrae) konden bereiken dat men meer of minder lokale
veteranen naar hun gemeenschap zouden sturen, maar hier is geen bewijs voor. Deze groepen konden
dus van overal in Italië komen en konden zo allerlei culturele invloeden met zich meebrengen. Dit gold
voor de 1ste eeuw n.Chr., maar ook voor de periode van Sulla. Ook hier geldt het principe dat veteres
vaak het recht kregen om te blijven of elders in het territorium een stuk grond ter vervanging kregen. Er
ontstonden dus gemengde gemeenschappen waartussen er nauwe banden konden groeien en zeker in de
periode na Tiberius was er van spanningen tussen veteres en veteranen in de ordo decurionum
nauwelijks nog sprake. Uiteraard vormden de veteranen wel een nieuwe groep die meedong naar lokale
machtsposities, maar dit lijkt niet direct voor problemen te hebben gezorgd97. Het is onduidelijk in welke
mate deze veteranen en hun afstammelingen zich bleven verenigen rond hun vroegere militaire verleden.
Ik beargumenteer hier vooral dat kolonies op de eerste plaats oplossingen waren voor de concrete
problemen van bevolkingsoverschot en de beloning van veteranen, en niet zozeer deel uitmaakten van
een bewuste controlestrategie, hoewel dit uiteraard een bijkomstig effect kon zijn in sommige gevallen.
Het feit dat veel van de confiscaties, vooral dan buiten Centraal-Italië, tot de periode van de Gracchi niet
werden benut door Rome, maar de facto in lokale handen werd gelaten, lijkt dit te bevestigen. Het wijst
er zelfs op dat dit bewust werd gedaan door Rome om zo de relaties met de socii na 89 v.Chr. binnen
Romeins Italië te verbeteren98. Dit benadrukt meteen ook dat de rest van Italië niet zo machteloos was
als vaak werd voorgesteld, maar wel degelijk een stem had in het bestuur van het rijk; Rome kon niet
zomaar doen wat ze wilde. Dit punt werd uitstekend geïllustreerd met de Bondgenotenoorlog, zoals nog
zal blijken.
Clusium kende dus waarschijnlijk geen instroom van kolonisten in de periode van Sulla en zelfs al zou
dit het geval zijn geweest, dan nog was dit waarschijnlijk geen typisch ‘Romeinse’ groep. De kans is
groter dat het statuut van Clusium pas in de 1ste eeuw n.Chr. veranderde in dat van een kolonie en dat
dit waarschijnlijk niet eens gepaard ging met een instroom van nieuwe groepen. Mogelijk was het puur
een verandering van statuut. De redenen hiervoor zijn onduidelijk, maar mogelijk was dit inderdaad te
wijten aan de lokale vraag. Misschien wilde men profiteren of was er nu meer enthousiasme voor de
Romeinse zaak waardoor men een meer gepriviligieerd statuut wilde binnen de rijkshiërarchie. Dit zal
nog moeten blijken. Deze late omzetting in een kolonie, vermoedelijk pas na Tiberius, betekent meteen
ook dat de culturele en politieke evoluties van Clusium in de 1ste eeuw v.Chr. niet kunnen verklaard
worden door kolonies. Ook hier is er dus geen sprake van een imperialistische constructie door Rome
om de bevolking Romeinser te maken. De kolonisten gingen juist deel uitmaken van de brede Italische
culturele interactie die hiervoor al werd uiteengezet. Zo werden ze een onderdeel van het
romanisatieproces, maar niet als bewuste instrumenten van Rome, maar als een eigen entiteit die ook in
contact stond met Rome en de cultuur die vanuit de stad emaneerde.
97
98
Ibidem, 101-102.
Roselaar, 2010, 294-297.
94
II. Politieke en economische achtergrond
De nieuwe datering betekent meteen ook dat de culturele veranderingen in Clusium van de 1 ste eeuw
v.Chr. niet moeten worden toegekend aan kolonies, maar los hiervan moeten bekeken worden. Op deze
manier zal doorheen dit onderzoek blijken dat het gebruik van kolonies als verklaring voor allerhande
veranderingen simplistisch en vaak niet correct is; kolonies verklaren niet zomaar alles. In dit opzicht
was het cruciaal om de stichting van de kolonie in Clusium correct te situeren in de tijd; het zal namelijk
belangrijke implicaties hebben voor de interpretatie van het bronnenmateriaal.
4. Het Romeinse burgerschap
Het Romeinse burgerschap is doorheen dit onderzoek al diverse keren aangehaald. Het maakte een
cruciaal deel uit van het Romeinse ideaal en werd dan ook met trots uitgedragen door Romeinen, niet in
het minst via de tria nomina vanaf de augusteïsche periode. Romeinen waren dan ook niet zo enthousiast
om het massaal te verlenen aan socii, zoals nog zal blijken. Traditioneel wordt de schenking van het
burgerschap aan geheel Italië in 89 v.Chr. met de lex Iulia als een belangrijke cesuur gezien in de
romanisatie van Italië99. Voor velen zou het de start zijn van het ‘Romeins worden’, de transformatie
naar een ‘Romeinse’ identiteit. Meer nog: voor sommigen betekent de lex Iulia zelfs de facto het einde
van de Italische regionale identiteiten en werd iedereen nu een Romein in elke zin van het woord. Dit
wordt de facto vooral geïllustreerd door de zeer beperkte aandacht die men in overzichtswerken schenkt
aan de 1ste eeuw v.Chr. in Etruria. Hoogstens ziet men deze eeuw als één lange maar definitieve
transitieperiode waarna de Etruskische identiteit verdwenen is, maar sommigen menen dat deze transitie
zich al in één generatie voltrekt. Vooral het werk van Shaw over Perusia impliceert dit zeer sterk 100.
Hier zijn redenen voor – zoals zal blijken – maar er is ook reden tot nuancering. Zoals gezegd zal het
verwerven van een nieuw burgerschap ongetwijfeld op den duur een diepgaand effect hebben op
iemands identiteit. Het wordt een facet dat men af en toe zal aanwenden in administratieve zaken en het
is tegelijk een element dat alle Italianen met elkaar zou verbinden. Iedereen was na 89 v.Chr. een
medeburger (indien men ook snel daadwerkelijk geregistreerd werd) en dit zal ongetwijfeld voor een
verschillende blik op zichzelf, Italië en Rome gezorgd hebben. Zoals gezegd wordt iemands identiteit
ook door externe factoren bepaald en het feit dat men nu werd gecatalogeerd als ‘Romein’ – ook al was
dit puur in de juridische zin van het woord – zal sowieso een effect hebben gehad op hoe men zichzelf
en zijn directe omgeving zag.
Daarom is het in dit onderzoek belangrijk om uitgebreid stil te staan bij het Romeinse burgerschap en
de impact die ze had. Dit zal dan ook besproken worden in meerdere paragrafen. Dit eerste stuk gaat
over de vraag naar het burgerschap bij de socii en de voordelen ervan. Later wordt er ook nog gekeken
naar de Bondgenotenoorlog, de feitelijke toekenning van het burgerschap en wat dit praktisch betekende
voor de (Clusinische) bevolking en hierop aansluitend wordt de discussie omtrent de Romeinse census
ook kort belicht. Doorheen dit onderzoek zal er dan ook regelmatig naar deze discussie worden
teruggekoppeld om het belang van het burgerschap in het romanisatieproces beter te kunnen inschatten.
99
Bv. doorheen de werken van David (1996) en Harris (1971).
Shaw, 1939.
100
95
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
4.1 Verspreiding van het Romeinse burgerschap in Etruria voor de
Bondgenotenoorlog
Om te weten of we de lex Iulia uit 89 v.Chr. als een cesuur kunnen beschouwen, moeten we uiteraard
eerst weten wanneer Clusium überhaupt het Romeinse burgerschap kreeg. Ook buiten Latium waren er
immers gemeenschappen die dit recht verleend kregen door Rome voor de Bondgenotenoorlog. Zo is er
voor Etruria het voorbeeld van Caere, dat ergens in de 3de eeuw v.Chr. het burgerschap moet hebben
gekregen. Overigens is er echter geen expliciet bewijs voor een vervroegde toekenning binnen Etruria.
Ruoff-Väänänen stelde echter dat de registratie van prodigia door Rome enkel gebeurde voor die
gemeenschappen die bij de Romeinse staat behoorden: dus Rome zelf, municipia of kolonies. Deze
voortekens moesten volgens haar namelijk door Romeinse magistraten erkend worden als dusdanig en
moesten in principe uit Romeins territorium komen om aanvaard te worden. Het Etruskische protest
tegen het voorstel van Livius Drusus in 91 v.Chr. om geheel Italië burgerschap toe te kennen, wordt
volgens Ruoff-Väänänen dan een teken dat ze het burgerschap eigenlijk al hadden en dus hun speciale
status dreigden te verliezen. Als dit klopt, heeft dit ook gevolgen voor Etruria: zo zijn er verschillende
steden, waaronder Arretium, Perusia en Volaterrae, waarvoor er prodigia zijn geregistreerd in Rome.
Dit zou betekenen dat er dus Etruskische steden waren die reeds voor 89 v.Chr. het Romeinse
burgerschap hadden101.
Er is geen expliciet bewijs tegen deze visie, maar ze lijkt alleszins zeer onwaarschijnlijk. Allereerst is
er het simpele feit dat er nergens expliciet is vermeld dat Rome enkel prodigia van binnen haar eigen
territorium registreerde102. Gezien de enorme openheid inzake religie bij Rome tegenover haar veroverde
gebieden – geïllustreerd door de onwil haar eigen religie op te leggen en de bereidheid om juist vreemde
goden over te nemen – lijkt het ook niet zo onwaarschijnlijk dat Rome dit ook voor gebieden registreerde
die technisch gezien niet tot de Romeinse staat behoorden. Bovendien stelt White dat Rome het systeem
van de civitas sine suffragio nooit heeft toegepast in Noord-Etrurië en dat er zeker sporen zouden
geweest zijn, mochten deze steden wel stemrecht hebben gehad103. Een laatste argument tegen deze
interpretatie is dat de Caecinae uit Volaterrae geen enkel teken vertonen dat ze voor 89 v.Chr. het
Romeinse burgerschap hadden. Gezien hun belangrijke functie in de communicatie met Rome, lijkt het
vrij onwaarschijnlijk dat geheel Volaterrae dan al een municipium was104. De meest logische optie is dus
dat zowat geheel Etruria pas het burgerschap kreeg in 89 v.Chr. met de lex Iulia; dit lijkt sowieso het
geval te zijn geweest voor Clusium.
Dit sluit uiteraard niet uit dat er voordien al individuele schenkingen werden gedaan. Dit was wel
degelijk een bestaande praktijk, hoewel vrij zeldzaam; dit was alleen voor de grootste families
weggelegd105. De participatie van Etrusken in het Romeinse Rijk wordt verder in dit hoofdstuk nog
besproken, maar hier kunnen er al toch enkele families in de regio rond Clusium vermeld worden die
het Romeinse burgerschap al voor 89 v.Chr. in hun bezit hadden. Dit waren onder andere de Perperna,
Vibii Pansae, Volcacii en Nigidii voor Perusia en de Carinas voor Volaterrae of Clusium106. Benelli stelt
dat de Sentii van Clusium mogelijk ook het burgerschap hadden door deze gens te linken aan de Sentii
Saturnini op basis van de eerder vermelde inscriptie voor Marcellinus, die getrouwd was met een lid van
deze familie. Deze familie was vermoedelijk de erfgenaam van de machtige Sentinate/Seiante en zou al
in 94 v.Chr. een Romeinse magistraat hebben gehad107. Uiteraard is het niet steeds mogelijk om deze
families te herkennen en mogelijk waren er nog meer, maar hebben ze geen spoor nagelaten van hun
101
Ruoff-Vanaanen, 1975, 33-57.
Harris, 1977, 56.
103
Sherwin-White, 1973, 120.
104
Harris, 1971, 200 & 215.
105
Sherwin-White, 1973, 291.
106
Massa-Pairault, 1996, 242.
107
Benelli, 2009b, 316.
102
96
II. Politieke en economische achtergrond
vervroegde burgerschap. De algemene tendens blijkt inderdaad wel te zijn dat slechts enkele
uitzonderingen het burgerschap kregen voor 89 v.Chr. en dit lijkt dan ook te kaderen in het politieke
idee van elite negotiation, waarbij de grootste families de communicatie met Rome verzorgden, de
lokale stabiliteit garandeerden en daar ook voor beloond werden. Dit past ook in de eerder vermelde
tendens waarbij Rome participatie in het rijk steeds meer ging belonen. Concluderend kunnen we stellen
dat Clusium waarschijnlijk het Romeinse burgerschap kreeg samen met het gros van Italië, na de lex
Iulia van 89 v.Chr.
4.2 Lokale vraag naar het Romeinse burgerschap?
We denken nu wel te weten wanneer men het Romeinse burgerschap kreeg in Clusium, maar was er ook
actief vraag naar? Wilde men het voor 89 v.Chr. al of was men eerder onverschillig? En hoe zat dit voor
het geheel van Etruria? Om een antwoord op deze vragen te bieden, is het belangrijk om te kijken naar
de concrete voordelen die dit burgerschap bood voor de lokale bevolking. Voor de elitaire families die
reeds vermeld zijn, zal dit voordeel waarschijnlijk gezeten hebben in een betere communicatie met
Rome en een grotere mate van bescherming en rechtszekerheid bij de onderhandelingen voor hun stad
(zie infra). Zoals zal blijken, vertoonden ze alvast geen uiterlijke tekenen van dit nieuwe burgerschap,
dus men lijkt het niet actief uitgedragen te hebben; toch niet in die culturele domeinen waar wij zicht op
hebben. Op deze manier lijkt dit nieuwe burgerschap geen facet te zijn van hun identiteit waarmee ze
zich actief identificeerden buiten een direct Romeinse context, maar we hebben uiteraard geen duidelijk
zicht op hun psyche. De enige mogelijke uitzondering hierop, is de vermelde gemeenschap te San
Casciano dei Bagni. Hier gebruikt men mogelijk al sinds 100 v.Chr. Etruskische inscripties die in het
Latijnse alfabet zijn opgetekend. Dit is vroeger dan elders in Clusium, maar het Latijn zelf gebruikt men
waarschijnlijk pas na 89 v.Chr. en zoals gezegd is dit een geïsoleerde gemeenschap binnen het
territorium. Het is wel zo dat er in dit gebied geen culturele traditie was voor de 2de eeuw v.Chr. en dat
deze gemeenschap zich dus volop in de context van de Via Cassia ontwikkelde. Een sterkere identificatie
met het ‘Romeinse’ is dan ook zeker een mogelijkheid en het benadrukt nogmaals de grote lokale
verschillen108.
Niks wijst er echter op dat dit Romeinse facet een onderdeel van de habitus van de voorname Clusinische
families was geworden en het belangrijkste effect ervan was waarschijnlijk vooral dat hun status als
prominente families binnen de gemeenschap werd versterkt door de mediërende rol die ze gingen spelen.
Het gebrek aan enige identificatie met het ‘Romeinse’ bij de brede bevolking in deze periode, lijkt er
ook op te wijzen dat een dergelijke representatie met het ‘Romeinse’ voor de elite ook niet zou geloond
hebben. Het lijkt geen basis geweest te zijn waarop men zich kon onderscheiden of eer behalen, maar
het had vooral een praktisch nut in de loop van de 2de eeuw v.Chr. Het vergemakkelijkte en verzekerde
bovenal de communicatie met Rome. Toch zal deze speciale status die deze families door dit
burgerschap kregen een zekere rol spelen doordat het hun machtsposities binnen de gemeenschap
bevestigde. Dit lijkt dus niet tot een identificatie met het Romeinse ideaal te hebben geleid, maar vooral
tot een versterking van hun traditionele rol binnen de samenleving.
Maar het Romeinse burgerschap had natuurlijk wel een aantal voordelen. Deze vallen grosso modo
uiteen in twee categorieën: bescherming en participatie. Als men Romeins burger werd, kon men zich
niet alleen beroepen op de Romeinse rechtbanken, maar men kon zich nu ook beschermen tegen
Romeinse magistraten en eventuele beslissingen van hen in het nadeel van de lokale bevolking.
Uiteraard kon men ook geen land ontnomen worden als Romeins burger, dus de dreiging van
bijkomende confiscaties zou wegvallen. Men zou ook niet meer verplicht zijn om aan de hoge quota
voor troepenlevering te voldoen. Het Romeinse burgerschap bood dus een grotere mate van
108
Maggiani, 2014, 53.
97
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
bescherming109, maar dit moet enigszins genuanceerd worden. Zoals gezegd was de dreiging van ager
publicus niet zo groot in deze regio: de Gracchi gebruikten waarschijnlijk voornamelijk grond die reeds
ager publicus was, maar gewoon nog niet de facto werd verdeeld onder de Romeinen110.
Participatie in het leger bood net veel kansen op verrijking, zeker in de loop van de 2de eeuw v.Chr.,
wanneer deze campagnes enorme hoeveelheden buit met zich meebrachten. Het is waarschijnlijk dat er
naar het einde van deze eeuw toe steeds meer vrijwilligers waren, iets wat alleen maar toenam na de
hervormingen van Marius. Hierbij moet wel gezegd worden dat de achteruitgang van de censuscijfers
in het midden van deze eeuw waarschijnlijk te wijten is aan angst om opgeroepen te worden voor de
campagnes in Spanje111. Het verwerven van Romeins burgerschap zou uiteraard geen soelaas bieden
voor zij die niet wilden gaan vechten in het leger en zij die dat wel wensten, konden dat in de eenheden
van socii doen en moesten dus ook niet per se een Romeins burger te worden. Wat de bescherming tegen
Romeinse magistraten betreft: ook hier is het burgerschap geen vereiste. Het ius provocationis bood
dezelfde mate van bescherming, maar dan zonder de bijkomende plichten zoals het betalen van
belastingen. Socii konden dus ook dit recht aanvragen, zonder Romeinse burgers te worden112. Gezien
de zeer geringe mate van Romeins interventionisme is het ook maar de vraag in welke mate men zich
moest beschermen.
Aan de andere kant bood het Romeinse burgerschap ook participatie. Men werd immers verdeeld over
de Romeinse tribus en kon zo in de comitia deel uitmaken van het beslissingsproces in Rome. Volgens
het motto “Voorkomen is beter dan genezen” kon het wenselijk zijn om, in plaats van zich te kunnen
beschermen tegen ongunstige maatregelen, ze in de eerste plaats te voorkomen. Er is al op gewezen dat
de mate waarin men werd benadeeld door het Romeinse beleid, waarschijnlijk vrij beperkt was, maar er
is nog een belangrijke kanttekening. Het Romeinse burgerschap bood immers niet zoveel participatie.
Rome was in grote mate een oligarchie en de lagere klassen hadden wel een stem in de volksvergadering,
maar deze was vrij nutteloos vergeleken met die van de hogere klassen. De rijkeren hadden de facto dus
de macht in handen en het was dan ook niet verwonderlijk dat de meeste leden van de lagere klassen
niet gingen stemmen. Zij moesten bovendien werken en hadden dus geen tijd, terwijl ze toch niets te
zeggen hadden. Pas in de loop van de 1ste eeuw v.Chr., in de context van de hevige politieke strijd en
burgeroorlogen, zal het plebs een grotere rol gaan spelen in de Romeinse politiek. Voor 89 v.Chr. lijkt
hier echter geen sprake van te zijn113.
Voor de lagere klassen van Clusium – en eender welk gebied in Italië buiten de directe omgeving van
Rome – werden deze problemen waarschijnlijk nog versterkt. Het moet gewoon niet haalbaar geweest
zijn voor simpele boeren of ambachtslui om helemaal vanuit Clusium naar Rome te gaan om daar
effectief te gaan stemmen, zeker in de wetenschap dat men toch nauwelijks of geen impact zou hebben
op het resultaat. Behalve voor de absolute elites, leek het Romeinse burgerschap dus geen echte
participatie te bieden in het Romeinse Rijk. Het is bovendien ook onzeker hoe het Etruskische
burgerschap functioneerde, dus we weten niet welke bescherming dit bood en in hoeverre dit compatibel
kon zijn met het Romeinse burgerschap, dat toen in principe exclusief was.
Het Romeinse burgerschap leek dus geen absolute must te zijn en ook vanuit Rome was men niet bereid
om het volledige burgerschap zomaar massaal toe te kennen. Toch wilden sommige Romeinse politici
in het zog van de Gracchi de bevolking buiten Rome aanspreken en hun steun verwerven door ze
Romeinse burgers te maken. Tegelijkertijd moet er wel een zekere interesse zijn geweest bij de socii in
enkele voordelen van het burgerschap, vooral dan inzake bescherming. Hieruit vloeide voort dat er op
het einde van de 2de eeuw v.Chr. een reeks voorstellen volgden om de socii ofwel enkel het ius
109
David, 1996, 143-144.
Roselaar, 2010, 256.
111
Cagniart, 2007, 81.
112
Sherwin-White, 1973, 135.
113
Mouritsen, 2001, 128-131.
110
98
II. Politieke en economische achtergrond
provocationis ofwel de status van civitas sine suffragio te schenken. Eerst wilden Fulvius Flaccus en
Drusus de Oudere in 125 v.Chr. het ius provocationis geven. Daarna wilden Gaius Gracchus en Drusus
de Jongere in 123 v.Chr. van de Latijnen Romeinen en van de socii Latijnen maken. Beide constructies
boden dus geen enkele inspraak – aangezien men niet mocht stemmen – maar wel een bepaalde
rechtszekerheid en bescherming. Kort daarna gingen er ook stemmen op om het volledige burgerschap
toe te kennen. Alle voorstellen stootten echter op groot verzet in Rome en ook bij de socii lijkt er geen
algemene vraag geweest te zijn naar deze regelingen114. Deze voorstellen gingen immers gepaard met
agrarische hervormingen en de Romeinse grootgrondbezitters – die juist konden profiteren van het
huidige systeem – waren hiertegen. Ook de socii waren geen voorstanders en moesten mogelijk –
afhankelijk van de lokale context – een prijs betalen voor deze rechten, die ze dit duidelijk niet waard
vonden.
Voor de Romeinen waren er echter nog veel meer redenen om hun burgerschap niet zo snel te willen
schenken. Voor de bevelhebbers in het leger betekende dat dat de troepen die voormalige socii waren,
nu even goed moesten behandeld worden als andere burgers. Tegen 91 v.Chr. mochten Romeinse
burgers in het leger ook niet meer geëxecuteerd of geslagen worden met de zweep, ze waren hiertegen
beschermd, maar socii niet. De reden hiervoor was simpel: socii konden niet stemmen en waren dus
geen kiezers die men niet mocht bruuskeren indien deze bevelhebbers – zelf ook gewoon politici –
wilden herverkozen worden. Socii werden ook sneller gebruikt als kanonnenvoer aangezien het
opofferen van burgers voor een slechte reputatie zorgde en socii kregen bovendien de vervelendste taken
toegewezen. Daarnaast zouden de socii nu in gelijke mate in de buit kunnen delen. Rome zou bij een
massale toekenning van het burgerschap ook moeten betalen voor alle troepen en niet enkel de
Romeinse. Voormalig geallieerde handelaars zouden kunnen meedingen naar staatscontracten, iedere
Italiaan zou kunnen gebruik maken van alle faciliteiten en diensten in Rome, kreeg rechtsbescherming,
kon stemmen en ook zelf politicus in Rome worden. Het belangrijkste bezwaar tegen deze algemene
toekenning van burgerschap was waarschijnlijk het feit dat de politicus die deze regeling zou treffen,
enorm veel aanhangers in Italië zou krijgen en dus verschrikkelijk machtig zou worden. De
burgeroorlogen van de 1ste eeuw v.Chr. tonen ergens ook aan dat de inclusie van een dergelijke massa
aan burgers en cliënten het republikeinse systeem inderdaad volledig ontwrichtte115.
Het was dus niet alleen een kwestie van een zeer matig enthousiasme bij de socii, maar ook de Romeinen
hadden geenszins de wens om hun burgerschap massaal te verspreiden. Ook al stonden ze meer open
voor de toekenning van burgerschap dan bijvoorbeeld in Athene het geval was, toch vonden ze dat dit
te veel voordelen voor de voormalige bondgenoten met zich meebracht en mogelijk de samenleving in
Rome en Italië zou schaden. Zelfs afgezwakte vormen van het Romeinse burgerschap wilde men niet
toekennen, ook al had men dan minder van deze rechten. Rome lijkt dus geen beschavingsmissie te
hebben gehad of een soort drang om van iedereen een Romein te maken, zelfs niet op een puur
administratief vlak. Rome was hier zelfs zo sterk tegen, dat ze in 91 v.Chr. nog liever ten strijde trok
tegen haar bondgenoten dan het burgerschap aan hen toe te kennen. Aan de kant van de socii lijkt het
enthousiasme ook eerder gematigd en wilde men niet zomaar het Romeinse burgerschap ten koste van
alles ontvangen. De delegatie die in 91 v.Chr. naar Livius Drusus werd gestuurd, illustreert dit116.
114
Sherwin-White, 1973, 136-138.
Kendal, 2012, 113-119.
116
Ibidem, 120-121.
115
99
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
5. De Bondgenotenoorlog of Bellum Sociale
Voor velen is het net het weigeren van Rome om de socii het volledige Romeinse burgerschap te geven,
de directe aanleiding tot de oorlog117. Een kritische bespreking van de Bondgenotenoorlog is belangrijk
binnen het kader van dit onderzoek omdat dit conflict uiteraard veel onthult over de opvattingen over
Rome, maar ook over opvattingen over Italië, zowel van de socii als de Romeinen. Daarbij is het in het
kader van romanisatie van Italië en de vele literatuur die dit onderwerp geproduceerd heeft, ook
belangrijk om na te gaan of deze oorlog inderdaad zo’n sleutelrol heeft gespeeld in dit proces als vaak
wordt gedacht. Zoals gezegd wordt dit conflict doorgaans gezien als een echt sleutelmoment; samen met
Augustus is dit mogelijk traditioneel het meest cruciale punt binnen de literatuur. De vraag is uiteraard
of dit wel klopt, of om meer precies te zijn: of dit ook overal in Italië klopt. Dit hoofdstuk zal nog geen
antwoord kunnen geven op deze vraag, maar slechts een aanzet. Doorheen het onderzoek zal er echter
een duidelijker beeld gevormd worden van de impact van deze oorlog en het Romeinse burgerschap
voor geheel Italië dat eruit voortvloeide.
De motieven van de bondgenoten in deze oorlog zijn echter niet zo duidelijk te achterhalen. Ook hier
werd er veel te lang vanuit gegaan dat Italië één monolitisch blok vormde, maar het blijkt dat de
werkelijkheid veel complexer is. Sommigen stellen dat men inspraak wilde in de beslissingen van Rome,
dat men het beleid – dat vaak in het nadeel van de socii was – wilde bijsturen. Anderen vinden dan dat
het eerder om een principekwestie ging, om de drang naar gelijkheid en politieke gelijkwaardigheid.
Bepaalde auteurs menen zelfs dat deze oorlog de uitkomst is van een drang tot culturele homogenisatie
of het gevoel deel uit te maken van dezelfde Italische familie, een teken van een ver gevorderde graad
van ‘romanisatie’ (in de klassieke zin van het woord: Romeins worden)118. Het blijkt echter dat sommige
socii helemaal geen inspraak wilden, maar net hun onafhankelijkheid, zoals Samnium. Hierop stelde
Mouritsen dat men enkel om onafhankelijkheid vocht, maar dit lijkt ook niet te kloppen; sommigen
wilden wel degelijk het Romeinse burgerschap119. Veel socii vochten dus inderdaad samen, maar ze
hadden daarom niet dezelfde motieven. Dit komt duidelijk tot uiting wanneer we zien dat sommige socii
bleven verder vechten nadat de lex Iulia werd voorgesteld120.
De houding van de Etrusken valt moeilijk te achterhalen. Etruria en Umbria hielden zich in 91 en in het
begin van 90 v.Chr. afzijdig in de oorlog en besloten toen pas om mee te vechten. Deze ontwikkeling
deed Rome besluiten om toch het burgerschap toe te kennen aan de rest van Italië en de Etrusken
aanvaardden dit voorstel meteen. Uit de passages van Appianus121 blijkt dat de overige rebellen vonden
dat de Etrusken eerder vijandig stonden tegenover de zaak van Italia en het voorstel van Livius Drusus
om alle socii het burgerschap te geven. Om dit gedrag beter te begrijpen, is het nuttig om te kijken naar
de directe aanleiding voor de oorlog. In 91 v.Chr. werd dus het voorstel tot een algemeen Romeins
burgerschap voor Italië gelanceerd door Livius Drusus. Hier zouden echter confiscaties van land
tegenover staan. Dit bleek onaanvaardbaar voor heel wat socii, waaronder ook de Etrusken die een
delegatie naar Rome stuurden om te klagen over dit voorstel. De Etrusken wilden dus zeker wel het
Romeinse burgerschap, maar ze wilden hier geen offers voor maken. Blijkbaar was het dus wel iets waar
men voordeel in zag, maar niet zodanig dat men er ook toe bereid was om mogelijk grond af te staan.
Ze wilden dus wel Romeins burger worden, maar op hun voorwaarden122.
117
Bv. voor Sherwin-White: Sherwin-White, 1973, 133.
David, 1996, 140-151.
119
Mouritsen, 2001, 28.
120
Sherwin-White, 1973, 141-144.
121
Appianus, Bellum civile, 49.211-50.217.
122
Harris, 1971, 214-229.
118
100
II. Politieke en economische achtergrond
Dit voorstel stuitte ook op protest in Rome zelf en al snel werd Livius Drusus vermoord. Deze moord
betekende uiteraard ook dat zijn plan om het burgerschap toe te kennen, meteen van tafel verdween. Dit
zou geleid hebben tot de moord op Quintus Servilius en andere Romeinen in Asculum, wat vaak wordt
gezien als het startschot van de Bondgenotenoorlog. Volgens Appianus werd er echter nog een
allerlaatste poging ondernomen om de oorlog te voorkomen: de rebellen stuurden een delegatie naar
Rome met de vraag om het burgerschap alsnog te krijgen. Zoals gezegd wezen de Romeinen dit af en
wilden ze liever oorlog123. Rome zou uiteindelijk dicht bij een nederlaag komen, maar via drie wetten
werd de oorlog uiteindelijk afgehandeld door de vroegere bondgenoten het volledige Romeinse
burgerschap te geven. Van deze drie was het de lex Iulia die het nieuwe statuut van de Etrusken zou
regelen.
Het gematigd enthousiasme van de Etrusken voor het Romeinse burgerschap verklaart mogelijk ook
waarom ze aanvankelijk niet meevochten: ze hadden hun slag reeds thuisgehaald – hun grond was veilig
– en waarschijnlijk vonden ze het te riskant om een kant te kiezen in het conflict zonder de zekerheid te
hebben er ook voordeel uit te halen. De Etrusken gingen pas meevechten op het moment dat ze een kans
roken om Rome in een nadelige onderhandelingspositie te duwen en te voorkomen dat de rebellen – en
waarschijnlijk bij uitbreiding iedereen die niet expliciet voor Rome was – werden verslagen en dus ook
gestraft. Zoals gezegd was de Etruskische regio ook minder getroffen door confiscaties van grond in de
decennia voordien, dus het gevoel dat trouw aan Rome de facto kon bestraft worden, zal hier
waarschijnlijk minder sterk geleefd hebben dan in die regio’s waar wel grond werd afgenomen zonder
dat men Rome iets had misdaan. Dat de Etrusken niet streden voor hun onafhankelijkheid, blijkt
duidelijk uit het feit dat ze meteen de wapens neerlegden na het voorstel uit Rome 124. Ook al was men
dus geen enorme voorstander van Rome en wilde men niet per se het burgerschap, toch lijken de
Etrusken niet echt vijandig tegenover Rome te staan. Ze wilden waarschijnlijk niet de vernietiging van
Rome, maar eerder een gelijke behandeling, een beloning voor het rijk dat ze mee hadden veroverd.
Maar belangrijker dan dat: ze wilden hun samenleving en manier van leven beschermen. Men wilde wel
enkele extra voordelen, maar men wilde hier geen offers voor brengen. Men was anti- noch pro-Romeins
en wilde vooral pragmatisch wat het beste was voor hun eigen zaak. In dit geval zal dit dan waarschijnlijk
eerder de zaak van de Etruskische elites geweest zijn, maar het blijkt dat er onder de lagere klassen
evenmin een massale vraag was naar het Romeinse burgerschap. Mocht dit immers zo prestigieus zijn
geweest binnen bijvoorbeeld de Clusinische samenleving, dan lijkt het aannemelijk dat meer families
van de elite hiernaar zouden hebben gestreefd om zich zo te onderscheiden. Hier lijkt echter geen
draagvlak voor te zijn geweest. Uiteraard weten we enkel iets over het gedrag van ‘Etruria’, alsof dit
één monolitisch blok was. Waarschijnlijk waren er ook binnen deze regio verschillende opvattingen
over het Romeinse burgerschap en de oorlog, maar hier hebben we geen zicht op. Er is alleszins niets in
Clusium dat wijst op een algemeen enthousiasme voor het Romeinse burgerschap.
Het is evenwel mogelijk dat dit op meer lokaal vlak wel kon gebeuren. De besproken necropolis te San
Casciano dei Bagni telt een aantal Latijnse inscripties, die waarschijnlijk een paar decennia ouder zijn
dan gelijkaardige inscripties in de rest van het territorium125. Hier zal nog dieper op worden ingegaan in
het volgende hoofdstuk, maar het lijkt waarschijnlijk dat de locatie van deze kleine en vrij afgelegen
gemeenschap – volgens Benelli lijken ze compleet los te staan van de andere Clusinische families – aan
de Via Cassia gezorgd heeft voor een vroegere invloed van het Latijn en ook een groter nut om deze taal
te spreken. Dit illustreert alleszins dat men niet één stad of gebied zonder bijkomend onderzoek als
compleet homogeen mag beschouwen: er zijn ook veel lokale verschillen, zelfs binnen één stadstaat. De
hoofdreden dat deze gemeenschap te San Casciano dei Bagni begon te bloeien, was waarschijnlijk de
Via Cassia en het lijkt dus logisch dat men zich vooral in dit kader gaat ontwikkelen. Van hieruit was
het bovendien makkelijker om Volsinii of de Romeinse gebieden te bereiken dan Clusium zelf. Deze
123
Kendal, 2012, 121.
Harris, 1971, 219.
125
Maggiani, 2014, 53.
124
101
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
gemeenschap lijkt dus volledig los te staan van het centrum van Clusium en had op cultureel vlak dus
geen invloed op de stad126, maar het is een belangrijke kanttekening en men moet zich bewust zijn van
het feit dat er zelfs binnen één territorium verschillende noden en uitingen bestaan.
Andere partijen in de oorlog bleken bereid te zijn om verder te gaan dan de Etrusken. Interessant in het
kader van identiteiten is dat deze rebellen een goed ontwikkelde propaganda creëerden en ook duidelijk
uitdroegen. De taal van de opstand werd het Oskisch en Corfinium werd het centrum van de rebellen.
Ze produceerden ook munten waarop het symbool van Italia, de Italische stier viteliu, de Romeinse
wolvin vertrappelt. Er moet hierbij natuurlijk vermeld worden dat dit beeld van een verenigd Italië dat
strijdt tegen Rome, uiteraard een fictieve constructie is. De opstand vond vooral plaats in de Oskische
gebieden en hier was de propaganda ook het sterkst, terwijl de voertaal van de rebellen ook het Oskisch
was127. Hieruit blijkt echter wel dat er geen sprake is van een algemeen gevoel van ‘Romeins zijn’ in
Italië, maar evenmin van een sterke Italische identiteit; anders zou iedereen wel meedoen met de
rebellen. Het gaat dan ook vooral om een poging om een soort imagined community op te richten, om
zoveel mogelijk facties aan hun kant te krijgen, verenigd rond een nieuw ideaal. Het falen van de opstand
en de verbrokkeling van het kamp van de rebellen zodra Rome met het voorstel van burgerschap kwam,
wijst er duidelijk op dat deze constructie niet succesvol was. Blijkbaar waren de onderlinge verschillen
in Italië nog te groot om zich rond een dergelijke zaak te verenigen.
Het zou uiteindelijk pas Augustus zijn die het
concept van tota Italia wist te verkopen. Niet
door culturele homogeniteit op te leggen, maar
door juist ruimte te bieden voor lokale
variaties in gebruiken en noden128. Dit zal op
het einde van dit hoofdstuk besproken worden.
Dat het nog even geduurd heeft alvorens dit
idee op grote schaal ingang vond, is niet zo
vreemd, gezien de context waarin Italië
politiek is verenigd. Sommigen waren
tevreden met het burgerschap, anderen waren
net
ontgoocheld
omdat
ze
hun
onafhankelijkheid niet hadden verwerven
maar net nog steviger vastzaten aan Rome en
Rome zelf had onder dwang haar kostbare
burgerschap moeten weggeven aan haar
veroverde buren. Na de oorlog lijkt er dus geen
sprake te zijn van een algemene vrede, maar
Munt van de rebellen tijdens de Bondgenotenoorlog juist van verdeeldheid en wrijvingen.
(Wallace-Hadrill, 2008, cover).
Ongetwijfeld werd dit nog verergerd door de
burgeroorlogen en het feit dat veel steden en
regio’s hierbij een kamp moesten kiezen. Deze vaststelling zet meteen het hele idee van de
Bondgenotenoorlog als moment van de vereniging van Italië op losse schroeven. Politieke vereniging
betekent niet per se ook culturele of ideologische vereniging.
126
Persoonlijke correspondentie met Enrico Benelli.
Torelli, 1999, 180.
128
Laurence, 1999, 175-176.
127
102
II. Politieke en economische achtergrond
6. Het Romeinse burgerschap en de concrete gevolgen ervan:
de municipalisatie
Om nu te weten wat de gevolgen zijn van dit nieuwe statuut van Clusium voor de identiteit van haar
inwoners en de sociale verhoudingen binnen de stad, moet er allereerst gekeken worden naar de
uitwerking ervan. Wat veranderde er nu concreet voor de mensen, zowel de elite als de lagere klassen?
Clusium werd nu een Romeins municipium, maar wat betekende dit in de praktijk voor haar inwoners?
Een belangrijke vraag hierbij is hoe dit nieuwe statuut zich uitte: is er hier een uitwerking van zichtbaar
in de materiële cultuur of net niet? De hiervoor vermelde opvatting die sommigen delen dat het
burgerschap meteen ook voor een zeker Romeins worden zorgde, voorspelt in principe een grote invloed
van het burgerschap op de materiële cultuur. Zoals gezegd kan een nieuw burgerschap potentieel een
verregaande impact hebben op iemands identiteit en gedrag, maar de vraag is natuurlijk in welke mate
men nu concreet werd geconfronteerd met dit burgerschap en op welke manier het een impact kan
hebben op mensen. Dit zal nog doorheen dit onderzoek getest worden, maar er moet eerst gekeken
worden naar de concrete gevolgen van het Romeinse burgerschap, voor Italië, Etruria en Clusium in het
bijzonder.
Algemeen is het hier nog belangrijk om te vermelden dat Clusium een Romeins municipium werd in de
nasleep van de lex Iulia. De effectieve toekenning van het burgerschap was een lang proces dat enkele
jaren in beslag nam en waar de Etrusken goed over onderhandelden om zoveel mogelijk inspraak te
krijgen. Uiteindelijk zou Clusium in de reeds bestaande tribus Arnensis worden ingedeeld, mogelijk in
85/84 v.Chr. Volgens Bispham is het ook op dit moment dat Rome de eerste wetgeving omtrent de
municipia en hun beleid invoerde, maar municipalisatie en het toekennen van burgerschap waren in se
twee verschillende processen. Men moest zich immers eerst registreren opdat men een Romeins burger
zou worden. De municipalisatie was sowieso een traag en geleidelijk proces dat ook niet overal op
dezelfde manier lijkt te zijn verlopen; dit hing vooral af van Romeinse en lokale noden. Deze eerste
legislatie introduceerde waarschijnlijk het quattuorviraat als hoogste magistratuur, bepaalde de autoriteit
van de lokale senaat en tegelijk de relatie tussen Rome en de municipia, vooral dan tussen hun
magistraten. Ook de compositie en autoriteit van de ordo decurionum werd mogelijk op dat moment
geregeld129. Al deze bepalingen vormden een municipaal charter. Dit was flexibel en bood ruimte om
lokale tradities en noden te incorporeren, maar was uiteraard ook sterk bepaald vanuit Rome en
reflecteerde ook wat Rome verwachtte van de nieuwe municipes130. De vraag is nu wat de gevolgen
waren van deze charters op de dagelijkse praktijk in de municipia.
6.1 Municipalisatie op het religieuze vlak
Laat ons eerst kijken naar het religieuze domein. Uiteraard valt dit niet zomaar te scheiden van het
politiek-institutionele, maar er zijn wel duidelijke bepalingen over religie en dit aspect van de
Etruskische samenleving vormt in het kader van dit onderzoek een mooie casestudy. Zoals gezegd was
de Romeinse religie essentieel een burgerlijke religie. Dit wil zeggen dat het puur om de relatie tussen
de burgers onderling en tussen de burgers en goden gaat; buitenstaanders hebben hier niets mee te
maken. Dit resulteerde in een afstandelijke houding van Rome waarbij ze niet tussenkwam in de lokale
culten. Op deze manier hadden zelfs haar kolonies een heel eigen religieus karakter: het Capitoliummodel werd al frequenter doorheen de 2de eeuw v.Chr., maar de meeste van deze tempels werden pas op
het einde van de 1ste eeuw v.Chr. ingesteld. Voorts nam men in grote mate lokale religieuze elementen
over131. De socii mochten dus hun eigen gang gaan en het feit dat Rome soms bereid was om goden van
129
Bispham, 2009, 199-206.
Ibidem, 244-245.
131
Stek, 2010, 24-28.
130
103
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
haar veroverde gebieden over te nemen, betekende geenszins dat de socii ook zaken van Rome moesten
overnemen. Zelfs het verbod op de mysteriecultus van Dionysus door de Romeinse Senaat blijkt in
werkelijkheid waarschijnlijk niet van toepassing te zijn op de zaken van Romes bondgenoten. Daarnaast
was dit geen religieuze, maar een politieke maatregel. Men vreesde waarschijnlijk verraad en
samenzweringen en mogelijk ook criminele activiteiten en dit moest in de kiem worden gesmoord 132.
Het gaat dus helemaal niet om een soort religieuze romanisatie in de klassieke zin van het woord.
Tegelijk stelt men zich nu ook grote vragen bij de verspreiding van anatomische ex-voto’s van terracotta
binnen Italië. Door Torelli werden deze gezien als typisch Romeins en verspreidden ze zich via de
Romeinse kolonies naar de rest van Italië. Ze werden zo een symbool voor religieuze romanisatie133.
Verschillende auteurs wijzen er nu op dat deze visie achterhaald is. Deze ex-voto’s komen niet alleen
voor in regio’s ver buiten de invloedssfeer van kolonies, maar ze komen ook niet eerder voor in Rome
dan elders in Italië. Men zag ze waarschijnlijk dan ook niet als typisch Romeins. De sterke verspreiding
van deze votieve objecten is mogelijk niet zozeer te wijten aan een grotere populariteit van de cultus
van Aesculapius, maar comparatief anthropologisch onderzoek toont aan dat helingsculten sterk in
populariteit toenemen in periodes van grote culturele veranderingen. Het spreekt voor zich dat dit in
Italië het geval was in de 2de en 1ste eeuw v.Chr. en dit verklaart mogelijk de verspreiding van deze exvoto’s. Het is een reactie van de bevolking die voortkwam uit de Italisch-hellenistische koine. Er is ook
geen bewijs dat men traditionele culten of rituelen liet vallen. Het gaat dus niet om religieuze romanisatie
– in de klassieke zin van het woord – en al helemaal niet één die opgelegd wordt door Rome134.
Wat veranderde de municipalisatie nu aan dit patroon? Clusium werd nu immers een Romeins
municipium en dus onderdeel van de Romeinse staat en dus ook haar burgerlijke corpus. Dit betekent
dat Rome zich nu wel potentieel kon moeien in religieuze zaken van deze gemeenschap. Ook hier geldt
echter het simpele feit dat ook al wilde Rome overal in haar gebieden eenzelfde religieus patroon
opleggen, ze hier simpelweg de middelen niet toe had. Gezien het grote respect dat de Romeinen voor
traditie hadden, is het nog maar zozeer de vraag of ze überhaupt geïnteresseerd waren in het uitwissen
van lokale culten. Gezien het feit dat ze af en toe ook dergelijke culten overnamen, lijkt het eerder zo te
zijn dat ze inderdaad veel respect hadden voor deze lokale tradities, of toch het merendeel ervan. Gezien
de sterke religieuze traditie die de Etrusken hadden, lijkt dit respect des te meer te gelden in dit geval.
Zo beschreef Livius de Etrusken al als “gens ante omnes alias eo magis dedita religionibus, quod
excelleret arte colendi eas”135. Arnobius stelde dat Etruria “genetrix et mater superstitionum” was136.
Het Romeinse respect voor de Etrusca disciplina was dus groot en dit uitte zich ook in de Romeinse
overname van enkele Etruskische elementen, zoald de haruspices. Gezien het verdere doorleven van de
Etruskische religie (zie infra) lijkt het dan ook onwaarschijnlijk dat Rome deze traditie wilde uitroeien,
integendeel: ze wilde alvast delen ervan absorberen.
Maar het Romeinse respect voor lokale religieuze tradities ging verder dan het louter goedkeuren van
bepaalde culten; er werd zelfs een juridische regeling voor getroffen. In de municipale charters werd er
melding gemaakt van de municipalia sacra. Dit waren religieuze tradities die men niet alleen mocht,
maar zelfs moest verderzetten. Rome veronderstelde waarschijnlijk dat het in het belang van het rijk
was dat de lokale culten in ere werden gehouden, zodat alle goden in Italië tevreden waren. Goede
municipes werden dus verondersteld hun oude tradities verder te zetten. Dit gaat volledig in tegen het
oude beeld van culturele homogenisatie van de municipia. Het is waarschijnlijk dat Rome mogelijk
enkele bestaande culten verbood of aanpaste omdat ze misschien te extreem waren of een eerder
subversief karakter hadden, maar in grote mate mocht men dus zijn oude gang blijven gaan in de nieuwe
132
Ando, 2007, 429 & Scullard, 1973, 147.
Torelli, 1999, 101.
134
Glinister, 2010, 31-33.
135
“a people who above all others were distinguished by their devotion to religious practices, because they excelled
in their knowledge and conduct of them”; Livius, Ab urbe condita, 5.1.6.
136
“the birthgiver and mother of beliefs”; Arnobius, Adversus gentes, 7.26.
133
104
II. Politieke en economische achtergrond
municipia; het werd zelfs bij wet beschermd. Rome lijkt dus geen enkele van haar goden te hebben
opgedrongen aan deze gemeenschappen. Er zijn zelfs geen sporen van de Capitolijnse triade in de meeste
municipia. Uiteindelijk hadden de meeste municipia waarschijnlijk een vereenvoudigde vorm van de
Romeinse structuur van priesterschappen, maar hier is weinig over geweten en het is eveneens onzeker
hoe de oude en deze nieuwe priesterschappen zich tot elkaar verhielden137. Mogelijk golden deze nieuwe
functies enkel voor de culten die een direct Romeins karakter hadden en het is maar de vraag of men
deze priesterschappen ook oplegde gezien de eerder afstandelijke Romeinse houding.
Deze houding is ook helemaal niet zo vreemd: zoals gezegd kon Rome de naleving van culten in de
praktijk niet verbieden of verplichten en daarnaast was een dergelijke interventie ook helemaal niet
opportuun voor Rome. Het nieuwe politieke evenwicht in Italië was precair en de oplegging van een
totaal nieuw religieus systeem – en het verbieden van een oud – zou ongetwijfeld voor enorme protesten
hebben gezorgd. Dit heeft zelfs niets te maken met anti-Romeinse gevoelens: zoals gezegd bleven
traditionele facetten in de identiteit steeds doorleven. Het Romeinse aspect werd er nu gewoon
bijgevoegd en beïnvloedde ook andere aspecten. De drang naar traditie en gewoontes verdween dus niet,
ook al verwelkomde men het Romeinse burgerschap. In dit opzicht is het dus zo dat zelfs al wilde Rome
een imperialistische politiek voeren op het vlak van het religieuze, ze zich dit gewoon niet kon
permitteren. Het lijkt echter waarschijnlijker dat de Romeinen gewoon oprecht de lokale tradities
respecteerden en er de waarde van in zagen. Op deze manier is het ook goed mogelijk dat de Romeinen
hun religie aanvankelijk nog vooral als Romeins zagen, en niet Italisch. Het zal in de geest van de
Romeinen mogelijk even geduurd hebben alvorens men echt kon wennen aan het idee dat geheel Italië
nu deel was van de Romeinse gemeenschap. Op het religieuze vlak zal dit idee pas echt uitgedragen
worden vanaf Augustus, maar ook hier zijn er kanttekeningen138.
Uiteraard speelde Augustus een cruciale rol door de introductie van een heerserscultus in Italië en de
rest van het rijk. Deze keizerscultus kwam rechtstreeks voort uit hellenistische ideeën en zal mogelijk
dan ook niet wereldvreemd geleken hebben toen ze in Italië geïntroduceerd werd, hoewel er geen eerdere
gelijkaardige ontwikkelingen bekend zijn op het schiereiland. Dit benadrukt nogmaals dat romanisatie
in Italië niet valt te onderscheiden van hellenisatie en dat de twee dus een inherent onlosmakelijke fusie
gingen vormen. Het toont ook aan dat het hellenisme geen louter cultureel verschijnsel was. Concreet
werd deze cultus samen met de cultus van Roma overal in de Romeinse gemeenschappen geïnstalleerd.
Er werden nu ook meer zaken opgelegd: men moest deze culten dus onderhouden, maar magistraten
moesten ook een eed van trouw zweren en de gemeenschappen moesten de gehele keizerlijke familie
eren. Bij deze eed werd uiteraard de princeps vermeld, maar ook de dei Penates. De Capitolijnse triade
hoorde er echter niet bij139. Al snel zou de keizerscultus uitgroeien tot één van de grootste culten in Italië
en haar priesterschappen werden prestigieus. De tempel voor Augustus kreeg een prominente plaats en
overtrof doorgaans andere gebouwen. Ze werden ook in marmer gebouwd en waren zo vaak het eerste
marmeren gebouw binnen een gemeenschap. Hierdoor kreeg het waarschijnlijk meteen een uitzonderlijk
en keizerlijk karakter140.
Zanker legt sterk de nadruk op de rol van deze cultus in de culturele transformaties van deze periode.
De integratie van de keizerlijke cultus in het traditionele religieuze ritueel liet volgens hem ieder
individu en de gemeenschap op zijn geheel toe het gevoel van participatie in de restauratie van de
Romeinse staat te delen. Bovendien zou de keizerlijke cultus hand in hand gaan met de visuele
uitdrukking van morele waarden. De nieuwe beeldtaal die men overnam, betekende dus meteen dat men
een heel ideologisch pakket aanvaardde en ook interioriseerde. Het was een poging vanuit Rome om
een ideologisch draagvlak te creëren waarbij Rome en haar leider centraal stonden. Dit kan echter niet
137
Ando, 2007, 438-440.
Stek (2013) illustreerde ook hoe het tempelsysteem in de Centraal-Italische bergregio een ontwikkeling
onderging in de late Republiek die volledig losstond van Rome.
139
Ibidem, 440.
140
Zanker, 1990, 309-310.
138
105
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
los gezien worden van de overige ideologische veranderingen die Augustus doorvoerde en die essentieel
gericht waren op het kanaliseren van de competitie tussen elites in het voordeel van Rome 141. Deze
grootschalige veranderingen in de houding van Rome tegenover de rest van de Romeinse gemeenschap
en de rol van Augustus in het debat omtrent romanisatie, worden op het einde van dit hoofdstuk
besproken. De keizerscultus past in de nieuwe imperiale ideologie waarbinnen men nu ook eer kon
verwerven via actieve participatie in het rijk.
Deze cultus betekende op zijn minst dat men nu regelmatig pro forma zijn trouw aan de keizer moest
tonen, maar gezien de eer die velen eruit haalden, lijkt het een diepere impact te hebben gehad. Men
schijnt het doorgaans niet louter als een verplicht nummer te hebben zien, maar men nam het enthousiast
over en integreerde het in het lokale systeem van distinction. Hier moet men wel twee opmerkingen bij
plaatsen. Ten eerste hebben we vooral informatie over deze cultus uit Rome zelf en andere grote steden
en zeer weinig uit de kleinere municipia, dus er kan een zekere scheeftrekking zijn van het beeld dat we
krijgen van de keizerscultus. Daarnaast waren er vooral vrijgelatenen betrokken bij de keizerscultus. De
Augustales waren dan ook voornamelijk rijke vrijgelatenen en het is mogelijk dat het vooral deze
personen waren die de culten opstartten in de municipia. Dit was dan ook een nieuwe manier voor liberti
om toch een prestigieuze publieke functie uit te oefenen, iets waar ze grotendeels van uitgesloten waren.
De elite van de ingenui zou hierin dan vaak pas later geparticipeerd hebben. Het was dus vermoedelijk
eerst die sociale groep die het meest nood had aan een bevestiging van zijn status, de vrijgelatenen, die
actief deelnam aan deze cultus die kansen tot prestige bood binnen het imperiale kader142. Het lijkt er
dus op dat de lokale elites deze nieuwe ideologie niet meteen overnamen, zoals Zanker wel stelt, maar
eerder reserves hadden bij deze cultus. Het waren dus weer die groepen die er het meest nood aan
hadden, die deze sterke culturele interactie aangingen. Dit toont nogmaals aan dat romanisatie een
inherent differentieel proces is, niet alleen regionaal, maar ook sociaal. Eenzelfde beeld zullen we later
ook zien bij de bespreking van de algemene nieuwe rijksideologie onder Augustus.
Er waren echter nog meer religieuze ontwikkelingen onder Augustus. Onder meer Cooley legt sterk de
nadruk op deze vernieuwingen in de Romeinse religie en stelt dan ook dat ze deel uitmaakten van een
bredere imperialistische strategie van Rome. Zo zouden allerlei goden het epitheton ‘Augustus’ krijgen
en de cultus van Concordia werd overgenomen door en in het teken gezet van de keizerlijke familie. Er
was ook de hervorming van de districtculten onder Augustus: hierbij werden de Lares getransformeerd
in Lares Augusti en magistri – liberti met slaven onder hen – stonden in voor deze cultus die de buurt
moest verenigen. Dit zorgde ervoor dat de meeste Romeinse culten in het teken werden gezet van de
princeps en zijn familie, wat zorgde voor een duidelijk herkenbaar religieus imperialisme volgens
Cooley. Dit zou mee voor eenheid in Italië hebben gezorgd en stond in wisselwerking met de expliciete
keizerscultus143. Enkele punten van kritiek zijn hier echter op hun plaats. Ten eerste is er een grotere
mate van continuïteit onder Augustus dan vaak wordt gedacht, wat Cooley zelf ook aangeeft vreemd
genoeg144. Er bestond dus al een districtcultus, maar ook het epitheton ‘Augustus’ werd al eerder
gebruikt. Gezien de explosie aan epigrafisch en ander materiaal vanaf de augusteïsche periode is het
zelfs goed mogelijk dat er hier meer voorbeelden van zijn dan we denken. Typisch is dat het ook in het
geval van de cultus van de Lares Augusti gaat om mensen met een eerder marginaal statuut die er het
meest actief in participeren145. We zagen dit al bij de keizerscultus en dit aspect zal nog terugkeren. Het
sprak dus niet zozeer de meest vooraanstaande leden van de samenleving aan.
141
Ibidem, 331-332.
Ibidem, 316-319.
143
Cooley, 2010, 229-248.
144
Ibidem, 239.
145
Scheid, 2003, 137-144.
142
106
II. Politieke en economische achtergrond
Het is bovendien eigenlijk vrij logisch dat Augustus probeerde om de Romeinse religie naar zijn hand –
en die van zijn familie – te zetten, gezien de onlosmakelijke band tussen religie en politiek. Zijn nieuwe
positie moest immers gelegitimeerd worden en in dit opzicht lijkt de appropriatie van de cultus van
Concordia veeleer gericht op de politiek van Rome zelf, dan op de rest van Italië. In het algemeen lijkt
Cooleys conclusie dat het om imperialisme gaat, vrij problematisch. Dit impliceert immers dat men op
een bewuste manier een duidelijk cultureel en politiek programma oplegt vanuit Rome om zo gebieden
snel onder controle te krijgen. Hier is al kritiek op gegeven en doorheen de rest van dit onderzoek zal
deze visie ook in vraag worden gesteld. Hij vermeldt de praktijk van de evocatio als een duidelijk
instrument om Romes superioriteit te vestigen. Er zijn echter heel weinig gevallen bekend en men deed
het zeker niet systematisch; Rome lijkt het enkel gedaan te hebben wanneer ze nood had aan die bepaalde
cultus. Dit zegt immers ook niets over een eventuele drang om bepaalde zaken op te leggen: Cooley
geeft enkel voorbeelden van religieuze instructies aan kolonies (en dan nog buiten Italië) en niet aan
municipia. Bovendien komt er enkel bewijs uit Pompeii en Tibur dat de cultus van de Lares Augusti ook
buiten Rome populair werd146.
Dit heeft uiteraard ook te maken met gebrekkige bronnen, maar het wordt al snel duidelijk dat het grote
enthousiasme voor de augusteïsche culten zich vooral in Rome lijkt te bevinden. Dit lijkt niet zo vreemd
gezien de sterke band tussen plaats en goden, zoals Cooley ook toegeeft147. Een alternatieve interpretatie
is dan ook dat al deze vernieuwde culten niet zozeer bedoeld zijn om Italië en de rest van het rijk
‘Romeinser’ te maken of bijeen te brengen – want er is geen enkel bewijs dat men het oplegde aan
municipia – maar essentieel gericht waren op het vergroten van de politieke en sociale harmonie in
Rome na de burgeroorlogen. Dit wil niet zeggen dat men deze culten buiten Rome niet overnam, of dat
men bestaande culten transformeerde om ze meer ‘augusteïsch’ te maken, maar de onderliggende notie
dat dit deel uitmaakte van een doelbewuste, imperialistische strategie lijkt een brug te ver. Uiteraard
dragen deze culten een rijksideologie in zich mee en ondersteunt de lokale overname ervan de princeps
en zijn regering, maar ik beargumenteer hier dat als men dit lokaal overnam, dat men dit dan deed omdat
er een vraag naar was en omdat bepaalde groepen het nuttig vonden. Op deze manier gingen deze culten,
waarschijnlijk in een geapproprieerde vorm, deel uitmaken van een bredere Italisch-hellenistische koine,
met lokale verschillen en invloeden. Cooley lijkt dit echter zelf ook te stellen: “This contributed to the
creation of a new imperial culture, which was not simply the imposition or adoption of Roman ways
(what has been called "Romanization" in the past), but the emergence of a new culture blending together
the Roman and the Italian, and then increasingly combining aspects of provincial cultures, too”148.
De term ‘imperialisme’ lijkt hierbij misplaatst. Augustus biedt het aan als een optie, een manier om
mensen – op de eerste plaats in Rome – te overtuigen van de nieuwe politieke en sociale orde en
religieuze goedkeuring is hiervoor essentieel. Het is hierbij goed mogelijk dat deze culten gingen zorgen
voor een interiorisering van de rijksideologie in de municipia, maar we kunnen hier geen uitspraak over
doen zonder te weten in welke mate deze culten hier ook effectief verspreid waren. Cooley heeft dus
waarschijnlijk wel gelijk als hij stelt dat deze culten een boodschap konden uitdragen die de imperiale
ideologie ondersteunde, als ze werden overgenomen149. Ze konden geapproprieerd worden en zo deel
uitmaken van de lokale tradities, maar toch een duidelijke link leggen met Rome en het keizerlijke. Maar
essentieel in dit verhaal is dat er geen dwang was. Op het lokale niveau ging men deze intensieve
religieuze interactie aan als er plaatselijk nood aan was en als er dus een voedingsbodem voor was; het
werd niet verplicht geïnstalleerd. Het was dus inderdaad geen opgelegde religieuze eenheid, maar een
organisch gegroeide religieuze diversiteit binnen Italië met raakpunten en overlappingen. Dit was de
Romeinse en bijgevolg ook Italische ideologie die emaneerde vanuit Rome. Dit zal niet overal even
sterk geweest zijn en in sommige gemeenschappen – zeker de zeer rurale gebieden – was het misschien
146
Cooley, 2007, 235-239.
Ibidem, 243.
148
Ibidem, 229.
149
Ibidem, 244.
147
107
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
zelfs helemaal niet aanwezig, maar het ging wel deel uitmaken van de Italisch-hellenistische koine en
dus het culturele repertoire waaruit men kon putten.
Voorlopig kunnen we ons de vraag stellen welke impact de keizerscultus – en meer in het algemeen de
Romeinse religie – nu had in Clusium. Verder in dit onderzoek zal er nog uitgebreid worden stilgestaan
bij de funeraire rituelen, maar er kan nu al vermeld worden dat we ook op dit vlak over erg weinig
informatie beschikken; eventuele veranderingen hierin doorheen de hellenistische periode kunnen dus
niet getraceerd worden. Het enige wat we met zekerheid weten, is dat crematie de dominante manier
van begraven was en dat ook bleef, net zoals dat in Rome het geval was. Er vond waarschijnlijk een
funerair banket plaats. Dit blijkt uit de archaïsche en klassieke afbeeldingen hiervan en voor de
hellenistische periode zien we veel vaatwerk dat hiervoor kon dienen en uiteraard ook de urnen met een
kline-deksel. Mogelijk vond dit banket – waarbij vrienden en familie aawezig waren – plaats na de
sluiting van het graf en organiseerde men ook dans en funeraire spelen ter ere van de overledene. Via
deze urnen en andere symbolen was de overledene symbolisch aanwezig bij zijn eigen banket150.
De grafgiften moesten hem dan voorzien in zijn leven na de dood: men gaf dan ook vaatwerk, ijzeren
strigili (voor lichaamsverzorging), bronzen spiegels en eventueel nog wat andere voorwerpen. De
objecten en afbeeldingen hadden dan ook allereerst een functie voor de overledenen zelf: “Les images
des morts sont donc des images pour les morts”151. Het lijkt er in ieder geval wel op dat de grafgiften in
de ager clusinus vrij karig waren en gecombineerd met de grote mate van grafroving, is dit aspect dan
ook nooit zo goed bestudeerd voor dit gebied. Mogelijk waren er ook grote processies bij begrafenissen.
We zien dit als motief geregeld terugkomen in onder meer Volaterrae op urnen van magistraten waarbij
zijn reis naar de onderwereld – in een processie – wordt afgebeeld. Etruria had sowieso al een lange
traditie in het afbeelden van processies, dus dit is vrij waarschijnlijk152. In Clusium hebben we wel weet
van archaïsche en klassieke vermeldingen van vooral banketten, en in mindere mate van processies,
maar in de hellenistische periode verdwenen illustraties hiervan153. Mogelijk namen deze rituelen qua
belang af, maar het is zeker mogelijk dat ze nog werden uitgevoerd.
Gezien het gebrekkige bronnenmateriaal van Clusium, is het zeer moeilijk om het religieuze leven daar
te reconstrueren. Pack heeft hiertoe de beste poging ondernomen, met de focus op de keizertijd en de
keizerscultus krijgt hierbinnen een belangrijke rol toebedeeld. Pack verwoordde de problemen met een
dergelijke reconstructie zo: “una ricostruzione soddisfacente della vita religiosa organizzata
nell’ambito cittadino della Clusium romana, si arresta quasi subito per i limiti della scarsa
documentazione disponibile”154. De basis van het religieuze leven bleef de traditionele Etruskische
cultus, dit valt af te leiden uit de vele vermeldingen van haruspices in epitafen155. Dit konden zowel
publieke als private haruspices zijn. Het gaat hierbij om personen van Etruskische afkomst, die zeer
geleidelijk hun naam ‘Romeinser’ maken, maar ook traditionele elementen, zoals het matronymikon (zie
infra), blijven behouden.
Behalve over deze personen weten we echter zeer weinig over priesters en religieuze figuren in Clusium.
De enige zeker geattesteerde vorm van priesterschap in de Romeinse steden is de flamen Augusti. Dit
was een enkele priester, bijna steeds aangeduid door de lokale senaat, die de nodige rituelen en andere
acties uitvoerde voor de keizerscultus. In Clusium zien we dat dergelijke figuren inderdaad aanwezig
zijn, maar er wordt geen specifieke keizer vermeld bij een flamen Augusti of Augustalis. Dit wijst er
mogelijk op dat deze priesters instonden voor de culten van alle keizers, in plaats van afzonderlijke
keizers. Dit kan het lage aantal van dergelijk epigrafisch bewijs verklaren, maar we zien een dergelijk
150
van der Meer, 2011, 60-63.
Jannot, 1987, 281.
152
Holliday, 1990, 73-76.
153
Steingräber, 1981, 236.
154
Pack, 1988, 50.
155
CIL, XI, 2295; CIL, XI, 2296, CIL, XI, 2305; CIL, XI, 2345; CIL, XI, 2385; CIL, XI, 7131-7132; CIL, XI,
7137.
151
108
II. Politieke en economische achtergrond
patroon ook in andere kleine centra terug en deze bronnen komen hoofdzakelijk uit de tweede helft van
de 1ste eeuw n.Chr. en het begin van de 2de eeuw n.Chr., wanneer er al zodanig veel keizers waren om te
vereren dat men mogelijk niet meer genoeg kandidaten vond. Deze titulatuur getuigt dus waarschijnlijk
eerder van de beperkte grootte van Clusium als stad, dan van een gebrekkig enthousiasme om deze
culten uit te voeren156.
Verder weten we bijna niets over het religieuze leven van Clusium. Mogelijk was er een collegium van
vrijgelaten, voorgezeten door IIIuiri, met vooral een funeraire functie157. Er lijken echter ook collegia te
zijn geweest die eveneens voorgezeten werden door IIIuiri, maar met vrijgelatenen én vrijgeborenen als
leden158. De personen die verbonden waren met deze collegia, lijken in ieder geval af te stammen van
families van Etruskische oorsprong, van de late Republiek of augusteïsche periode. Bormann stelt dat
deze IIIuiri gelijk zijn aan IIIuiri Augustales159. Dit zou een aantal van hun dedicaties verklaren, maar
deze interpretatie is erg onzeker en Pack besluit dan ook dat er niet voldoende bewijs is om dit aan te
nemen. Er was waarschijnlijk een collegium van Augustales in Clusium, bestaande uit vrijgelatenen,
maar het collegium zou in principe ook van Cortona kunnen zijn. Bovendien is er geen voldoende bewijs
dat er afzonderlijke collegia waren voor de seviri Augustales en de Augustales. Er lijkt dus wel bewijs
te zijn voor participatie in de keizerlijke cultus, maar dit bewijs ligt al buiten de hier besproken periode
en is bovendien vrij karig160. Bovendien is er ook wat discussie over de precieze link tussen deze figuren
en de keizerscultus, die niet altijd even duidelijk blijkt te zijn161. Het lijkt er dus op dat het ook hier
vooral mensen van lagere status waren – waarschijnlijk vrijgelatenen – die participeerden in deze cultus.
Van participatie door de elite lijkt er geen spoor te zijn, maar gezien het gebrekkige bronnenmateriaal
wil dit niet per se zeggen dat de elite er niet in geïnteresseerd was: als het wel zo was, weten we er
gewoon niets over.
Uiteraard bestond het religieuze leven in Clusium uit meer dan louter de keizerscultus. Op het vlak van
private verering hebben we echter ook heel weinig documenten, zeker voor het stedelijke centrum. Voor
de periferie hebben we veel meer materiaal en het toont ook een grote mate van uniformiteit. Er zijn een
aantal inscripties gevonden die spreken over giften aan goden, vermoedelijk van welzijn en
gezondheid162. Deze ex-voto’s hebben zich in de hellenistische periode over geheel Italië verspreid en
worden niet langer gezien als een parameter van romanisatie in de klassieke zin van het woord. Het is
een uiting van de Italisch-hellenistische koine en Rome neemt deze objecten, net als de rest van Italië,
over. Bovendien lijkt Rome niet de eerste gemeenschap te zijn geweest om dit te doen en zijn er
regionale verschillen in de goden die worden geadresseerd163. Er is nog één inscriptie gewijd aan
Diana164 en één aan de Lari victori165, maar overigens behoren alle wijdingen toe aan de culten van water
en genezing. De bronnen in de ager clusinus zouden helende krachten hebben gehad en zelfs vandaag
nog is het gebied bekend voor haar bronnen. Deze wijdingen zijn te linken aan hooggeplaatste personen,
soms senatoren, en hun afhankelijken en cliënten. Dit komt door de populariteit van de bronnen, maar
mogelijk ook door de grote aanwezigheid van senatoriale gronden die werden uitgebaat door cliënten
en familieleden. Verder zijn er weinig religieuze sporen gevonden in de Keizertijd. Mogelijke sporen
van de Mithrascultus in de 2de en 3de eeuw n.Chr. kunnen ook geïnterpreteerd worden als een private
funeraire cultus. Verder lijkt er weinig sprake te zijn van invloeden van oosterse religies, maar Clusium
begon wel sterk te verchristelijken rond 300 n.Chr. Het lijkt er dus op dat het religieuze leven grotendeels
156
Pack, 1988, 45-46.
CIL, XI, 2125.
158
Rastrelli, 1984, 559.
159
Dit stelt hij in zijn recensie van een werk over de keizerscultus in Judea: Bormann, 2009.
160
Pack, 1988, 50.
161
Voor een status quaestionis over dit onderwerp, zie: Vandevoorde, 2014.
162
Pack, 1988, 47-51.
163
de Cazanove, 2000, 75.
164
In de inscriptie staat er eigenlijk “Deana”. Mogelijk was dit een regionale benaming voor deze godin.
165
Pack & Paolucci, 1987, 159. Hier wordt ook de bovenvermelde inscriptie aan Diana besproken.
157
109
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
zijn gang bleef gaan in Clusium, toch zeker tot de komst van het christendom. Het feit dat dit gebied
haruspices bleef voortbrengen, zoals L. Fonteius Flavianus, getuigt hiervan166.
We zullen doorheen dit onderzoek ook kijken of de stelling van Zanker dat de keizerscultus voor een
grootschalige verandering in waarden zorgde167, lijkt te kloppen voor Clusium en of er sporen zijn van
deze rijksideologie zoals Cooley ook anticipeert168. Zien we dus een verandering in de habitus tijdens
de augusteïsche periode? Dit zou zich ook moeten uiten in andere domeinen dan het religieuze en aan
de hand van de funeraire luxe kunnen we dus peilen naar de stelling van Zanker. Bovendien moet deze
these ook aan de Romeinse context getoetst worden in het kader van dit onderzoek; dit zal dan ook
gebeuren in het zesde hoofdstuk. De mate waarin men participeert in de imperiale culten lijkt alleszins
– voor zover we kunnen zien – beperkt en in het algemeen lijkt het religieuze leven in Clusium vooral
getekend te zijn door continuïteit en stabiliteit, waarbij trage en geleidelijke evoluties uiteraard steeds
plaatsvinden. Ook hier lijkt er geen strikte oplegging te zijn van Romeinse maatregelen, maar had men
ruimte om de keizerscultus zelf in te vullen.
Het feit dat Rome niet wenste om lokale religieuze tradities uit te roeien, kan voorts geïllustreerd worden
aan de hand van de verdere ontwikkeling van de Etrusca disciplina na 89 v.Chr. Deze traditie werd
immers enthousiast geïncorporeerd door Rome. Ze had voordien uiteraard al het gebruik van de
haruspicia overgenomen, maar er was ook een bredere culturele interesse in de Etrusken. Zo was er in
de 2de eeuw v.Chr. al een Romeins werk, getiteld Tuscae Historiae, dat gebaseerd was op Etruskische
annalen169. Daarnaast was er ook Verrius Flaccus die in de augusteïsche periode Res Tuscae zou
geschreven hebben170. Uiteraard is er ook nog de geschiedenis van de Etrusken van Claudius, maar deze
werken zijn helaas niet bewaard gebleven171. Etrusken die naar Rome gingen, waaronder veel
haruspices, brachten ook hun religie en cultuur mee. Zij waren perfect tweetalig en kenden soms
machtige Romeinen. Van deze haruspices worden vooral P. Nigidius Figulus, Tarquitius Priscus en A.
Caecina vermeld als experten van de Etrusca disciplina. Zij speelden dan ook een grote rol in het
vertalen van de discipline naar het Latijn waardoor het een bredere verspreiding in Rome kende 172.
Ergens in de Julisch-Claudische periode werd ook het collegium LX haruspicum ingesteld, dat autoriteit
zou krijgen over het gehele rijk. Deze positie was blijkbaar prestigieus in Clusium en de stad zou dan
ook leden hiervan voortbrengen, weliswaar pas in de 2de en 3de eeuw n.Chr. voor zover we weten.
Augustus had in ieder geval al zijn eigen haruspices, niet toevallig op aanraden van Maecenas. Keizers
hadden steeds hun eigen haruspices en de vermelde L. Fonteius Flavianus uit Clusium was zo’n
haruspex Augg.173. Deze institutionalisering door Rome betekende echter ook dat ze er invloed op kon
uitoefenen. Zo beval Augustus de haruspices nooit over iemands dood te bevragen en Tiberius verbood
dat ze heimelijk en zonder getuigen werden bevraagd. In 47/48 n.Chr. volgde er dan een senaatsbesluit
onder invloed van Claudius die de Etrusca disciplina een nieuwe functie gaf: ze moest een dam vormen
tegen superstitiones externae, waarmee vooral op Egyptische en Chaldaeïsche ideeën werd gedoeld. De
Etruskische religie werd nu ook officieel door Rome erkend als de oudste discipline van Italië174. Dit
zegt natuurlijk niet per se iets over hoe deze traditie doorleefde in Etruria, maar Rome nam het alleszins
enthousiast over, maar wel aangepast aan haar noden. De traditie leefde nog lang door: zo was Alexander
Severus er een expert in en liet hij er een leerschool voor oprichten in Rome. Vanaf Constantinus werden
de haruspices echter gemarginaliseerd en vanaf Theodosius was de haruspicia definitief verboden. Toch
166
Pack, 1988, 51-58.
Zanker, 1990, 332.
168
Cooley, 2010, 229.
169
Dit werk is ons bekend via Censorinus: Censorinus, De die natali, 17.6.
170
Harris, 1971, 37.
171
Harris biedt een uitgebreide bespreking van de literaire bronnen over de Etrusken: Harris, 1971, 4-40.
172
Hadas-Lebel, 2004, 37-39.
173
Pack, 1988, 43.
174
Tacitus, Annales, 11.15.
167
110
II. Politieke en economische achtergrond
bleef men deze rituelen nog uitvoeren en men verbood het nog tot in de 7de eeuw n.Chr., wat er
waarschijnlijk op wijst dat het nog werd beoefend175. Volgens Johannes Lydus was er bovendien nog
theoretische kennis van de Etrusca disciplina tot in de 6de eeuw n.Chr.176.
Ik zie dit echter zeker niet als een ongeschonden verderleven van de Etruskische cultuur, maar net als
een teken dat deze religieuze traditie deel ging uitmaken van de nieuwe Italisch-hellenistische koine,
samen met de imperiaal-georiënteerde culten. Hierbij werden zowel Etruskische als Romeinse
elementen betrokken en bij de verspreiding ervan in Italië en daarbuiten, zal er waarschijnlijk ook een
lokale appropriatie voorgekomen zijn. Het is dan ook aannemelijk dat men de haruspicia niet meer als
typisch Etruskisch ging zien, maar gewoon als een Italisch fenomeen dat wijdverspreid was. Rome was
dus helemaal niet geïnteresseerd in het uitroeien van lokale culturen en tradities, maar was juist
enthousiast om ze te incorporeren in hun eigen cultuur in zoverre dat dat hen nuttig leek. Gezien de
eerdere verhoudingen tussen Rome en Etruria kan het zijn dat de Etruskische religie eerder een
buitenbeentje is hierin, maar in het algemeen stond Rome erg open voor vreemde religieuze invloeden
zolang ze het staatsbelang niet schaadden. Vanwege dit laatste punt werden de activiteiten van
haruspices ook beperkt door Rome, omdat ze mogelijk subversieve zaken deden volgens de Romeinen,
die het als een vorm van superstitio zagen177.
Ook hier lijkt het weer het geval te zijn dat Rome enkel actief tussenkwam wanneer haar eigen belangen
werden bedreigd, maar overigens leek ze heel tolerant, zoniet onverschillig te zijn. In het geval van de
Etruskische cultuur lijkt dit veeleer voort te komen uit een oprechte interesse in en bewondering voor
deze traditie dan uit puur pragmatisme om de vrede te bewaren. Meer in het algemeen blijken er ook
zeer weinig sporen te zijn van het verplicht opleggen van culten buiten Rome en de kolonies buiten
Italië. Het weinige bewijs dat we hebben voor de religie buiten Rome lijkt in elk geval niet te wijzen op
een imperialistische strategie om een massale religieuze transformatie te bewerkstelligen. Het gaat
waarschijnlijker over een acculturatie van Romeinse en Italische elementen, waarbij Rome haar
rijksgetinte culten uitdroeg en promootte, maar niet oplegde; behalve de keizerscultus, dat vooreerst
politieke doelen had. Deze culten werden – zoals we nog zullen zien – een ideologisch platform waar
men aan kon deelnemen, maar het moest niet en niet iedereen deed dit dan ook enthousiast.
6.2 Politiek-institutionele municipalisatie
We hebben gezien dat Rome op het religieuze vlak ook na de municipalisatie in grote mate de lokale
tradities ongemoeid liet. Op het politieke vlak zullen er uiteraard grotere invloeden zijn. Rome wilde
om administratieve redenen een zekere uniformiteit opleggen in de municipia en de eerste municipale
legislatie (vermoedelijk rond 86/85 v.Chr.) specificeerde de quattuorvirale magistraatsstructuur en
waarschijnlijk ook de compositie en autoriteit van de ordo decurionum178. De mate waarin dit een cesuur
betekende met de vorige structuren, was sterk afhankelijk van de locatie. Op een grotere schaal zien we
bijvoorbeeld dat veel steden in Umbria hun magistraturen al modelleerden naar het Romeinse systeem
voor de municipalisatie, terwijl dit in Etruria nergens het geval lijkt te zijn179. Op kleinere schaal lijken
er ook variaties te zijn in de concrete manier waarop deze politieke veranderingen plaatsvonden. We
weten vrij weinig over de municipale charters van de Republiek, maar het lijkt wel zo te zijn dat ze
enigszins flexibel waren en ruimte boden voor lokale variaties. Deze konden dan bereikt worden via
onderhandelingen met de persoon die dit charter opstelde. Deze persoon kon uit het desbetreffende
municipium zelf komen en dit systeem illustreert alleszins dat het principe van elite negotiation bleef
175
Pfiffig, 1975, 380-382.
Johannes Lydus, De ostentis, 42.
177
Scheid, 2003, 123-124.
178
Bispham, 2009, 205.
179
Harris, 1971, 187.
176
111
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
voortduren, ook tijdens en na de municipalisatie. Het zal ongetwijfeld bijzonder eervol geweest zijn
voor lokale elites indien men via deze onderhandelingen – en dus hun netwerk binnen het rijk –
gunstigere voorwaarden voor hun gemeenschap kon verwerven.
Het proces van municipalisering was echter een traag proces en wetten en concrete veranderingen
werden maar geleidelijk doorgevoerd. Aangezien we vrij weinig weten over de Etruskische instituties
en de lokale variaties hierin, is het moeilijk om in te schatten of dit nieuwe systeem nu ook effectief een
drastische verandering was. Sowieso werden deze veranderingen dus niet in één keer ingevoerd en werd
het oude systeem niet in één ruk overboord gegooid. Bispham stelt dat leden van de lokale elites het al
dan niet hebben van Romeinse leges als een groot prestige gingen zien; een teken dat ze nu aanvaard
werden in de Romeinse gemeenschap. Hierbij wilden ze hun eigen gemeenschap zo Romeins mogelijk
maken, in zoverre de lagere klasse dat toestond, want de elite moest rekening houden met hun
achterban180. Hoewel dit laatste aspect in zekere mate meespeelde zoals al eerder in dit onderzoek is
uiteengezet, is het idee dat de elite zo Romeins mogelijk wil zijn, maar hierin wordt belemmerd door de
lagere klassen, te simplistisch. De personen die deel uitmaken van de elite hebben immers ook hun eigen
opvattingen die sterk variëren en het is goed mogelijk dat sommigen juist niet zo positief tegenover
Rome stonden en haar inmenging op het lokale vlak. De sociale verhoudingen voor de municipalisatie
zijn immers vaak niet goed gekend – ook in Etruria niet – en het is dus onzeker in welke mate dit
institutionele proces de positie van de elite beïnvloedde. Hierbij is het goed mogelijk dat sommige leden
van de elite eerder negatief stonden tegenover Rome en zich niet wilden inschrijven in het Romeinse
kader. Wanneer er bij de lagere klassen wel een zekere sympathie was voor het Romeinse systeem, kon
dit net een basis vormen waarvan personen konden gebruik maken om deze oude elites te vervangen.
Sommige gemeenschappen zullen hun traditionele magistraturen ook meer gewaardeerd hebben dan
andere. Zo zien we in Volaterrae dat men vaak magistraten afbeeldde op urnen. In de selectie van
Lambrechts zijn op één na alle urnen met motieven van magistraten uit de 2de en 1ste eeuw v.Chr. erop
afkomstig uit deze stad. Deze magistraten konden te voet afgebeeld worden of op een wagen. Daarnaast
stelt Berrendonner dat er een twintigtal munten zijn uit Volaterrae waar mogelijk magistraten op staan
afgebeeld. Men lijkt hier dus in vrij sterke mate magistraten voor te stellen, maar vooral in beeld en
nauwelijks in tekst181. In Clusium zien we dergelijke taferelen nergens voorkomen en pas in de loop van
de 1ste eeuw v.Chr. zullen er ook inscripties verschijnen met de vermelding van magistraten (zie infra).
Dit heeft Lambrechts ertoe aangezet om te concluderen dat er in Clusium een gebrek aan enthousiasme
was omtrent de lokale ambten in de 2de en 1ste eeuw v.Chr. door de Romeinse overheersing182. Het is
zeker zo dat de mensen in Clusium deze ambten niet leken op te nemen in hun representatie: zowel in
de inscripties als in de iconografie is er nauwelijks of geen vermelding van.
Bij de bemerking van Lambrechts zijn wel een paar nuanceringen aan te brengen. Zo hebben we maar
een heel beperkt beeld van de Clusinische cultuur. Het is onduidelijk of magistraten elders in het
straatbeeld een voorname rol vervulden, in afbeeldingen of handelingen (bijvoorbeeld processies)
bijvoorbeeld. Daarnaast is het niet zo vreemd dat deze epitafen en urnen geen vermelding maken van
ambten: deze monumenten waren immers exclusief voor een privaat publiek bestemd (ze bevonden zich
binnen afgesloten tombes) en binnen een familie is het niet per se noodzakelijk of wenselijk om
dergelijke functies te adverteren. We zullen nog zien dat het ook in Rome pas op het einde van de 1 ste
eeuw v.Chr. de gewoonte werd om de cursus honorum te vermelden in epitafen. Volaterrae lijkt dus
eerder een uitzondering te zijn met haar veelvuldige afbeelding en vermelding van magistraten. Het feit
dat het aantal urnen met magistraten erop nog toenam in de 1ste eeuw v.Chr. en dat er geen grote
iconografische veranderingen waren in de 2de en 1ste eeuw v.Chr., lijkt er wel op te wijzen dat men hier
een grotere waarde toekende aan de traditionele magistraturen. De functie van zilath lijkt hier dan ook
180
Bispham, 2009, 245-246.
Berrendoner, 2003b, 164.
182
Lambrechts, 1959, 145-150.
181
112
II. Politieke en economische achtergrond
nog vrij lang te zijn blijven bestaan183. Het zou dus goed kunnen zijn dat men nog een tijd lang een meer
traditionele invulling gaf aan de nieuwe Romeinse magistraturen en dat dit populair was bij de lagere
klassen. Daarnaast lijkt het gewoon geen gebruikelijke praktijk te zijn geweest in Clusium om ambten
te vermelden binnen de funeraire sfeer. Bovendien zien we dat men in Clusium ook in de Keizertijd niet
zo veel ambten vermeldde in inscripties184. Dit toont meteen ook aan dat niet iedere gemeenschap even
enthousiast was om Romeins te worden inzake instituties. De municipale charters boden de mogelijkheid
tot lokale interpretaties en sommige gemeenschappen benutten dit ook.
Het is nu dus belangrijk om na te gaan wat de concrete gevolgen waren van de municipalisatie voor
Clusium, zowel voor de elite als voor de lagere klassen. Zoals gezegd weten we erg weinig over het
politieke systeem van de Etrusken, maar er lijkt alvast een zekere hiërarchie te zijn geweest in de ambten
waarbij de zilath aan het hoofd stond. Er was waarschijnlijk ook sprake van annualiteit en
collegialiteit185. Gezien het feit dat de Romeinse republikeinse instellingen zich vormden direct nadat
de stad voor een lange periode onder Etruskische heerschappij stond, is het mogelijk dat dit systeem
beïnvloed was door, en misschien wel gemodelleerd op, het Etruskische systeem, waardoor beide niet
zo enorm ver uit elkaar lagen. Dit is uiteraard speculatie en na zoveel eeuwen zal er ongetwijfeld veel
veranderd zijn in het politieke systeem; we weten dat dit voor Rome het geval was en waarschijnlijk
was dit ook zo voor Etruria. Deze zekere overeenkomst, gecombineerd met enkele mogelijkheden tot
lokale invloeden en interpretaties, leidde er waarschijnlijk wel toe dat dit nieuwe systeem geen al te
radicale breuk was met het verleden.
De municipalisatie betekende dus dat er een quattuorviraat werd ingesteld in Clusium; er zijn vijf
inscripties die dit bewijzen186. Dit betekende dat vier mannen de hoogste macht hadden. Dit ambt
veranderde nadien nog en vermoedelijk kwam er hierbinnen tussen 75 en 70 v.Chr. nog een onderscheid
waarbij één paar IIIIuiri machtiger werd dan het andere. Er waren ook meerdere vormen van het
quattuorviraat. In Clusium ging het vermoedelijk om de simpelste vorm, maar er waren meerdere opties.
Deze verschillen kunnen een rechtstreeks gevolg zijn van de lokale drang om het nieuwe systeem aan
te passen aan hun oude tradities. Flexibiliteit is ook eigen aan het instituut van het quattuorviraat: het
was een soort ‘grootste gemene deler’-functie, een ambt dat overal in Italië zou passen en bovendien
ook aanpasbaar was aan lokale noden. Er waren dan ook regelmatig lokale leges ingevoerd binnen dit
systeem. Doorheen de 1ste eeuw v.Chr. is er zeker een tendens naar homogenisatie van de municipia,
maar het quattuorviraat was bovenal een institutioneel symbool van unity in diversity. Geleidelijk aan
maakte men dan de omschakeling naar het duoviraat, dat steeds voordeliger werd en betekende dat
slechts twee magistraten de hoogste macht hadden187. Maar ook bij dit systeem was er een zekere
flexibiliteit: zo zien we dan men in Clusium nooit de termen iure dicundo vermeldde bij duouiri, wat
waarschijnlijk voortkwam uit een lokaal epigrafisch gebruik188.
Deze quattuoruiri blijken erg actief te zijn geweest binnen de Clusinische samenleving. Zo hebben we
sporen van drie van deze magistraten die op besluit van de lokale senaat openbare werken uitvoerden.
Het gaat om een weg en enkele portieken. Dit gebeurde in de 1ste eeuw v.Chr. en ze hebben alle drie een
gelatiniseerde versie van een Etruskische naam. Dit getuigt van een grote continuïteit in de elite en er
lijkt dus geen sprake te zijn van een complete vervanging van de machtshebbers na Sulla en de
burgeroorlogen, zoals sommigen stellen189. Integendeel, van de 68 verschillende gentilicia die we in de
Keizertijd zien, hebben 43 een directe Etruskische tegenhanger binnen ditzelfde gebied en slechts enkele
hebben geen band met Etruskische namen. Dit toont nog niet aan dat de elite min of meer hetzelfde
183
Ibidem, 188.
Pack (1988), 32.
185
Becker, 2013, 356.
186
CIL, I2, 1999; CIL, I2, 3359; CIL, XI, 7122; Pack & Paolucci, 1987, 164; Ibidem, 183.
187
Bispham, 2009, 436-438.
188
Pack, 1988, 34.
189
Bv. Harris, 1971, 267.
184
113
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
bleef, maar het is zeker zo dat lokale families, die al eeuwenlang in Clusium woonden, ook na de
municipalisatie en immigratiegolven van de 1ste eeuw v.Chr. nog deel konden uitmaken van de elite190.
Interessant binnen dit politieke kader zijn de sporen die gevonden zijn in de ager clusinus van de
invoering van het Romeinse recht: twee sets van fragmenten van Romeinse statuten met Latijnse tekst
(de tweede set heeft de tekst in het Etruskische schrift op de keerzijde) worden gedateerd eind 2 de, begin
1ste eeuw v.Chr.191. Ze documenteren de verspreiding van Romeins recht in het Latijn, maar betekenen
niet per se dat lokale autoriteiten Latijn ook in publieke inscripties gebruikten. Dit lijkt wel het geval te
zijn geweest in veel Umbrische steden192. We weten echter bijna niets over het rechtssysteem van de
Etrusken, en het is dus onzeker in welke mate deze nieuwe wetten compatibel waren met de oude en
welke groepen beter werden van het nieuwe systeem193. Deze fragmenten gaan in ieder geval over het
quaestio perpetua repetundarum en aanverwante problemen. Alle fragmenten hierover hebben we
gevonden buiten Rome; bij socii en in de periferie van het gebied onder Romeinse controle. Ze zijn
gevonden in gemeenschappen die nood hadden aan deze wetten en het konden gebruiken. Mogelijk
kregen ze zelf een kopie van de wetten of werd het hen gegeven door Rome (om deze gemeenschappen
efficiënter te laten functioneren of om propagandistische redenen).
Het was alleszins zo dat Rome het ius civile niet oplegde aan niet-burgers; bij eventuele disputen tussen
vreemdelingen onderling of tussen een Romeins burger en een vreemdeling gold het ius gentium,
wanneer dit binnen de ager romanus gebeurde. Anders kwam Rome helemaal niet tussen. We hebben
geen enkele context van deze fragmenten, maar ze stonden waarschijnlijk in een publieke plaats
(mogelijk op het forum) en zo tonen ze aan dat toch zeker de politieke elite het Latijn machtig was in de
post-Gracchische periode194. Dit is echter niet verrassend gezien de nauwe linguïstische banden tussen
Etruskische en Romeinse elites (zie infra) en de communicatierol die de elites hadden met Rome. Dit
toont aan dat men niet zomaar alles wat Romeins was importeerde, maar louter die zaken die echt nuttig
bleken. Het is evenwel duidelijk dat nu waarschijnlijk een soort symbool van Rome en haar instellingen
ostentatief zichtbaar was in Clusium. Ook mensen die niet konden lezen, herkenden het wellicht als een
Romeinse tekst. Wanneer we echter kijken naar de funeraire cultuur in Clusium, zullen we zien dat een
dergelijk enthousiasme om Romeinse zaken over te nemen, zich nog niet uitte in deze periode.
Daarnaast werd het systeem van de ordo decurionum natuurlijk ook in Clusium ingevoerd. Pas vanaf
Augustus werd dit echt een sociale klasse, maar daarvoor bestond het al als een stadsraad. Dit systeem
zorgde ervoor dat de stedelijke elite werd samengesteld uit personen die aan een bepaald bezitscriterium
voldeden. Aanvankelijk werd dit waarschijnlijk op het lokale niveau bepaald en het is pas vanaf
Augustus dat dit vastgelegd werd op 100.000 sestertiën. Het lokaal vastleggen van een dergelijk
criterium kon mogelijk een manier zijn om bepaalde politieke concurrenten buiten spel te zetten; voor
anderen was het dan weer een kans om op te klimmen tot de absolute elite. Deze raad van elites werd
een adviserend orgaan, maar werd doorheen de late Republiek veel machtiger. Het politieke zwaartepunt
kwam nu hier te liggen ten koste van de volksvergadering. Uiteindelijk hadden deze elites mogelijk ook
de autoriteit om magistraten aan te duiden, maar dit systeem werd met veel lokale variaties ingepland
en het is onduidelijk welke functies deze ordo decurionum nu precies had in Clusium195.
Het is eveneens onzeker of dit systeem aansloot bij de premunicipale organisatie. Aangezien we heel
weinig weten over de instituties van Etruria, is het niet duidelijk of er voordien al een stadsraad of een
volksvergadering was. Gezien de sterke hellenistische invloed en het feit dat een dergelijk model vrij
algemeen was in antiek Italië, lijkt het waarschijnlijk dat dit wel zo was. Het nieuwe systeem legde in
190
Pack, 1988, 19-20.
CIL, XI, 2090 & CIL, XI, 2091.
192
Wallace-Hadrill, 2008, 85.
193
Het Etruskische recht wordt besproken in: Becker, 2010, 136-137.
194
Pack, 1988, 14.
195
Abbott & Johnson, 1926, 68.
191
114
II. Politieke en economische achtergrond
ieder geval de elite voor een deel vast en bood ook kansen om via de economische weg op te klimmen
tot de elite. Het is mogelijk op deze manier dat sommige van de vermelde immigranten deel gingen
uitmaken van de Clusinische elite. Het bood dus kansen op sociale mobiliteit, die er mogelijk eerder niet
waren en dit zou een verklaring kunnen zijn voor de sterk veranderde samenstelling van de elite
doorheen de 1ste eeuw v.Chr. Wellicht zorgden de burgeroorlogen ook voor een verlies van het
patrimonium wanneer men op de verkeerde partij gokte. Later kon de princeps via adlectio er zelf voor
kiezen om bepaalde personen in deze ordo op te nemen. Op deze manier kon participatie in het Romeinse
Rijk en een zekere alliantie met Rome lucratief blijken196. Er is in het algemeen echter vrij weinig
geweten over de precieze werking van de ordo decurionum, dus het is erg moeilijk om te achterhalen
wat de precieze impact ervan was in Clusium, zeker omdat we de situatie ervoor nauwelijks kennen.
Onder Augustus kwam er meer controle op de municipia: de lex Iulia municipalis verhoogde
waarschijnlijk de controle door praetores op de lokale jurisdictie en de financiële administratie van de
municipia werd sterker gecontroleerd. De autonomie en de publieke aspecten van de municipia werden
nu teruggeschroefd en ze hadden dus minder te zeggen. Dit betekent echter vooral dat men zich voorheen
in de municipia mocht gedragen als een soort gelijke van Rome, waarbij Rome dan de primus inter
pares was. Dit aspect leek te verdwijnen met het principaat en de municipia werden eerder een soort
provinciesteden. Dit past in een geleidelijke politiek die al sinds Caesar werd gevoerd197 en een grotere
mate van controle en homogenisatie beoogde, maar het is vooral ook iets wat men eigenlijk meteen zou
verwachten bij de municipalisatie. Het is opmerkelijk dat municipia zo lang zo’n grote vrijheid hebben
genoten en op een flexibele manier hun institutioneel kader mochten invullen. De augusteïsche
bepalingen zorgden er dan vooral voor dat het ideaal van Rome en tota Italia centraal moesten staan en
dat de lokale politiek op Rome moest zijn gericht. Dit betekende echter niet dat men geen lokale inbreng
meer had in hoe men magistraten voorstelde of welke specifieke functies men ze toekende: variaties
bleven mogelijk, alleen werd dit niet langer uitgedragen als een teken van uitzonderlijkheid van de eigen
gemeenschap, maar was dit impliciet aanwezig binnen het Romeins-Italische kader. Gezien het belang
van regionale tendenzen in Augustus’ politiek (zie infra), waren deze lokale verschillen dan ook geen
enkel probleem. Daarbij stond het municipale systeem ook nog niet helemaal op punt onder Augustus,
maar bleef het een proces van geleidelijke verbetering198.
Doordat men ook als volledige gemeenschappen werd geïntegreerd in de Romeinse staat, had men nu
eigenlijk de facto twee politieke identiteiten: de Romeinse en de lokale. In principe stond het Romeinse
burgerschap niet toe dat men ook nog een ander burgerschap had, maar dit bleek in de praktijk niet
haalbaar en onder Augustus werd dit toch toegestaan. Cicero stelde dat je inderdaad maar van één staat
burger kon zijn, maar je kon wel verbonden zijn aan een secundaire gemeenschap: je municipale
patria199. Rome heeft hierbij wel steeds voorrang als de imperiale patria200. Dit idee lijkt dus pas vanaf
Augustus ook echt in de praktijk te worden omgezet, maar ook hierbij was er dus plaats voor regionale
aspecten in de identiteit. Het lijkt ook logisch dat dit imperiale facet een steeds grotere rol ging spelen
in de identiteit vanaf 89 v.Chr.; zoals we zullen zien lijkt de funeraire cultuur dit ook enigszins te
bevestigen. Het werd een element dat men af en toe actief moest aanwenden: bij de registratie in de
census (zie infra), het dienen in het leger, interactie met rechtbanken en het eventuele stemmen in Rome.
De impact van het ‘Romeinse’ zal naar het einde van de eeuw toe sterk zijn toegenomen. Dit uitte zich
ook in de evolutie van de taal, maar qua funeraire gebruiken is er nog veel continuïteit (zie infra). De
scherpere richtlijnen van Caesar en vooral Augustus zorgden dus niet voor een algemene culturele
transformatie, maar het lijkt logisch dat de grotere uniformisering van ambten en rechtbanken het
gebruik van het Latijn in de hand werkte.
196
Langhammer, 1973, 179-181.
Bispham, 2009, 445-446.
198
Ibidem, 442.
199
Cicero, De legibus, 2.2.5.
200
Sherwin-White, 1973, 153-154.
197
115
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
De municipalisatie heeft in ieder geval een proces in gang gezet waarbij men steeds meer een Romeins
aspect van zijn identiteit moest aanwenden, wat zijn gevolgen had voor de totale identiteit en habitus.
Dit was echter een zeer geleidelijk proces en zoals gezegd had men vooral veel vrijheid op het lokale
niveau. Dit was niet alleen zo inzake magistraten, maar ook wat de financiën betrof en dit bleef ook zo
na Augustus. Ook zijn opvattingen zoals die van Rudolph dat de hoogste magistraten in de municipia
nog voor Caesar werden afgeschaft en dat men zo onder de juridische autoriteit van Rome kwam te
staan201, compleet onrealistisch. Net als het idee dat men steeds naar Rome moest om zich te registreren
in de census (zie infra), was dit gewoon niet mogelijk. Dit zou immers een enorme bureaucratie vereisen
en het was weinig haalbaar voor de gemiddelde mens in Clusium – laat staan in Zuid- of Noord-Italië –
om naar Rome te komen voor dergelijke zaken. Er was vooral inmenging bij de installatie van het
municipium en grote nieuwe bepalingen, maar daarna konden deze gemeenschappen erg autonoom
functioneren en in iets mindere mate was dit ook nog na Augustus zo202.
Zoals gezegd was het Romeinse politieke systeem erg oligarchisch en werd dit nog meer zo doorheen
de 1ste eeuw v.Chr. Het installeren van een Romeins systeem, hoe veel ruimte er ook was voor lokale
aanpassingen, zal dan waarschijnlijk ook voor een oligarchisch karakter hebben gezorgd op het lokale
niveau. Het is dus maar de vraag in hoeverre dit aansloot op de voorgaande sociale verhoudingen in
Clusium. Was er ook hier vooral sprake van continuïteit? We weten dus erg weinig over het Etruskische
politieke systeem, maar onze kennis van de sociale structuur in Clusium, is even gebrekkig. We weten
dat er een politieke elite was en Benelli heeft een groep van ongeveer veertig families samengesteld die
tot deze elite behoorden. Zij vormen minder dan 10% van het totale aantal verschillende gentilicia die
we in de hellenistische periode vaststellen. Het was een vrij endogame groep, die dus essentieel gericht
was op zelfbehoud. Ze monopoliseerden ook de weinige vormen van onderscheid die er nog waren in
de funeraire cultuur van Clusium: de oudst gestichte tombes, alle tombes met een tongewelf, alle
sarcofagen, alle travertijnen urnen met versierd deksel en alle (weinige) vermeldingen van magistraten.
Deze elementen waren echter zeker niet bij alle families van deze groep aanwezig en in het algemeen
onderscheidden ze zich niet zoveel van de rest van de archeologisch zichtbare bevolking. Deze elite is
vrij constant doorheen de hellenistische periode, maar in de 1ste eeuw v.Chr. kwamen er wel enkele
nieuwe families bij en verdwenen sommige203.
Daarnaast zijn er ook lautni/lavtni en (in de vrouwelijke vorm) lautnitha/lavtnitha vermeld in de
epitafen. In tweetalige inscripties werd dit woord met libertus vertaald in het Latijn. Er wordt nu
algemeen aangenomen dat dit inderdaad vrijgelatenen zijn, maar de meningen hierover zijn verdeeld en
mogelijk waren het een soort cliënten. Ik zal ervan uitgaan dat het inderdaad om vrijgelatenen gaat,
aangezien dit de huidige consensus is en ik een gebrek aan ruimte heb om dit hier kritischer te bespreken.
Dit betekent echter niet automatisch dat het statuut van deze personen exact hetzelfde was voor 89 v.Chr.
als erna en het is goed mogelijk dat libertus het dichtste Romeinse equivalent was voor het andere statuut
van de lautni. Het is bovendien mogelijk dat de nieuwe constitutionele veranderingen ervoor hebben
gezorgd dat vrijgelatenen zich nu anders verhielden tot hun vroegere meester of dat ze gewoon meer
rechten kregen, of net minder. Zo weten we niks over eventuele juridische banden tussen vrijgelatene
en ex-meester en of er zoiets was als patronage en geïmpliceerde plichten voor vrijgelatenen. Zoals nog
zal besproken worden in het volgende hoofdstuk zijn er redenen om te vermoeden dat deze personen
eerder in sociale status stegen dan daalden met de municipalisatie, maar dit is voor interpretatie vatbaar.
Deze groep is duidelijk aanwezig in de Clusinische epigrafie204 en zal later dan ook uitgebreid besproken
worden.
201
Rudolph, 1935, 230-239.
Sherwin-White, 1973, 160-165.
203
Benelli, 2009a, 549-551.
204
Benelli, 2013, 450-456.
202
116
II. Politieke en economische achtergrond
Ten slotte worden er ook slaven vermeld in de bronnen. Maar hiervoor werden verschillende termen
gebruikt. Zo spreekt Dionysius van Halicarnassus over penestai als hij het over de afhankelijke groep
in Etruria heeft205. Deze laatste term heeft aanleiding gegeven tot een vergelijking met de Thessalische
heloten. Het gaat hier om een massale omzetting van een veroverde bevolking tot slaven. Dit strookt
niet alleen met het archeologische materiaal dat we vinden in Clusium, maar Dionysius van
Halicarnassus gebruikte de term bovendien niet op een technische manier; hij maakte bewust een ruwe
vergelijking. De meesten nemen wel nog aan dat het dan om slaven ging die meer rechten hadden dan
de Griekse of Romeinse slaven206. Dit idee komt voort uit de vele auteurs die over het rare gedrag van
deze slaven spraken en bovendien duidelijk moeite hadden om er een goed Latijns of Grieks equivalent
op te plakken. Daarnaast is er ook de “Profetie van Vegoia”207 die gewoon spreekt over servi en stelt dat
men zal gestraft worden door de goden indien men grensstenen verwijdert. Dit is een Latijnse tekst,
maar hij komt voort uit een Etruskische context van enkele eeuwen voor de 1ste eeuw v.Chr. Belangrijk
hierbij is dat deze straffen worden uitgesproken voor de gehele samenleving: voor slaven die stenen van
de meesters verplaatsen, maar ook voor meesters die stenen van slaven verplaatsen. Op deze manier lijkt
het erop dat slaven mogelijk zelfs grond konden bezitten, maar hier is geen verder bewijs voor208.
Dit alles wijst er in ieder geval op hoe moeilijk het is om de sociale veranderingen bij de municipalisatie
in te schatten. We weten nauwelijks iets over de sociale verhoudingen voor 89 v.Chr., maar ook die van
erna zijn grotendeels een mysterie. Het is maar de vraag of het statuut van de Etruskische slaven nu werd
aangepast volgens een meer Romeins model of niet. Dit geldt ook voor de lautni. Ook wat vrouwen
betreft, is de impact van de institutionele verandering op hun status compleet onbekend. Dit zal ook nog
besproken worden in dit onderzoek, maar er lijkt een algemene evolutie te zijn naar minder rechten voor
de vrouw, in lijn met de Griekse en Romeinse gebruiken. Het is nog maar de vraag of dit te wijten is aan
Romeinse invloed209 en niet gewoon aan de algemene Italisch-hellenistische koine. In ieder geval is het
waarschijnlijk dat de municipalisatie deze tendens niet omkeerde, maar net versterkte, gezien de
frequente kritiek die Etrusken kregen op de vrijheid van hun vrouwen210. Daarnaast was er uiteraard nog
een vrije bevolking van mannelijke burgers, maar het is ook onduidelijk hoe hun status en interactie met
de elite veranderde en of er bijvoorbeeld ook een systeem van patronage en cliënten geïntroduceerd
werd of mogelijk reeds aanwezig was.
Al deze vragen zijn enorm lastig te beantwoorden gezien de bronnensituatie in Clusium, maar doorheen
dit onderzoek zal hier af en toe bij stilgestaan worden om zo hopelijk meer te zeggen over deze sociale
groepen. Het feit dat we een aantal nieuwe families zien opkomen in de 1ste eeuw v.Chr., waaronder ook
een aantal immigranten, lijkt er toch op te wijzen dat de municipalisatie voor bepaalde sociale
veranderingen zorgde. In hoeverre de nieuwe constitutie hiervoor heeft gezorgd, is onduidelijk, maar
het lijkt erop dat het nieuwe systeem eerder in het voordeel van de bestaande elite was. Traditioneel
wordt de Etruskische samenleving als een erg hiërarchische en elitaire samenleving beschouwd, maar
we zien dat er in de hellenistische periode een enorme toename van het aantal epitafen en graven was.
Dit lijkt erop te wijzen dat de sociale kloof eerder werd gedicht dan vergroot, hoewel het lastig blijft om
funeraire veranderingen concreet te vertalen in sociale realiteiten. Na circa 150 v.Chr. begint dit aantal
echter weer af te nemen om volledig te kelderen in de loop van de 1ste eeuw v.Chr., wanneer we enkel
205
Dionysius van Halicarnassus, Antiquitates Romanae, 9.5.4.
Harris, 1971, 121-123.
207
Lachmann, 1848, vol. 1, 348-350.
208
De meest recente bespreking van slaven en vrijgelatenen in Etruria is: Benelli, 2013, 447-456. Ook Harris
bespreekt dit onderwerp kritisch, maar komt tot eerder verwarrende conclusies: Harris, 1971, 114-128.
209
Zoals Caccioli doet in: Caccioli, 1999, 2-4.
210
Zoals Theopompus in Athenaeus, Deipnosophistae, 12.517. Maar ook Livius wijst uitgebreid op de verschillen
tussen de plichtsbewuste Romeinse vrouw en de losbandige Etruskische vrouw: Livius, Ab urbe condita, 1.57.
206
117
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
nog de absolute elite en enkele vrijgelatenen zien211. Hoe we deze kwantitatieve evolutie nu moeten
interpreteren, is uiteraard één van de hoofdvragen van dit onderzoek.
Het lijkt er dus op dat de incorporatie in de Romeinse staat de elite eerder in de hand werkte, of toch
alleszins niet tegenwerkte. Het oligarchische systeem van de Romeinen lijkt dan ook ideaal voor de
Etruskische elite. Systemen als de ordo decurionum legde de elite voor een deel vast en gaf ze veel
macht, maar zorgde er waarschijnlijk ook voor dat sommige elites hun plaats kwijtraakten en dat anderen
dan weer konden opklimmen. Hiermee wil niet gezegd worden dat het plebs nu plots volledig onderdrukt
werd en dat de elite alles naar zich toe trok; dit kan alvast niet zomaar aangetoond worden met de
evolutie binnen de funeraire cultuur want dit zou het ideologische en sociale karakter hiervan tekortdoen.
De waarde van dit ideologische karakter kan immers sterk wisselen, zeker in de wetenschap dat de daling
in de funeraire luxe normaal gezien niet veroorzaakt werd door ongunstige economische toestanden.
Gekoppeld aan een doorzetting van het aantal nederzettingen in de Clusinische regio, lijkt het niet te
gaan om een massale verarming of marginalisering van het plebs. Het is immers ook zo dat er minder
elitaire families te zien waren in de 1ste eeuw v.Chr. vergeleken met de vorige eeuw. De vraag naar de
oorzaak van deze daling in de funeraire luxe, is dan ook het onderwerp van deze studie en het wordt
meteen duidelijk dat dit antwoord cruciale gevolgen heeft voor de sociale dynamiek. Het feit dat het
nieuwe systeem niet meteen in het nadeel lijkt te zijn geweest van de bestaande elite, doet dan ook
vragen rijzen bij het verdwijnen van enkele elitaire families. Het antwoord hierop zal ergens in het socioculturele domein gezocht moeten worden, maar het lijkt niet louter te schuilen in de institutionele
veranderingen. Daarvoor lijkt de verandering te diepgaand en ze werd al ingezet in de 2de eeuw v.Chr.,
lang voordat er ook maar enige institutionele inmenging was door Rome.
Concluderend komt Rome in dit verhaal dus vooral over als een onderhandelingspartner en niet als een
imperialistische grootmacht die alles en iedereen kneedde naar haar wil. Rome moest dus ook geregeld
compromissen sluiten en proberen niemand voor het hoofd te stoten. Dit is ook helemaal niet
uitzonderlijk gezien de precaire toestand na de Bondgenotenoorlog zoals deze hier is geschetst en het
feit dat lokale tradities en gewoontes nu eenmaal erg sterk zijn, desnoods op een impliciete manier. Men
zet dit immers niet altijd verder om bewust een statement te maken, maar het kan een uiting zijn van de
diepgewortelde habitus. Deze lokale tendenzen vormden echter geen probleem voor Rome en konden
perfect complementair zijn met medewerking in het rijk. Ze waren alvast nog sterk aanwezig onder
Augustus en kregen toen ook een vaste plaats in de nieuwe rijksideologie, zij het op een culturele en
niet langer op een politieke manier. Deze lokale aspecten zouden dus nooit verdwijnen en moesten dat
ook niet doen. Voor de Romeinen was het enkel belangrijk dat haar rijk trouw bleef en efficiënt
functioneerde en het nieuwe municipale systeem, juist met al haar variaties, zorgde hier ook voor, zeker
na de wijzigingen in de rijksideologie onder Augustus (zie infra). Het is hierbij net mogelijk dat de
sterke aanwezigheid van traditionele elementen juist voor een vlottere en meer vreedzame interiorisatie
heeft gezorgd van de nieuwe Romeinse politieke identiteit en het ideologische aspect dat Rome hieraan
koppelde. De municipalisatie zorgde dus voor minder grote veranderingen op het lokale niveau dan vaak
is gedacht; deze lijken vooral plaats te vinden in de augusteïsche periode. Het zijn dan ook deze
ontwikkelingen die in de laatste paragraaf van dit hoofdstuk aan bod komen.
Het is onduidelijk in welke mate de municipalisatie voor sociale veranderingen heeft gezorgd door de
gebrekkige kennis van de Etruskische samenleving zowel voor als na 89 v.Chr., maar gezien de eerder
vastgestelde mate van continuïteit (eigenlijk op alle vlakken), lijkt deze impact niet zo groot te zijn. Het
lijkt er vooral op dat voorgaande ontwikkelingen gewoon werden verdergezet; de daling in de funeraire
luxe hoort hier gewoon bij aangezien dit een fenomeen was van de gehele hellenistische periode in
Clusium. Doorheen dit onderzoek zal er nog gepoogd worden om deze veranderingen in het kader van
sociale interactie en romanisatie in kaart te brengen om zo meer te zeggen over de impact van
municipalisatie en de toekenning van het Romeinse burgerschap. Net zoals de funeraire cultuur een
211
Berrendonner, 2004-2007, 70.
118
II. Politieke en economische achtergrond
cruciale rol speelt in het verkennen van identiteiten en representatie, zal ze ook uitstekend geschikt zijn
om sociale dynamiek mee te bestuderen. Het is immers waarschijnlijk dat sociale veranderingen een
invloed zullen hebben op de funeraire cultuur en omgekeerd. Het politieke en institutionele lijken in
ieder geval voorlopig geen allesbepalende rol te spelen in het romanisatieproces, maar ze zorgden
natuurlijk wel voor een nieuw framework waarbinnen nieuwe, Romeinsgetinte, invloeden en waarden
op een meer vanzelfsprekende wijze konden geïntegreerd en geïnterioriseerd worden212. Aangezien men
nu een Romeins burger was, zal het wellicht natuurlijker hebben aangevoeld om zaken over te nemen
die als typisch Romeins werden gezien. Men zal er minder bewust mee omgegaan zijn na verloop van
tijd en de kans is groot dat het nu vrij snel zou doordringen in de habitus. Dit politieke aspect van
romanisatie is dan ook zeker niet verwaarloosbaar, maar de precieze waarde ervan zal moeten blijken
doorheen dit onderzoek.
7. De Romeinse census
In het licht van de voorgaande paragrafen is het nuttig om stil te staan bij het mechanisme waardoor
men effectief een Romeins burger werd: de census. Net zoals het begrip ‘romanisatie’ heeft ook dit
onderwerp tot hevige debatten geleid. Het is niet de ambitie van dit onderzoek om deze discussie
definitief te beslechten. Hier zal er enkel gekeken worden naar de verschillende opties en wat deze
concreet betekenen op het lokale niveau, iets waar een gebrek aan is bij de meeste besprekingen van de
census. Allereerst zal er nagegaan worden hoe men nu eigenlijk een Romeins burger werd en hoe dit
werd geregeld. Daarna zal het debat omtrent de interpretatie van de census aan bod komen. Dit hangt
meteen vast aan de discussie over het bevolkingsaantal in Italië en dit lijkt ook van cruciaal belang om
de sociale, economische en culturele ontwikkelingen van deze periode te begrijpen. Ten slotte wordt er
nagegaan wat deze verschillende interpretaties van de census nu betekenden op het lokale niveau. Het
is in het kader van dit onderzoek belangrijk om het romano-centrische perspectief los te laten en niet
louter te kijken naar wat Rome besliste en wilde, maar ook naar wat men lokaal wilde. De laatste jaren
zijn hier al aanzetten toe gegeven213 en ik zal proberen hierin verder te gaan.
7.1 De praktijk van de census
Er zal eerst gekeken worden naar hoe men zich nu praktisch registreerde en wie er werd geregistreerd.
Het is immers door de registratie dat men een Romeins burger werd. Het is niet omdat jouw
gemeenschap een Romeins municipium werd, dat je ook meteen een Romeins burger was. Je moest je
zelf gaan registreren om deze nieuwe status te verwerven en van je nieuwe rechten te kunnen genieten214.
Hierdoor krijgt de daad van het registreren en de manier waarop dit gebeurde, een belangrijke rol in dit
onderzoek. In theorie werd – toch zeker voor Augustus – elke mannelijke burger geregistreerd. Hier is
echter meteen discussie over: zo stelt Hin dat voor Augustus enkel de mannelijke gezinshoofden werden
geteld215. Haar hypothese wordt straks uitgebreid bekeken. In de praktijk was Rome vaak eerder geneigd
om het landloze proletariaat minder nauwkeurig te tellen: alleen assidui waren immers nuttig voor de
Romeinse staat aangezien zij belastingen konden betalen en konden dienen in het leger. Dit gedeeltelijke
negeren van het proletariaat was mogelijk één van de oorzaken van de daling van de censuscijfers in de
loop van de 2de eeuw v.Chr. (zie infra)216. Doorheen de 1ste eeuw v.Chr was er een geleidelijke
212
Whittaker, 2009, 202.
O.a. de Ligt, 2006, 590-605.
214
Bruun, 1975b, 464.
215
Hin, 2008, 250.
216
Roselaar, 2010, 224.
213
119
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
stroomlijning van de census en werd ze uniformer toegepast, over geheel Italië217. Dit leidde er mogelijk
toe dat het proletariaat nu wel systematisch werd geregistreerd; dit zou de sterke stijging in de cijfers
onder Augustus mee kunnen verklaren. Vanaf het Principaat is er onduidelijkheid over wie zich nu
diende te registreren. Hier zal verder nog op worden ingegaan, maar sommigen stellen dat het enkel om
mannelijke burgers bleef gaan, terwijl anderen denken dat ook weduwen en wezen nu werden
geregistreerd. Hin heeft een tussenpositie met haar voorstel dat het nu om gezinshoofden, weduwen en
wezen ging218.
Uiteraard moest men zich registreren onder een Romeinse naam. In het kader van dit onderzoek is de
registratie daarom van vrij groot belang: men moest zich nu in bepaalde situaties een Romeinse naam
aanmeten. Dit was nu hun officiële naam en hoewel men in het dagelijkse leven ongetwijfeld nog lang
zijn oude, officieuze naam gebruikte, was er wel een belangrijk facet in de identiteit bijgekomen. Hoe
deze dubbele namen precies werden gebruikt, zal uitgebreid bekeken worden in het volgende hoofdstuk.
Het Romeinse namensysteem was bovendien sterk gereguleerd en men was dus enigszins beperkt in de
naam die men kon kiezen219. In dit opzicht is de Tabula Heracleensis van belang. Caesar voerde deze
bepalingen omtrent de census in in een poging om ze te uniformiseren. Eén van de bepalingen was dat
ook de geregistreerde naamsvormen zich nauwer aan de theoretische regels moesten houden220. We
zullen nog zien dat de sterke mate van Etruskische invloed in de onomastiek van Latijnse epitafen erop
wijst dat men dit inderdaad niet deed. Uiteraard moet er hier wel op gewezen worden dat er geen enkele
reden is waarom men per se dezelfde naam zou gebruikt hebben op zijn private epitaaf en in de census.
Wanneer men echter ook in de private context een sterk gelatiniseerde naam aannam, betekent dit
mogelijk dat het om dezelfde naam ging die men officieel gebruikte. Hoe dan ook, een betere regulering
bleek nodig te zijn en Caesar voerde deze dan ook door.
Een andere bepaling van de Tabula Heracleensis was dat de lokale census nu uniformer werd over geheel
Italië en tevens de geldigheid kreeg van de census in Rome. Dit brengt ons naar het debat over de plaats
van registratie. Aanvankelijk waren er auteurs, zoals Taylor, die dachten dat men naar Rome moest
komen om zich daar te registreren. Dit zou dan de aanvankelijk lage cijfers in de 1 ste eeuw v.Chr.
verklaard hebben (zie infra)221. Hier zijn echter een aantal cruciale problemen mee. Zoals er al eerder op
werd gewezen bij de volksvergadering, is een dergelijk gecentraliseerd systeem gewoon onmogelijk
hanteerbaar voor de gehele Italische bevolking. Bij elke census zou er een enorme volksmassa in
beweging komen die Rome bovendien volledig zou versmachten; een fenomeen waar de Senaat
vermoedelijk niet op zat te wachten. Bovendien zal het voor velen onmogelijk geweest zijn om deze reis
te maken, met als gevolg dat Rome enorm veel burgers en dus troepen en inkomsten miste.
Tegenwoordig hangt men deze visie dan ook niet meer aan en legt men vooral de nadruk op de grote
mate van continuïteit met de periode voor de municipalisatie222.
Zoals er al eerder op werd gewezen in het stuk over migratie, beschikten de lokale machtshebbers
blijkbaar over een vrij goed beeld van hun bevolking. Dit lijkt ook volkomen logisch aangezien er ook
hier waarschijnlijk systemen van belastingen en troepenlichtingen bestonden. Zeker nadat men socius
van Rome werd, was een dergelijke census om het vereiste aantal troepen te verzamelen voor Rome
absoluut noodzakelijk. Het lijkt dan ook logisch dat men gewoon verder bouwde op dit bestaande
systeem, eventueel met de nodige aanpassingen bij de municipalisatie223. Het is bovendien goed
mogelijk dat de bepalingen in Tabula Heracleensis ouder waren dan circa 44 v.Chr. Mogelijk maakte
men nu een officieuze praktijk officieel en werd de lokale census versterkt in haar rechtsgeldigheid. Dit
217
Bruun, 1975b, 461-462.
Scheidel, 2009, 142-143.
219
Hadas-Lebel, 2004, 345-350.
220
Bruun, 1975b, 461.
221
Taylor, 1960, 105.
222
Bv. Mouritsen, 2001, 128.
223
Sherwin-White, 1973, 170-172.
218
120
II. Politieke en economische achtergrond
idee lijkt nog logischer wanneer we kijken naar de census in Rome in de 1ste eeuw v.Chr.: van 70/69 tot
en met 29/28 v.Chr. werd de census niet uitgevoerd in Rome. Caesar voerde ze mogelijk wel uit in de
periode van 49 tot en met 46 v.Chr., maar hij voerde zeker niet het lustrum uit, het vereiste eindritueel
waardoor de census geldig werd224.
Een centralistische visie betekent dus dat men veertig jaar lang niet de kans kreeg om een Romeins
burger te worden. Dit lijkt compleet onrealistisch en onpraktisch en het is veel waarschijnlijker dat men
ook een Romeins burger kon worden door zich lokaal te registreren. Ook dit zal een bewijs van
burgerschap opgeleverd hebben. Het betekent ook niet per se dat men in Rome geen idee had van het
aantal burgers; het betekent enkel dat de census in haar rituele en officiële vorm niet werd uitgevoerd.
Er waren dus meer dan waarschijnlijk lokale mogelijkheden om zich te registreren en deze mechanismen
bouwden voort op reeds bestaande structuren en werden in de loop van de 1ste eeuw v.Chr. ook als
dusdanig erkend. De Tabula Heracleensis betekent dan mogelijk dat de lokale census niet alleen een
officieel middel was om je te registreren, maar ook niet langer de rituelen in Rome nodig had om
rechtsgeldig te worden. Sowieso lijkt de lokale registratie een grote rol te hebben gespeeld en werd deze
geleidelijk aan uniformer over geheel Italië.
Men moest zich dus aanmelden om een Romeins burger te worden, maar dit betekende ook dat
sommigen dit gewoon niet deden. Ontwijking van registratie was een bekend probleem in Rome en er
waren dan ook strenge straffen bepaald voor deze incensi. Cicero stelt dat men als slaaf werd verkocht
wanneer men de census ontliep225, Dionysius van Halicarnassus spreekt over zweepslagen226 en Livius
vermeldt zelfs kettingen en de doodstraf227. Dit laatste lijkt overdreven en het is in het algemeen eerder
onwaarschijnlijk dat deze straffen ook daadwerkelijk werden uitgevoerd. Zoals gezegd mankeerde
Rome het administratieve apparaat om dit systematisch te doen en de Romeinse censores zouden dan
ook in de periode van de hervormingen van Marius besloten hebben om deze straffen niet meer op te
leggen; het bleek voordien waarschijnlijk al een hopeloze zaak te zijn en het was gewoon onmogelijk
om deze registratie in geheel Italië te controleren. Deze ontwijking was begrijpelijkerwijs een cruciaal
probleem voor Rome en de straffen hiervoor impliceren dat het een vrij frequente zaak was228.
Sommigen stellen zelfs dat het een groot deel van de reden is waarom de censuscijfers dalen in de tweede
helft van de 2de eeuw v.Chr.229 Traditioneel zag men deze daling lang als een teken dat de vrije bevolking
in Italië verminderde door de massale import van slaven en de stichting van latifundia. Op dergelijke
visies is al kritiek gegeven in dit onderzoek en er lijkt zelfs eerder een stijging van de vrije bevolking te
zijn dan een achteruitgang. Deze verminderde registratie is dan hoofdzakelijk te wijten aan een grote
ontwijking van de registratie, vermoedelijk omdat men afgeschrikt werd door de campagnes in Spanje,
die erg weinig opbrachten en potentiële legerdienst zo onaantrekkelijk maakten. Dit was in Rome echter
niet zo duidelijk en de hervormingen van de Gracchi kwamen waarschijnlijk door een oprechte vrees
voor een dalend aantal assidui tot stand230. Na de Gracchische hervormingen was er dan een vergroot
enthousiasme om zich te registreren, in de hoop dat men toch grond zou blijven uitdelen. Uiteraard
zorgde de bevolkingsgroei van deze periode er ook voor dat er meer druk kwam op de gronden en dat
het proletariaat zich uitbreidde, dus dit speelde ook mee in de gedaalde cijfers. Maar er lijkt geen sprake
te zijn van een gedaald bevolkingsaantal231.
224
Bruun, 1975b, 470-471.
Cicero, Pro Caecina, 99.
226
Dionysius van Halicarnassus, Antiquitates Romanae, 4.15.6.
227
Livius, Ab urbe condita, 1.44.1.
228
Wiseman, 1969, 60.
229
Bv. Roselaar, 2010, 254.
230
de Ligt, 2006, 592-603.
231
Roselaar, 2010, 254-256.
225
121
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Men kon zich dus waarschijnlijk lokaal aanmelden, maar hoewel dit wel sterk werd aangemoedigd
vanuit Rome, kon men het blijkbaar niet opleggen. Het ontwijken van de census was dan ook een bekend
probleem en de implicaties hiervan voor de censuscijfers zullen straks nog besproken worden. Het waren
ofwel alle mannelijke burgers ofwel enkel de gezinshoofden – vaak kwam dit de facto echter op
hetzelfde neer gezien de vrij lage levensverwachting – die zich moesten aanmelden met de informatie
van hun gezin. Hierbij moest men een Romeinse naam opgeven. Hierdoor had men dus de keuze uit een
beperkt aantal praenomina en ook de gentilicia moesten in principe goedgekeurd worden door de
censor. De bepalingen van Caesar lijken er echter op te wijzen dat men dit niet altijd zo nauw nam bij
de lokale registratie232. Ook al zal het aannemen van deze tweede naam in het begin waarschijnlijk eerder
iets geweest zijn wat men pro forma deed, het verpersoonlijkte het nieuwe statuut toch op een sterke
manier en het reflecteerde op de persoon in kwestie. Het werd nu officieel een aspect van je identiteit
dat men in bepaalde situaties moest aanwenden en dit ging waarschijnlijk steeds vlotter naarmate het
vanzelfsprekender werd om in sommige situaties bovenal een Romeins burger te zijn. Dit effect zal in
het volgende hoofdstuk nog besproken worden, maar het aannemen van deze nieuwe naam zal een
belangrijke rol spelen in de interiorisatie van het ‘Romeinse’ en wat men daarmee associeerde.
7.2 Low count versus High count, of toch niet?
Nu zullen kort de verschillende theorieën omtrent de census en de aanverwante bevolkingsaantallen aan
bod komen. Deze discussie gaat voornamelijk om de enorme stijging van de cijfers tussen 70/69 en
29/28 v.Chr. De onderstaande tabel maakt het probleem meteen duidelijk.
Tabel van de Romeinse censuscijfers (de Ligt, 2007, 118).
232
Bruun, 1975b, 461-462.
122
II. Politieke en economische achtergrond
Het wordt meteen zichtbaar dat er een exponentiële stijging was van 910.000 naar 4.063.000
geregistreerden. Deze stijging is des te opmerkelijker aangezien ze zich niet doorzette: in 8 v.Chr. waren
er 4.233.000 registraties en in 14 n.Chr. waren dat er 4.937.000. Er was dus zeker nog een duidelijke
stijging, maar veel minder sterk dan ervoor. Grosso modo zijn er twee verschillende interpretaties
voortgekomen uit deze cijfers: de zogenaamde low count en high count. Simpel gezegd, veronderstellen
voorstanders233 van de low count dat de cijfers voor 29/28 v.Chr. juist zijn, maar dat er op het einde van
de 1ste eeuw v.Chr. wordt overgeschakeld op een ander systeem om te registreren. Men zou nu alle
volwassen mannen, maar ook weduwes en wezen geteld hebben. Concreet betekent dit dat de bevolking
van Italië ongeveer 7.500.000 mensen zou geweest zijn. Dit lijkt eerder aan de lage kant te zijn, maar
het is mogelijk. Er moet ook op gewezen worden dat de vermelde problematiek inzake incensi aangeeft
dat de cijfers van voor – maar in zekere mate ook onder – Augustus niet per se correct hoefden te zijn,
maar dat een grote foutenmarge mogelijk is. Daarnaast veronderstelt Brunt dat er een afname was van
de vrije bevolking tussen 225 en 28 v.Chr. Zoals gezegd lijkt dit echter helemaal niet te kloppen.
Voorstanders van de high count stellen daarentegen dat de cijfers van 86/85 en 70/69 v.Chr. fout zijn,
terwijl het cijfer van 29/28 v.Chr. het aantal mannelijke burgers wél correct weergeeft. Hierbij is er dus
geen sprake van een verandering in het registratiesysteem, maar wel van een optimalisatie ervan vanaf
Augustus. Daarvoor was er een systematische onderregistratie. Volgens Frank betekende dit dat er
ongeveer 14.000.000 mensen leefden in Italië234, maar in principe laat deze visie zelfs een
bevolkingsaantal van 20.000.000 toe. Dit zijn uitzonderlijk hoge getallen die in de premoderne periodes
niet meer zullen geëvenaard worden voor deze gebieden. Dit betekent dus dat er een massale
bevolkingsexplosie moet zijn geweest op het einde van de Romeinse Republiek – gevolgd door een
echte implosie in de late oudheid –en het roept meteen de vraag op waarom men dan zoveel slaven in
deze periode importeerde terwijl de bevolking juist exponentieel toenam235. Bovendien moet de mate
van onderregistratie enorm zijn geweest en de meer gestage groei vanaf Augustus lijkt niet te stroken
met deze opvatting.
Lange tijd werd er een soort reductiedebat gevoerd tussen beide visies, maar de laatste tijd probeert men
om deze standpunten meer met elkaar te verzoenen. In deze optiek is de eerder vermelde suggestie van
Hin interessant. Zij stelt dus dat er inderdaad een wijziging kwam in het registratiesysteem in de loop
van de 1ste eeuw v.Chr., maar ook dat men voordien niet alle mannelijke burgers meetelde en dat het
bevolkingsaantal dus kleiner lijkt dan het werkelijk was. Men registreerde de mannen sui iuris, die dus
geen juridische voogd hadden. Vermoedelijk ging men dan vanaf Augustus ook weduwen en wezen
tellen, in de wetenschap dat zij ook geen juridische voogd hadden. Deze verandering lijkt er niet te
komen uit puur ideologische redenen (de opwaardering van het gezin) en puur functioneel was het ook
niet (de census diende vooral om stemgerechtigden en potentiële soldaten in kaart te brengen). Mogelijk
was het om fiscale redenen dat hij alle grondbezitters (iedereen sui iuris) wilde tellen; dit zou dan passen
in een lange rij van fiscale hervormingen. Dit leidt uiteindelijk tot een zogeheten middle count die eerder
aanleunt bij de low count dan bij de high count. Praktisch zou dit een bevolkingsaantal van ongeveer
10.000.000 vrije personen in Italië betekenen, maar het kan zeker ook minder zijn236.
Al deze theorieën hebben dus hun problemen, maar het voorstel van Hin lijkt wel overtuigend. Waar
7.500.000 te laag lijkt en 14.000.000 te veel, zou een maximum van 10.000.000 beter passen in de
langetermijnontwikkeling van Europa. Voorts is het niet zo onwaarschijnlijk dat men enkel mensen met
een juridisch statuut bij de registratie ontving: zij spraken immers voor de rest van hun gezin. Hierbij
stelt Hin dat men dan alle informatie opschreef bij dat gezinshoofd in één document en de som van deze
233
Waarvan Brunt de bekendste voorstander is: bv. Brunt, 1971.
Frank (1930) heeft in grote mate de basis gelegd van deze visie. Meer recentelijk stelt Lo Cascio (1994)
ongeveer hetzelfde.
235
Scheidel, 2009, 142-143.
236
Hin, 2008, 230-234.
234
123
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
documenten is dan het censuscijfer237. Voor er hier een standpunt wordt ingenomen, is het belangrijk
om te kijken wat deze opties nu eigenlijk betekenden voor de alledaagse praktijk.
7.3 Lokale implicaties van de censuscijfers
Dit debat wordt doorgaans namelijk enkel met de focus op Rome gevoerd en dit kan makkelijk tot een
verkeerd beeld leiden. Ik beargumenteer hier dat deze romano-centrische visie ervoor heeft gezorgd dat
er te veel nadruk werd gelegd op de rol van Augustus. Er is al eerder vermeld dat dit een echt topos is
in het onderzoek over romanisatie en Romeins Italië in het algemeen en ook hier heeft dit sterk de
debatten gekleurd. In mijn optiek is de evolutie in de cijfers op het einde van de 2de en het begin van de
1ste eeuw v.Chr. immers even opmerkelijk als de sterke stijging van de cijfers onder Augustus. In
131/130 v.Chr. waren er 318.823 registraties (zie bovenstaande tabel). In 125/124 en 115/114 v.Chr.
werden dat er respectievelijk 394.736 en 394.336. Deze stijging werd hier eerder al verklaard door een
groter enthousiasme om zich te registreren en lijkt met dit gegeven in het achterhoofd perfect te passen
in de demografische ontwikkeling sinds 265/264 v.Chr. In de periode van 90-88 v.Chr. volgden de drie
wetten die de inclusie van geheel Italië in het burgerlijke corpus van Rome moesten regelen. Bij de
eerstvolgende census konden deze mensen zich dus gaan registreren. Voordien besloeg dit corpus
uiteraard al meer gebieden dan louter Rome: ook haar kolonies en bepaalde gemeenschappen die reeds
municipia waren, werden meegeteld en dit was toen al een omvangrijk gebied in Italië. Ook al was Rome
veruit de grootste stad van Italië en zal Latium een aanzienlijk aandeel van de Italische bevolking
uitgemaakt hebben, dan nog verwacht men een spectaculaire stijging in de censuscijfers van 86/85
v.Chr.
Kaart met de ager
romanus in CentraalItalië in begin 91
v.Chr.
(WallaceHadrill, 2008, 129).
Deze toename lijkt echter bovenal uiterst beperkt: er waren ongeveer 463.000 registraties en in 70/69
v.Chr. waren dat er 910.000. Aanvankelijk nam het aantal burgers dus maar met ongeveer 70.000 toe en
in 70/69 v.Chr. was er maar iets meer dan een verdubbeling van het aantal burgers terwijl de territoriale
uitbreiding van het ‘civiele gebied’ een meer aanzienlijke stijging doet verwachten. In mijn optiek
betekent deze relatief geringe stijging – zeker in 86/85 v.Chr. – dat de cijfers van 86/85 en 70/69 v.Chr.
onmogelijk de bevolking van Italië correct kunnen weerspiegelen. Sterker nog: de mate van
onderregistratie lijkt immens te zijn. Zeker gezien de goede economische omstandigheden en de sterke
mate van urbanisatie in de meeste gebieden, lijkt zo’n mager burgeraantal niet te kunnen kloppen. Deze
onderregistratie ligt mogelijk aan de politieke spanningen tussen Marius en Sulla, waardoor deze census
mogelijk niet goed – en op sommige plaatsen zelfs helemaal niet – werd uitgevoerd. Het lijkt er dus op
237
Ibidem, 215-217.
124
II. Politieke en economische achtergrond
dat zeer veel mensen, het merendeel van de vroegere socii zelfs, zich niet wilden of konden registreren.
Deze conclusie betekent meteen ook dat de low count, in haar strikte zin, niet haalbaar lijkt aangezien
ze volhoudt dat deze cijfers correct zijn. Bruun legt ook de nadruk op het feit dat de lagere cijfers in het
begin van de 1ste eeuw v.Chr. betekenen dat men zich niet wilde of kon registreren en dat dit onder
Augustus wel het geval was. De politieke problemen in het begin van de eeuw en de onstabiele
verhoudingen tussen de Italische steden zouden zo geleid hebben tot een zekere afkeer of desinteresse
om zich te registreren en het onvermogen van veel municipia om dit überhaupt efficiënt te doen. Hiermee
leunt Bruun duidelijk aan bij de high count, hoewel hij een iets lager aantal vooropstelt dan bijvoorbeeld
Frank (zie supra). Hij ziet een veel groter aantal potentiële burgers dan Brunt (zie supra), die nadat ze
hun wantrouwen tegenover Rome en de legerdienst lieten vallen, zich nu ook massaal gingen
registreren238.
Ik deel Bruuns mening dat er een grote mate van onderregistratie was in het begin van de 1 ste eeuw
v.Chr. Dit probleem zou mogelijk deels opgelost zijn in de periode van Augustus. Deze grote mate van
onderregistratie lijkt inderdaad een deel van het verhaal, maar volstaat op zich niet om de enorme stijging
te verklaren en bovendien betekent Bruuns idee dat er inderdaad bijna 14.000.000 mensen waren, wat
niet zo realistisch is. Hins suggestie daarentegen laat een lager bevolkingsaantal toe, hoewel ze wel te
weinig rekening houdt met onderregistratie, een probleem dat mogelijk nog in de augusteïsche periode
meespeelde. Dit hoefde niet per se een statement van de incensi te zijn: zoals gezegd was men steeds al
niet zo nauwkeurig bij het registreren van het proletariaat. Dit kon evengoed nog een factor zijn onder
Augustus en er wordt al te zeer aangenomen dat onder Augustus alles perfect efficiënt begon te werken,
net zoals bij het functioneren van de municipia. Ook in het vroege Principaat had Rome nog een zeer
kleine administratie in verhouding tot haar territorium en veel gebieden waren afgelegen en stonden niet
altijd rechtstreeks onder de jurisdictie van municipia. De impliciet romano-centrische houding zorgt
ervoor dat men aanneemt dat als Rome een perfecte census wilde uitvoeren, dat dit uiteraard ook lukte.
Augustus veranderde het systeem en de registratie echter niet fundamenteel en beschikte over min of
meer dezelfde administratie als ervoor, toen men waarschijnlijk ook de wens had om een perfecte census
uit te voeren. Op deze manier zal hier wel het voorstel van Hin gevolgd worden, maar met de nuancering
dat er meer rekening moet gehouden worden met onderregistratie, zowel voor als na Augustus. Dit zal
vermoedelijk een bevolkingscijfer opleveren dat dan eerder naar de 10.000.000 neigt, terwijl Hin dit
liever naar beneden trekt.
Het belangrijkste gegeven van deze bespreking voor het lokale niveau lijkt het feit te zijn dat men wel
degelijk de census kon ontlopen indien men dat wilde. De massale onderregistratie bewijst dit, maar het
is ook mogelijk dat er heel wat gemeenschappen waren die de census gewoon niet uitvoerden. Zeker in
86/85 v.Chr. was het municipalisatieproces nog volop bezig en het is mogelijk dat veel municipia nog
onvoldoende ingesteld waren om deze registratie uit te voeren en officieel te laten tellen. Maar ook de
cijfers van 70/69 v.Chr. zijn te beperkt gezien de enorme toename in het aantal potentiële burgers dat er
moet geweest zijn; ook dan moet de mate van onderregistratie vrij groot geweest zijn. Op dat moment
was de municipalisatie echter overal voltooid, dus de gemeenschappen waren volledig klaar om de
census uit te voeren. Deze onderregistratie kan echter te wijten zijn aan de politieke spanningen die er
in deze periode heersten. Allereerst die vlak na de Bondgenotenoorlog wanneer sommige partijen erg
ontgoocheld waren in de uitkomst van de oorlog en er ook een gebrek aan samenwerking onder de socii
was gebleken. Daarna volgde uiteraard de burgeroorlog tussen Sulla en Marius. Dit conflict zal de
mensen waarschijnlijk niet aangezet hebben tot registratie uit angst om te moeten dienen in het leger239.
Spijtig genoeg hebben we geen cijfers meer tot 29 v.Chr. en het is dus moeilijk in te schatten hoe het
aantal burgers verder evolueerde.
238
239
Bruun, 1975b, 488-495.
Roselaar, 2010, 295.
125
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Het lijkt alleszins wel zo dat het voordien voorgestelde idee dat men aanvankelijk op lokaal vlak niet
enorm enthousiast was voor het Romeinse burgerschap, lijkt te kloppen. Veel mensen, en mogelijk ook
volledige gemeenschappen, onttrokken zich aan de census. Het lijkt aanvankelijk geen must te zijn
geweest om Romeins burger te worden en men was niet sowieso bereid om er een eventuele prijs voor
te betalen – zij het legerdienst of grondconfiscaties. Aan de andere kant waren er mogelijk gevallen
waarbij men zich wel wilde registreren, maar niet kon omdat hun gemeenschap de census niet hield;
ongetwijfeld zal dit in 86/85 v.Chr. nog voorgekomen zijn. Maar in 70/69 v.Chr. lijkt het vooral een
zaak te zijn van een onwil zich te registreren aangezien de municipale structuur dan al op orde stond.
Het is niet omdat men nu een Romeins burger kon worden, dat men dit ook ogenblikkelijk wilde. Velen
lijken eerder terughoudend te zijn geweest en dit zal waarschijnlijk doorheen de 1ste eeuw v.Chr.
verbeterd zijn. We zullen nog zien dat de toekenning van het burgerschap zich zeker niet overal meteen
uitte in een representatie op een duidelijk Romeins-getinte manier. Integendeel: tijdelijke
terughoudendheid lijkt de regel te zijn en niet de uitzondering. Het lijkt vanzelfsprekend dat het vooral
de elites waren die zich enthousiast gingen registreren en dat de lagere klassen minder geïnteresseerd
waren. Uiteraard moet er hierbij rekening worden gehouden met het feit dat dit burgerschap gewoon
nuttiger was voor de elites; zij hadden dit nodig bij hun interacties met andere steden en vooral met
Rome. Als ze hun positie wilden versterkt zien ten opzichte van hun nieuwe hoofdstad, dan moesten ze
zich wel inschrijven in dit kader. Voor de lagere klassen zal het burgerschap waarschijnlijk een mindere
praktische waarde hebben gehad en zeker in de meer perifere gebieden zal het gewoon niet zo dringend
geweest zijn. Veel van deze rurale gemeenschappen kwamen mogelijk jarenlang niet in contact met iets
wat men als ‘Romeins’ zou omschreven hebben.
Dit gezegd zijnde, zullen we in Clusium nog zien dat de elite niet per se de meest enthousiaste groep
was om het Romeinse ideaal te interioriseren. Het is immers niet omdat ze er veel baat bij hadden, dat
ze zich er daarom ook mee identificeerden. In het kader van de strijd om distinction is het vooral
interessant om te kijken wat de sub-elitaire groepen deden. Maakten zij gebruik van dit nieuwe statuut
en romanisatie om zich op te werken of net niet? Was er hiervoor een voedingsbodem? Dit zal moeten
blijken uit een analyse van de funeraire cultuur, maar gezien het bronnenmateriaal zal het lastig zijn om
deze vragen te beantwoorden. Het is hier vooral belangrijk om erop te wijzen dat men er niet per se
storm voor liep om zich als burger te registreren, zeker niet als individu en mogelijk ook niet als
gemeenschap. Rome kon het ontwijken van de census duidelijk niet voorkomen; ze kon dit immers al
niet voordat geheel Italië moest geregistreerd worden. Het is dan ook in deze context van relatieve
administratieve onmacht dat de Tabula Heracleensis waarschijnlijk moet gesitueerd worden. Het maakte
de census uniformer, maar bood de municipia tegelijkertijd ook een grotere mate van autonomie
waardoor men mogelijk enthousiaster was om de census grondig uit te voeren en om te participeren in
het rijk.
Het is misschien niet toevallig dat de hoge cijfers van Augustus ook voorkomen in een periode van vrede
en voorspoed, wanneer alles weer veilig leek en de legers in grote mate uit vrijwilligers bestonden.
Gecombineerd met een grotere doelgroep voor de census, was het waarschijnlijk dit vergrote voordeel
waardoor velen zich nu toch gingen registreren, dat zorgde voor de forse toename. Voor velen was het
Romeinse burgerschap de bijkomende nadelen pas waard in de loop van de 1ste eeuw v.Chr., wanneer
ook steeds meer mensen rond hen het hadden en het dus vanzelfsprekender werd. Maar deze cijfers
wijzen er ook op dat er geen massale identificatie was met Rome na 89 v.Chr. en het idee van selfRomanization lijkt dan ook ontkracht te worden. Het was niet logisch dat men zomaar een Romeins
burger werd en het werd dan ook niet gezien als een vanzelfsprekende vooruitgang. De volgende
hoofdstukken zullen een antwoord proberen te geven op de vraag in welke mate dit gebrek aan
enthousiasme ook gold voor Clusium, want de opmerkingen die hier zijn aangehaald zijn uiteraard zeer
algemeen door het gebrek aan regionale cijfers. Maar zoals gezegd is het interiorisatieproces waarbij het
‘Romeinse’ een goed ontwikkeld facet werd van de identiteit en deel uitmaakte van de habitus, een
geleidelijk proces en het eerder lauwe enthousiasme voor het Romeinse burgerschap ligt dan ook in de
lijn der verwachting. Het overnemen van een nieuw burgerschap en het tegelijk de iure loslaten van het
126
II. Politieke en economische achtergrond
oude, lijkt een grote stap te zijn die niet voor iedereen juist aanvoelde of noodzakelijk was. Dit plaatst
nogmaals vraagtekens bij de politieke focus bij veel concepten van romanisatie. De rest van dit
onderzoek zal hier dus verder licht op moeten werpen.
8. Participatie in het Romeinse Rijk
Doorheen dit en het vorige hoofdstuk is er herhaaldelijk melding gemaakt van een immer toenemende
beloning en aanmoediging van participatie in het rijk. Deze evolutie zal hier nog verder uitgewerkt
worden en zal zo een kapstok vormen voor de ontwikkelingen die in de volgende hoofdstukken worden
uiteengezet, zowel in Clusium als in Rome. Aspecten zoals de imperiaal-georiënteerde culten worden
hier hernomen en worden binnen de context van het augusteïsche ideologische programma geplaatst. Er
zal niet alleen een algemeen overzicht worden gegeven van de ontwikkelingen inzake participatie
doorheen de 2de en 1ste eeuw v.Chr., maar dit zal ook concreet geïllustreerd worden aan de hand van
bekende voorbeelden uit de brede regio die hier wordt besproken. Dit gedrag zal dan ook geanalyseerd
worden aan de hand van de vooropgestelde identiteitsconcepten en sociologische theorieën.
In het hier vooropgestelde model van romanisatie werd er benadrukt dat de mate waarin men lokaal
wenste te participeren in het Romeinse Rijk, een cruciale rol speelde in het initiëren van het proces dat
dan ‘sterke romanisatie’ werd genoemd. Deze participatie hoeft niet per se politiek te zijn, zoals het
invullen van Romeinse ambten of het vragen van het Romeinse burgerschap bijvoorbeeld, maar het kan
evengoed gaan om het actief uitdragen van een band met Rome en het Romeinse ideaal via de identiteit
en representatie; dit tweede aspect is dan ook waar ‘sterke romanisatie’ in se over gaat. In de volgende
hoofdstukken – over de funeraire cultuur in Clusium – zal het dan vooral over deze representatie gaan,
terwijl hier meer over participatie in de politieke zin zal worden gesproken. Deze soort participatie is
namelijk een vrij duidelijke uiting van het belonen van lokale medewerking door Rome en is zo
gekoppeld aan de lokale vraag ernaar. Het is in dit kader belangrijk om een overzicht te geven van de
mate waarin Rome deze politieke participatie aanmoedigt. Er zullen op het einde van dit hoofdstuk nog
vragen gesteld worden bij de voorlopige onderzoeksresultaten die dan doorheen dit onderzoek verder
moeten bekeken worden, onder meer om deze politieke participatie te kunnen kaderen binnen de
veranderingen in identiteit en representatie.
8.1 Aanmoediging, lokale vraag en beloning
Zoals gezegd voerde Rome voor de 1ste eeuw v.Chr – en dus de massale municipalisatie van Italië – een
politiek die zich voornamelijk met laissez-faire laat omschrijven. Rome controleerde haar veroverde
gebieden via de lokale elites; zij hielden het lokale bestuur in handen en moesten zorgen voor de levering
van troepen wanneer Rome daarom vroeg. Voor Rome was dit systeem voordelig omdat ze niet over het
administratieve apparaat beschikte om haar gebied zelf rechtstreeks onder controle te houden. Voor de
lokale elites betekende dit systeem dat hun positie in hun gemeenschap versterkt werd, mogelijk omdat
men daar blij was dat hun belangen via deze communicatielijn in Rome konden verdedigd worden, maar
ook omdat Rome deze meewerkende elites beschermde. De opstand in Arretium in 302 v.Chr. en de
daaropvolgende interventie van Rome is hiervan een illustratie. Op politiek vlak is er dus inderdaad
sprake van elite negotiation zoals Terrenato het uitdrukt, hoewel hij deze term gebruikt om romanisatie
in se te beschrijven (zie supra).
De lokale elites konden nu met Rome communiceren en er haar belangen en die van haar gemeenschap
verdedigen, vaak met patroni als tussenpersonen. Deze elites gingen hierbij een nieuw facet in hun
identiteit ontwikkelen, dat evenwel aansloot bij hun pre-Romeinse identiteit: ook toen waren ze al
sleutelfiguren in de communicatie met andere steden en volkeren. Ze schakelden tussen deze facetten
127
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
via code-switching, afhankelijk van de context: eens overwegend Romeins, en dan weer schijnbaar
volledig Etruskisch240. Er zijn echter geen enkele sporen dat men dit Romeinse aspect ook uitdroeg
binnen de eigen gemeenschap van Clusium (zie infra). Waarschijnlijk deed men het toen enkel specifiek
naar Romeinen toe en op een bewuste manier; er lijkt nog geen sprake te zijn van een interiorisatie voor
zover wij kunnen zien.
Dit systeem van minimale interventie – enkel als Romes belangen rechtstreeks werden bedreigd – zorgde
dan ook voor een minimale verstoring van de lokale orde. We hebben reeds gezien dat de elite in
Clusium vrij stabiel bleef en we zullen nog zien dat dit voor de funeraire cultuur ook zo was. De ambten
en instituties lijken ook gewoon te hebben doorgefunctioneerd. Het religieuze domein bleef zo goed als
onaangetast: Rome lijkt niets te hebben opgelegd en zelfs eventuele verboden lijken nu twijfelachtig
wanneer men het senatus consultum de Bacchanalibus kritisch herevalueert. Rome kwam dus
nauwelijks tussen op het lokale niveau, maar beloonde dan ook nauwelijks medewerking. In de 3de eeuw
v.Chr. moest het volstaan voor de lokale elites om hun positie op het lokale vlak verstevigd te zien,
hoewel het maar de vraag is hoe stevig deze positie was indien er sterk anti-Romeinse gevoelens waren
bij de lokale bevolking. In de loop van de 2de eeuw v.Chr. begon Rome haar socii meer te belonen voor
hun medewerking. Mogelijk was dit om de bondgenoten te belonen voor hun steun in de precaire
momenten van de Tweede Punische Oorlog en was er een sterke vraag naar bij de lokale elites. Vanaf
dit moment ging Rome haar burgerschap zeer geleidelijk uitdelen aan de voornaamste families van de
socii. In de Etruskische context is al vermeld dat het om de Perperna, Vibii Pansae, Volcacii en Nigidii
voor Perusia en de Carinas voor Volaterrae of Clusium gaat die reeds voor 89 v.Chr. het Romeinse
burgerschap kregen (zie supra). Deze illustere families zagen hierdoor hun positie van
onderhandelingspartner met Rome versterkt en konden zo mogelijk ook meer gunsten verwerven voor
hun gemeenschap. Het valt wel meteen op dat Clusium alleszins niet veel elites had met het Romeinse
burgerschap voor 89 v.Chr.
Na de Bondgenotenoorlog nam deze participatie echter sterk toe. Nadat geheel Italië recht kreeg op het
Romeinse burgerschap – maar het daarom nog niet per se de facto meteen had – leek het logischer te
worden dat lokale elites participeerden in het rijk – ze hadden nu alleszins alle vereiste rechten hiervoor
– en dat ze daarvoor ook beloond werden. Het aantal Etruskische senatoren illustreert dit concreet: er
werden vijf Etrusken opgenomen in de Senaat in de 2de eeuw v.Chr., tegenover twintig in de 1ste eeuw
v.Chr.241. Het leek Rome dus opportuun in deze turbulente periode na de Bondgenotenoorlog, waarin
bleek hoe gevaarlijk het was om de socii niets terug te geven in ruil voor hun moeite, om participatie
actief aan te moedigen en te belonen. Voor de lokale elites bood het een kans om zich op te werken en
een carrière binnen de Romeinse politiek en administratie – zeker vanaf het Principaat – werd nu een
echte optie242. Via de municipalisatie en het opstellen van de charters kon er een duurzame band
opgebouwd worden tussen Romeinse politici en lokale elites, waardoor men gunsten kon krijgen voor
de eigen gemeenschap. De elites bleven zeker een deel van hun autonomie behouden en kregen de ruimte
om de nieuwe Romeinse instituties zelf in te vullen, een flexibiliteit die inherent was aan het
quattuorviraat. Ook de lagere klassen konden nu in principe participeren in het rijk door te gaan
stemmen. Het is echter de vraag in welke mate ze dit ook deden; waarschijnlijk was dit eerder gering.
Ook na 89 v.Chr. kwam Rome dus niet zoveel tussen in de rest van Italië. Municipia hadden een vrij
grote autonomie en de burgeroorlogen lieten een grotere controle erop niet echt toe. Vanaf Caesar was
er vermoedelijk een grotere controle op de municipia, met de Tabula Heracleensis als voorbeeld243. Net
als bij zoveel zaken, zette Augustus deze weg, ingeslagen door zijn adoptiefvader verder. Er kwam dus
een grotere stroomlijning van de municipale instellingen, hoewel het systeem nog niet perfect homogeen
of uniform was en lokale variaties bleven bestaan. Het zal ook onder Augustus zijn dat er een goed
240
Terrenato, 1998a, 109.
David, 1996, 134.
242
Haüssler, 1998, 17.
243
Sherwin-White, 1973, 170.
241
128
II. Politieke en economische achtergrond
ontwikkelde rijksideologie ontstond, waarbij de keizerlijke familie, Rome en tota Italia centraal stond.
Participatie werd nu maximaal aangemoedigd; een trend die ook al bezig was bij Caesar met zijn wens
om niet-Italianen op te nemen in de Senaat. In zekere mate ging dit al eerder terug: zo verdubbelde Sulla
het aantal senatoren in 81 v.Chr. en werd het aantal mannen dat geschikt was om consul te worden,
uitgebreid met een derde. Daarnaast was de Romeinse samenleving altijd al enigszins open geweest voor
buitenstaanders: zo kwam een kwart van de verkozen consuls tussen 178 en 82 v.Chr. uit families die
nog nooit een consul hadden gehad. Er kwamen dan ook geregeld plaatsen vrij binnen de Romeinse elite
door economisch ongeluk, overlijdens en het gebrek aan opvolgers, wat voor een zekere sociale
mobiliteit zorgde244. Nu werd dit ook uitgebreid naar personen buiten Rome, die nu immers ook
Romeinen waren en dus in zekere mate deel konden uitmaken van deze politieke carrousel.
Deze uitbreiding van participatie onder Augustus gebeurde wel op een manier waarop deze concurrentie
om distinction in het voordeel speelde van Augustus en zijn familie. Dit ideologische programma wordt
steeds een grote rol toebedeeld in het debat omtrent romanisatie. Daarom zal het ook hier besproken
worden, maar niet als een soort eindpunt van de lokale culturen245, maar eerder als een meer expliciete
synthese binnen de Italisch-hellenistische koine zoals ze hiervoor werd geschetst. Dit werd nu sterk op
Rome gefocust, maar stond niet vast of was niet uniform. Het was een veranderlijke vorm van
acculturatie met ruimte voor lokale variaties. Eerst zal er echter een concrete illustratie gegeven worden
bij de participatie in het Romeinse Rijk, aan de hand van enkele Etruskische personen.
8.2 Concrete participanten uit Etruria in het Romeinse Rijk
Er zijn uiteraard een aantal zeer bekende Romeinse politici die afkomstig waren uit Etruria. Zo is er
Maecenas die afstamt van de Cilnii van Arretium. Ook Seianus en Otho hebben Etruskische roots. Deze
figuren en de beeldvorming errond worden uitgebreid besproken door Bittarello246, maar in het kader
van dit onderzoek zal er nu vooral gekeken worden naar die personen die nog maar recent actief werden
in de Romeinse politiek en maatschappij en wiens familie niet al geruime tijd deel uitmaakte van de
Romeinse elite. Hoewel deze familie niet uit Clusium kwam, zullen de Caecinae wel een interessante
casestudy zijn om te vergelijken met de Clusinische context. Er zal gekeken worden naar hun gedrag en
hoe dit past in de besproken theorieën over distinction en identiteit. Doorheen dit onderzoek zal er dan
nagegaan worden of een dergelijk patroon ook van toepassing is voor Clusium of net niet.
Het is hier geenszins de bedoeling om een uitgebreid overzicht te geven van alle Clusinische – laat staan
Etruskische – participanten in de Romeinse politiek. Dit stuk is veeleer een concrete illustratie bij een
eerder theoretisch klinkend punt. Hier zal er dan ook maar een beperkt overzicht worden gegeven van
een aantal Etruskische ridders, senatoren en legerofficieren. Nicolet heeft in zijn standaardwerk over de
Romeinse ridders mogelijke sporen gevonden van een ridder uit Clusium, gebaseerd op een inscriptie
aldaar247. Het zou om een zekere Q. Considius gaan, die vermoedelijk publicanus was in 90 v.Chr. en
senator in de periode van 74-70 v.Chr.248. Volaterrae zou drie ridders hebben (van wie twee leden van
de Caecinae)249. Perusia zou er één hebben: een zekere L. Aemilius, die in het midden van de 1ste eeuw
v.Chr. politiek actief was als lid van de stadsraad van Perusia250. De selectie van Nicolet beperkt zich
244
Hopkins, 1985, 39-40.
Zo stelt Bruun dat het romanisatieproces voltooid was onder Augustus, wat meteen ook het einde betekende
van lokale identiteiten: Bruun, 1975b, 489.
246
Bittarello, 2009, 211-233.
247
CIL, I2, 1999 & CIL, XI, 2117.
248
Nicolet, 1974, vol. 2, 848-849.
249
Ibidem, 812-813 & 862.
250
Ibidem, 766-767.
245
129
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
van 312 tot 43 v.Chr., maar het valt alleszins op dat er maar weinig gevallen bekend zijn. Voor Arretium
en Volaterrae waren er wel al Romeinse ridders voor de municipalisatie.
Etruskische senatoren zijn beter bestudeerd dan de ridders. In het algemeen is vooral het werk van
Wiseman251 hiervoor nuttig. Hieruit blijkt dat er twee senatoren uit Clusium bekend zijn, maar geen van
beiden zijn zekere gevallen. Volaterrae heeft één mogelijke senator en één zekere en Perusia heeft twee
onzekere gevallen252. Voor Volaterrae gaat het mogelijk om een lid van de Caecinae – waarschijnlijk A.
Caecinae, die bevriend was met Cicero – en zeker om C. Curtius, die door Caesar werd opgenomen in
de Senaat253. In het geval van Clusium, was A. Pupius Rufus mogelijk een senator en hij was
waarschijnlijk proconsul van Cyrene van 30 tot 27 v.Chr.254. Hij is bovendien in de Clusinische epigrafie
geattesteerd255. De andere mogelijke Clusinische senator is Tanusius Geminus, die rond 50 v.Chr.
politiek actief was in Rome. Hij zou eventueel ook uit Arretium of Saena kunnen komen256. Voor Perusia
zou het in beide gevallen om senatoren gaan die net na 90 v.Chr. actief waren, maar zoals gezegd is hun
afkomst erg onzeker257.
Benelli heeft ook gepoogd om de Clusinische senatoren te bespreken, maar komt tot andere resultaten
dan Wiseman. Benelli stelt dat de Pupii en mogelijk de Gelii en de Sentii Saturnini senatoren leverden.
Ze hebben dus de Pupii gemeen, maar de rest verschilt. Aangezien Wiseman zich voor zijn analyse van
de herkomst vooral baseert op het onomastische en dit aan een bepaalde gemeenschap linkt, lijkt
Benelli’s analyse – die veel meer gericht is op de Clusinische samenleving zelf – betrouwbaarder te zijn.
Daarnaast herkent hij ook een zekere Latinius als een Clusinische ridder. Deze steden lijken dus geen
groot aantal senatoren te hebben geleverd, voor zover we kunnen zien, maar sommige grote families
zijn toch duidelijk betrokken bij de Romeinse politiek. Het is hierbij tekenend dat de Pupii en de Gelii
lid waren van dat deel van de Clusinische elite dat al sinds 300 v.Chr. ongeveer hetzelfde was. Deze
groep maakte, samen met enkele nieuwe inheemse families en immigranten, de politieke elite uit van de
1ste eeuw v.Chr. en leverde bijna alle lokale magistraten en haruspices. Het lijkt er dan ook op dat deze
twee oude families succesvol de veranderingen van de municipalisatie en vooral de burgeroorlogen
hadden overleefd. Benelli stelt dat het vooral deze conflicten tussen Romeinse politici waren die voor
een vernieuwing van de Clusinische elite zorgden in de 1ste eeuw v.Chr., samen met de instroom van
nieuwe families van buitenaf. Hierbij zijn dus een aantal oude elitaire families verdwenen en zij werden
in dit nauwe, quasi endogame netwerk vervangen door nieuwe families258. Deze conclusie hangt wel
vast aan één vrij problematische aanname: dat het niet voorkomen van families in de overlevende
inscripties ook betekent dat ze niet meer welvarend genoeg waren om hierin voor te komen en dus geen
lid van de elite meer waren. Zoals we nog zullen zien, hoeft dit niet per se zo te zijn.
Ten slotte is het hier nog interessant om een paar officieren in het Romeinse leger te vermelden. De rol
van het leger in de interactie binnen Italië zal in het volgende hoofdstuk uitgebreid worden besproken.
Suolahti heeft twee mogelijke officieren uit Clusium gevonden voor de Republiek, maar vermeldt zelf
dat er mogelijk veel meer Etruskische officieren zijn, maar dat er gewoon te weinig bronnen voor zijn.
Het zou mogelijk om een zekere P. Clusius P.f. Vet[uria] Gallus gaan (tussen 81 en 49 v.Chr.) en we
zijn vrij zeker dat C. Trebonius in het Romeinse leger diende als praefectus equitum in 53 v.Chr.259. De
Trebonii vormden, zoals we zullen zien, één van de weinige grote families uit Clusium die voor 50
v.Chr. het Latijn gebruikte in hun inscripties260. De band die ze hebben met het Romeinse leger – die
251
Wiseman, 1971.
Ibidem, 189.
253
Ibidem, 218 & 228.
254
Ibidem, 255.
255
CIL, XI, 7137.
256
Wiseman, 1971, 264.
257
Ibidem, 274 & 276.
258
Benelli, 2009b, 317-318.
259
Suolahti, 1955, 354 & 392.
260
Benelli, 2012, 106.
252
130
II. Politieke en economische achtergrond
ongetwijfeld in dit geval sterker was dan die bij een gewone soldaat – zorgde waarschijnlijk voor een
snellere identificatie met het ‘Romeinse’ dan bij de andere elitaire families. Het is bovendien niet
ondenkbaar dat de Trebonii een familietraditie hadden in het Romeinse leger. Dit zou kunnen verklaren
waarom ze sneller dan de rest van de oude Clusinische elite overschakelen op het Latijn in hun
inscripties. Voor de Keizertijd zien we meer personen die actief waren in het Romeinse leger. Zo weten
we van 13 of 14 personen uit Clusium die in de praetoriaanse garde dienden. Dit bleek een interessante
positie want de diensttijd was relatief kort, men werd goed betaald, het was prestigieus en bood kansen
om op te klimmen in het leger. Sommige van deze personen hebben een Etruskisch geïnspireerde naam.
Het is dus duidelijk dat sommigen in Clusium bereid waren om de nieuwe opportuniteiten die de
imperiale orde bood, te benutten261.
Er lijken dus een aantal personen uit Clusium te zijn geweest die actief gingen participeren in het
Romeinse Rijk, maar het waren er ook niet veel. Dit kan liggen aan een vrij gering enthousiasme om te
participeren (deze vraag zal nog doorheen dit onderzoek aan bod komen), maar het kan ook te wijten
zijn aan de aard van het Clusinische bronnenmateriaal. Zoals gezegd beschikken we bijna enkel over
epitafen in Clusium en men had hier – net zoals in Rome op dat moment – niet de gewoonte om ambten
te vermelden in epitafen. Aangezien we bijna geen andere inscripties hebben – of ze nu niet
geproduceerd werden of verloren zijn gegaan – zijn er dus heel weinig sporen van magistraten in
Clusium. In totaal zijn er maar zes vermeldingen voor de Bondgenotenoorlog, waarvan vijf in epitafen
staan. Van 89 v.Chr. tot Augustus zijn er echter veertien, waarvan slechts zes in epitafen staan. Dit is
nog altijd niet vergelijkbaar met Rome in deze periode, maar het werd dus meer de gewoonte om jezelf
voor te stellen als magistraat en er ontstonden nu ook bouw- en ere-inscripties in Clusium. Er lijkt dus
een belangrijke verandering te zijn geweest in Clusium na de municipalisatie, maar nog voor Augustus
waarbij de epigrafische traditie nu veel meer toeliet om zich als magistraat voor te stellen262.
De eerder vermelde hypothese van Lambrechts dat men in Clusium door de komst van de Romeinen de
interesse in ambten verloor, lijkt dus niet te kloppen. Hier zal in het volgende hoofdstuk nog op worden
teruggekomen, maar het lijkt erop dat de Clusinische elite in zekere mate in Rome een nieuwe manier
vond om zichzelf op een prestigieuze manier te representeren en dit dan ook in hun bestaand repertoire
opnam. Maar ook in de 1ste eeuw v.Chr. laat men dus niet massaal optekenen dat ze magistraat zijn, als
we ervan mogen uitgaan dat er niet disproportioneel veel van deze inscripties zijn verloren gegaan, wat
uiteraard niet zeker is. Het betekent sowieso niet dat de overname van dit Romeinse gebruik voor een
grotere identificatie met het ‘Romeinse’ zorgde bij deze elites. Deze personen maakten vooral gebruik
van een representatiemiddel dat in hun voordeel was en lokaal niet voorkwam. Een zekere betrokkenheid
bij de Romeinse politiek uit zich alvast in de reeds besproken eredecreten uit Clusium voor Sulla,
Pompeius en Cn. Cornelius Lentulus Marcellinus263.
In het kader van de studie van de inscripties in het volgende hoofdstuk, zal de samenstelling van de elite
van Clusium in groter detail worden besproken. Van de hier vermelde families maken de Pupii, Gelii,
Sentii Saturnini en Trebonii deel uit van de elite, en dan nog wel het oudste deel van de elite van de 1ste
eeuw v.Chr., die dus al in de 3de en 2de eeuw v.Chr. hierbinnen aanwezig was264. Zoals gezegd onderging
deze elite grootschalige veranderingen in de loop van de 1ste eeuw v.Chr.: oude families verdwenen in
grotere mate dan ervoor en werden vervangen door enkele nieuwe autochtone én allochtone families.
Dit gebeurde vooral in de context van de burgeroorlogen, waarin families werden gedwongen een kant
te kiezen en niet iedereen heelhuids uit deze conflicten zal gekomen zijn. De vraag is in hoeverre het
verdwijnen van enkele families het resultaat is van deze oorlogen, en niet van de gewoonlijke elitaire
concurrentie in de stad of het gebrek aan bronnen voor deze personen. Zoals gezegd speelde ook het
systeem van de ordo decurionum een rol. Op een gelijkaardige manier is het ook belangrijk of deze
261
Pack, 1988, 39-40.
Berrendoner, 2003b, 164-169.
263
Benelli, 2009b, 315.
264
Ibidem, 317-318.
262
131
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
nieuwe elitaire families opkwamen door een zekere affiliatie met Rome en het ‘Romeinse’, of niet. Deze
vragen zijn van groot belang omdat ze niet alleen iets zeggen over de aard van het bronnenmateriaal en
hoe we ermee omgaan, maar ook over wat Rome nu betekende in de lokale sociale en politieke
dynamiek.
Het lijkt er in ieder geval op dat er personen waren in Clusium en de omliggende steden die zeker wilden
participeren in het Romeinse Rijk en dat ook zeer succesvol deden. Het gaat hier natuurlijk om de elite
en de vraag is dan hoe ze zich verhielden tot de lagere klassen. Het lijkt immers waarschijnlijk dat de
hier besproken personen door hun nauwere interactie met Romeinen – hetzij in de politiek, hetzij in het
leger – veel sneller het Romeinse aspect in hun identiteit gingen ontwikkelen en interioriseren. Deze
frequente interactie zal dus mogelijk voor een snellere transformatie van de habitus hebben gezorgd.
Bovendien werden ze omwille van hun nut voor het Romeinse Rijk waarschijnlijk wel gerespecteerd
door de Romeinen. We hebben namelijk gezien dat Romeinse auteurs de stereotiepe beschrijving van
Etrusken door Romeinen enkel laten vallen indien deze Etrusken zich inzetten voor het Romeinse Rijk.
Het proces van ‘sterke romanisatie’ zal zich hier waarschijnlijk dus sneller en sterker hebben doorgezet,
wat zich lijkt te uiten in de vrij vroege Latijnse inscripties van de Trebonii265. Bij de lagere klassen zal
dit waarschijnlijk veel trager zijn gegaan, in de wetenschap dat velen van hen – zeker de mensen in de
rurale periferie – nog nooit in contact waren gekomen met een Romein of met zaken die men als typisch
Romeins zag, behalve de census dan. Zoals gezegd zorgden de lokale variaties in de municipale
structuren ervoor dat ze nog een vrij sterk lokaal karakter hadden, dus mogelijk zag men dit niet als echt
Romeins. Toch mogen we niet te snel aannemen dat de participatie van de elites ook ogenblikkelijk tot
interiorisering en identificering leidde; voor veel elites was traditie en continuïteit immers cruciaal. Het
is hier nog niet de bedoeling om een antwoord te bieden op de vraag hoe deze elite zich verhield tot de
lagere klassen en welke rol het ‘Romeinse’ daarin speelde. Hier zal er enkel aan de hand van de goed
bestudeerde Caecina-familie uit Volaterrae een bepaald model naar voren worden geschoven dat dan in
het vervolg van het onderzoek kan getest worden.
Er is al eerder in dit onderzoek gesproken over de Caecinae en hun gedrag is ook erg interessant in deze
context. Dit is vooral door Terrenato bestudeerd en het lijkt erop dat deze familie traditionele elementen
vermengde met hun rol als bemiddelaar met Rome in de 1ste eeuw v.Chr.; dit lijkt perfect complementair
te zijn geweest266. De Caecinae waren dus een belangrijke tussenpersoon in de communicatie tussen
Rome en Volaterrae, maar dit betekende niet dat men zich plots volledig ‘Romeins’ ging gedragen. We
zien dat ze – gezien hun participatie in de Romeinse politiek vlak na 90 v.Chr. – eigenlijk vrij laat
overschakelden naar het Latijn in hun inscripties, pas ongeveer vanaf 50 v.Chr. Toen ze dit dan deden,
waren ze wel één van de weinige families voor zover we weten. Deze vroege Latijnse inscripties komen
bijna allemaal van de Caecinae en de rest van de bevolking latiniseerde dus later. Belangrijk is dat de
Caecinae in hun Latijnse inscripties aanvankelijk nog enkele lokale elementen gebruikten: zo hadden ze
nog typisch Etruskische cognomina en drukten ze hun leeftijd op een Etruskische wijze uit (dit gebruik
kwam buiten Volaterrae nergens in het noorden van Etruria voor). Daarnaast gebruikte men in deze
vroege fase nog typisch lokale urnen en ook hun tombes zijn van het traditionele type voor deze periode.
Waneer ze zich dus vanaf 50 v.Chr. gingen representeren op een manier die wij meer Romeins zouden
noemen, deden ze dit dus zeker niet over de hele lijn, maar enkel in hun epitafen. Zoals we nog zullen
zien, zal de rest van de epigrafisch zichtbare bevolking van Volaterrae pas rond 50 n.Chr. volledig
overgeschakeld zijn op het Latijn en de typisch lokale urnen werden pas in de loop van de 1 ste eeuw
n.Chr. verlaten267. De Caecinae lijken dus inderdaad voorlopers te zijn geweest, net zoals de theorie van
elite negotiation en de meeste visies op romanisatie voorspellen. De vraag is nu echter hoe de relatie
tussen deze familie en de rest van de samenleving kan begrepen worden.
265
Bv. CIE 1647 & CIE 1074.
Terrenato, 1998a, 109.
267
Kaimio, 1975, 216.
266
132
II. Politieke en economische achtergrond
Terrenato stelt dat de Caecinae bewust deze traditionele elementen in de funeraire cultuur aanwendden
als onderdeel van een goed doordachte strategie. Het idee is dat zij de lagere klassen nodig hadden om
hun positie binnen de Volterraanse elite veilig te stellen en een te snelle ‘romanisering’ zou de
samenwerking met de lagere klassen in gevaar gebracht hebben268. Op deze manier wilden de Caecinae
zich eigenlijk het liefst sneller Romeins gedragen, maar de onderontwikkelde lagere klassen hielden hen
tegen. Dit lijkt echter een simplistische visie en geeft de lagere klassen enkel een conservatieve agency.
De theorie van code-switching lijkt in dit geval genuanceerder. Wallace-Hadrill werkt dit vooral uit voor
het linguïstische aspect. Zo zullen er twee talen naast elkaar bestaan, waartussen men geïmproviseerd
kan wisselen, desnoods in hetzelfde document. Er was dus een co-existentie van elementen van de
Romeinse en lokale cultuur, met code-switching als improvisatie. Het lokale en het meer Romeinse
bestonden dus naast elkaar en konden elkaar beïnvloeden, zonder dat er daarom ook een fusie van de
twee moest zijn. Hij maakt daarbij de bedenking dat dit principe mogelijk ook werkt binnen de gehele
materiële cultuur269.
Dit concept lijkt in het geval van de Caecinae goed toepasbaar. Ook al waren ze vanaf het begin van de
1ste eeuw v.Chr. duidelijk het Latijn machtig, toch hanteerden ze het nog lang niet in hun funeraire
representatie en bleven ze ook traditionele funeraire vormen gebruiken. Dit maakt echter niet per se deel
uit van een bewuste strategie naar de lagere klassen toe, aangezien deze inscripties en urnen zich in
afgesloten tombes bevonden en dus essentieel op de eigen familie waren gericht. Zoals gezegd waren er
waarschijnlijk wel grote processies in Volaterrae en deze urnen waren dus enigszins voor een publiek
bestemd, wat eventueel toch zou aantonen dat ze conservatief waren om het volk te plezieren. Dit
verklaart echter nog niet waarom ze geen Latijnse inscripties aanbrachten in de private tombes zelf. Het
is uiteraard erg onzeker hoe ze zich overigens gedroegen, in hun dagelijkse omgang met mensen, maar
het gebruik van traditionele elementen lijkt meer te zijn dan louter een oppervlakkige strategie. In dit
opzicht is het concept van code-switching veel geschikter om de Caecinae te beschrijven. Wanneer ze
in contact stonden met Rome – bijvoorbeeld wanneer A. Caecinae een proces voerde in Rome met de
hulp van Cicero270 – gebruikten ze ongetwijfeld het Latijn en gedroegen ze zich zoals dat verwacht werd
van een goede Romein in die tijd. Maar in hun lokale context, was dit helemaal niet nodig of wenselijk
en hier primeerde dan ook duidelijk het traditionele facet van hun identiteit, terwijl ze in een Romeinse
context hun Romeins facet aanwendden.
Er is dus geen sprake van het onderdrukken van een duidelijk Romeinse identiteit, maar van een
schakelen tussen verschillende facetten binnen hun pluralistische identiteit. Hierbij is het mogelijk dat
dit intuïtief en onbewust gebeurde: code-switching laat toe dat het traditionele deel blijft uitmaken van
de habitus en zich dus in bepaalde situaties uit. Men doet dit niet enkel bewust en strategisch, maar het
gebruik van duidelijk traditionele funeraire monumenten is veeleer een uitdrukking van dit traditionele
aspect van de habitus, dat bijzonder hardnekkig blijkt te zijn. Voor de Caecinae is het proces van ‘sterke
romanisatie’ reeds in het begin van de 1ste eeuw v.Chr. ingezet door hun nauwe interactie met Rome en
de interiorisatie van het ‘Romeinse’ als één goed ontwikkeld facet, maar dit proces zal nog een tijd
aanhouden en het is pas vanaf het Principaat, wanneer men de oude taal en vormen loslaat in hun
funeraire representatie, dat men kan stellen dat het Romeinse aspect compleet is doorgedrongen in hun
habitus. Dit betekent evenwel niet dat traditionele en regionale elementen niet meer voorkwamen bij
hen; dit is gewoon beïnvloed door de Romeinse invulling van de Italisch-hellenistische koine. Ook nadat
dit proces van ‘sterke romanisatie’ is voltrokken, zullen er dus nog traditionele elementen aanwezig zijn
bij bijvoorbeeld de Caecinae, die afhankelijk van de context werden aangewend. Maar ze waren nu sterk
– hoewel niet per se expliciet – getekend door het ‘Romeinse’.
268
Terrenato, 1998a, 109.
Wallace-Hadrill, 2008, 13-14.
270
Hohti, 1975, 417.
269
133
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
De vraag is nu hoe dit gedrag zich verhield tot de rest van de samenleving. Het concept van codeswitching beperkt zich niet tot de elite, maar is in principe op iedereen toepasbaar. Voor de meer modale
persoon zal er ook een dergelijk proces van code-switching optreden, maar waarschijnlijk zal het
Romeinse aspect gewoon minder frequent worden aangewend. Misschien was dit enkel het geval bij de
registratie voor de census of wanneer men gebruikmaakte van een eerder Romeins aandoende instelling.
Aangezien er voor deze personen veel minder te winnen viel bij interactie met Rome – ze hadden er
aanvankelijk zelfs eerder bij te verliezen gezien de geplande confiscaties in de ager volterranus door
Sulla271 – zal het proces van ‘sterke romanisatie’ bij de meeste leden van de lagere klasse dan ook later
ingezet worden. Het zal pas op een later moment zijn, wanneer ze meer gewend raakten aan het idee dat
ze nu deel uitmaakten van de Romeinse staat en wanneer meer mensen rond hen zich ‘Romeinser’
gingen gedragen, dat deze interactie met het ‘Romeinse’ zinvoller en intensiever werd. Het werd voor
deze mensen pas zinvol wanneer de rest van de samenleving er ook in meestapte en we zien dan ook dat
het latinisatieproces in Volaterrae vrij snel verliep met weinig tussenvormen272: wanneer grotere groepen
deze intensieve interactie aangaan, volgt de rest snel.
Maar dit principe geldt ook omgekeerd: dit patroon van enkele elites die eerst transformeren en dan de
rest, is niet per se een verhaal van een trickle down-effect, zoals Wallace-Hadrill stelt voor de culturele
ontwikkelingen in Rome273. Dit impliceert namelijk weer dat de lagere klassen de elite puur
achternaliepen. Terrenato heeft hier wel een punt wanneer hij het gedrag van de elite in verband brengt
met de lagere klassen. Het is immers omdat er een zekere voedingsbodem is voor een meer Romeinse
representatie, dat een familie zoals de Caecinae hier ook op overstapt. Dit was echter niet alleen een
bewuste strategie, maar ook een uiting van een veranderde habitus die nu ongeremd kon worden
getoond. Het is onzeker wanneer de Caecinae zich ook Romeinser gedroegen buiten de funeraire sfeer,
maar ze stapten in ieder geval zichtbaarder af van hun traditionele vormen op het moment dat de rest
van de bevolking massaal latiniseerde en niet veel later ook deze funeraire vormen liet vallen. Er leek
dus een voedingsbodem te zijn voor dit gedrag en vrij kort daarna was de situatie zodanig veranderd,
dat iedereen die archeologisch zichtbaar was, ook dergelijk gedrag ging vertonen. Er lijkt dus een
nauwere band te zijn geweest tussen elites en lagere klassen en het was dan ook deze laatste groep die
mee bepaalde wat nu de basis voor distinction was en de lokale elites er ook kon op afrekenen als ze
hier niet aan voldeden. Dit zorgde niet alleen voor een strategisch afstellen van het gedrag bij de elite,
maar ook voor een interiorisatie van deze populaire verwachtingen en conventies, samen met het oprecht
doorleven van traditionele elementen.
De visie van Terrenato is dus te simplistisch, maar die van Wallace-Hadrill ook. Gecombineerd geven
ze echter een genuanceerder beeld en zijn ze goed toepasbaar op Volaterrae. De vraag is nu natuurlijk
in welke mate dit ook klopt voor de samenleving van Clusium. Zien we hier hetzelfde patroon? Heeft
Terrenato hier gelijk met zijn visie, of is de werkelijke situatie veel genuanceerder? Hoe verliep de
interactie tussen elites en de lagere klassen hier vermoedelijk en welke rol speelde het funeraire daar in?
Welke rol speelde de politieke incorporatie in Rome hierin en is de vastgestelde daling in de funeraire
luxe hiermee verbonden? Dit zijn belangrijke en ingewikkelde vragen en het zal dan ook doorheen dit
gehele onderzoek zijn dat er hierop een antwoord zal worden gegeven. Nu is het belangrijk om te kijken
welke ideologische en politieke veranderingen er waren onder Augustus. Traditioneel wordt er gesteld
dat er hier één rijksidentiteit werd gecreëerd, maar dit lijkt niet te stroken met het beeld van gelaagde
identiteiten dat hiervoor is uiteengezet. Een meer genuanceerde analyse kan voor een duidelijker beeld
zorgen.
271
Harris, 1971, 264.
Kaimio, 1975, 216.
273
Wallace-Hadrill, 2008, 36.
272
134
II. Politieke en economische achtergrond
8.3 Augustus en de voltooiing van romanisatie?
Zoals gezegd krijgt Augustus doorgaans een centrale rol toebedeeld in studies omtrent romanisatie of
gewoon de geschiedenis van Rome. Voor velen eindigde romanisatie hier en betekent deze periode het
einde van regionale identiteiten274. Dit werd deels beïnvloed en versterkt door de baanbrekende studie
van Zanker over de beeldtaal onder Augustus. Hij ziet deze periode dan ook als een absoluut keerpunt,
niet alleen op het vlak van kunst en architectuur, maar ook voor het gehele systeem van visuele
communicatie275. De laatste tijd wordt het belang van Augustus enigszins genuanceerd (zijn slechts
gedeeltelijke stroomlijning van de municipia is al vermeld) en gaat men zijn bewind dan ook eerder als
een nieuwe culturele symbiose zien, die evenwel nog verder zou evolueren276. Dit onderzoek zal echter
zeker niet de bedoeling hebben om het belang van Augustus in de culturele interactie waar het hier over
gaat, te ontkennen. Onder Augustus vond de eerste grote poging sinds de Bondgenotenoorlog plaats om
een ideologie van een verenigd Italië op te zetten; en hij zou veel succesvoller zijn dan de rebellen
destijds. Het is in deze paragraaf vooral de bedoeling om zijn beleid genuanceerd te bespreken en te
kaderen binnen het hier gevoerde onderzoek.
Er is al uitgebreid stilgestaan bij het
religieuze beleid onder Augustus. Hier
zagen we dat hij probeerde een
rijksideologie te creëren die in het
teken stond van zichzelf als princeps
en zijn familie. Op deze manier was
het imperiale in de meeste
gemeenschappen aanwezig, op zijn
minst in de vorm van de verplichte
keizerscultus, en dit moest een grotere
focus op Rome en Italië als een
eenheid vestigen. Deze politiek was
vooral op Rome zelf gericht in een
poging van Augustus om zijn totaal
nieuwe positie te legitimeren. Hij
schreef een religieus programma uit
waarbij het eervol was om erin te De huidige Ara Pacis te Rome (Ara Pacis, in: <http://en.wikipedia.
participeren en dit werd dan ook org/wiki/Ara_Pacis>, geraadpleegd op 23.04.15).
aangemoedigd, maar nooit verplicht.
Zijn bedoeling was dus niet om een repressief beleid te voeren waarbij lokale verschillen werden
vernietigd, maar hij wilde juist een programma invoeren dat de mensen vanzelf zou overtuigen,
eventueel via emulatie van de participerende elites, om eraan deel te nemen. In de praktijk zagen we dat
het vooral mensen van een meer marginale status waren die zich inschreven in dit religieuze programma,
zeker buiten Rome. Deze religieuze maatregelen maken uiteraard deel uit van een veel breder
ideologisch en politiek domein, maar ook hier zullen we ongeveer hetzelfde beeld krijgen. Augustus
propageerde dus een totaal nieuwe rijksideologie, die tot uiting kwam in een nieuwe beeldtaal en een
alomtegenwoordigheid van de princeps, bijvoorbeeld in de vorm van mijlstenen277.
274
Bijvoorbeeld voor Torelli: Torelli, 1999, 166.
Zanker, 1990, 335.
276
Zanker is daarentegen van mening dat dit nieuwe systeem zeker nog twee eeuwen onveranderd bleef
voortbestaan en nieuwe ontwikkelingen juist tegenhield: Zanker, 1990, 338.
277
Whittaker, 1997, 156.
275
135
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Op politiek vlak zorgde Augustus alleszins voor een veel grotere mate van participatie en dit bouwde
voort op de door Caesar ingeslagen weg278. Het is zeker zo dat de municipalisatie meer kansen hiertoe
creëerde voor de Italische elites, maar deze instroom van novi homines zorgde ook voor een soort
conservatieve reflex bij de Romeinse elite. Deze elite had blijkbaar moeite met de enorme uitbreiding
van het Romeinse burgerschap die had plaatsgevonden. Rome dacht steeds vrij open te staan tegenover
nieuwkomers in haar burgerschap, maar de sterk veranderde aard hiervan zorgde toch voor problemen.
Zo had 74% van de consuls in de periode van 79 tot 50 v.Chr. consulaire voorvaders binnen drie
generaties, waardoor het lijkt te gaan om een eerder gesloten elite, want voor de periode van 249 tot 220
v.Chr. was dit maar 47%. De enorme groep van potentiële nieuwe politici kon dus nog niet meteen deze
kansen verzilveren en de Romeinse elite bleek niet zo penetreerbaar zoals ze zelf propageerde279.
Toen Augustus dan massale participatie mogelijk maakte – en hiermee dus ook de beloften van 89 v.Chr.
– deed men dit ook massaal, hoewel het niet per se meteen om de meest vooraanstaande personen ging
(zie infra). Augustus bereikte dus een compromis waarbij groei van het burgerschap en penetratie van
nieuwe elites mogelijk was. Dit ging gepaard met een brede consensus over wat de Romeinse identiteit
nu juist moest zijn, of waar men toch aan moest voldoen als politieke en culturele speler in Rome.
Wallace-Hadrill stelt dat men daarvoor ter compensatie van het gebrek aan participatie dan maar luxe
gebruikte om status uit te drukken280. Het was door deze drang zich op deze manier te onderscheiden
dat men in de late Republiek allerlei culturele vormen ging combineren. Zanker noemde dit zelfs “the
golden age of creativity in Roman art”. Dit zou dan overal in Italië gebeurd zijn, maar omdat er geen
voorschriften waren, verliep dit proces met verschillende lokale snelheden281. We zullen nog zien of dit
alles daadwerkelijk klopt voor Clusium én Rome.
Voor Augustus was er een zekere spanning tussen wat men als traditioneel Romeins en typisch
hellenistisch zag. Onder Augustus werden beide aspecten met elkaar verenigd door een nieuwe beeldtaal
te creëren. Hierbij werden typisch Romeinse waarden uitgedrukt in een gezuiverde hellenistische stijl,
waardoor het beste van twee werelden werd gecreëerd. Dit compromis was nu wel bevredigend en deze
beeldtaal werd door iedereen in Rome enthousiast overgenomen. Door de sterke promotie ervan door
Augustus kwam het symbool te staan voor de nieuwe politieke orde en zijn eigen persoon. Personen
konden hun affiliatie met het rijk tonen door deze visuele stijl over te nemen282. Dit kon zich op meerdere
manieren uiten, maar er waren een aantal standaardgevallen. Zo waren er de typisch augusteïsche
theaters (dat van Volaterrae werd ten vroegste onder Augustus gebouwd, zie supra), fora, standbeelden,
gebouwen in marmer voor de keizerscultus, inscripties van de Res Gestae…283 Er ontstonden meerdere
manieren om te participeren in deze nieuwe rijkstaal en in veel steden zien we dan ook echte
bouwprogramma’s ontstaan. Zo zou er onder Augustus de tweede grote uitbreiding van het stadscentrum
van Volaterrae plaatsgevonden hebben284. Augustus en ook Tiberius gingen op grote schaal
bouwprogramma’s – en zeker het optrekken van stadsmuren – financieren. Dit zou tot competitie tussen
de steden hebben geleid, waardoor iedereen dit wilde overnemen en zich in deze rijksideologie wilde
schakelen285. Het is mogelijk in deze context dat we de wens van veel municipia om de status van kolonie
te krijgen en dus meer steun van Augustus, moeten situeren. Tegelijk zag men de koloniale titel nu ook
als bijzonder eervol, dus er lijkt zeker sprake te zijn van een oprecht enthousiasme om zich in te schrijven
in de nieuwe rijksideologie bij sommige gemeenschappen. We weten echter niet hoe dit in Clusium zat,
aangezien we hier geen sporen van gebouwen hebben.
278
Häussler, 1998, 16.
Wallace-Hadrill, 2008, 449.
280
Ibidem, 444-450.
281
Zanker, 1990, 335-338.
282
Ibidem, 337-338.
283
Whittaker, 1997, 144-151.
284
Terrenato, 1998a, 105.
285
Zanker, 1990, 328.
279
136
II. Politieke en economische achtergrond
Voor
Wallace-Hadrill
zit
selfRomanization dan ook vooral in
monumentale gebouwen. Volgens hem is
het zo doordacht, duur en symbolisch dat
het wel een statement van identiteit moet
zijn. Deze gebouwen werden ook niet
opgelegd van bovenaf, maar zijn een
gemeenschappelijke uitdrukking van een
gemeenschappelijke identiteit286. Gezien
de grote economische waarde van
dergelijke constructies, zullen ze
inderdaad een goed doordacht en
strategisch statement uitdragen. Het is
echter maar de vraag in welke mate dit
ook effectief een interiorisatie van het
‘Romeinse’
betekent,
wat
self- De resten van het Romeinse theater van Volaterrae (Romeins
Romanization toch impliceert. Zoals theater van Volterra, in: <http://nl.wikipedia.org/wiki/Romeins_
theater_van_Volterra>, geraadpleegd op 23.04.15).
gezegd zijn veel van deze gebouwen
bovenal hellenistisch qua stijl en uitzicht. Publieke baden, theaters en amfitheaters – om slechts enkele
gebouwen te noemen die als typisch Romeins worden gezien – kwamen pas in Rome binnen rond het
midden van de 1ste eeuw v.Chr., maar toch ziet men dit als typisch Romeins287. Voor de elite waren deze
gebouwen ook vooral een instrument om zich te tonen. Daarom getuigt het niet meteen van een
veranderde habitus, maar het gaat mogelijk om een oppervlakkige verandering van stijl, als deze
verandering al zo bruusk leek gezien het uitzicht van deze gebouwen. Jammerlijk genoeg mankeren we
de archeologische resten of bouwinscripties om iets te zeggen over dergelijke constructies en praktijken
in Clusium, maar dit voorstel van Wallace-Hadrill zal verder in dit onderzoek wel nog bekeken worden.
Er moet dan ook opgepast worden met het identificeren van bepaalde municipale activiteiten als
expliciet augusteïsch. Zo werd het theater in Volaterrae van deze periode al eerder vermeld, maar dit
was uiteraard niet de eerste keer dat monumentale gebouwen werden opgericht in deze stad en er was al
zeker sinds de 4de eeuw v.Chr. regelmatig grootschalige bouwactiviteit. Daarnaast waren theaters en
theaterstukken allereerst uitingen van de hellenistische cultuur. Gezien de incorporatie van het
hellenisme in de Romeinse cultuur kon dit zeker een connotatie van de imperiale ideologie in zich
meedragen indien dit zo werd uitgedragen door Rome, maar dit moest zeker niet per se de dominante
gevoelswaarde zijn van dit gebouw, of bij iedere sociale groep zo aangevoeld hebben. Ik vermeld dit
hier als een zekere nuancering van de absolute waarde die Augustus en zijn beeldtaal worden toegekend.
Het is niet zo dat iedereen nu vormen die steeds typisch hellenistisch waren en pas sinds enkele decennia
frequent in Rome voorkwamen288, per se als typisch Romeins ging zien. Het ging immers vooral om een
voortzetting en transformatie van bestaande Italisch-hellenistische tendenzen en kon in veel
gemeenschappen allereerst zo begrepen zijn, zeker wanneer dit niet gepaard ging met een eredecreet
voor of een standbeeld van de princeps. Deze waarschuwing geldt evenzeer voor het gebruik van
mythische taferelen in de Italische kunst. Zo zal er nog besproken worden hoe men scènes van de
Trojaanse mythe al te zeer interpreteert als een pro-Romeins statement.
Volgens Zanker ging Augustus op alle vlakken de toon zetten: mensen gingen zijn decoratie,
standbeelden, afbeelding en tombe kopiëren. Men was enthousiast om deze nieuwe beeldtaal over te
nemen en via het spel van concurrentie tussen steden en sociale groepen, verspreidde het zich snel.
Lokale elites wilden hetzelfde doen met hun stad als wat Augustus deed met Rome. Er ontstond dus een
286
Wallace-Hadrill, 2008, 103.
Ibidem, 100.
288
Isager, 1993, 263.
287
137
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
homogene beeldtaal die uitgedragen werd vanuit Rome en dit zorgde voor homogene culturen in Italië.
Het ging nog verder dan dat, want het overnemen van dit culturele pakket betekende meteen ook het
accepteren en interioriseren van een ideologisch pakket. De augusteïsche waarden en normen werden
nu ook op het lokale niveau overgenomen en werden zo overal in Italië zichtbaar. Dit werd echter nooit
opgelegd vanuit Rome en in dit opzicht is Zankers studie één groot verhaal over self-Romanization: het
enthousiast overnemen van een rijksideologie die kansen tot participatie bood289. Häussler ziet deze
rijksideologie als een middel om een ideaal van welvaart en Pax Romana te verspreiden. Het werd dan
enthousiast geïnterioriseerd door de elite en het stimuleerde trouw aan het rijk290.
We hebben alleszins gezien dat de hervormde Romeinse religie overal kansen bood om te participeren
in imperiaal-georiënteerde zaken. De vraag is echter of dit ook leidde tot de interiorisering van de
augusteïsche waarden zoals Zanker en Häussler dat stellen. Eerder in dit onderzoek werd al gesteld dat
we dit voor Clusium zouden bekijken, maar ook voor Rome valt deze stelling niet zomaar aan te nemen.
Hoewel Augustus de nadruk legde op soberheid en hij vertoon van luxe eerder afkeurde, was dit laatste
toch nog sterk aanwezig in Rome. Tacitus stelde dat luxe nog steeds een effectief instrument was om de
sociale status te verhogen291. Tegelijk was er in de late Republiek een duidelijke boom in de
monumentalisatie van graven, met frequent gebruik van hellenistische modellen en dit zou zich in de
loop van het vroege Principaat nog verderzetten (zie infra). Dit alles zorgde ervoor dat Wallace-Hadrill
zelfs van een consumptierevolutie spreekt voor deze periode292. De rol van luxe in de Romeinse
samenleving wordt verder in dit onderzoek nog uitgebreid besproken, maar het volstaat hier om te
zeggen dat dit zeker niet eindigde met Augustus. Politieke en sociale competitie bleef ook in het
Principaat voorkomen en men ging zelfs geregeld in conflict met de princeps293.
Bepaalde vormen van ostentatief vertoon waren wel niet langer toegelaten in Rome, maar dit gold enkel
voor personen buiten de keizerlijke familie. De princeps en zijn familie mochten deze ongeschreven
regels echter wel overtreden. De beperking van uiterlijk vertoon was dan ook niet essentieel gericht op
het promoten van bepaalde waarden of eenheid, maar om de macht van de princeps te vestigen en te
versterken binnen Rome zelf. Daarom was het bijvoorbeeld wel toegelaten om heel kostbare
grafmonumenten op te richten buiten Rome en veel aristocraten gingen dit dan ook doen in hun stad van
herkomst. Dit gold ook voor het oprichten van publieke gebouwen: dit werd nu een prerogatief van de
keizer294. Deze constructies buiten Rome vormden geen directe bedreiging voor de status van de keizer
en werden – ondanks het feit dat ze de vooropgestelde waarden schonden – goedgekeurd, zonder dat het
problemen betekende voor de carrières van deze elites in Rome. Dit toont aan dat de ideologische
politiek vooral pragmatisch was. Het betekent ook dat uiterlijk vertoon zich voor een deel verplaatste
naar de municipia; dit punt zal later nog hernomen en geëvalueerd worden.
Dit maakt meteen duidelijk dat Augustus niet alleen participatie aanmoedigde, maar dit op sommige
vlakken ook sterk beperkte, of toch alleszins kanaliseerde in zijn voordeel. Voor Augustus had men als
aristocraat meer manieren om zich te onderscheiden. De vele experimenten met uiterlijk vertoon en luxe
zijn reeds genoemd. Senatoren konden bijvoorbeeld kostbare monumenten bouwen. Dit was een vaste
praktijk van zelfpromotie. Dit aristocratisch vertoon vond vooral in Rome plaats, waar men de kiezers
kon beïnvloeden en in veel mindere mate in andere steden in Italië. Zoals gezegd veranderde dit onder
Augustus. Voordien was er ook een zekere mate van controle op de competitie tussen de elites: men
moest goedkeuring krijgen via een senatus consultum. Dit voorkwam een escalatie van deze
concurrentie. Wanneer de aristocratische consensus echter begon te verbrokkelen aan het eind van de
2de eeuw v.Chr., werd grootschalige competitie het devies. Met de overwinning van Octavianus bij
289
Zanker, 1990, 332-335.
Häussler, 1998, 17.
291
Tacitus, Annales, 3.52-55.
292
Wallace-Hadrill, 2008, 333-346.
293
Hopkins, 1985, 122.
294
Eck, 1984, 141.
290
138
II. Politieke en economische achtergrond
Actium in 31 v.Chr. veranderden deze competitie en de politieke gelijkheid, maar er was geen abrupte
verandering. Dit zou immers ingaan tegen zijn ideologie van restauratie, dus hij monopoliseerde publiek
vertoon niet maar reguleerde het wel sterk295.
Zo werden de constructie en restauratie van gebouwen onder de principes nog steeds officieel in naam
van de Senaat gedaan en uitgevoerd door magistraten, maar het waren de principes die alles
controleerden. Gebouwen die louter in naam van voorname individuen waren opgericht, hadden steeds
een privaat of commercieel doel en waren niet bestemd voor het Romeinse volk. Daarnaast elimineert
Augustus de triomf uit het repertoire van de elite om zichzelf te tonen. Het leger was te belangrijk voor
Augustus om op dit vlak competitie toe te laten en zo verdween de meest voorname manier voor de elite
om prestige te verwerven. Dit verbod gebeurde niet expliciet, maar op een morele wijze: in 19 en 14
v.Chr. weigerde Marcus Agrippa een triomf en Tiberius werd in 12 v.Chr. een triomf geweigerd door
Augustus; en wie dacht er nu beter te zijn dan deze vertrouwelingen van Augustus? Grote families waren
dus afhankelijk van de princeps voor uiterlijk vertoon en waren nu zwaar beperkt. De vele Italische
families die nu doordrongen tot Rome lijken dus niet meer te kunnen profiteren van het systeem waar
ze misschien op hadden gehoopt.
Maar dit betekent geenszins dat er geen manieren meer waren om zich te onderscheiden in het
augusteïsche Rome: de ornamenta triumphalia werden ingesteld als een substituut voor de triomfen
voor zij die nog steeds militaire overwinningen behaalden en dit had veel prestige. Men kende vanuit de
Senaat en de princeps ook nog regelmatig standbeelden toe en het is mogelijk hier dat de oorsprong van
het steeds vermelden van de cursus honorum schuilt. Vanaf Augustus vermeldde men immers de cursus
honorum steeds in funeraire en postume inscripties en daarna ook bij inscripties voor levende personen.
Dit was in overeenstemming met de standbeelden die Augustus liet oprichten van de legendarische
Romeinen en nieuwe overwinnaars op zijn forum; de hele cursus honorum werd hierbij telkens vermeld.
Dit was dus een nieuwe manier om zich te onderscheiden. Ten slotte moet er ook vermeld worden dat
hoewel Augustus met zijn mausoleum een funeraire bovenlimiet instelde, deze grens zodanig hoog lag
dat men makkelijk zeer kostbare grafmonumenten in en rond Rome kon oprichten zonder de princeps
naar de kroon te steken296.
Er verdwenen dus niet alleen manieren om zichzelf te tonen, maar er werden ook alternatieven en
compleet nieuwe mogelijkheden aangereikt. Deze beperkingen en innovaties stonden volledig in het
teken van de keizer. Ze waren ontworpen om elitaire concurrentie te kanaliseren en zo het imperiale
systeem te onderbouwen. Door zich immers te laten zien op een typisch augusteïsche manier, erkende
men impliciet de legitimiteit van dit systeem. Dit systeem werd de vaste manier om zichzelf te
onderscheiden van anderen binnen Rome; zij die er niet aan wilden deelnemen, moesten zich dan maar
elders onderscheiden. Dit aspect is belangrijk, want net als bij de imperiaal-georiënteerde culten was het
effect van het augustëische programma in de eerste plaats op Rome gericht en was het ook vooral daar
merkbaar. Elders in Italië was het vooral op een geapproprieerde manier zichtbaar. Het werd dus niet
opgelegd van bovenaf, maar het werd wel gestimuleerd en indien men wilde opklimmen binnen de
imperiale hiërarchie, moest men wel deelnemen aan dit systeem. Het lijkt waarschijnlijk dat deze
augusteïsche modes of distinction op het lokale vlak werden toegevoegd aan het bestaande repertoire,
terwijl oudere manieren – mogelijk zelf al beïnvloed door het ‘Romeinse’ – gewoon bleven bestaan.
Er lijkt nog een constante te zijn geweest in de nieuwe keizerlijke ideologie: de enthousiaste participatie
van eerder marginale personen. We hebben reeds gezien dat de keizerscultus in de municipia in de eerste
plaats warm werd onthaald door vrijgelatenen en vaak maar in tweede instantie door de lokale elites.
We zien min of meer hetzelfde patroon in de gehele rijksideologie die door Augustus werd gepromoot.
De meesten die zich bijvoorbeeld als eerste gingen representeren met een cursus honorum, behoorden
niet tot oude illustere families uit de Republiek of waren zelfs geen medestanders van Augustus. Voor
295
296
Ibidem, 129-130.
Ibidem, 136-149.
139
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
deze personen bleven de oude manieren immers de norm op het vlak van het funeraire en de verering
door gemeenschappen en individuen. Vaak volstond het om de functies van consul en priester te
vermelden, of zelfs alleen de naam. Geleidelijk zou het nieuwe model van de cursus honorum dominant
worden, maar de absolute elite was niet de eerste groep om dit op te pikken. Het waren dus vooral de
personen met een iets lagere status, die een plaats in de hoge elite ambieerden en wiens status nog precair
was, die gretig gebruik maakten van deze voorstellingswijzen. Pas wanneer dit systeem ten volle
ontwikkeld was en zich begon te verspreiden, nam ook de elite dit over297. Dit nuanceert meteen Zankers
stelling dat iedereen zich meteen wilde inschrijven in dit keizerlijke programma en dat er dus een soort
evidente overname was van Romeinse zaken.
Met zijn ideologische programma sprak Augustus dus allerlei sociale groepen aan, die zich op
verschillende manieren konden onderscheiden. Onder Augustus is er dan ook een enorme differentiatie
van status en sociale rang, met bijvoorbeeld ererangen voor liberti in de vorm van vicomagistri en
Augustales. Ook de vigiles die actief waren in Rome als een soort politiemacht, waren liberti. Dit past
in een langere sociale evolutie waarbij personen van een marginaler statuut sociale mobiliteit
ambieerden en dat vaak ook bereikten. Zo vreesde Cicero en later ook Plinius vooral de opkomst van
liberti298. Dit toont aan dat de Romeinse cultuur zoals ze onder Augustus werd gepropageerd, zeker geen
elite-cultuur was en eigenlijk was ze dat de decennia daarvoor de facto ook al niet meer. Deze cultuur
bood wel mogelijkheden om je van de gewone massa te onderscheiden, maar bood zo ook de kans aan
leden van die massa om zich op te werken. Dit had implicaties voor de gehele samenleving en
signaliseerde een grotere mobiliteit299.
Het legt de nadruk op het essentiële feit dat men iets overnam – hetzij in Rome, hetzij in de municipia
– omdat men er nood aan had. De groepen die buiten de elite vielen, maar een plaats hierin wel
ambieerden, namen het dus als eerste over omdat het een nieuwe basis voor distinction vormde waarin
ze de elite voor konden zijn. Het is mogelijk dat ze geen of onvoldoende toegang hadden tot de oude
basis waarmee de elite haar macht legitimeerde. Deze elite zal dan niet meteen overstappen op deze
nieuwe basis, want het nut en effect ervan moest nog in de praktijk worden bewezen; voorlopig volstond
hun manier om zich te onderscheiden nog. Het is vermoedelijk pas wanneer deze nieuwe basis succesvol
en standvastig bleek te zijn – en gezien het feit dat het Principaat dat ook was, gold dit evenzeer voor de
nieuwe keizerlijke ideologie – dat ook de elite hierop zou overstappen of dit zou toevoegen aan hun
bestaand repertoire.
Dit wil niet zeggen dat de elite overal als laatste participeerde in deze nieuwe modellen van representatie:
waarschijnlijk zal deze overschakeling dwingender geworden zijn naarmate men zich in Romeinse
machtscentra bevond, met Rome aan kop (maar ook hier is de senatoriale elite relatief laat in hun
overstap300). Vooral in de (kleinere) municipia kan men verwachten dat het even duurde vooraleer de
elites de nood voelden om over te stappen, omdat de invloed van de princeps en de imperiale hiërarchie
hier minder dwingend was, maar lokale variaties zijn uiteraard steeds mogelijk. Het is dan ook geen
toeval dat rijke aristocraten zich tot hun municipium van oorsprong wendden om daar wel erg luxueuze
grafmonumenten te bouwen; daar behoorde dit nog tot het repertoire van distinction, waarschijnlijk
aangevuld met meer imperiaal-gerelateerde manieren. Hierdoor was er meer vernieuwing in deze
representatie mogelijk, waar dit in Rome geenszins zo was omdat de princeps alles reguleerde301. In dit
opzicht lijkt het misschien logisch dat het schijnbaar vooral vrijgelatenen waren die zich bezighielden
met de keizerscultus in Clusium, dat toch al een eindje reizen was vanaf Rome.
297
Ibidem, 151-152.
Wallace-Hadrill, 2008, 353-355.
299
Ibidem, 454.
300
Eck, 1984, 151.
301
Zanker, 1990,338.
298
140
II. Politieke en economische achtergrond
Het aangepast overnemen van de rijksideologie werd in zekere mate zelfs aangemoedigd door Augustus.
Hij was zich kennelijk zeer bewust van de regionale en lokale identiteiten die nog steeds bestonden
binnen Italië en die waarschijnlijk nooit helemaal zouden verdwijnen. Zijn ideaal van tota Italia was er
dan ook één waarbij unity in diversity centraal stond. Augustus deelde Italië op in elf regio’s, die etnische
namen droegen maar toch grotendeels kunstmatige constructies waren. Augustus werd de patronus van
alle Italische steden en werd in 2 n.Chr. ook pater patriae van het schiereiland302. Lokale identiteiten
werden niet alleen nominaal benoemd, maar waren ook inherent aanwezig in de pluralistische nieuwe
beeldtaal. Dit liet iedereen in het Romeinse Rijk toe in de heropleving van de klassieke cultuur te
participeren zonder daarbij hun nationale – op welke schaal dit dan ook moge geweest zijn – identiteit
te verliezen303. De bedoeling van Augustus was vooral om een gemeenschappelijk doel te creëren dat
iedereen dan zou verenigen. Zo werd de oorlog met Marcus Antonius als een nationale oorlog van Italia
voorgesteld, met Augustus als beschermer en leider. De overwinning bij Actium werd een overwinning
van geheel Italië en Bruun stelt zelfs dat er hiermee een soort Italo-Romeins nationalisme ontstond, met
de mythe van Actium als centraal punt304.
De term nationalisme is in deze context eerder anachronistisch, maar er ontstond wel een soort imagined
community van tota Italia, waarbinnen verschillende lokale interpretaties mogelijk waren305. Ook voor
de Romeinen zelf waren verschillende blikken op Italië mogelijk: zo bleven veel geografen, zoals
Strabo, Italië op oudere manieren beschrijven, waarbij er veel aandacht werd gegeven aan oudere
volkeren306. Het is dan ook fout om steeds alles te interpreteren in het licht van het einddoel om geheel
Italië een gemeenschappelijke culturele identiteit te geven307. Ik beargumenteer hier dan ook dat de
Romeinse politici vooral het doel hadden om het rijk goed te doen functioneren, en daarmee ook kansen
te creëren om zich te onderscheiden. De grootste afzetmarkt voor deze onderscheiding was uiteraard
Rome en het is dan ook geen verrassing dat de meeste ideologische evoluties die hier werden besproken,
zich ook daar afspeelden.
Men kan zich nu de vraag stellen waarom deze regionale identiteiten zo’n prominente rol gingen spelen
in de ideologie van Augustus. Torelli stelt dat het een gevolg is van de verschrikkelijke economische en
sociale verstoringen van de late Republiek, de massale emigraties en de vele confiscaties door Sulla. Op
deze manier zouden dan heel weinig oude etnische patronen over zijn gebleven. De augusteïsche politiek
voelde deze nood om roots aan en zo ontstond er een groeiende interesse in het verleden308. We hebben
echter al gezien dat dit beeld van Italië in de 1ste eeuw v.Chr. helemaal niet klopt. Bispham stelt een heel
andere verklaring voor. Augustus zou volgens hem de nostalgie naar de oude Italische identiteiten
gebruikt hebben om tot een conservatieve consensus te komen. Dit was een compromis omdat men nu
voor een deel de onafhankelijkheid die men nog had na de municipalisatie, verloor in het Principaat. De
publieke aspecten van municipia werden teruggeschroefd en in de plaats hiervan kwam er een versterkt
discours van lokale tradities309.
Dit lijkt al dichter bij de waarheid te staan, maar het gaat wel voorbij aan een essentiële realiteit: dat er
alleen maar regionale identiteiten waren. Deze identiteiten hadden ondertussen veel gemeenschappelijk,
maar het waren nog altijd lokale interpretaties van de Italische koine. Het homogeniseren van deze
identiteiten was – gezien het zeer beperkte administratieve apparaat van Rome – gewoon onmogelijk en
het was waarschijnlijk veel voordeliger voor Augustus om mensen de ruimte te laten om hun oude
tradities met de nieuwe ideologie op een vreedzame en betekenisvolle manier te combineren. Dit zou
302
Bispham, 2009, 443-444.
Zanker, 1990, 336.
304
Bruun, 1975b, 498-501.
305
Laurence, 1999, 175-176.
306
Ibidem, 165.
307
Wallace-Hadrill, 2008, 98.
308
Torelli, 1999, 181.
309
Bispham, 2009, 443-446.
303
141
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
veeleer voor een interiorisatie zorgen van deze ideologie dan een verplichte opdringing. De augusteïsche
cultuur was dus niet zozeer homogeen, zoals Zanker stelt310, maar essentieel pluralistisch, met een
overkoepelend ideaal. Regionale culturele verschillen zijn hierbij niet per se een uiting van verzet, maar
het is gewoon een andere reactie waarbij de lokale geschiedenis en tradities meespelen311. Het bieden
van ruimte voor deze regionale identiteiten was geen nieuwe creatie van Augustus, maar een erkenning
van de realiteit.
Dat regionale identiteiten een grote rol bleven spelen tot in de 1ste eeuw n.Chr. wordt geïllustreerd door
de instelling van de hernieuwde Etruskische Bond, vermoedelijk onder Claudius, waarbij de aediles en
praetores Etruriae eervolle posten werden voor Etrusken312 en het Etruskische volk deze maatregel
feestelijk onthaalde313. In Clusium is er een inscriptie gevonden van zo’n praetor XV populorum
Etruriae. Hij was ook een tribuun van het eerste cohort van de vigiles en patronus van het collegium
centonariorum314. Aan zijn vele functies is te zien dat dit dus een prestigieuze functie was binnen de
Clusinische maatschappij. Regionale identiteiten verdwenen echter nooit, desnoods bleven ze in een
sterk gemuteerde versie bestaan. Zo zien we dat er een archaïserende tendens in de Italische cultuur was
in de 2de eeuw n.Chr. Dit blijkt uit de Romeinse religie en oude elementen kwamen weer op, waaronder
Etruskische zoals de Etrusca disciplina. In het geval van Etruria kunnen we dit als ‘etruscaniserend’
bestempelen en dit uitte zich onder andere in het teruggrijpen naar oudere namen en illustere voorouders.
Zo ging men vrouwelijke praenomina – een typisch Etruskisch gebruik (zie infra) – in beperkte mate
weer gebruiken315. Maar bepaalde regionale elementen konden ook buiten de regio van oorsprong
voorkomen. Onder Claudius was er een echte rage van alles wat Etruskisch was, wat mogelijk mee
veroorzaakt werd door de princeps zelf. Ook in Rome konden typisch Etruskische elementen dus nog
voorkomen en men leek dit geenszins afgekeurd te hebben316. In dit opzicht lijkt het waarschijnlijk dat
dergelijke culturele zaken in de 1ste eeuw n.Chr. ook nog in Etruria zelf voorkwamen, mogelijk in een
originelere vorm.
Maar regionale identiteiten konden ook zodanig sterk staan dat men zich juist afzette tegen een zekere
culturele unificatie. Colivicchi heeft in zijn studie van Ancona aangetoond dat het sterke hellenisme van
de late Republiek daar geen teken was van een oude Griekse identiteit die herleefde, maar juist een
recente innovatie en invloed van het late oosterse hellenisme was. Mensen uit Ancona gingen zich nu
bewust als Grieks presenteren en dit was waarschijnlijk politiek gemotiveerd. Sommige Italische
gemeenschappen wilden dus juist een sterke lokale identiteit creëren in een periode waarin ze het
verloren door de toenemende incorporatie door Rome317. Colivicchi breidde zijn studie niet uit tot de
augusteïsche periode, maar het mag duidelijk zijn dat regionale en lokale identiteiten nog steeds erg
sterk stonden op het einde van de 1ste eeuw v.Chr. Bovendien was het niet steeds een affiliatie met het
‘Romeinse’ dat eer en prestige bood op het lokale vlak; dit kon immers ook bereikt worden door zich te
representeren als betere erfgenamen van het hellenisme dan Rome. De constructie van een imagined
community, gericht tegen Rome, was ook één van de vele mogelijke reacties op de Romeinse
overheersing en incorporatie.
Een interessante vraag die men zich nu kan stellen, is of dit patroon zich ook meer algemeen voordeed.
De besproken theoretische benaderingen over distinction en luxe lijken dit alvast te voorspellen. Een
bepaalde, niet-elitaire, groep buit een opportuniteit uit om zo een nieuwe basis voor distinction of luxe
– in de zin van een soort sociale luxe – te creëren. Omdat een voldoende grote groep dit doet, wordt de
310
Zanker, 1990, 335.
Whittaker, 1997, 156.
312
Deze ambten worden het uitvoerigst geanalyseerd door Liou (1969).
313
Bruun, 1975b, 502.
314
Pack, 1988, 29.
315
Ibidem, 44.
316
Paschinger, 1972, IX.
317
Colivicchi, 2008, 44-45.
311
142
II. Politieke en economische achtergrond
huidige basis ondermijnd en zal de bestaande elite zich moeten aanpassen of vernieuwen om te
overleven. Deze eerder marginale groepen – marginaal ten opzichte van de elite, niet binnen het gehele
spectrum van de samenleving – voelen zich massaal aangesproken door de nieuwe rijksideologie van
Augustus en nemen hier dan ook enthousiast aan deel. Dit is een cruciaal verschil met vorige Romeinse
pogingen om lokale participatie aan te moedigen: die waren essentieel op de elite gericht en de brede
bevolking zag dan ook niet meteen het nut in een intensieve culturele uitwisseling met Rome. Dit
verklaart voor een deel waarom deze nieuwe ideologie zich vlot kon verspreiden. Men mag ook niet
vergeten dat veel van de municipale elites die terugkwamen uit Rome en deze ideologie met zich
meebrachten en uitdroegen, vaak vrij marginaal waren in Rome zelf en dus een versterkte status konden
gebruiken. Deze overname van de nieuwe rijksideologie zal niet overal zijn gebeurd en zeker niet op
een duidelijk herkenbare manier, zoals Zanker impliceert wanneer hij spreekt over een goed afgebakend
cultureel en ideologisch pakket318. Men zal het overgenomen hebben in zoverre er nood aan was en dit
hing af van de lokale sociale omstandigheden en de voorgeschiedenis.
De bedoeling van de rest van dit onderzoek is om nu te kijken of een dergelijk patroon zich ook voordoet
in Clusium, maar dan in het bredere kader van romanisatie, niet enkel toegespitst op de periode van
Augustus. Zien we ongeveer hetzelfde patroon als hier in Rome (want de studie van Eck is essentieel
gericht op Rome en we weten vrij weinig over deze transitiefase in municipia en kolonies)? Wie ging
de intensieve culturele interactie met Rome dus als eerste aan en wie interioriseerde dit als eerste? De
antwoorden zouden in theorie veel zeggen over de Clusinische samenleving en hoe verschillende sociale
groepen zich tot elkaar verhielden. Het funeraire zal hierbij niet alleen een graadmeter zijn om te peilen
naar de verschuivingen in representatie, maar het kan een actieve rol spelen in sociale dynamiek, of net
niet. Het is dan ook interessant om de daling in de funeraire luxe – een domein waar traditioneel veel
distinction mee wordt verworven – kadert in het bredere proces van romanisatie en de sociale dynamiek.
Om deze vragen te beantwoorden, is het uiteraard eerst nodig om een analyse te maken van de funeraire
cultuur van Clusium in de 2de en 1ste eeuw v.Chr. Dit zal in de volgende drie hoofdstukken worden
gedaan.
9. Conclusie
Doorheen dit hoofdstuk werd een dynamisch en bruisend Clusium beschreven: een gemeenschap die
een gunstige demografische en economische evolutie kende, een gemeenschap die bovendien goed
ontsloten was en ook veel culturele en sociale banden aanging met andere steden. Er was waarschijnlijk
geen destructieve inmenging van Sullaanse kolonisten, maar er waren wel immigranten in de loop van
de 1ste eeuw v.Chr. die zich vlot integreerden in de Clusinische samenleving en haar welvaart illustreren.
Er lijkt dus geen sprake te zijn geweest van een algemene neergang die exemplarisch zou zijn voor
geheel Etruria. De algemene trend voor Clusium althans was continuïteit: waar één bepaalde
gemeenschap binnen het territorium opkwam, ging een andere misschien ten onder – die van San
Casciano dei Bagni lijkt binnen deze periode te zijn opgekomen en ook weer verdwenen – maar de stad
bleef bloeien.
Continuïteit lijkt een sleutelwoord te zijn in dit hoofdstuk: de stad bleef verrassend autonoom
functioneren. Dit was zeker zo voor de municipalisatie, wanneer Clusium bijna alleen in het leveren van
troepen – iets wat men daarvoor ook moest doen, maar dan voor hun eigen legers – echt de Romeinse
overheersing ondervond. Maar ook erna lijkt er van een duidelijke politiek van de Romeinen om de
voormalige socii cultureel te beschaven, geen sprake te zijn geweest. Men kreeg de ruimte – en dit was
ongetwijfeld ook een compromis van de Romeinen uit – om hun functioneren als municipium deels zelf
in te vullen en oude tradities werden beschermd. Het was maar doorheen de laatste eeuw van de
Republiek dat er een geleidelijke stroomlijning kwam van de municipia, deels opgelegd vanuit Rome,
318
Zanker, 1990, 332.
143
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
maar ook lokaal aangemoedigd wegens het grotere nut van het duoviraat en mogelijk ook de ordo
decurionum.
Ten tijde van Augustus werd er een geheel nieuw cultureel en politiek programma opgesteld. Het bood
meer kansen aan meer personen om zich in te schrijven in de rijksideologie. Velen namen het dan ook
over, maar zeker buiten Rome gebeurde dit op verschillende manieren en – buiten de keizerscultus –
steeds op eigen initiatief. Het was een nieuwe manier om zich te onderscheiden, maar men moest dit
niet overnemen indien men het niet wilde of indien de lokale gemeenschap het niet aanvaardde als een
eervolle praktijk. Hiermee werd een gestage politiek van geleidelijke aanmoediging van participatie
voortgezet. Doordat Augustus nu ook mensen met een niet-elitaire status aanmoedigde, verspreidde deze
ideologie zich sneller en werd het al vlug noodzakelijk voor de meeste elites om zich deze ideologie ook
in zekere mate toe te eigenen.
Het zijn deze door Rome aangereikte opties om zich te onderscheiden – aanmoedigen van participatie
en dat ook belonen – die dus duidelijk toenamen doorheen de 2de en 1ste eeuw n.Chr. en ook nog daarna.
Het is deze evolutie die voor een initiatie van de fase van ‘sterke romanisatie’ zal zorgen, omdat het nu
nuttig werd op het lokale vlak om nauw te interageren met Rome. Dit zal niet overal op hetzelfde
moment gebeurd zijn en bepaalde sociale groepen zullen niet steeds de eersten zijn geweest binnen
verschillende gemeenschappen. De nuancering in de vorige paragraaf dat het eerder ietwat marginale
personen waren die als eersten participeerden in de augusteïsche ideologie, is dan ook vooral een
kanttekening bij de zo vaak vooropgestelde ideeën van self-Romanization en romanisatie via elites. Er
waren dus meerdere opties en dit hing steeds af van de specifieke sociale positie en noden van de
desbetreffende personen; elites konden dus eerder deze intensieve dialoog aangaan, maar dit hoefde niet
per se zo te zijn.
Voor Clusium lijkt het proces van ‘sterke romanisatie’ op basis van het politieke vlak zich in te zetten
vanaf de municipalisatie, toen er ook Clusinische senatoren verschenen. Op het religieuze vlak lijkt dit
nog wat langer te hebben geduurd en we zien maar echte sporen van de keizerscultus na de JulischClaudische periode. Deze cultus was echter sterk politiek geladen en ging dus over veel meer dan louter
religie. Wanneer we de rest van het religieuze domein bekijken, zien we ook een beeld van zeer weinig
verandering; er lijkt vooral continuïteit te zijn geweest. Het lijkt er dus inderdaad op dat politieke
participatie geenszins meteen een interiorisatie van het ‘Romeinse’ moest betekenen en zeker niet op
alle vlakken. Dit vluchtige overzicht zegt echter te weinig over identiteit en het zal dus in de volgende
hoofdstukken zijn dat er een duidelijker beeld zal gevormd moeten worden van dit proces en de sociale
differentiatie hierbinnen. Hopelijk kan de evolutie in de funeraire cultuur ons meer vertellen over de
sociale dynamiek en het romanisatieproces in Clusium, en omgekeerd.
144
145
146
III. De latinisatie van Clusium
Are you to puff out your longs with pride because you trace
your family tree back to Etruscan stock, the thousandth in the
line, or salute your censor on horseback, clad in a purple robe?
To the mob with your trappings! I know you, inside and out.
Persius, Saturae, 3.28.
Dit hoofdstuk is het eerste van een drieluik waarin er naar de concrete bronnen van Clusium wordt
gekeken. Hier komen de funeraire inscripties aan bod en daarna is het de beurt aan de funeraire
containers en dan de tombes. Zoals gezegd is deze opdeling grotendeels kunstmatig: deze elementen
maken immers deel uit van dezelfde funeraire omgeving en kunnen in principe niet los van elkaar gezien
worden. Soms is deze band zelfs erg duidelijk, zoals bij inscripties op urnen of op muren van tombes.
Het zal dus doorheen deze hoofdstukken belangrijk zijn om ons bewust te blijven van deze connecties
en interdependentie. In hoofdstuk 6 zal er dan ook een poging worden ondernomen om dit allemaal
samen te vatten en er één coherent beeld uit te distilleren. Voorlopig is het echter veel nuttiger om het
funeraire domein op te delen en het zo behapbaar te maken voor dit onderzoek. Vandaar dat dit
hoofdstuk gewijd is aan het epigrafische materiaal en dan vooral de epitafen.
In zekere mate zal dit hoofdstuk een relaas worden van het proces van latinisatie. Het overschakelen van
het Etruskisch op het Latijn in de epitafen staat hier centraal, maar dit uitte zich op diverse manieren en
had ook meerdere gevolgen. Het zal dan ook de bedoeling zijn om breder te kijken en de veranderingen
in de epigrafische cultuur – en wat deze betekenden voor de samenleving – te bestuderen. Het gaat dus
niet louter om het vaststellen van een chronologie voor deze overschakeling, maar er moet gelet worden
op de sociale en politieke implicaties hiervan. Wie gebruikte het Latijn als eerste en waarom? Kunnen
we hierin een patroon herkennen en wat zegt dit over de samenleving van Clusium? Hoe kadert deze
evolutie in die van de algemene funeraire cultuur? Deze zaken zullen kort in een bredere context worden
gekaderd; zo zullen – waar nuttig – Perusia, Volaterrae en Rome ook aan bod komen.
Er zal eerst een theoretische beschouwing gegeven worden over het gebruikte bronnenmateriaal en hoe
ermee kan gewerkt worden. Theoretische kaders zoals code-switching zullen hierbij aan bod komen. Dit
onderzoek gaat in se nog altijd over identiteit en het is dus de vraag wat epitafen ons hierover zeggen.
Er zal nog kort herhaald worden welke epigrafische bronnen we nu hebben voor Clusium en hoe dit zich
verhoudt tegenover de bredere Centraal-Italische regio. Vervolgens wordt er een korte voorgeschiedenis
gegeven van de linguïstische interactie tussen Etruria en Rome om de besproken periode zo in een
langetermijnsperspectief te kunnen kaderen. Daarna wordt er dieper ingegaan op de mogelijke
katalysatoren die het overstappen op het Latijn kunnen versnellen of met andere woorden: de oorzaken
van de latinisatie van Clusium.
Hierna wordt dit laatste proces uitgebreid belicht in al zijn facetten. Gezien de beknopte aard van de
epitafen – doorgaans betreft het niet meer dan de naam van de overledene – zal onomastiek hier een
belangrijke rol toebedeeld krijgen. Onomastiek biedt immers opportuniteiten om genealogische en
huwelijksbanden te reconstrueren en sociale mobiliteit te traceren. Dit moet echter wel voorzichtig
worden gedaan en de nodige kanttekeningen zullen dan ook worden geplaatst. Vervolgens wordt er naar
allerlei vormen van interferentie tussen het Etruskisch en het Latijn gekeken; op morfologisch, lexicaal,
fonetisch en paleografisch vlak. Voorts zal er verder worden ingegaan op de aard van de Clusinische
epigrafie. Zo zullen we kijken naar het aantal magistraturen dat er vermeld werd en hoe dit evolueerde.
147
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Tweetalige inscripties en epitafen van lautni – vooral typisch voor Clusium en Perusia – komen ook
uitgebreid aan bod. Er zal ook nog stilgestaan worden bij het gebruik van tegels (eigenlijk dakpannen)
om nissen in tombes mee af te sluiten en omdat men soms ook daarop inscripties aanbracht.
Deze zaken zullen ons iets zeggen over wie epitafen maakte in Clusium en in welke vorm. Hierbij is het
cruciaal om stil te staan bij de Latijnse inscripties zelf en vooral de context ervan. Op welke monumenten
staan ze en bij welke personen horen ze? Dit is een fundamentale vraag als we willen weten welke
personen het eerst – en ook het laatst – latiniseerden en hoe dit proces zich verhoudt tot het geheel van
de funeraire cultuur. Deze evolutie zal dan gekaderd worden in het geheel van de epigrafische cultuur
van Clusium en er zal meteen ook nagegaan worden wat dit betekent voor het model van eliteparticipatie dat in het vorige hoofdstuk is uiteengezet. Ten slotte zal er nog iets gezegd worden over de
evolutie van de spreektaal, waar wij uiteraard geen rechtstreeks bewijs van hebben.
1. Het beschikbare epigrafische materiaal
We zullen eerst overlopen over welke inscripties we nu beschikken in het geval van Clusium. Zoals
gezegd betreft dit hoofdzakelijk epitafen. Berrendonner schat dat meer dan 96% van de Etruskische
inscripties uit de hellenistische periode funerair zijn1. Voor Clusium zal dit percentage ongetwijfeld nog
hoger liggen, wanneer we zien hoe weinig andere inscripties er zijn gevonden. Zo zijn er ongeveer 2.700
Etruskische epitafen bekend voor Clusium en slechts een handvol andere inscripties. Bovendien zijn
deze epitafen erg summier: doorgaans gaat het enkel om een onomastische formule. Dit lijkt een
algemene tendens te zijn geweest in Noord-Etruria en we zien een dergelijk patroon dan ook in Perusia
en Volaterrae terug. Het zuiden had iets meer uitgebreide epitafen in het algemeen2. We zullen nog
uitgebreider bespreken wat deze epitafen ons kunnen bijbrengen, maar het wordt al snel duidelijk dat
dit ook niet zo heel veel is. Het grote belang van deze inscripties schuilt dan ook vooral in de taal en de
sociale context ervan, en niet zozeer in de inhoud.
Het is hier misschien nuttig om eerst een korte contextualisering te geven van de Clusinische inscripties.
Geheel Etruria was een gebied dat epigrafisch bijzonder rijk was: de Etruskische hellenistische epigrafie
leverde ongeveer 6.700 documenten op, waarvan 1.700 uit Zuid- en Centraal-Etruria en 5.000 uit het
noorden. Wanneer we zien dat 2.700 hiervan van Clusium afkomstig zijn, wordt het duidelijk dat deze
stad in zekere zin een uitzondering was binnen Etruria. Dit geldt ook in zekere mate voor Perusia: na
Clusium heeft deze stad veruit het meeste inscripties; Volaterrae volgt al op geruime afstand. Ook wat
de Latijnse inscripties betreft voor deze regio, zijn er vrij veel: in het CIL staan er voor Etruria (regio
VII) meer dan 3.600 teksten en er zijn ongeveer 600 Latijnse inscripties bekend voor Clusium. Om deze
sterke epigrafische gewoonte in perspectief te zetten: Etruria heeft voor de archaïsche en republikeinse
periode ongeveer twee keer zoveel teksten geproduceerd als Rome3. Dit plaatst meteen vraagtekens bij
de notie dat het typisch Romeins was om inscripties op te stellen.
1
Berrendoner, 2003b, 166-168.
Benelli, 2009a, 136.
3
Berrendoner, 2003b, 150.
2
148
III. De latinisatie van Clusium
Er zijn wel belangrijke verschillen
tussen de Clusinische en de Romeinse
epigrafie. In Clusium gaat het qua
Etruskische inscripties zoals gezegd
bijna uitsluitend om epitafen; we
hebben
geen
Etruskische
bouwinscripties of eredecreten. Er
zijn enkel wat wij-inscripties in een
votieve context en er zijn ook de
vermelde bronzen platen die gaan
over rechtskwesties, maar overigens
gaat het enkel om epitafen. In de loop
van de 1ste eeuw v.Chr. zien we dan
ook eredecreten opkomen in het Latijn
en deze zullen doorheen de Keizertijd
toenemen. Het is hierbij interessant
om te zien hoe dit vooral toenam
vanaf de Severi en bleef aanhouden
tot het einde van de 3de eeuw n.Chr.4.
Er is reeds gewezen op de correlatie
tussen economische conjuncturen en
het aantal geproduceerde inscripties
en in dit licht wijst dit erop dat er geen
echte crisis was in Clusium in de 3de
eeuw n.Chr., integendeel. In Rome
zien we een geheel ander patroon.
Daar waren er vrij weinig epitafen
voor 90 v.Chr. en Berrendonner Etruskische inscriptie op een assenkist van terracotta uit Clusium (ca.
meent er slechts een twintigtal te 170 v.Chr.). De epitaaf moet van rechts naar links gelezen worden
tellen, waarvan slechts vijf voor 200 (Massa-Pairault, 1996, 239).
v.Chr. Voor de gehele Republiek
zouden dit er dan zo’n 660 zijn, maar ze hanteert wel een erg streng selectiecriterium voor wat nu een
echte epitaaf is5. Dit betekent echter dat Clusium ongeveer vijf keer zoveel epitafen produceerde als
Rome in deze periode, zonder rekening te houden met het bevolkingsaantal, dus per capita was het
verschil nog veel groter.
Dit is uiteraard een zeer ruwe schatting en waar Berrendonner te weinig rekening mee houdt, is dat deze
epitafen zich in Rome vaak buiten het graf bevonden en in Clusium doorgaans erbinnen6. Daarnaast zijn
veel tombes en inscripties uit de Republiek verloren gegaan door de enorme expansie die Rome kende
in de Keizertijd. Hierdoor is er gewoon een groter aandeel aan de Romeinse epitafen verloren gegaan in
vergelijking met Clusium. Bovendien had Rome ook nog andere soorten inscripties en nam het aantal
epitafen er sterk toe in de loop van de 1ste eeuw v.Chr. Zo zijn er voor de Republiek dus meer dan 600
epitafen geteld in Rome en dit maakte slechts – in vergelijking met Clusium – 80% uit van het
epigrafische corpus. Er zijn nog een hele resem aan inscripties op instrumentum domesticum (ook in
Clusium zijn er hier enkele van) en ook een aantal publieke inscripties (ere-inscripties, bouwinscripties
en inscripties ter ere van overwinningen).
4
Pack, 1988, 70.
Berrendonner, 2009b, 181-187.
6
Benelli, 2009b, 311.
5
149
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Zowel in Clusium als in Rome had men in de Republiek niet de gewoonte om magistraten te vermelden
in epitafen, dus de reeds vernoemde schaarste aan deze meldingen in Clusium is eenvoudig te wijten
aan het feit dat er nauwelijks inscripties waren buiten de funeraire, terwijl dit in Rome wel zo was7. Er
is dus duidelijk een verschil in de epigrafische traditie, maar het staat vast dat Rome op epigrafisch vlak
enorm achterkwam op Clusium tijdens de Republiek. De epigraphic habit die zich onder Augustus zou
ontwikkelen, leek nog veraf en deze vergelijking toont bovendien aan dat men voorzichtig moet zijn
wanneer men het voorkomen van inscripties als iets typisch Romeins ziet8. Binnen een Italische context
lijkt het op dat vlak eerder over een soort ‘etruscanisering’ van Rome te gaan, dan omgekeerd. Men mag
dus zeker niet zomaar spreken over een sterke epigrafische traditie bij de Romeinen: dit aspect is zeer
duidelijk in de tijd te situeren en is voor een groot deel van de antieke geschiedenis van de stad Rome
niet aanwezig geweest. Het is dus fout om ervan uit te gaan dat Rome zomaar overal het gebruik van
inscripties verspreidde, maar het lijkt – toch in het geval van Clusium – wel zo te zijn dat Rome nieuwe
epigrafische gebruiken introduceerde9.
Een laatste verschil tussen de Clusinische en de Romeinse inscripties, is de mate van zelfpromotie. De
Clusinische inscripties waren dus erg kort en vermeldden doorgaans alleen de naam. Men verkondigde
dus niet wat men verwezenlijkt had in het leven, noch vermeldde de oprichter van het funeraire
monument zijn naam. Alleen de naam van de stichter stond soms op de façade van een tombe vermeld.
Er is dus een cruciaal verschil met de Romeinse inscripties, waar promotie van de eigen persoon en de
familie centraal lijken te staan. Dit verschil wordt voor een groot deel verklaard door het feit dat de hier
besproken epitafen zich in private tombes bevonden en dus geen breed publiek hadden buiten de eigen
familie, waar de Romeinse inscripties dit wel hadden. Toch zien we in Rome ook dergelijke zelfpromotie
in gesloten tombes, dus er heerste blijkbaar een andere houding in Clusium over wat men diende te
zeggen binnen de funeraire sfeer en de mate waarin men zich hier mocht onderscheiden10.
Een verdere nuancering lijkt de evolutie in het aantal van de inscripties van Clusium te zijn. Dit aantal
fluctueerde immers en evolueerde ongeveer mee met het aantal funeraire deposities aangezien de meeste
epitafen rechtstreeks verbonden waren aan een funeraire container (maar dit was omgekeerd niet steeds
het geval). In de 3de en de 2de eeuw v.Chr. zien we een enorme stijging in het aantal graven en dus ook
het aantal epitafen; dit was het absolute hoogtepunt van de epigrafische productie en de 2.700
Etruskische epitafen die we hebben voor Clusium komen dan ook grotendeels uit de hellenistische
periode. Er ontstond hier dus schijnbaar een soort epigrafische traditie die met de komst van het
Principaat voor een groot deel weer leek te verdwijnen. Vanaf circa 150 v.Chr. trad er namelijk een
geleidelijke daling op en het is vooral vanaf circa 50 v.Chr. dat het aantal inscripties sterk ging
afnemen11. Het is hierbij tekenend dat er dus vier en een half keer meer Etruskische epitafen zijn voor
de hellenistische periode, dan er Latijnse zijn voor de 1ste eeuw v.Chr. en de gehele Keizertijd. Het wordt
dus snel duidelijk dat op het moment dat Clusium goed en wel politiek geïntegreerd was in de Romeinse
politieke gemeenschap en bijna iedereen zich nu geregistreerd had als burger (en zich dus ook een
Romeinse naam hiervoor moest aanmeten, zie supra), men net minder inscripties ging produceren. Het
totstandkomen van de Romeinse epigraphic habit onder Augustus lijkt ook niet meteen voor een
wederopstanding te hebben gezorgd van de epigrafische productie in Clusium. Op het vlak van
eredecreten zien we bijvoorbeeld pas in de 3de eeuw n.Chr. een duidelijke stimulans. Het is uiteraard
uitermate van belang om ons te realiseren dat we over een regio spreken waar er waarschijnlijk enorm
veel bronnen zijn verloren gegaan, door de continue bewoning en bewerking van de grond.
7
Berrendoner, 2003b, 166-167.
Zoals dit wordt gesteld door o.a.: MacMullen, 1982, 239.
9
Woolf, 2002, 183.
10
Nielsen, 1989, 81.
11
Benelli, 2001a, 229.
8
150
III. De latinisatie van Clusium
Maar men kan zich dan natuurlijk afvragen waarom er net veel minder Etruskische inscripties zouden
verloren zijn gegaan dan Latijnse? Dit ligt waarschijnlijk voor een deel aan het feit dat men in Clusium
nu overstapte op epitafen die zich op stèles en cippi bevonden12. Deze werden niet bewaard, zoals de
epitafen, binnen afgesloten tombes en het is dan ook in deze afgesloten context dat de meeste epitafen
zijn gevonden. Het is natuurlijk moeilijk in te schatten in hoeverre deze daling louter hieraan te wijten
valt: voor circa 300 v.Chr. waren er ook redelijk wat tombes – hoewel bijlange niet zoveel als erna – en
we hebben nauwelijks epitafen van toen. Voor de periode van het einde van de 4de eeuw v.Chr. tot circa
275 v.Chr. zijn het er maar een dertigtal13. Het lijkt er dus op dat in de hellenistische periode effectief
een epigrafische tendens ontstond binnen de cultuur van Clusium – zij het enkel op het funeraire vlak –
en dat die nadien ook weer voor een deel verdween. Het is moeilijk om in te schatten in welke mate
deze daling nu te wijten is aan het verdwijnen van deze tendens of slechte bewaaromstandigheden, maar
we zullen zien dat het aantal graven en funeraire containers eveneens zeer sterk daalde in de 1 ste eeuw
v.Chr. en dat er nadien ook niet meer zoveel funeraire monumenten zijn gevonden.
Er is dus, zoals gezegd, een algemene daling van de funeraire luxe en de epigrafie maakte hier deel van
uit. Het lijkt dus om meer te gaan dan een vertekend beeld door een onevenredige bewaring, maar het
blijft moeilijk om dit in te schatten. In het zesde hoofdstuk zal hier nog, op een meer globale manier, op
teruggekomen worden. In het kader van deze daling van de inscripties, is het interessant om een
hypothese van MacMullen op Clusium toe te passen. Hij stelde dat de Romeinse epigraphic habit zich
vormde onder Augustus omdat er een verandering was in de sense of audience. Het was omdat men nu
voelde dat er stabiliteit was in de wereld en dat eventuele inscripties nog generaties lang konden gelezen
worden door mensen, dat men het de moeite waard vond om ze op te stellen. Dit zou dan ook de daling
in de 3de eeuw n.Chr. verklaren14. Dit komt enigszins simplistisch over en puur economische factoren
schijnen ook mee te spelen, maar het lijkt wel interessant om deze hypothese toe te passen op Clusium.
Wijst de daling in het aantal inscripties hier op een soort pessimisme voor de toekomst? De grote mate
van continuïteit in de nederzettingen, landbouw en culturele tradities lijkt hier niet meteen op te wijzen,
maar er zal later in dit onderzoek uitgebreider worden gereflecteerd over deze suggestie.
Dit stuk maakte duidelijk hoe Clusium en Rome zich tot elkaar verhielden op het epigrafische vlak.
Clusium had al een zeer sterke epigrafische traditie – zij het vrij eenzijdig – op het moment dat Rome
dit nog moest ontwikkelen. Er is dan ook een cruciaal verschil wanneer men nu over Clusium of één of
andere provincie spreekt in de context van romanisatie. Etruria was zelfs een uitzondering op dit vlak
binnen Italië: in deze regio zijn er ongeveer 10.000 geschreven documenten gevonden, in de Oskische
gebieden ongeveer 200 en in Umbria ongeveer 2015. Het schrift was dus erg belangrijk bij de Etrusken
en opgetekende teksten werden dus waarschijnlijk niet gezien als iets typisch Romeins. Dit enorme
aantal teksten in Etruria – waarvan Clusium het grootste aandeel had – betekent mogelijk ook dat de
graad van geletterdheid hier hoger lag dan gemiddeld voor Italië. We zullen nog zien dat het hebben van
een epitaaf geenszins betekent dat men ook geletterd was, maar de ingeburgerde gewoonte om zo vaak
inscripties op te stellen – ook op minder monumentale objecten zoals tegels (zie infra) – lijkt er toch op
te wijzen dat men hier, meer dan elders op dat moment, vertrouwd was met het schrift. Het is belangrijk
om ons bewust te zijn van de epigrafische context waarbinnen de hieropvolgende evoluties zich
afspeelden. Deze context is er één van een immense toename van het aantal mensen die toegang hadden
tot een inscriptie en men lijkt hier dan ook enthousiast van gebruik te hebben gemaakt. Maar we zien
ook dat dit ‘massale’ karakter van de epigrafische cultuur in Clusium in de tweede helft van de hier
besproken periode, de 1ste eeuw v.Chr., weer verdween. We zullen zien dat het vooral in deze tweede
fase is dat het latinisatieproces in Clusium plaatsvond en het is maar de vraag wat dit zegt over de
samenleving en de (funeraire) cultuur van deze stad.
12
Ciampoltrini, 1982, 2-9.
Benelli, 2001a, 229.
14
MacMullen, 1982, 246.
15
Hadas-Lebel, 2004, 375.
13
151
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
2. Theorie en methodologie
We weten over welk materiaal we beschikken, maar de vraag is nu wat we uit deze bronnen kunnen
halen. Er is al meermaals aangehaald dat het funeraire essentieel over identiteit en representatie gaat. Ze
zijn bedoeld voor een zeker publiek en willen een bepaalde boodschap overbrengen. Het feit dat de
Clusinische inscripties zich hoofdzakelijk in gesloten tombes bevonden, zal hen een heel andere
dynamiek gegeven hebben dan de Romeinse epitafen. Bovenal zeggen epitafen iets over hoe men wil –
of beter gezegd in de meeste gevallen: hoe de nabestaanden willen – dat men wordt herinnerd. Het zegt
iets over groeps- en individuele identiteiten en ambities, maar ook over sociale conventies en culturele
gewoontes. Ze komen dus voort uit een bewuste keuze, een weloverwogen beslissing over de overledene
zijn representatie na de dood. Het feit dat dit zo weloverwogen was komt nog niet eens zozeer voort uit
het feit dat men enorm veel belang hechtte aan het funeraire – wat bij de Etrusken evenwel zo blijkt te
zijn geweest – maar dit is gewoon zo omdat inscripties nu eenmaal redelijk wat geld konden kosten16.
Ze maken dus een duidelijk statement over de overledene en zijn op deze manier dus cruciaal wanneer
we naar identiteiten willen peilen. Het gaat hierbij evenwel om identiteiten die uiterst summier zijn
uitgedrukt: enkel in de vorm van een naam. Dit hoofdstuk zal dan ook in grote mate peilen naar
onomastische verandering en wat dit zegt over de overledene.
We moeten er ons echter van bewust zijn dat deze epitafen niet zozeer iets zeggen over de overledene
zelf, maar vooral over de familie van de overledene en hoe deze familie zichzelf en de overledene wilde
voorstellen. Het is wel denkbaar dat de overledene in sommige gevallen voordien al zijn wens had
uitgesproken over zijn epitaaf, maar waarschijnlijk was het zijn familie die dit zelf samenstelde,
mogelijk in overleg met een professionele steenkapper. Er zijn dan ook potentieel redelijk wat personen
betrokken bij het opstellen van een epitaaf. Zo is er ten eerste de overledene zelf die zijn tekst mogelijk
al bij leven had opgesteld. Hiervan zijn er geen expliciete voorbeelden in Clusium, maar enkele
Romeinse inscripties illustreren duidelijk dat dit – toch zeker in Rome – gedaan werd17. Daarnaast is er
zijn familie die concreet de tekst zelf op steen moest zetten of naar een steenkapper ging. Deze laatste
persoon is dan de derde betrokkene en het is zelfs mogelijk dat men voordien nog iemand anders
gebruikte om de tekst op te stellen. Het is dus moeilijk om precies vast te stellen waar bepaalde invloeden
en elementen in epitafen nu precies vandaan komen18. In dit opzicht zeggen epitafen vooral iets over
sociale conventies en normen. Ze zijn niet louter het product van één persoon, als een soort egodocument
waaraan we zijn persoonlijkheid kunnen aflezen, maar ze zijn het resultaat van een sociaal proces, zij
het vooral binnen de familie. Dit familiale karakter maakt, zoals gezegd, dat de funeraire cultuur in
Clusium meer geschikt is voor de studie van identiteiten en interiorisatie van vreemde elementen dan
bijvoorbeeld de epitafen van Rome, die inherent op een zeer breed publiek waren gericht en dit
doorgaans indachtig hadden. De omschakeling naar epitafen die vooral buiten tombes staan op het einde
van de 1ste eeuw v.Chr. en daarna, zal dan ook voor een belangrijke verandering in de interpretatie van
deze bronnen zorgen, waar we zeker rekening mee moeten houden.
Het spreekt voor zich, maar het is toch belangrijk om hier de problemen inzake chronologie te
vermelden. Het dateren van inscripties is uiterst moeilijk wanneer er in de inscriptie zelf geen gebruik
wordt gemaakt van een datering met jaren of magistraten. In het geval van de Clusinische inscripties is
er enkel een naam vermeld en van enige interne datering is dus geen sprake. Men moet zich dan tot de
context van deze inscripties wenden om tot een zekere datering te komen. Zoals eerder vermeld, is de
context van een inscriptie cruciaal: het maakt deel uit van een groter monument en moet dan ook als
dusdanig bekeken worden. Het probleem is echter dat we zeer weinig weten over de context van de
meeste inscripties: die van Clusium zijn in de loop van de 19de eeuw ontdekt en zijn zeer slordig
bijgehouden. Het waren bovendien vooral epigrafici die deze inscripties verwerkten en toen had men
16
Carroll, 2006, 280.
Bv. AE 1969/70, 583.
18
Adams, 2003, 84.
17
152
III. De latinisatie van Clusium
nauwelijks aandacht voor de context. Zo is er in het Corpus Inscriptionum Etruscarum (CIE) bij
ongeveer 80% van de inscripties uit Clusium geen enkele context opgegeven. Dit kan nog achterhaald
worden (en dit is al gebeurd in sommige gevallen), maar dit is een uiterst moeilijk werk van lange
adem19. Wanneer er geen context bekend is, zijn alleen de taal (Etruskisch of Latijn) en de paleografie
manieren om te dateren; beide uitermate ruime criteria. Als we wel de context kennen, kunnen we ons
beroepen op de funeraire container waarop de epitaaf zich bevindt (stijlanalyse) of de bijbehorende
grafgiften. Deze laatste ontbreken echter doorgaans en zelfs als ze er zijn, is het dateren erg moeilijk,
zoals nog zal blijken voor de gemeenschap te San Casciano dei Bagni. Het maken van een gedetailleerde
chronologie van de taalshift is dus uitermate moeilijk en dit kan het best verholpen worden door het
materiaal in bulk te analyseren, wat voor Clusium gelukkig een optie is.
In grote mate legt dit onderzoek de nadruk op de transformatie van de Etruskische cultuur in de 2de en
1ste eeuw v.Chr. en ook in de 1ste eeuw n.Chr., en niet op een vermeend uitsterven ervan. Een element
van deze cultuur dat wél uitstierf, is natuurlijk de Etruskische taal, zowel in de geschreven als de
gesproken vorm. In dit opzicht is dit hoofdstuk in zekere zin de aangekondigde kroniek van een
verdwijnende taal. Deze evolutie is uiteraard op zich erg betekenisvol en zegt veel over de voordelen
van het Latijn en de rol van het Etruskisch binnen de Clusinische cultuur. De manier waarop en de
snelheid waarmee deze taal verdween, zal dan ook uitermate betekenisvol zijn en zal binnen de bredere
Etruskische context worden geplaatst. Omgekeerd is het natuurlijk onzeker wanneer men het Latijn al
echt sprak. Het is immers niet omdat men het schrijft in een paar epitafen, dat men het daarom ook
vloeiend spreekt. Ook hierbij zal in dit hoofdstuk stilgestaan worden, met de nodige voorzichtigheid.
Dit leidt tot een vrij voor de hand liggende kwestie die evenwel expliciet moet vermeld worden. Dit
hoofdstuk zal eigenlijk enkel iets zeggen over de geschreven taal en niet over wat men nu in de praktijk
sprak. We moeten ons er dus steeds van bewust zijn dat dit hoofdstuk louter handelt over de epigrafische
taal: dit alles zegt zeker niet rechtstreeks iets over de gesproken taal. Waar mogelijk zullen we hier –
aan de hand van literaire bronnen – nog bij stilstaan, maar het is duidelijk dat het heel moeilijk is om
hier iets over te zeggen. Het is uiterst onzeker of de spreektaal tegelijk met de geschreven taal verdwijnt.
Dit aspect is nochtans cruciaal wanneer het over identiteiten en sociale dynamiek gaat. Volgens Adams
is de algemene regel dat de geschreven taal het eerst verdwijnt en iets later de spreektaal20. Aangezien
verschillende sociale groepen op verschillende momenten latiniseerden zoals we nog zullen zien, lijkt
het dan ook waarschijnlijk dat men het Etruskisch nog vrij lang als gemeenschappelijke taal gebruikte.
Wanneer het Etruskisch echter volledig verdween uit de epigrafie, is het uiterst onzeker wanneer het dat
ook deed als spreektaal. Aan de hand van enkele Romeinse literaire bronnen zullen we nog proberen om
hier iets over te zeggen.
Adams benadrukte dat men met taal een statement kan maken. Zo kan men bijvoorbeeld het Etruskisch
gebruiken terwijl het eigenlijk nauwelijks nog gesproken wordt of net het Latijn gebruiken wanneer
niemand het al spreekt, of men kan bepaalde informatie anders of niet weergeven in één van beide talen
in tweetalige inscripties. Zo kunnen inscripties een verschillende betekenis krijgen afhankelijk van het
publiek of van de context waarin we de inscriptie vinden. Op deze manier kan de ‘toeschouwer’ de
inscriptie appropriëren en er zelf betekenis aan geven. Het is dan ook vanuit de hoek van de linguïstiek
dat de term van code-switching is ontstaan21. Dit is het proces waarbij men van de ene taal naar de andere
gaat, eventueel binnen hetzelfde document, maar het is steeds geïmproviseerd. In plaats van een
versmelting van verschillende talen – in dit geval het Etruskisch en het Latijn – ontstaat er een soort coexistentie van beide elementen, met code-switching als improvisatie. Dit begrip valt uiteraard
19
Benelli, 2012, 104.
Adams, 2003, 183-184.
21
Adams, 2003, 287-288.
20
153
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
moeiteloos door te trekken naar het concept van pluralistische identiteiten waarbij men, afhankelijk van
de context, tussen verschillende facetten schakelt22.
Dit schakelen kan intuïtief zijn, maar ook strategisch. Er bestaat namelijk een machtsrelatie tussen talen,
gebaseerd op de sociale en historische context. Eén taal wordt steeds verwacht in een bepaalde situatie
(deze noemen we dan unmarked), terwijl de andere uitzonderlijk is (marked). Het wisselen naar een
unmarked language duidt op een negotiatie en het vervangen van de unmarked rights en obligations.
Het is met andere woorden een contestering van de machtsrelatie. Men wisselt wel van taal om te
voldoen aan de sociale context, maar men kan ook wisselen als een teken van expliciet verzet23. Woolf
wees er al op dat het geenszins zo is dat men automatisch de taal van de overheerser overneemt en de
overwonnenen konden dit zeker afwijzen24. Zo kon men zelfs het Latijn overnemen om er juist een
regionale identiteit mee uit te drukken, zoals Edmondson al heeft aangetoond25. Men kon bepaalde
Romeinse elementen aannemen en hiermee participatie binnen Romeinse machtsstructuren uitdrukken,
maar men kon het ook juist gebruiken om lokale tradities mee te onderstrepen. Zo kon de keuze van
alfabet, taal en namen een kwestie van identiteit worden. Op deze manier kan zelfrepresentatie
conflicterende identiteiten uitdrukken, die lokale groepsidentiteitsconcepten combineerden met
Romeinse machtssymbolen26. In dit opzicht is het belangrijk dat het Etruskisch – uiteindelijk – wel
uitstierf. De manier waarop is hierbij natuurlijk van essentieel belang en dit is dan ook het onderwerp
van dit hoofdstuk.
Een bewuste aanwending van taal doet zich het duidelijkst voor bij tweetalige inscripties: inscripties
met een tekstgedeelte in het Etruskisch en een gedeelte in het Latijn in dit geval. Men is zich bewust van
de keuze die men heeft om bepaalde talen aan te wenden, eventueel voor een verschillende boodschap
binnen dezelfde inscriptie, en men kan er mogelijk een statement mee maken. Het is bijvoorbeeld
mogelijk dat een aristocraat in zijn epitaaf het Etruskisch gebruikte om zijn lokale traditie te
onderhouden, terwijl hij daarnaast het Latijn gebruikte om het rijksfacet van zijn identiteit ook te
onderstrepen; dergelijk gedrag suggereerde Terrenato al voor de Caecinae. Binnen het Etruskische
corpus van tweetalige inscripties, nemen Clusium en Perusia het absolute merendeel voor hun rekening
en deze zullen dan ook uitvoerig worden besproken. Het is evenwel belangrijk om te benadrukken dat
deze inscripties vrij zeldzaam zijn en dus zeker niet de meest voorkomende vorm waren van interferentie
tussen talen. Deze vermenging of verwarring zien we namelijk vooral terug in gewone Etruskische of
Latijnse inscripties. Hier is het veel moeilijker om te achterhalen of men opzettelijk bepaalde
Etruskische of Latijnse elementen hanteerde. Vermeed men bewust bepaalde conventies of vormen?
Kende men de alternatieven? Deze vragen zijn cruciaal om te weten of men een bewust statement maakte
inzake identiteit27. Het is immers zo dat het Latijn waarschijnlijk een zekere connotatie van het
Romeinse Rijk in zich meedroeg28, maar het is dus maar de vraag hoezeer de Etrusken zich effectief
bewust waren van deze Latijnse invloeden alvorens ze volledig op deze taal overschakelden. Het is dus
bovenal cruciaal om deze inscripties binnen de bredere sociale context te plaatsen en te kijken wie
tweetalige inscripties en inscripties met veel interferentie gebruikte. Zien we bijvoorbeeld dat de elite
inderdaad de traditionele en imperiale facetten van haar identiteit benadrukte of net niet?
22
Wallace-Hadrill, 2008, 16-17.
Ibidem, 63-64.
24
Woolf, 1998, 15.
25
Woolf, 2002, 186.
26
Häussler, 2002, 73.
27
Langslow, 2012, 300-301.
28
Häussler, 2002, 73.
23
154
III. De latinisatie van Clusium
De vraag is natuurlijk hoe taal zich verhoudt tot identiteit in het algemeen. Taal is een belangrijk
onderdeel van identiteit, maar dit betekent niet per se dat andere onderdelen er automatisch mee
overeenkomen. Zo kon je perfect Latijn leren zonder Romeins te worden, net zoals een Romein perfect
Grieks kon spreken zonder dat hij als een Griek werd aangezien29. Op een gelijkaardige manier vond
een Romein het ook geen teken van verzet als iemand zijn lokale taal bleef praten buiten de Romeinse
context30. Interferentie in inscripties hoeft ook niet te betekenen dat men de taal van de overheerser als
dominant beschouwde. Taal zegt wel iets over de identiteit van het individu en over de gemeenschap in
haar geheel en wat de talen hierbinnen waard waren31. Terrenato wijst erop dat veranderingen in het
gebruik van epigrafische taal niet altijd parallel lopen met andere culturele veranderingen; het tempo
van verandering kan sterk veranderen naargelang de context32. Taal is slechts één aspect van een
veelgelaagde identiteit en het hangt af van de sociale context waarin deze taal wordt gebruikt, wat ze nu
eigenlijk betekent voor de identiteit. Er is namelijk geen consensus over de band tussen culturele
identiteit en schriftpraktijken in het algemeen, laat staan latinisatie33. De lokale context is dus cruciaal.
Een belangrijk onderscheid in deze context is de publieke of private sfeer. In het algemeen stelt men dat
de publieke en officiële taalshift eerst plaatsvond, terwijl men de lokale taal nog behield in private en
mogelijk ook religieuze zaken. In deze domeinen zou de traditionele taal dan resistenter en langer
aanwezig zijn34. We zullen alvast zien dat er in Clusium zelf geen spoor was van Latijns taalgebruik
voor 100 v.Chr., terwijl we wel de vermelde bronzen platen hebben met Romeinse rechtsregels in het
Latijn; dus dit lijkt wel te kloppen. Het is hierbij belangrijk om te verduidelijken dat de hier gehanteerde
bronnen, epitafen, zich in de 2de en 1ste eeuw v.Chr. hoofdzakelijk in de private sfeer bevonden. Er zijn
wel wat inscripties die op de buitenwand van een tombe werden gemaakt, maar het overgrote merendeel
bevond zich in afgesloten tombes. Het lijkt dus aannemelijk dat de traditionele taal hier het langst zal
aanwezig zijn en dus meer over identiteit en habitus zegt dan bijvoorbeeld een eredecreet. Het lijkt
immers aannemelijk dat men in deze epitafen met weinig meer dan intuïtieve representatie moest
rekening houden, terwijl er bij een publieke inscriptie waarschijnlijk meer op het spel stond. In de 1 ste
eeuw n.Chr. zal er wel een verandering optreden in de funeraire gewoontes en we zien dat inscripties
zich nu meer bovengronds en onbeschermd situeerden (zie infra). Hierdoor veranderden ze dus van
karakter en werden ze meer publiek. Dit gebeurde op een moment dat de taalshift al volop bezig en zelfs
deels voltrokken was, maar het is toch een belangrijk aspect dat vaak over het hoofd wordt gezien.
Ondanks het feit dat het over zeer simpele inscripties gaat – doorgaans louter onomastische formules –
zijn er toch veel zaken waarmee onderzoekers rekening dienen te houden bij een genuanceerde studie
van dit materiaal. Het is van wezenlijk belang om ze in de juiste context te plaatsen en dit werd dan ook
geschetst in hoofdstuk 1 en 2. De aspecten van burgerschap en de census en ook de mate waarin Rome
lokaal (niet) intervenieerde, is hier van tel. Het is deze context en wat men doet met materiële bronnen
– dus ook inscripties – die hun betekenis en waarde bepaalt. Een cruciale vraag is dan ook waarom men
het Latijn overnam; men deed dit sowieso omdat het nuttig werd, maar hoe kwam dit? Het is zeker niet
zo dat men het Latijn per se voor culturele redenen gebruikte, om als het ware Romein te worden 35.
Bovendien moet men steeds rekening houden met het feit dat epitafen tot stand komen in een rituele
context wanneer men er informatie uithaalt. In dit opzicht verschillen ze toch met bijvoorbeeld een
eredecreet. Het zijn dus producten van een complex geheel aan opvattingen en praktijken. Dit gaat niet
alleen over religie of opvattingen over de dood, maar ook over sociale structuren en conventies36.
29
Wallace-Hadrill, 2008, 64.
Woolf, 2002, 183.
31
Langslow, 2012, 308.
32
Terrenato, 1998a, 105.
33
Woolf, 2002, 186.
34
Langslow, 2012, 302.
35
Cooley, 2002, 11-13.
36
Morris, 1992, 159.
30
155
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Het overnemen van het Latijn – laat staan enkele Latijnse elementen in het Etruskisch – betekende dus
niet automatisch dat men nu volop Romein werd, maar het signaleert wel een doordringing van het
‘Romeinse’ in de habitus, zeker als we over epitafen spreken. Het ging deel uitmaken van hoe men zich
representeerde en hoort daarom bij het proces van ‘sterke romanisatie’ zoals dat hier is uiteengezet. Dit
wil zeker niet zeggen dat men de traditionele aspecten in zijn identiteit hierbij verloor, maar het
linguïstische aspect – zeker de spreektaal – is een belangrijke factor in hoe men zichzelf en zijn sociale
omgeving ziet en het is met name deze factor die bij het proces van latinisatie sterk werd gemuteerd.
Zoals gezegd hangt het verloop en de timing van dit proces van ‘sterke romanisatie’ bovenal af van de
brede context. Daarom zal er dan ook stilgestaan worden bij mogelijke stimulansen voor latinisatie. Het
Latijn kwam immers niet inherent voort uit de Romeinse verovering37; de enorme tijdsdecalage tussen
de verovering en het proces van latinisatie (zo’n 200 jaar) maakt dit duidelijk. Het zal dan ook belangrijk
zijn om de stimulansen voor latinisatie kort te verkennen, na een korte voorgeschiedenis van de
linguïstische interactie tussen Etruria en Rome.
3. Voorgeschiedenis van de Etrusco-Romeinse linguïstische
contacten
Vooraleer we het eigenlijke latinisatieproces van Clusium bespreken, is het interessant om een korte
voorgeschiedenis te geven om dit proces zo beter te kunnen kaderen. Lang voor de Romeinse verovering
van Etruria waren er natuurlijk al intense contacten tussen Rome en deze regio, en dan vooral het zuiden
hiervan. Rome is uiteraard een tijdlang geregeerd door Etruskische koningen, dus het is waarschijnlijk
dat redelijk wat Romeinen – waarschijnlijk aristocraten – in contact kwamen met het Etruskisch. De
literaire bronnen vermelden niet in welke taal de contacten tussen Etrusken en Romeinen verliepen,
maar gezien de hogere status van de Etrusken tot in de 5de eeuw v.Chr. was dit waarschijnlijk in het
Etruskisch. Er waren vermoedelijk ook Etruskische en Romeinse tweetaligen, om contacten te
vergemakkelijken. Volgens Livius was het zelfs de gewoonte in de 4de eeuw v.Chr. om jonge
aristocratische Romeinen het Etruskisch aan te leren, hiervoor werd men soms zelfs naar Etruria (en dan
vooral Caere) werd gestuurd38.
Het is dus aannemelijk dat redelijk wat Romeinen Etruskisch konden spreken, maar het werd nooit
verplicht in Rome onder de Etruskische koningen. Men leerde het omdat het prestigieus was en
interregionale contacten kon vergemakkelijken, maar niet omdat het moest. Omgekeerd waren er
waarschijnlijk ook Etrusken die het Latijn leerden; dit zal zeker zo geweest zijn in Rome zelf. Daarbuiten
had Rome waarschijnlijk nog te weinig prestige om dit echt noodzakelijk te maken, tenzij voor personen
die regelmatig in contact stonden met Rome, eventueel voor handel. Dit gaat uiteraard allemaal over de
elites en we weten niets over eventuele tweetaligheid onder de lagere klassen. Waarschijnlijk bleef dit
allemaal zeer beperkt. De Romeinse auteurs van de 1ste eeuw v.Chr. schetsen een beeld van linguïstische
vertrouwdheid in deze vroege periode tussen Etrusken en Romeinen. Mogelijk is dit een reflectie van
hun huidige situatie op het verleden39, maar het toont alleszins aan dat de Romeinse elite het Etruskisch
niet meer zo exotisch vond in de late Republiek. Veel auteurs vergeten deze veelvuldige contacten tussen
het Etruskisch en het Latijn en zien de latinisatie van Etruria vaak als een zeer abrupte gebeurtenis,
waarschijnlijk mede omdat het Etruskisch een deels mysterieuze en niet Indo-Europese taal is. Ik wil
echter benadrukken dat beide talen al eeuwenlang met elkaar geïnterageerd hadden – en mogelijk elkaar
ook hadden beïnvloed – alvorens Etruria ging latiniseren. Het is deze interactie die dit proces
waarschijnlijk vergemakkelijkte.
37
Häussler, 2002, 72.
Livius, Ab urbe condita, 9.36.3.
39
Hadas-Lebel, 2004, 11-20.
38
156
III. De latinisatie van Clusium
Vanaf de 4de eeuw v.Chr. veranderde de politieke situatie in Centraal-Italië grondig en werd Rome de
machtigste staat. Dit zorgt ervoor dat Hadas-Lebel in zijn studie van de Etrusco-Latijnse tweetaligheid
nu een tweede fase herkent. Ditmaal is het een eenzijdig proces, waarbij enkel de Etrusken nog het Latijn
aanleerden en niet omgekeerd. Uiteindelijk resulteerde dit in het uitsterven van het Etruskisch 40. Deze
visie lijkt echter al te zeer politiek geïnspireerd. Zo toont de vermelde passage van Livius immers aan
dat Romeinen in de 4de eeuw v.Chr. – de eeuw van de onderwerping van Etruria – nog steeds Etruskisch
gingen leren. Livius geeft ook aan dat nog maar zeer weinig Etrusken toen het Latijn kenden41: het bleef
dus vooral een zaak van de elite en dit bleef ook zo in de 3de en 2de eeuw v.Chr. Behalve voor Caere zou
het wachten zijn tot de 1ste eeuw v.Chr. vooraleer we een echte grootschalige latinisatie zien. Voordien
lijkt het enkel om elites te gaan die, afhankelijk van de context, de geschikte taal aanwendden; een
fenomeen dat we reeds besproken hebben.
Het waren dus waarschijnlijk vooral de leidende elites in de Etruskische steden die het Latijn machtig
waren. Een zekere bredere vertrouwdheid met het Latijn is echter niet uit te sluiten wanneer we de
vermelde bronzen platen met Romeinse rechtsregels in Clusium in acht nemen. Mogelijk was er een
deel van de bevolking dat Latijn kon lezen, maar er zijn alleszins geen sporen dat men er zich ook mee
identificeerde. Zoals gezegd kunnen we alleen voor de necropolis te San Casciano dei Bagni één
inscriptie in het Etruskisch, maar in het Latijnse alfabet, voor 100 v.Chr. dateren (zie infra). Binnen de
Clusinische culturele gemeenschap zelf, lijkt er hier echter nog geen sprake van te zijn. Er lijkt dus
vooral continuïteit te zijn geweest en tweetaligheid bleef – tot in de 1ste eeuw v.Chr. – een verschijnsel
van de elite, waarschijnlijk om pragmatische en politieke redenen, maar voorlopig valt een zekere
aspiratie om zich Romeins te gedragen, nog niet uit te sluiten. Sowieso is het nu wel duidelijk dat het
latinisatieproces niet zomaar uit de lucht kwam vallen, maar deel uitmaakte van een eeuwenlange
interactie die te rekenen valt bij ‘zwakke romanisatie’. Er was al een zekere linguïstische vertrouwdheid
en de stap tussen beide talen was niet per se zo groot als sommige auteurs soms doen uitschijnen.
4. Stimulansen voor latinisatie
Er is hier gesteld dat men bepaalde zaken overneemt omdat het nuttig is voor die specifieke personen
binnen die specifieke context. Taal is hier geen uitzondering op en het is dan ook binnen bepaalde
omstandigheden dat het proces van latinisatie moet gesitueerd worden. Om de stimulansen voor deze
linguïstische omschakeling beter te kunnen inschatten, lijkt het nuttig om allereerst een globaal overzicht
te geven van dit proces in Etruria, en meer specifiek Clusium. Kaimio was de eerste die hierover een
diepgaande studie heeft gemaakt en hij legde dit proces grosso modo vast in de 1ste eeuw v.Chr. voor
Etruria. In het algemeen lijkt het zuiden iets sneller te latiniseren – op het einde van de 2de eeuw en in
het begin van de 1ste eeuw v.Chr. – terwijl Asciano en Volaterrae dit dan weer deden op het einde van
de 1ste eeuw v.Chr. en het begin van de 1ste eeuw n.Chr. Hij bepaalde dat dit proces voor Clusium de
gehele 1ste eeuw v.Chr. in beslag nam42. We zien dus dat deze intensieve fase van overschakeling
ongeveer overal op hetzelfde moment gebeurde, maar er zijn toch belangrijke regionale verschillen; zo
zal Volaterrae ongeveer een eeuw later latiniseren dan Caere. Voorts heeft Benelli dit proces in Clusium
nog verfijnder uitgewerkt. Hij kwam tot de vaststelling dat dit proces voor circa 50 v.Chr. vrij langzaam
op gang kwam en dat het dan bijna uitsluitend over Etruskische inscripties gaat in het Latijnse alfabet.
Pas daarna begonnen de Latijnse inscripties volop voor te komen, maar sommigen hielden nog tot in het
begin van de 1ste eeuw n.Chr. aan het Etruskisch vast. Ten tijde van Tiberius was zowat iedereen
overgeschakeld op het Latijn; toch in de epitafen43.
40
Ibidem, 29-30.
Livius, Ab urbe condita, 10.4.7-11.
42
Kaimio, 1975, 220-221.
43
Benelli, 2009b, 309-311.
41
157
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Deze chronologie zal nog uitgebreider worden uitgewerkt, maar het biedt alvast een ruw framework om
bepaalde vermeende stimulansen voor latinisatie aan te toetsen. Kolonies zijn in het verleden vaak
aangehaald als grote factor in het verspreiden van het Latijn44. Er is al uitgebreid besproken dat men
zich nu vragen stelt bij deze impact45 en bij deze bespreking van de Clusinische kolonie heb ik zelf ook
heel wat bedenkingen gemaakt. De vrij geringe invloed van kolonies wordt snel duidelijk wanneer men
ziet dat er in sommige subregio’s van Etruria al meer dan honderd jaar kolonies waren vooraleer men
ging latiniseren. Bovendien mag men niet vergeten dat de Sullaanse kolonies bestonden uit veteranen
van over geheel Italië en deze zullen zeker niet allemaal Latijn hebben gesproken in het dagelijkse leven.
Sowieso is deze discussie in het kader van dit onderzoek weinig zinvol, aangezien er pas sprake is van
een kolonie in Clusium op het moment dat het latinisatieproces al bijna of zelfs volledig voltrokken was.
Er zal hier dan ook niet verder aandacht aan worden besteed.
In het kader van romanisatie en de bespreking van Romeins interventionisme in het vorige hoofdstuk,
rijst de vraag nu of er een soort bewuste sprachpolitik was vanuit Rome. Er zijn twee passages in de
Romeinse literatuur die mogelijk op een dergelijke houding wijzen. Plinius de Oudere46 spreekt over het
Latijn als een taal met een universeel lot. Dit komt echter vooral door de vergevorderde verovering van
de mediterrane wereld door Rome in zijn tijd. Het getuigt niet zozeer van een concrete Romeinse
houding inzake taalgebruik ten tijde van de verovering, maar eerder van een sterk patriottisme. Valerius
Maximus47 geeft dan weer blijk van een duidelijk linguïstisch nationalisme. Hij stelt dat Romeinen de
Grieken steevast in het Latijn antwoordden en weigerden om het Grieks te gebruiken wanneer ze Griekse
delegaties ontvingen of zelf delegaties stuurden. Dit getuigt veeleer van een soort cultureel
minderwaardigheidscomplex tegenover de Grieken, dan een soort linguïstisch imperialisme. Rome geeft
blijk van een soort linguïstisch protectionisme wanneer ze het oosten ging veroveren. We zien dat dit
verdween vanaf Claudius omdat Rome dan al zodanig machtig was dat het overbodig werd; dit is
wederom een teken dat regionale identiteiten volop toegestaan waren in het Principaat. Uit deze passage
blijkt echter ook dat de Romeinen enkel het Grieks viseerden, maar van de vele Italische talen lijkt er
geen sprake te zijn.
Er is ook een passage die net doet vermoeden dat er helemaal geen sprachpolitik was. Livius48 vertelt
dat Cumae in 180 v.Chr. het Latijn aannam als officiële taal. Livius doet uitschijnen dat dit een zeldzaam
privilege was dat werd verleend door de Romeinse Senaat. Op dat moment was Cumae al een civitas
sine suffragio en als zelfs municipia normaliter geacht werden om hun originele taal te behouden, lijkt
dit zeker zo te zijn geweest voor gewone socii49. De algemene consensus is dan ook dat er niet zoiets
was als een Romeinse sprachpolitik en dat Rome het gebruik van het Latijn hoogstens passief
aanmoedigde50. Er is hier al gesteld dat Rome niet de bedoeling had om haar veroverde gebieden op
cultureel vlak te transformeren en het linguïstische domein lijkt hier geen uitzondering op te zijn
geweest. Men kan zich hierbij ook de bedenking maken dat als Rome al een dergelijk beleid zou gehad
hebben, ze hier alvast voor circa 150 v.Chr. schromelijk in zou gefaald zijn. Het zal pas in de loop van
de 1ste eeuw v.Chr. zijn dat men in Rome een idee begon te ontwikkelen van humanitas, een soort
beschavingsmodel waarbij goed Latijn spreken ook centraal stond. Dit zal echter pas in het vroege
Principaat echt doorbreken en dan nog was dit geen opgelegd beleid, maar een model waaraan men
diende te voldoen indien men wenste te participeren in het Romeinse Rijk.
44
Bv. door: Harris, 1971, 169-186 & Hadas-Lebel, 2004, 32.
Bv. door: Woolf, 2002, 184.
46
Plinius, Naturalis historia, 3.39.
47
Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia, 2.2.2.
48
Livius, Ab urbe condita, 40.42.13.
49
Hadas-Lebel, 2004, 33-36.
50
Harris, 1971, 169.
45
158
III. De latinisatie van Clusium
Het is echter wel waarschijnlijk dat Rome voordien – en zelfs al voor de municipalisatie – wel
verwachtte van de leidende elites van de socii dat ze in de communicatie met Rome goed Latijn spraken.
Het lijkt immers onwaarschijnlijk dat deze contacten in een andere taal zouden zijn verlopen. Gezien de
vele contacten tussen Etruskische en Romeinse elites voor de Romeinse verovering, lijkt dit echter
vooral in een langere evolutie te passen en voort te bouwen op eerdere tendenzen. Het is natuurlijk
waarschijnlijk wel zo dat het vooral de zuidelijkere steden in Etruria waren die van oudsher geregeld
met Rome communiceerden, terwijl steden zoals Clusium dat veel minder deden. Deze beperktere
voorgeschiedenis voor de noordelijke steden is mogelijk één van de redenen waarom het noorden later
latiniseerde. Het Latijn was hier waarschijnlijk minder vertrouwd en men had misschien meer
aanpassingstijd nodig. We zullen dit voor Clusium nog testen doorheen dit onderzoek, maar wanneer
we er bijvoorbeeld de Caecinae bij nemen – maar dit geldt ook voor de Cilnii van Arretium51 – dan zien
we dat ze ondanks deze communicatierol met Rome toch geen enkel spoor nalieten op het lokale vlak
van deze Latijnse kennis voor de municipalisatie, laat staan dat ze ook dagelijks het Latijn spraken
binnen hun eigen stad. Het maakte dus wel deel uit van hun register en via code-switching hanteerde
men het soms wel, maar het bleef waarschijnlijk bovenal oppervlakkig. Deze elite negotiation lijkt dus
enkel gezorgd te hebben voor een zeer beperkte verspreiding van het Latijn onder de lokale elites, zonder
dat deze dat uitdroegen of doorgaven aan de lagere klassen. Gezien de hardnekkigheid waarmee de
Caecinae vasthielden aan hun traditionele funeraire cultuur – ook na de adoptie van het Latijn – lijkt
deze oppervlakkigheid om meer te gaan dan een toegeving naar de lagere klassen toe. De traditie maakte
een inherent deel uit van hun identiteit en er was geen sprake van een ogenblikkelijke self-Romanization.
We zullen nog zien of ditzelfde patroon ook voor Clusium opgaat.
Latinisatie wordt desondanks toch vaak als een proces gezien met sterk politieke implicaties. Dit komt
uiteraard door de timing ervan. In veel gebieden, ook in Etruria, meent men traditioneel dat de
municipalisatie immers een stroomversnelling betekende voor dit proces. De hoofdreden die velen
hiervoor aangeven, is dat men zich dan moest inschrijven in de census met een Romeinse naam. Deze
naam moest voldoen aan de voorschriften, wat betekende dat men maar keuze had uit een select aantal
praenomina en dat ook het gekozen gentilicium moest gekeurd worden door de censor52. Het idee is dan
dat dit op den duur voor een soort interiorisatie zorgde en dat men zich ook met het Latijn en het
‘Romeinse’ ging identificeren53. Dit lijkt aannemelijk, maar er zijn toch een aantal bedenkingen bij te
maken. Zo wijst Kaimio er zeer terecht op dat het niet is omdat men nu een Romeins burger was, dat
men dan ook meteen het Latijn sprak of gebruikte in inscripties. Op dezelfde manier is de afwezigheid
van het Latijn in een epitaaf geenszins bewijs voor een gebrek aan Romeins burgerschap54. Men moest
inderdaad een officiële Romeinse naam aannemen en het zal waarschijnlijk wel zo geweest zijn dat de
officiële instellingen van de municipia nu het Latijn gebruikten, hoewel hier eigenlijk weinig met
zekerheid over geweten is55. Het is dus aannemelijk dat inwoners van municipia zich nu af en toe
moesten aanmelden met een Latijnse naam, maar het lijkt evenzeer waarschijnlijk dat in de eerste jaren
na de municipalisatie deze instellingen vaak nog (deels) in de traditionele taal zullen gefunctioneerd
hebben.
51
Hadas-Lebel, 2004, 30.
Kaimio, 1975, 174.
53
Hadas-Lebel hanteert doorheen zijn werk een dergelijke opvatting en ook Rix vereenzelvigt burgerschap en
taalgebruik vaak met elkaar: bv. Rix, 1963, 396.
54
Kaimio, 1975, 174.
55
Adams, 2003, 758.
52
159
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
We zien dan ook dat veel van deze instellingen de richtlijnen van Rome niet tot op de letter uitvoerden
en vaak nog meer traditionele elementen lieten meespelen dan ze mochten van Rome. De Tabula
Heracleensis van Caesar had dan ook als één van haar doelen om de registratie in de census te
stroomlijnen. Zo bleek men zich nog regelmatig te registreren met namen die niet helemaal conform
waren aan het Romeinse onomastische systeem56. De lokale censores namen het dus niet altijd zo nauw
met de regels en men had zeker aanvankelijk nog vrij veel ruimte om zijn oude naam te verwerken in
zijn nieuwe. De evolutie van de namen in Clusium zal verder in dit hoofdstuk nog uitgebreid worden
bekeken. Het staat alvast buiten kijf dat beide namen voor een lange tijd naast elkaar bestonden57 en het
feit dat pas na circa 50 v.Chr. Latijnse inscripties volop begonnen voor te komen – en hiermee ook de
gelatiniseerde en puur Romeinse namen – lijkt dit dan ook te bevestigen.
Dit brengt ons bij de kritiek van de timing: het is zeker niet zo dat alle socii meteen na de municipalisatie
begonnen te latiniseren. Het vermelde overzicht van Kaimio heeft aangetoond dat sommigen dit al
vroeger deden en anderen dan weer later. Caere stapte bijvoorbeeld op het einde van de 2de eeuw v.Chr.
over op het Latijn, terwijl ze op dat moment zeker al een eeuw het Romeinse burgerschap had, weliswaar
waarschijnlijk sine suffragio58. Voor Clusium en Perusia lijkt dit proces inderdaad de 1ste eeuw v.Chr.
in beslag te nemen, maar voor Clusium was er dus een versnelling na 50 v.Chr. en liep het zelfs nog
door tot in de vroege 1ste eeuw n.Chr., en in Volaterrae begon dit proces pas in de augusteïsche periode.
De gemeenschap in San Casciano dei Bagni binnen de ager clusinus vertoont al de eerste tekenen van
latinisatie voordat men het Romeinse burgerschap kon verwerven. Er is ook al gezegd dat Umbria in
haar geheel in het algemeen vroeger latiniseerde dan Etruria, terwijl deze regio ook pas na de
Bondgenotenoorlog het Romeinse burgerschap kreeg. Er zijn dus enorme lokale verschillen en het
latinisatieproces wordt dus door meer bepaald dan enkel het toekennen van het Romeinse burgerschap,
en dus door Rome. Bovendien is er hier al gesteld dat een relatief groot aandeel van de Italische
bevolking zich waarschijnlijk niet registreerde als Romeins burger in de jaren direct na de
municipalisatie; niet iedereen mat zich dus ogenblikkelijk een Romeinse naam aan.
Hier wordt echter zeker niet ontkend dat de municipalisatie en de noodzaak om zich uiteindelijk een
Romeinse naam aan te meten, geen belangrijke factor was in het latinisatieproces. Deze nieuwe naam
versterkte het nieuwe statuut dat men nu had en men ging zich stilaan meer en meer zien als een
onderdeel van het Romeinse Rijk en vooral van de Italische gemeenschap. Deze naam werd een manier
om deze status concreet uit te drukken en ook in zich te dragen. Het nieuwe juridische statuut werd op
deze manier als het ware op de persoon geprojecteerd. Aanvankelijk werd het waarschijnlijk maar in
zeer beperkte omstandigheden gebruikt, maar het werd wel een facet binnen de identiteit, een facet dat
men waarschijnlijk meer en meer ging aanwenden. Met de volgende generatie na de lex Iulia zal dit
waarschijnlijk een meer vanzelfsprekend onderdeel geworden zijn van de identiteit59, en uiteindelijk ook
van de habitus. Deze naamsverandering speelde dus zeker een belangrijke rol en moet bovenal in
verband worden gezien met bredere socio-politieke veranderingen van die periode. Wanneer we echter
naar de grote chronologische variaties kijken, wordt het duidelijk dat dit niet de enige factor was in het
latinisatieproces.
In het vorige hoofdstuk is er immers al een beeld geschetst van intensieve contacten in Centraal-Italië,
zeker vanaf de 2de eeuw v.Chr. Rome ging hierbij een steeds belangrijkere rol spelen naarmate ze zich
ontwikkelde tot een echte wereldmarkt. De ontwikkeling van de handel, de steden, de wegen, de kunst
en de landbouw in deze periode, zorgde voor een sterke interactie waarbij Rome geleidelijk aan
dominanter werd. Het is dan ook in deze eeuw dat er een soort migratiestroom naar Rome ontstaat,
doordat velen op zoek zijn naar werk in een tijd waarin gronden zeldzamer worden (zie supra)60. Er is
56
Bruun, 1975b, 471.
Kaimio, 1975, 174.
58
Ibidem, 193-196.
59
Benelli, 2001b, 10-14.
60
Roselaar, 2010, 295.
57
160
III. De latinisatie van Clusium
hier gesteld dat dit alles voor Clusium waarschijnlijk nog relatief kleinschalig bleef, maar ook hier zal
Rome een interessante afzetmarkt zijn geweest voor de hoogstaande Clusinische landbouwproducten.
Gezien de centraliteit en politieke dominantie van Rome, is het mogelijk dat het Latijn zich als een soort
lingua franca ontwikkelde bij interregionale contacten. Dit lijkt het meest waarschijnlijk te zijn bij
contacten tussen regio’s waar Latium tussen lag, zoals Etruria en Campania, maar ook bij andere regio’s
is het mogelijk. Zoals gezegd zijn de bronnen echter zeer zwijgzaam als het op het gebruik van taal
aankomt en in het algemeen lijken Romeinse auteurs niet geïnteresseerd te zijn geweest in andere talen61.
Deze evolutie in de 2de eeuw v.Chr. maakte het in ieder geval steeds interessanter om het Latijn te
spreken en met de municipalisatie zal het Latijn ongetwijfeld een sterke impuls hebben gekregen als
lingua franca. Het Latijn werd dus steeds nuttiger en dit bleek in sommige gemeenschappen – niet
toevallig degene die zich het dichtst bij Rome bevonden en hier dus het meest mee in contact stonden –
al sterk het geval te zijn voor de municipalisatie. Het is waarschijnlijk door de ontwikkeling van de Via
Cassia in de ager clusinus dat de gemeenschap in San Casciano dei Bagni zich ontwikkelde en
vervolgens ook vroeger dan elders in Clusium het Latijn aannam, ook al was men nog geen Romeins
burger. In de context van intensief, interregionaal verkeer over deze weg, loonde het om Latijn te kennen
en te spreken en dit regelmatige gebruik kan tot een interiorisatie hebben geleid, zeker gezien het feit
dat dit gebied zoals gezegd nog geen lokale culturele traditie had.
Een element dat mogelijk bijdroeg aan het Latijn als een ontluikende lingua franca, was waarschijnlijk
het Romeinse leger. Ook deze factor wordt vaak aangehaald als één van de grote redenen voor
latinisatie62, maar ook hier geldt de nuancering dat socii al sinds de verovering troepen moesten leveren,
maar dat het toch nog lang zou duren vooraleer men overschakelde op het Latijn. Zelfs na de massale
lichting van troepen tijdens de Tweede Punische Oorlog duurde het voor Clusium nog meer dan honderd
jaar. Het staat alleszins vast dat het Romeinse leger voor een groot deel uit socii bestond. Dit was ook
nodig gezien het waarschijnlijke gebrek aan enthousiasme van Romeinse burgers om mogelijk in het
leger te dienen; we hebben al gezien dat dit mogelijk de daling in de censuscijfers van de 2de eeuw v.Chr.
verklaart. Op deze manier brachten grote aandelen van de volwassen mannen van de socii zeer lange
periodes, makkelijk acht tot tien jaar, door in het leger. Zelfs in de 3 de eeuw v.Chr. werden sommige
legers voor enkele jaren op de been gehouden. Dit zorgde dus voor diepgaand contact, maar het is
belangrijk om te benadrukken dat de socii verdeeld waren in taalgroepen. Het waren dan de centuriones
en de officieren die het Latijn spraken en voor communicatie tussen eenheden moesten zorgen63.
Pfeilschifter stelt dat er op deze manier helemaal geen sprake was van een culturele smeltkroes in het
leger, maar dat de socii juist gescheiden werden64. Voor de Romeinse burgers lag dit anders: zij werden
gemengd met iedereen die in de ager romanus woonde en zo was er wel veel interregionaal contact,
maar dit is uiteraard niet van toepassing op Clusium. Ook in de kampen leefde men per eenheden en
was er dus weinig vermenging tussen verschillende taalgroepen. Het was uiteraard wel mogelijk om
andere groepen op te zoeken, maar het is maar de vraag of men dit interessant vond wanneer er
taalgenoten vlakbij gelegerd waren. Na de municipalisatie veranderde de organisatie van het leger. Het
is mogelijk dat men bleef rekruteren per regio, maar het is waarschijnlijker dat men nu de soldaten door
elkaar ging haspelen, net zoals dit bij de Romeinse burgers voor 89 v.Chr. gebeurde. Dit was ook
praktischer als men legers moest aanvullen: men moest nu niet meer op de taalfactor letten. We zien dat
het leger na 89 v.Chr. nog steeds zeer goed functioneerde en dit lijkt te wijzen op een hoge graad van
integratie gezien de grotere vermenging. Mogelijk kregen nieuwe rekruten dan ook een snelcursus Latijn
als onderdeel van hun training, maar hier is geen bewijs voor. Het Romeinse leger had echter sowieso
een lingua franca nodig en het is logisch dat dit het Latijn was. De goede integratie van de ex-socii in
61
Kaimio, 1975, 101.
Bv. door: Torelli, 1965, 110.
63
Rosenstein, 2012, 88-91.
64
Pfeilschifter, 2007.
62
161
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
het leger lijkt erop te wijzen dat men het Latijn snel machtig werd; of dat er toch alleszins voldoende
personen waren die dit konden binnen de eenheden65.
Rosenstein wijst er echter op dat deze kennis van het Latijn geenszins betekent dat men zich nu ook als
een Romein zag. Socii en later ex-socii wilden vooral erkenning, prestige en buit. Het ging dan ook
eerder om integratie zonder identificatie: de socii bleven zich steeds bewust van hun eigen identiteit66.
Het mag dan wel zo zijn dat het leger een goede administratie had en een specifieke set van
schrijfpraktijken zoals Woolf stelt67, maar het is maar de vraag in hoeverre de gewone soldaat hiermee
effectief in aanraking kwam. Zeker voor de municipalisatie lijkt de verspreiding van het Latijn onder de
socii vrij beperkt te zijn gebleven en was het ook niet echt voordelig om het Latijn te leren als gewone
soldaat. Na 89 v.Chr. lijkt dit sterk te veranderen en zal men veel meer met het Latijn in aanraking
komen. Op deze manier is het Romeinse leger één van de factoren die voor een stroomversnelling zorgde
in de 1ste eeuw v.Chr. en dit was rechtstreeks verbonden met de algemene toekenning van het Romeinse
burgerschap. Het is pas dan dat het leger echt volop nieuwe Latijnsprekenden opleverde; daarvoor leek
dit vrij beperkt hoewel het wel een factor was. Het is evenwel mogelijk dat er tegen 89 v.Chr. al redelijk
wat mensen buiten Latium het Latijn konden spreken en dit zal waarschijnlijk voor een iets soepelere
overgang hebben gezorgd naar het Latijn. Daarnaast is het ook mogelijk dat het maken van carrière in
het Romeinse leger voor een soort identificatie met het Romeinse Rijk zorgde: dit werd immers een bron
van rijkdom en prestige. Het is goed denkbaar dat men hierdoor de rijksideologie en ook de rijkstaal
ging uitdragen.
Er zijn dus meerdere factoren die aanleiding hebben gegeven tot het latinisatieproces. Het gaat niet enkel
om kolonies of burgerschap, maar het is het resultaat van een complexe evolutie in de 2 de en 1ste eeuw
v.Chr. die zich overal anders heeft doorgezet en waardoor er ook overal lokale variaties zijn in het
latiniseren. Het toekennen van het Romeinse burgerschap lijkt dus wel een belangrijke factor te zijn,
maar het is zeker niet de enige en het zijn vooral ook de implicaties ervan – zoals het hervormde leger
– die een grote impact hadden. Er zijn ook factoren eigen aan het einde van de 1ste eeuw v.Chr. die
meespeelden in het latinisatieproces. Zo zal de rijksideologie van Augustus ook het Latijn promoten als
eigenschap van een gecultiveerde persoon en tegelijk als een noodzakelijke voorwaarde voor participatie
in het Romeinse Rijk. Het is dan ook op dit moment dat de concepten van humanitas en latinitas volop
werden ontwikkeld. Dit is een meer expliciete verderzetting van het latent adverteren van het Latijn via
de militaire, politieke en economische structuren van de Romeinse Republiek. Deze boodschap sloeg
blijkbaar aan en de nadruk die er onder Augustus werd gelegd op monumentale inscripties, lijkt door
velen enthousiast te worden overgenomen68.
Er is al gezegd dat dit voor Clusium pas later lijkt te gebeuren aangezien we pas eredecreten zien in de
3de eeuw n.Chr. en we zien bovendien een daling van het aantal inscripties sinds circa 50 v.Chr. Volgens
Benelli is dit te wijten aan een daling van het belang van het funeraire, maar vooral ook aan het feit dat
de meeste inscripties zich nu buiten graven bevonden en dus minder goed zijn bewaard69. Er is eerst een
grondig onderzoek nodig naar de funeraire cultuur in haar geheel, maar deze verklaring lijkt alvast
aannemelijk; we zullen er later nog op terugkomen. In het kader van een nuancering van de rol die het
Romeinse burgerschap speelt in het latinisatieproces, is de hypothese van Meyer over de epigraphic
habit interessant. Ze stelt dat men vooral epitafen opstelde om zijn Romeins burgerschap te tonen, als
een vorm van luxe en een statusobject. We zien zoveel inscripties opkomen onder Augustus omdat hij
het burgerschap sterk uitbreidde en door de algemene toekenning van het burgerschap door Caracalla –
waardoor het geen privilege meer was – ging men dan ook grotendeels stoppen met het produceren van
65
Kent, 2012, 78-83.
Rosenstein, 2012, 92-103.
67
Woolf, 2002, 185.
68
Ibidem, 185-186.
69
Benelli, 2009b, 311.
66
162
III. De latinisatie van Clusium
epitafen. Dit zou dan de sterke daling in het epigrafische corpus van de 3de eeuw n.Chr. verklaren70.
Deze verklaring is echter alleen gebaseerd op epitafen en houdt bovendien geen rekening met
economische factoren. De casestudy van Clusium lijkt ze alvast compleet onderuit te halen: het
Romeinse burgerschap lijkt eerder een achteruitgang van het aantal epitafen met zich mee te brengen,
zelfs als we de minder goede bewaring in acht nemen.
Ook hierop zullen we later nog terugkomen, maar het is voorlopig voldoende om aan te tonen dat
latinisatie geen plotse en monocausale gebeurtenis was, maar een langgerekt proces dat door meerdere
factoren werd beïnvloed. Het immer toenemende belang van het Latijn als lingua franca zorgde er
blijkbaar voor dat het steeds meer aanvaard werd om zich ermee te identificeren en gaandeweg
interioriseerde men het, maar dit nam wel decennia in beslag. Deze ontwikkeling zorgde er ook voor dat
het nuttig werd om deze taal te leren en dat het noodzakelijk werd om ze af en toe te spreken. Afhankelijk
van de context en de voorgeschiedenis, gebeurde dit op de ene plaats sneller dan op de andere. Dit kon
zelfs binnen hetzelfde territorium sterk verschillen, zoals bij Clusium het geval was. Dit stuk diende
vooral als een framework om de analyse van het latinisatieproces te kaderen. Er is hier nog niet te veel
over sociale dynamiek binnen dit proces gesproken; dit is dan ook iets wat een diepgaandere en
concretere analyse van het proces vereist en dit zal dan ook in het volgende stuk aan bod komen.
5. De latinisatie van Clusium
Er is reeds een zeer oppervlakkig overzicht gegeven van het latinisatieproces van Clusium om dit
hoofdstuk wat te kaderen. In dit deel zal hier verder op ingegaan worden een zal de ontwikkeling in de
taal van Clusium in al haar facetten verkend worden. Hierbij zal er allereerst en meer gedetailleerd
overzicht worden gegeven van de verschillende soorten inscripties en de evolutie ervan. Zoals vermeld
zijn er drie grote soorten in het geval van Clusium: Etruskische, Latijnse en tweetalige inscripties. De
tweetalige inscripties kunnen dan nog verder worden verdeeld in ‘echte tweetalige’ en digrafische
inscripties. Deze laatste soort betreft inscripties waarbij beide tekstgedeeltes exact hetzelfde zijn, maar
gewoon in een ander schrift. Het gaat hierbij dus eigenlijk twee keer om een Etruskische tekst, maar ze
is met verschillende tekens geschreven. Deze verdere opdeling is niet zo belangrijk, maar we zien wel
dat de digrafische inscripties ouder zijn en vaak tussen circa 150 en 90 v.Chr. in geheel Etruria
voorkomen volgens Hadas-Lebel71. Benelli, en ik ga met hem akkoord, is echter geneigd om dit wat
later te plaatsen in het geval van Clusium, in het begin van de 1ste eeuw v.Chr.72 Er zijn qua ‘echte
tweetalige’ inscripties 16 voor Clusium en 4 voor Perusia, op een totaal van 27 bekende gevallen voor
Etruria. Daarnaast zijn er 4 – mogelijk 5 – digrafische inscripties voor Clusium, op een totaal van 5 of
6 inscripties73. De tweetalige inscripties zullen alleszins nog verder worden besproken in dit hoofdstuk.
Deze digrafische inscripties – ook al zijn ze erg beperkt – lijken wel het algemene beeld van latinisatie
voor Clusium te bevestigen. Kaimio bepaalde dat men in het algemeen eerst Etruskische inscripties gaat
opstellen in het Latijnse alfabet. Daarna zie je tweetalige inscripties opkomen en uiteindelijk zien we
Latijnse inscripties, eerst nog met Etruskische invloeden en uiteindelijk in puur Latijn74. Dit wil echter
niet zeggen dat dit een soort Romeins Standaardlatijn is: dit latinisatieproces is bovenal een regionaal
gebeuren waarbij oude tradities een belangrijke rol speelden, niet alleen in het verloop van het proces,
maar ook in de uitkomst ervan. Zo konden er bepaalde tussenvormen ontstaan die geïnstitutionaliseerd
raakten en zo een regionalisme konden vormen. Vaak verdwenen deze weer vrij snel75, maar het eerder
70
Meyer, 1990, 74-96.
Hadas-Lebel, 2004, 353.
72
Persoonlijke correspondentie met Enrico Benelli.
73
Hadas-Lebel, 2004, 352-359.
74
Kaimio, 1975, 189.
75
Adams, 2003, 183.
71
163
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
vermelde voorbeeld van vrouwelijke praenomina die weer opkwamen in de 2de en 3de eeuw n.Chr. in
Clusium, toont aan dat dit vaak nog latent kon aanwezig blijven. Het latinisatieproces heeft vrij veel tijd
in beslag genomen in Clusium, waardoor er meer kansen waren voor beide talen om elkaar te
beïnvloeden. Deze vele tussenvormen zullen verder nog besproken worden.
De evolutie in Clusium beantwoordt dus ongeveer aan het ideaaltype zoals Kaimio dat uiteenzet. We
moeten ons wel realiseren dat het aantal tweetalige inscripties bijzonder beperkt is wanneer we kijken
hoeveel andere er zijn. We hebben dus meer dan 3.000 inscripties voor Clusium, waarvan er maar 16
echte tweetalige inscripties zijn. Het belang van deze laatste teksten mag dus niet overschat worden en
het blijven vooral uitzonderingen76. Bovendien gaat het ook steeds om inscripties met een naam in een
Etruskische en een Latijnse variant. Deze inscripties hebben dus wel een belangrijke sociale en
onomastische waarde, maar in een grootschalige analyse van latinisatie zijn ze hier niet zo belangrijk.
In de loop van de 1ste eeuw v.Chr. schakelde men dus over van het Etruskisch op het Latijn, maar we
zien dat sommigen zelfs nog in de vroege 1ste eeuw n.Chr. het Etruskisch bleven gebruiken. In de eerste
helft van de 1ste eeuw v.Chr. gebruikten de meeste inwoners van Clusium van wie we een epitaaf hebben,
nog het Etruskisch. Soms gebruikte men hierbij wel al de Latijnse tekens, maar er waren nog maar
weinig echte Latijnse inscripties. Het midden van deze eeuw vormde dan een soort kantelpunt en vanaf
dat moment kwamen Latijnse inscripties veel meer voor. In zekere zin kunnen we dus stellen dat de
grootschalige latinisatie van Clusium ongeveer dan begon77. We zullen nog uitgebreider zien wie dan
als eerste latiniseerde.
Er zijn natuurlijk steeds uitzonderingen op dergelijke veralgemeningen. Voor Clusium lijkt zich dit op
geografisch vlak echter te beperken tot San Casciano dei Bagni. Er is al op gewezen dat de onderzoekers
van dit recent ontgonnen gebied Latijnse inscripties menen te herkennen die van voor circa 90 v.Chr.
dateren. Het is hier echter nodig om dit onderzoek kritisch te bespreken, aangezien de resultaten ervan
enigszins betwijfelbaar zijn. Ze delen de inscripties op in drie grote groepen: Etruskische taal en tekens
(circa 200-150 v.Chr.); Etruskische taal in Latijnse tekens (circa 150-100 v.Chr.); Latijnse taal en tekens
(circa 100-50 v.Chr.)78. Deze chronologie verschilt dus vrij sterk van degene voor de kern van de stad
Clusium. Deze datering – grotendeels gebaseerd op de geassocieerde grafgiften van de funeraire
containers – lijkt echter niet helemaal te kloppen en het illustreert meteen ook dat het hebben van
geassocieerde grafgiften niet automatisch tot een waterdichte datering leidt79. Deze graven hebben
immers – in tegenstelling tot het gros van de Clusinische graven – nog redelijk wat van de originele
grafgiften in situ bewaard. De onderzoekers hebben vervolgens een relatieve chronologie van de
funeraire containers opgesteld en die dan gelinkt aan de chronologie van de grafgiften (in dit geval
verschillende ceramieksoorten). Hierbij dateert men de funeraire containers die bij bepaalde
ceramieksoorten horen, echter steeds een pak vroeger dan de ceramiek zelf. Dit lijkt vreemd, aangezien
deze soorten containers best later kunnen gedateerd worden (zie infra) en deze datering ervan uitgaat
zorgt dat er blijkbaar geen grafgiften werden geplaatst bij de begrafenis zelf, maar alleen meer dan een
generatie later. De logische optie lijkt dan ook om de datering op te schuiven en het was Benelli die me
erop wees dat men inderdaad steeds de vroegste datering heeft gekozen binnen een vernauwd
tijdsinterval. Hij meent dat er slechts één Etruskische inscriptie in Latijnse tekens is die met enige
zekerheid rond 100 v.Chr. kan gedateerd worden, maar een iets latere datering is ook hier niet uit te
sluiten80.
76
Langslow, 2012, 292.
Benelli, 2001a, 256-257.
78
Maggiani, 2014, 54-55.
79
De problemen in verband met het dateren aan de hand van grafgiften wordt uitvoerig besproken door Roth:
Roth, 2012, 81-90.
80
Persoonlijke correspondentie met Enrico Benelli.
77
164
III. De latinisatie van Clusium
Dit geval toont aan dat dateren bovenal
een moeilijke zaak is en dat men dus goed
moet opletten hierbij, ook wanneer er
grafgiften en een archeologische context
voorhanden is. Sowieso lijkt deze
gemeenschap wel een uitzondering te
vormen binnen de ager clusinus en er zijn
reeds redenen aangehaald waarom dit zo
is. Door haar geïsoleerde ligging ten
opzichte van de rest van de ager en het
gebrek aan lokale tradities, zal men
sneller het Latijn – dat veelvuldig
aanwezig was door de Via Cassia –
overgenomen hebben en zich er ook mee
geïdentificeerd hebben. Dit toont meteen
aan dat totaal verschillende contexten en
voorgeschiedenissen ook tot totaal
verschillende resultaten leiden. Ook hier
lijkt het toekennen van het Romeinse
burgerschap wel een belangrijke rol te
hebben gespeeld, maar de chronologie
suggereert dat dit eerder een bestaande
evolutie kracht heeft bijgezet.
Er zijn ook uitzonderingen binnen
families inzake latinisatie. Het is hier niet
de bedoeling om dit zeer uitgebreid te
bespreken, maar enkele concrete Beschreven tegel van de necropolis te San Casciano dei Bagni. De
bijhorende assenkist van terracotta geeft een goed idee van de
voorbeelden tonen hoe families nu verhoudingen tussen beide objecten (Salvini, 2014, pl. 4).
overstapten op het Latijn. Veel families
vertonen een vrij rechtlijnig patroon. Zo zijn de personen die achter de inscripties CIE 2721 en 2722
schuilen, een vrij typisch voorbeeld. De vader heeft een inscriptie in het Etruskisch en zijn zoon heeft
een Latijnse epitaaf, met vermelding van de tribus81. Maar er zijn ook veel uitzonderingen hierop: zo
zijn er voorbeelden van kinderen wiens naam in het Etruskisch staat terwijl hun moeder een epitaaf in
het Latijn had (CIE 1075 en 1079) en er zijn ook twee broers die een verschillende taal hadden voor hun
epitaaf (CIE 3057 en 3058)82. Deze afwijkende keuzes zeggen mogelijk meer over de naaste verwanten
en hun voorkeuren dan over het eigen standpunt, maar deze voorbeelden tonen aan dat men in de private
sfeer van een tombe (men mag niet vergeten dat het latinisatieproces zich hoofdzakelijk hier afspeelde
wat onze perceptie en bronnen betreft) de mogelijkheid had om tegen de rest van de familie in te gaan
en dat er hierin redelijk wat vrijheid was.
We zien dat er in Clusium vrij weinig tombes zijn met zowel Etruskische als Latijnse inscripties, terwijl
er uiteraard veel zijn met enkel één van beide talen. In andere steden zien we deze ‘gemengde’ tombes
veel meer terug. Zo heeft Kaimio er voor Perusia veel van dit type opgelijst; deze tombes beslaan dus
de periode van de taalshift. Die van de gens Rufia is een uitstekend voorbeeld: 5 van de 39 inscripties
zijn Latijns en 1 is tweetalig. De tombe werd gebruikt van de 3de eeuw v.Chr. tot het midden van de 1ste
eeuw v.Chr. (zoals gezegd werd de stad quasi vernietigd in 40 v.Chr.). Ook de tombe van de Volumnii
vertoont een patroon van gestage latinisatie. Voor Volaterrae kan de tweede tombe van de Caecinae als
voorbeeld gelden: hier vinden we 14 Etruskische en 4 Latijnse inscripties terug. Clusium heeft minder
81
82
Harris, 1971, 181.
Kaimio, 1975, 209.
165
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
van deze tombes: zo is er de tombe van Macciano waar er 2 Etruskische en 16 Latijnse inscripties zijn
gevonden. De grootmoeder – die een vrijgelatene is – heeft een inscriptie in het Latijnse alfabet, maar
in de Etruskische taal, terwijl de moeder ook het Latijnse alfabet en Etruskische taal gebruikte, maar de
dochter de Etruskische taal en alfabet. De dochter stierf mogelijk zeer vroeg, voor de andere twee, wat
dan deze terugkeer naar het Etruskische schrift zou verklaren. Een afwisseling en terugkeer binnen
dezelfde familie is echter mogelijk zoals we hebben gezien en ze had mogelijk nog twee zonen die ook
volledig in het Etruskisch werden herdacht83. Het gaat hier echter om een soort collectief graf en deze
Latijnse inscripties behoren vooral aan immigranten toe en getuigen dus van een vrij trage latinisering
voor circa 50 v.Chr. (zie infra). Andere voorbeelden voor Clusium zijn de tombes met inscripties CIE
1005-1017 en CIE 1329-1331 & 1433-1434 & 1557-1558; beiden hebben zowel Etruskische als Latijnse
inscripties84. Deze tombes blijken ook niet toe te horen aan de elite zoals Benelli die definieerde voor
Clusium85.
De precieze aard van dit latinisatieproces zal verder nog gedetailleerder worden uitgewerkt, maar het
lijkt er alleszins op dat de elite in Clusium alvast minder vroege tekenen van latinisatie vertoonde dan
in Perusia of Volaterrae (binnen hun respectievelijke relatieve chronologieën). Alvorens we dieper in
zullen gaan op de waarde van onomastiek voor deze studie, zal er even worden stilgestaan bij de
verschillende dragers waarop de besproken inscripties voorkomen. Er zijn enkele inscripties die op de
buitenmuren van tombes staan, maar het absolute merendeel van de hellenistische inscripties bevond
zich in het graf. Deze epitafen maken dan deel uit van urnen (in allerlei vormen en materialen, zie infra)
of de tegels die nissen voor urnen afsluiten. Het is dan ook logisch dat wanneer het aantal tombes en
funeraire containers in de 1ste eeuw v.Chr. sterk terugliep, het aantal inscripties dat ook deed. Zoals
gezegd is dit deels te wijten aan een verminderde productie, maar vooral ook aan een meer sporadische
bewaring omdat deze inscripties minder beschermd waren buiten tombes. Hoe we deze evolutie moeten
interpreteren, is uiteraard één van de hoofdvragen van dit onderzoek en zal op het einde moeten blijken.
In dit hoofdstuk zal er nog niet te diep worden ingegaan op de funeraire containers, maar gezien de
nauwe band met inscripties zal er toch al naar verwezen worden.
5.1 Onomastiek en sociale geschiedenis
5.1.1 De naamsvorm in Clusium
Gezien de aard van de Clusinische epitafen – doorgaans gaat het enkel om een naam – is het geen
verrassing dat onomastiek steeds een belangrijke rol heeft gespeeld in het onderzoek naar de stad. De
Etrusken hadden dan ook een vrij uitgebreide naam die zich bovendien ideaal leent tot het leggen van
allerlei familiale banden. Er zijn ook redelijk wat overeenkomsten met de Romeinse namen. Zo zien we
dat ook de Etrusken een soort drieledige naam kenden: vanaf de 5de eeuw v.Chr. nam men ook een
cognomen aan, in aanvulling op het praenomen en gentilicium, hoewel ook hier dit cognomen in de
hellenistische periode niet zo vaak voorkwam. Dit zal de overstap naar een Romeinse naam
waarschijnlijk vergemakkelijkt hebben, maar bij de Etrusken stond het cognomen wel meteen na het
gentilicium en niet op het einde van de naam zoals bij de Romeinen. Etrusken gebruikten tevens een
patronymikon, maar in tegenstelling tot de Romeinen hadden ze ook een matronymikon en gamonymikon
tot hun beschikking. Het matronymikon duidt de moeder van de desbetreffende persoon aan, in de
genitief. Hierbij ging het doorgaans om het gentilicium van de moeder maar ook het praenomen was
mogelijk, want in tegenstelling tot de Romeinen beschikten de Etruskische vrouwen wel steeds over een
praenomen.
83
Hadas-Lebel, 2004, 300.
Kaimio, 1975, 207-211.
85
Benelli, 2009a, 135-160.
84
166
III. De latinisatie van Clusium
Dit matronymikon was erg belangrijk bij de Etrusken, veel meer dan het patronymikon dat veelal
facultatief was en minder vaak voorkwam. Afstamming via de vrouwelijke lijn was erg waardevol voor
de Etrusken. Het gamonymikon komt alleen bij de vrouw voor en verwijst naar de echtgenoot. Het
Etruskische onomastische systeem is bovenal gekenmerkt door een grote mate van flexibiliteit en al
deze naamsvormen kwamen dan ook niet altijd voor, toch niet in de epitafen86. Het is hier niet de
bedoeling om een volledig overzicht te geven van de latinisering van Etruskische namen, maar om er
enkele belangrijke elementen uit te lichten. Een kleine opmerking bij de rest van dit onderzoek, is de
schrijfwijze van Etruskische praenomina. Er is weinig consensus hierover, onder andere of dit nu met
of zonder hoofdletter moet geschreven worden. Om de leesbaarheid te verhogen en om niet de indruk te
wekken dat Etruskische namen minder waard zijn dan de Romeinse, zal ik hier wel hoofdletters
gebruiken; maar beide schrijfwijzen zijn mogelijk.
Het is mogelijk dat de namen ook bij de Etrusken werden gecontroleerd, net zoals de Romeinen dat
deden, en dit valt vooral af te leiden uit het beperkt aantal praenomina dat we zien. Zo worden er maar
vijf mannelijke praenomina echt frequent gebruikt in Clusium: Arnth, Aule, Vel, Larth en Laris. Deze
maken maar liefst 96% van alle Clusinische praenomina bij de mannen uit. Daarnaast zijn er nog vier
minder populaire namen en tien archaïsche namen. Doorheen de hellenistische periode komen daar dan
ook nog enkele Italisch-geïnspireerde namen bij. Acht daarvan hebben een Latijns equivalent: Marce,
Cae, Laucie, Tite, Nae, Thefri, Pupli en Cuinte. Het valt op dat Clusium zeven van deze namen overnam
en vooral Cae kwam erg veel voor. Het Latijnse equivalent hiervan is Gaius, dat gezien werd als een
archetypische Romeinse naam. Men moet hier wel mee oppassen aangezien Cae evengoed van
Sabellische oorsprong kan zijn en dus niets te maken kan hebben met het Latijn. Op een gelijkaardige
manier is het niet per se zo dat de Cicu-tak van de Sentinate/Seiante familie uit Clusium en de Velimna
familie uit Perusia families zijn die zich sterk alliëren met Rome omdat ze relatief gezien veel van deze
Italische praenomina gebruiken. Hadas-Lebel maakt deze kanttekening, maar interpreteert dergelijke
namen vervolgens toch als een duidelijk teken van romanisatie in de klassieke zin van het woord87.
Wanneer we echter de evoluties van Italische interactie en lokale continuïteit in acht nemen zoals ze in
het vorige hoofdstuk zijn geschetst, lijkt het minstens even aannemelijk dat het om meer algemene
Italische invloed gaat. Alleen de namen Cuinte en Pupli (van respectievelijk Quintus en Publius) zouden
rechtstreeks uit het Latijn komen en na de lex Iulia in Noord-Etruria verschijnen, maar Cuinte komt
slechts één keer voor in Clusium en Pupli misschien ook één keer88. Het valt natuurlijk wel op dat beide
vermelde families bij de absolute elite van hun stad hoorden en in het kader van elite negotiation is een
zekere toenadering tot Rome zeker mogelijk. Het feit dat deze namen vrij algemeen in Centraal-Italië
voorkwamen, duidt mogelijk op het culturele compromis waar Terrenato over sprak (zie supra). Ze
konden misschien als Romeins gezien worden, maar dit moest zeker niet zo zijn: zo kon het evengoed
om een teken van regionale en interregionale banden tussen vooraanstaande families hebben gegaan.
Een verdere analyse van de funeraire cultuur is nodig om te weten of het inderdaad op een zekere
affiliatie met Rome duidt.
Naast de selecte groep van praenomina wijzen de epitafen echter niet meteen op een regulering van de
namen in Clusium. Complete naamvormen zijn namelijk zeldzaam, maar komen wel vooral in het
noorden voor. Voor het geheel van Etruria komt het patronymikon ongeveer in 40% van de namen voor,
het matronymikon bij 45% van de mannen en 23% van de vrouwen, het gamonymikon bij 45% en het
cognomen bij 16%89. Het valt dus meteen op dat het cognomen niet zo populair was in Etruria, terwijl
het matronymikon dat wel was. Het is uiteraard niet omdat ze slechts bepaalde delen van hun naam
gebruikten in epitafen – mogelijk om de kosten te drukken – dat dit ook betekent dat hun officiële naam
ook zo flexibel kon gekozen worden. Het wijst er alleszins wel op dat als de Etruskische naam ook een
86
Kaimio, 1975, 113-117.
Hadas-Lebel, 2004, 174-181.
88
Ibidem, 290.
89
Kaimio, 1975, 160.
87
167
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
teken van burgerschap was – zoals Rix suggereerde90 – dat de Etrusken dit veel minder lijken
uitgedragen te hebben dan de Romeinen, voor wie de naam steevast een bron van trots was. Zoals gezegd
weten we echter niets over het Etruskische burgerschap en het is dan ook erg moeilijk om hierover
uitspraken te doen. Hierdoor is het pure speculatie om een soort controle op de namen voor te stellen,
maar het lijkt wel mogelijk.
5.1.2 Het doorleven van onomastische tradities
Op onomastisch vlak lijken twee elementen typisch Etruskisch te zijn in de 2 de en 1ste eeuw v.Chr.: het
vrouwelijke praenomen en het matronymikon. Rome kende enkel het vrouwelijke praenomen van deze
twee naamsvormen en in deze periode was het al een tijdje verdwenen. Laat ons eerst kijken naar dit
naamsonderdeel. Het was dus de gewoonte in Etruria om zowel mannen als vrouwen een individuele
naam te geven, maar vanaf de 3de eeuw v.Chr. kwam de vrouwelijke naam minder frequent voor. Dit
lijkt deel uit te maken van een bredere achteruitgang van de positie van de vrouw, wat zich evenzeer
uitte in een meer achtergestelde positie in de afbeeldingen van koppels. Paradoxaal genoeg lijken
vrouwen wel relatief gezien steeds meer voor te komen in Etruskische tombes in deze periode91. HadasLebel stelt dat deze negatieve ontwikkeling voor de vrouw te wijten is aan directe Romeinse invloed92.
Mij lijkt het echter – gezien deze vroege datering – waarschijnlijker dat het te wijten is aan een meer
algemeen hellenistische invloed. Het is immers zo dat ook de Grieken de Etrusken verweten dat ze
verwijfd waren en hun vrouwen te veel vrijheid gaven. Zo bekritiseerde Theopompus van Chios 93 de
Etruskische vrouwen al in de 4de eeuw v.Chr. omdat ze naakt sportten met mannen, bij banketten naast
vreemde mannen lagen en met iedereen seksuele betrekkingen hadden en ze kinderen opvoedden zonder
zeker te zijn wie hun vader eigenlijk was. Deze kritiek lijkt overdreven, maar ze werd in zekere mate
later door Livius94 herhaald en het was dus duidelijk dat Etruskische aristocraten die aan een zeker
hellenistisch ideaal wilden voldoen, hun vrouwen een andere rol moesten geven. Mijns inziens moet de
verklaring van het geleidelijk afnemen van het vrouwelijke praenomen vooral hier worden gezocht,
zeker wanneer we de zeer geringe Romeinse invloed op de andere domeinen bekijken. Hier zullen we
nog op terugkomen.
Maar deze vrouwelijke namen verdwenen echter niet in de 3de eeuw v.Chr., ook niet wanneer de
Etrusken overstapten op Latijnse inscripties. Zo zien we 70 Etruskische vrouwen met een praenomen in
de Latijnse inscripties. De meeste hiervan komen in Clusium en Perusia voor (respectievelijk 49 en 17),
wat geen wonder is gezien het overwicht van deze steden in de Etruskische inscripties. Doorheen de 1ste
eeuw v.Chr. zien we wel dat dit naamsonderdeel in verdere mate ging latiniseren, waarbij men soms
ook oude Latijnse vrouwelijke praenomina aannam95. Soms verwerkte men dit praenomen in de rest
van de naam om het toch enigszins te sparen. Voor geheel Etruria zijn zes gevallen bekend waarbij men
het praenomen ging gebruiken als matronymikon en zes gevallen waarbij men het als cognomen ging
gebruiken. Uiteindelijk verdween het vrouwelijke praenomen praktisch uit de epigrafie96. Dat het echter
nog niet cultureel dood en begraven was, blijkt toen het weer beperkt opkwam in de 2de eeuw n.Chr. in
Clusium (zie supra).
90
Rix, 1963, 396.
Nielsen, 1989, 61-62.
92
Hadas-Lebel, 2004, 205.
93
Theopompus in Athenaeus, Deipnosophistae, 12.517.
94
Livius, Ab urbe condita, 1.57.
95
Kaimio, 1975, 162-163.
96
Hadas-Lebel, 2004, 331.
91
168
III. De latinisatie van Clusium
Hiernaast is het matronymikon evenzeer een interessant geval van een doorlevende Etruskische traditie.
In tegenstelling tot het vrouwelijke praenomen, had Rome hier absoluut geen traditie in en het was het
patronymikon dat daar steevast aanwezig was. In Etruria zijn er meer dan honderd Latijnse epitafen die
een matronymikon vermelden in een bepaalde vorm. Deze komen wederom vooral uit Clusium en
Perusia en het lijkt erop dat men dit element sneller liet vallen in het zuiden. Daarnaast zien we ook een
tiental epitafen met een matronymikon buiten Etruria. Deze behoren allemaal toe aan gemigreerde
Etrusken die hun culturele praktijken dus gewoon hebben voortgezet, soms nog tot in de 2de eeuw
n.Chr.97. Het matronymikon bleef men dus veelvuldig gebruiken en dit op verschillende manieren.
Kaimio heeft dit uiteengezet voor de Etrusco-Latijnse inscripties van geheel Etruria: dit zijn inscripties
waar elementen van beide talen in voorkomen. Het gaat dus om Etruskische inscripties met Latijnse
invloed en omgekeerd, maar ook om tweetalige inscripties.
Het oudste type matronymikon, waarbij het matronymikon het gentilicium van de moeder is en in de
Etruskische genitief wordt gebruikt, kwam 33 keer voor, allemaal in Clusium. Het gebruik van de
Latijnse ablatief in het matronymikon is frequenter, maar het kwam wel minder voor in Clusium: slechts
één zeker geval en vijf twijfelgevallen. Dit type kwam wel voor in Perusia: vijf keer zeker en twee keer
twijfelachtig. Daarnaast was het ook mogelijk om bij het Etruskische matronymikon het Latijnse
(g)natus te voegen: dit kwam 20 keer voor, waarvan 11 in Clusium en 9 in Perusia. Het meest
voorkomende type is echter de combinatie van het matronymikon in de Latijnse ablatief met natus.
Hiervan zijn er er in totaal 73 gevallen bekend, waarvan 56 voor Clusium en 15 voor Perusia. Het valt
bij deze laatste vorm op dat deze namen overigens zeer goed Latijn zijn en in 56 van de gevallen een
patronymikon bevatten98: het was dus niet uit ontwetendheid dat men dit oude Etruskische element liet
optekenen in de epitaaf, maar het was een bewuste keuze. Dit illustreert hoe men oude, regionale
identiteitsaspecten behield, waarschijnlijk omdat het in dit geval een belangrijk onderdeel van hun
cultuur en besef van afstamming was geworden. Het ging dus niet zomaar om het blindelings overnemen
van de nieuwe Romeinse namen, maar men approprieerde de vorm en betrok de eigen tradities erbij.
Het lijkt meer dan waarschijnlijk dat Etrusken het matronymikon niet mochten registreren in de census
(zeker in de volle 1ste eeuw v.Chr.) en dit illustreert dat we de namen in epitafen niet mogen
vereenzelvigen met hun officiële naam.
Een laatste interessant onomastisch element is het patronymikon. Dit element was blijkbaar erg
facultatief in Etruria en kwam minder vaak voor dan het matronymikon. In de 2de en 1ste eeuw v.Chr.
werd het echter populairder. Dit werd vaak gezien als een teken van Romeinse invloed, maar het is
belangrijk om te benadrukken dat het patronymikon het matronymikon niet verving. Het gaat hier dus
niet zozeer om het omzetten van een Etruskische naam in een Latijnse, maar eerder om het
complementeren ervan. Dit wordt verder geïllustreerd door de manier waarop het patronymikon vaak
ging voorkomen. Zo zien we dit in Etruskische inscripties van de 1ste eeuw v.Chr. soms gecombineerd
worden met het Etruskische clan. Dit is een letterlijke vertaling van het Romeinse patronymikon met
filius en is technisch gezien geen correct Etruskisch en dus een zeer laat verschijnsel. Omgekeerd zien
we dat men in Latijnse inscripties de naam van de vader in de ablatief plaatste en combineerde met filius,
terwijl dit geen correct Latijn is. Beide ‘tussenvormen’ werden een soort regionalisme en raakten zo
geïnstitutionaliseerd. Dit kwam echter vooral in Caere voor, waar er al van in de 2 de eeuw v.Chr. een
sterke Latijnse invloed was, maar overal elders in Etruria zien we het ook sporadisch opduiken99.
De sterke vermenging met oude tradities en gebruiken doet vermoeden dat het niet zozeer om selfRomanization ging, maar om een krachtiger benadrukken van een meer inclusieve notie van afstamming
en familiale banden. Zoals zal blijken, is dit een algemene trend in de 2de en 1ste eeuw v.Chr. en we zien
het ook terug in de Clusinische tombes en funeraire containers. Het inleidende citaat van dit hoofdstuk100
97
Ibidem, 341.
Kaimio, 1975, 165-166.
99
Adams, 2003, 287-292.
100
Persius, Saturae, 3.28.
98
169
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
toont aan dat dit nog tot in de Keizertijd belangrijk bleef en dat veel Etruskische aristocraten hun
afstamming expliciet uitdroegen. Deze personen – en mogelijk bij uitbreiding de rest van de bevolking
– wilden zich dus niet omvormen tot Romeinen, maar incorporeerden Romeinse gebruiken in hun eigen
tradities. Op deze manier interioriseerde men de notie van het ‘Romeinse’ en werd de identiteit
getransformeerd. Regionale en lokale identiteitsfacetten verdwenen dus niet, maar werden nu gewoon
anders geuit.
5.1.3 Het Romeinse burgerschap en de dubbele namen
Het aanpassen van de Etruskische namen bouwde deels verder op een eeuwenlange traditie van
onomastische evolutie (net zoals die er ook in Rome was), maar werd in deze periode uiteraard ook
gestimuleerd door de toekenning van het Romeinse burgerschap en de bijbehorende noodzakelijkheid
om een Romeinse – of toch alleszins Romeins klinkende – naam te verzinnen. Hierdoor hanteerde men
waarschijnlijk een tijdlang twee namen: de oude die men in het dagelijkse leven gebruikte en de
Romeinse die waarschijnlijk alleen bij officiële aangelegenheden werd aangewend. Er lijkt geen vaste
manier te zijn geweest om een Etruskische naam om te zetten in het Latijn. Op het vlak van cognomina
was men uiteraard vrij om eender welke naam te kiezen, maar het gentilicium moest wel min of meer
gepast worden gevonden door de censores. Vaak koos men dan een naam die fonetisch gelijkaardig was,
maar soms niet geschikt om in het Latijn te schrijven. Wanneer men dan volledig overschakelde op het
Latijn verdwenen deze gentilicia dan ook vaak voor een versie waarvan de wortels wel aangepast waren,
maar dit was dan toch dikwijls een oorspronkelijk Etruskische naam met een Romeins vernislaagje. Men
kon uiteraard ook meteen voor een volledig Romeins klinkende naam kiezen, desnoods één met dezelfde
etymologische betekenis101. In de praktijk zien we echter dat de meeste Latijnse gentilicia in Clusium
een rechtstreekse Etruskische tegenhanger hebben: 43 van de 68. Bovendien hebben slechts 9 gentilicia
hiervan geen enkele band met Etruskische namen102. Men lijkt dus vooral voor continuïteit van de eigen
traditie en afstamming te hebben gekozen.
Wat de praenomina betreft, was er veel minder keuze. Rome had immers een selectie van 18
Bürgerpraenomina (in de terminologie van Rix103) waartussen men moest kiezen en de facto koos men
eigenlijk uit 11 namen. Zoals gezegd hadden sommige van deze namen een meer algemeen Italische –
en dus ook Etruskische – tegenhanger en in de meeste gevallen lijken deze personen dan ook hiervoor
te hebben gekozen. Zo veranderde men Aule meestal in Aulus, maar er is ook één persoon die
bijvoorbeeld voor Gnaeus koos104. Larth werd meestal omgezet in Lucius, mogelijk omdat ze beiden
met l. werden afgekort in inscripties. Er waren dus een aantal vaste associaties en men koos het liefst
een praenomen dat fonetisch dicht bij de oude naam lag, maar er waren dus ook veel uitzonderingen105.
Door een Romeins equivalent te kiezen voor het praenomen, kon men toch voor enige continuïteit
zorgen. Aangezien de keuze van het cognomen vrij was, kon men het oude praenomen of gentilicium
hierin verwerken om het zo toch enigszins te bewaren. Velen kozen ervoor om hun oude cognomen
letterlijk te transcriberen in het Latijn, maar aangezien het cognomen niet zo veel voorkwam in Clusium
(toch niet in de epitafen), moesten velen er één verzinnen. Dit kon dan een typisch Romeins cognomen
zijn, maar er waren ook veel algemeen Italische namen die werden gebruikt. Een andere manier om de
regionale aspecten van de identiteit te laten blijken, was een etnisch cognomen: in Etruria namen
ongeveer 15 personen Tuscus of Etruscus aan als cognomen106.
101
Benelli, 2001a, 258.
Kaimio, 1975, 210.
103
Rix, 1956, 171-172.
104
Kaimio, 1975, 174.
105
Hadas-Lebel, 2004, 365.
106
Ibidem, 340.
102
170
III. De latinisatie van Clusium
In deze periode zien we dat veel historische/mythische Etrusken dergelijke naamsveranderingen en
dubbele namen (Etruskisch en Latijns) werden toegeschreven, waaronder Tarquinius Superbus. Het is
onzeker in welke mate men hier in Etruria de nadruk op legde, maar mogelijk fungeerden dergelijke
figuren als een soort legitimatie voor de naamsverandering, zeker voor de elite107. Het is nu de vraag of
men in het dagelijkse leven ook de naam gebruikte die vermeld stond in de epitaaf. Dit lijkt
waarschijnlijk gezien het private karakter van de inscripties in deze periode, maar we kunnen hier
uiteraard niet zeker van zijn. Dit verschijnsel van dubbele namen komt uiteraard het beste tot uiting in
de tweetalige inscripties en dit zal daar dan ook verder behandeld worden.
Men kon ook een Romeinse naam kiezen om zo een politiek statement te maken. Zo zien we dat Arnth
Unata, lid van de oude Clusinische elite, zijn gentilicium in een tweetalige inscriptie op zijn urne
veranderde in Otacilius108. Zijn oude naam behoorde tot een klasse van gentilicia die zeer moeilijk
rechtstreeks te vertalen zijn in het Latijn (vooral in Clusium en Volsinii geattesteerd), dus een equivalent
was sowieso moeilijk te vinden, maar de keuze voor Otacilius lijkt ook politiek gemotiveerd te zijn. Hij
gebruikte immers ook het zeldzame praenomen Manius, dat zeer populair was bij de senatoriale gens
Otacilia in Rome. Dit verbindt de Unata uit Clusium mogelijk met de Otacilii, die bondgenoten waren
van Pompeius109. Een dergelijke alliantie lijkt niet zo vreemd wanneer we het eredecreet aan Pompeius
van Clusium in acht nemen. Het omzetten van een Etruskische naam in een Latijnse kon dus op diverse
manieren gebeuren en er was geen vast patroon. Toch lijken de meesten voor zoveel mogelijk
continuïteit te hebben gekozen, maar ook dit kon zich op meerdere wijzen uiten.
Dit maakt dat afwijkingen van een zekere standaardnaamformule (voor zover die er was in de regio)
niet per se een teken zijn van een algemene en wijdverspreide fusie van deze talen en bijbehorende
naamformules, maar juist de enorme diversiteit aantonen waarmee men zich de nieuwe cultuur
toeëigende110. Het gaat niet om het vervangen van de ene identiteit door de andere, maar om een
geleidelijke mutatie van de identiteit met interactie tussen de verschillende facetten. Bovendien lijkt het
doorleven van oude tradities en namen – desnoods in een aangepaste vorm – eerder een logische keuze
te zijn dan een openlijk statement. Het min of meer letterlijk overzetten van de oude naam in de nieuwe
taal lijkt een voor de hand liggende optie te zijn en is dus niet per se enorm betekenisvol. In deze optiek
lijkt een radicale naamsverandering veeleer significant te zijn, maar ook hier is het moeilijk te
achterhalen of dit nu een statement signaleert, of gewoon een oude naam die niet goed over te zetten
viel in het Latijn. De mutatie van identiteiten was sowieso een traag proces en voor de meesten zal de
verandering van de naam dat waarschijnlijk ook geweest zijn.
5.1.4 Reconstructie van genealogieën, familiebanden en sociale mobiliteit
Nu we gezien hebben hoe uitgebreid een Clusinische naam kon zijn – maximum vijf onderdelen voor
mannen en zes voor vrouwen – wordt het duidelijk dat deze namen zich uitstekend lenen tot
genealogisch onderzoek. De verwijzingen naar vader en moeder zijn hiervoor cruciaal en het
gamonymikon (de verwijzing naar de echtgenoot) komt uitstekend van pas om verbanden tussen
verschillende families te leggen. Het is dan ook op deze manier dat Benelli een aristocratische groep
van zo’n veertigtal families in Clusium wist samen te stellen (zie appendix 1 voor de volledige lijst).
Deze groep was min of meer constant vanaf circa 300 v.Chr. en was vrij endogaam. Er lijkt dus geen
sprake te zijn geweest van een soort algemene strafmaatregelen voor Etruskische elites die zogezegd
allemaal zouden overgelopen zijn tijdens de Tweede Punische Oorlog, zoals Livius doet uitschijnen111.
Het betrof dus een afgesloten elite met sterke huwelijksbanden, maar af en toe verdwenen families
107
Farney, 2010, 155-160.
ET Cl 1.2632.
109
Benelli, 2009b, 316-317.
110
Benelli, 2001b, 11.
111
Livius, Ab urbe condita, 28.10.4-5 & 29.36.10-13.
108
171
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
hieruit en gingen nieuwe personen er deel van uitmaken. Dit is uiteraard conform aan het normale
patroon van elites en de relatief grote mate van continuïteit in de elite in de 2de eeuw v.Chr. duidt vooral
op een samenleving die bovenal stabiel was. Het zal dan ook de vraag zijn welke betekenis dit geeft aan
de funeraire cultuur en welke rol Rome hierin speelde.
In de 1ste eeuw v.Chr. lijkt er een verandering op te treden in dit stabiele patroon en in de eerste decennia
zien we nieuwe families opduiken in de funeraire cultuur wiens namen vreemd lijken voor Clusium.
Volgens Benelli gaat het hier om immigranten en in het vorige hoofdstuk is er reeds aangetoond waarom
dit toch niet om kolonisten zou kunnen gaan. We zien dat deze immigranten zich bijzonder vlot
integreerden in de Clusinische maatschappij en de lokale funeraire gewoontes gingen overnemen.
Bovendien trouwden ze ook met lokale families en zo gingen sommigen van deze immigranten deel
uitmaken van de elite. Het gaat hier om de Considii, Fonteii, Granii, Aufidii en Baebii. Deze families
gingen samen met leden van de oude elite (die vanaf circa 300 v.Chr. werd gevormd) en inheemse
families die voorheen tot de subelite behoorden, deel uitmaken van een selecte groep die zowat alle
ambten en Latijnse inscripties monopoliseerden en verspreid over de gehele ager clusinus leefden. Ook
deze groep zal sterk verbonden zijn door middel van huwelijksbanden en zo enigszins stabiel blijven,
tot in de Keizertijd. Deze nieuwe aristocratische groep werd in grote mate gevormd door de
burgeroorlogen en de kansen die dit aan sommigen bood om personen te vervangen die hun vingers
hadden verbrand aan de politieke conflicten112. Mogelijk speelde ook het nieuwe systeem van de ordo
decurionum een rol (zie supra).
Er moet hier echter ook gewezen worden op de gevaren van conclusies gebaseerd op onomastisch
materiaal. Deze conclusies zijn dus gebaseerd op namen en deze namen komen bijna uitsluitend in
epitafen voor. Deze besluiten komen dus rechtstreeks voort uit de funeraire cultuur en men mag dan ook
niet vergeten dat dit domein een speciaal en ritueel karakter heeft. Hierop zal verder in dit onderzoek
nog ingegaan worden, maar het is uiteraard niet omdat we geen funeraire sporen meer zien van een
bepaalde familie, dat deze familie daarom ook per se verdwenen was uit de lokale elite. Meer nog: men
gaat er vaak van uit dat deze familie dan niet meer de economische slagkracht had om dergelijke
monumenten op te richten. Dit is uiteraard mogelijk, maar dit verdwijnen kan evengoed wijzen op een
veranderde waarde van het funeraire domein waarbij representatie hierbinnen minder interessant of
prestigieus werd. Dit is een hypothese die nog zal moeten worden getest doorheen dit onderzoek. Het is
tevens mogelijk dat sommigen van de oude elite overstapten op meer Romeinse funeraire vormen, zoals
het gebruik van enkel een funeraire stèle. Zoals gezegd zijn er hier disproportioneel weinig sporen van
overgebleven en dit kan dus ook een verklaring zijn voor de verdwijning van bepaalde families. Het valt
alleszins wel op dat de elite van voor de 1ste eeuw v.Chr. ongeveer veertig families telde, terwijl dit in
de late Republiek nog een twintigtal was. Het lijkt er dus op dat de Clusinische elite toch gekrompen
was en bovendien zien we nauwelijks nog andere families nog opduiken in de funeraire sfeer. We zullen
nog terugkomen op de betekenis hiervan voor de Clusinische samenleving, maar verder onderzoek is
eerst vereist.
Een ander probleem met de reconstructie van dergelijke banden tussen families, is dat er nu eenmaal
veel families waren in Etruria met dezelfde naam. Binnen eenzelfde stad is dat nog niet zozeer een
probleem, maar ook binnen Clusium kan dit soms voor verwarring zorgen. Zo zijn er vaak verschillende
takken binnen één gens (aangeduid met verschillende cognomina) waarbij er maar één tak deel
uitmaakte van de elite. De Sentinate/Seiante-familie lijkt hierop een uitzondering te zijn en was met al
haar takken vertegenwoordigd in de elite113. Tussen steden is het leggen van banden echter veel
moeilijker. Massa-Pairault heeft op onomastische basis huwelijksbanden gereconstrueerd tussen
Clusium en andere Etruskische steden, vooral Perusia114. Soms kan dit met enige zekerheid gedaan
worden, maar soms is het onduidelijk uit welke stad nu een bepaalde familie kwam, gewoon omdat ze
112
Benelli, 2009b, 315-322.
Benelli, 2009b, 306.
114
Massa-Pairault, 1990a, 333-380.
113
172
III. De latinisatie van Clusium
in meerdere steden geattesteerd is. Zo kwam de voorname Carinas-familie in zowel Clusium als
Volaterrae voor115 en zijn de families van de potentiële Clusinische senatoren van de 1ste eeuw v.Chr.
ook elders geattesteerd. Het is dus bijzonder moeilijk om deze banden echt hard te maken. Voor de
volledigheid kan er hier nog vermeld worden dat Massa-Pairault in haar artikel uit 1990 ook een
reconstructie maakte van de Clusinische elite. Deze visie is hier niet gevolgd omwille van haar
bronnenselectie: ze heeft enkel het Corpus Inscriptionum Etruscarum gebruikt en dit corpus is
ondertussen al sterk achterhaald. Ook een recentere poging tot vervanging, Etruskische Texte, is niet
volledig en kent veel hiaten. Het is dus voorlopig wachten op een meer compleet en systematisch
bijgewerkt corpus.
Daarnaast heeft Massa-Pairault ook sterk verouderde ideeën over de Etruskische maatschappij en schetst
ze een beeld van een kleine elite met allemaal horige families daaronder die dan in de hellenistische
periode hun vrijheid verwierven116. Het enige bewijs hiervoor zijn echter de naamsformules die er in
Clusium voorkomen, maar Benelli heeft onlangs aangetoond dat dit niet sluitend is. Rix stelde namelijk
dat de families die zogenaamde Vornamengentilizia droegen – oftewel gentilicia die afgeleid zijn van
praenomina – oorspronkelijk van lage afkomst waren of zelfs uit de slavernij waren opgeklommen. Het
idee is dan dat men bij de vrijlating de oude slavennaam – vaak een meer algemeen Italische naam –
ging gebruiken als gentilicium. Deze namen bleven dan behoren tot een klasse van personen die geen
volwaardig burgerschap hadden117. Nadien werd dit standpunt gevolgd door Kaimio118 en meer recent
door Hadas-Lebel119.
Recentelijk heeft Benelli zich echter tegen deze hypothese gekeerd. De bronnenselectie van Rix was ten
eerste veel te klein: hij bracht minder dan de helft van de tombes in rekening. Hij heeft ook een veel te
dichotomisch beeld van de verschillende soorten gentilicia en kent ze aan duidelijk gescheiden groepen
toe. Archeologisch en prosopografisch onderzoek heeft echter aangetoond dat dit niet aan de realiteit
beantwoordt. ‘Vornamengentilizia’ maken slechts 2 à 3% van de gentilicia in Clusium uit en de personen
die gecategoriseerd zijn bij de ‘Vornamengentilizia’, maken maar liefst 10% uit van de hele bevolking
die ons epigrafisch bekend is. Dit lijkt dus niet om een marginale groep te gaan, in tegendeel: sommige
van deze personen hebben juist kostbare grafmonumenten en de praenomina waarvan deze gentilicia
zijn afgeleid zijn juist heel zeldzaam bij slaven. De these van Rix lijkt dus een veralgemening op basis
van wat willekeurig materiaal en de inwoners van Clusium lijken heel los te zijn omgegaan met
verschillende types namen. Begin 2014 werd deze kritiek bijgetreden door Maggiani120. Het is dus een
fout om grote sociale conclusies te trekken op basis van een naamsformule en er lijkt geen nauwe band
te zijn geweest in Clusium tussen naam en burgerschap, maar mogelijk was dit wel zo in Perusia, wat
weer de regionale variaties benadrukt121.
Het onomastische materiaal biedt dus veel opportuniteiten, maar zorgt ook voor veel problemen. Met de
nodige voorzichtigheid kan men het echter gebruiken om sociale mobiliteit mee te traceren. Er is hier al
over lautni gesproken en hoe die waarschijnlijk een soort equivalent van de Romeinse liberti was. Deze
groep is disproportioneel sterk aanwezig in de epigrafie van Clusium, Perusia en in mindere mate ook
Volaterrae vergeleken met de rest van Etruria, waar ze nauwelijks in inscripties voorkomt. In Clusium
maakt deze groep echter slechts 4% van het totaal aantal inscripties uit, dus dit belang moet zeker niet
overschat worden. Er is dus een duidelijk verschil met Rome, waar vrijgelatenen disproportioneel
vertegenwoordigd zijn in het epigrafische corpus. Nog een verschil met Rome is dat deze vermoedelijke
Clusinische vrijgelatenen niet begraven werden in dezelfde tombe van hun vroegere meester voor de 1ste
115
Massa-Pairault, 1996, 242.
Massa-Pairault, 1990a, 346.
117
Rix, 1963, 342.
118
Kaimio, 1975, 114.
119
Hadas-Lebel, 2004, 176-177.
120
Maggiani, 2014, 52.
121
Benelli, 2001a, 248-250.
116
173
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
eeuw v.Chr., terwijl dit in Rome wel vaak het geval was. Na de municipalisatie lijkt dit te veranderen
en vinden we ook lautni terug bij hun vroegere meesters122.
Deze meesters zijn aangeduid in de naam van de lautni: bij hun vrijlating behield men de oude
slavennaam en voegde men vaak het praenomen, gentilicium of cognomen van de oude meester toe, met
een vermelding van lautni (net als libertus afgekort met l.). In tegenstelling tot in Rome behield men
dus zijn vroegere individuele naam. Vanaf een bepaald moment kregen deze lautni echter een
volwaardig praenomen en gentilicium en dit laatste kon eventueel afgeleid zijn van de naam van de
meester. Deze ontwikkeling lijkt te wijzen op een hogere status van vrijgelatenen en dit gebeurde
ongeveer tegelijkertijd met het samen begraven worden van deze personen met hun vroegere meesters123.
Volgens Rix gebeurt dit in de 1ste eeuw v.Chr. en dit zou dan ook rechtstreeks gelinkt zijn aan de
municipalisatie124. Het is goed denkbaar dat als lautni een mindere status hadden dan de Romeinse liberti
voor 89 v.Chr., dat ze dan nu gelijkgeschakeld werden. Hier is geen expliciet bewijs voor, maar het
epigrafische en archeologische materiaal lijkt het wel te bevestigen. De vraag is dan natuurlijk wat dit
concreet betekende voor de situatie van vrijgelatenen in Clusium en hun aanwezigheid in de tombes van
vroegere meesters lijkt op een soort patronagebanden te duiden, alleszins sterker dan daarvoor. Of dit
nu getuigt van een grotere afhankelijkheid of net een groter sociaal aanzien, is niet duidelijk en in het
laatste hoofdstuk zal hier nog op teruggekomen worden.
Op het vlak van sociale mobiliteit is de overgang van slaaf naar vrijgelatene naar volwaardig lid van de
samenleving waarschijnlijk de meest spectaculaire vorm. Het is uiteraard lastig om over sociale
mobiliteit te spreken wanneer we zo’n fragmentarisch beeld hebben van de Clusinische maatschappij,
maar deze evolutie lijkt toch zowat overal aan deze term te beantwoorden. Capdeville heeft dit traject
gereconstrueerd aan de hand van tombes van Clusium, Perusia en Volaterrae125. Hij stelt dat lautni bij
vrijlating geen volwaardig burgerschap kregen (een herhaling van het hierboven vermelde idee van Rix)
en dus ook niet over een volwaardige naam beschikten. Er is hier al kritiek gegeven op een dergelijke
nauwe band tussen namen en sociale status, maar het systematisch ontbreken van bepaalde
naamsonderdelen is uiteraard iets anders dan gentilicia die op lichtjes andere wijzen zijn samengesteld.
Uit de reconstructie van genealogieën binnen tombes, blijkt dat de zonen van lautni alleszins wel
automatisch het volwaardige burgerschap kregen. Zij hadden nu wel een eigen praenomen en
gentilicium, dat afgeleid werd van de vroegere slavennaam van de vader. De volgende generatie had dan
vaak een patronymikon of matronymikon, waarvan men soms het cognomen ging afleiden. Op deze
manier kunnen we dus, via de studie van naamsonderdelen, sociale mobiliteit traceren: een individuele
naam kon een gentilicium worden en dan een cognomen.
We kunnen zo dus een vrij typisch voorbeeld van sociale promotie reconstrueren. CIE 2096 is de epitaaf
van een lautni en zijn vrouw. Hij heeft het gentilicium van zijn vroegere meester in de genitief in zijn
naam staan. CIE 2934 is dan hun zoon, die zijn gentilicium heeft afgeleid van de individuele naam van
zijn vader. Hij heeft ook een cognomen en matronymikon, maar geen patronymikon want zijn vader had
geen praenomen en hij gebruikt zijn vaders individuele naam reeds als gentilicium. In de Latijnse
inscripties van Clusium (CIE 1584 en 1585) vinden we het matronymikon van deze familie, in de
vrouwelijke vorm van de gentilicia in de ablatief en genitief. Uiteindelijk liet deze familie zelf een slaaf
vrij, die het gentilicium, maar niet de praenomen van zijn ex-meester overnam (CIE 2935). Hiermee
kunnen we stellen dat de sociale promotie van deze familie compleet was. CIE 2324 toont een voorbeeld
van een vrijgelatene van een persoon die zelf ooit vrijgelaten was. Het was dus mogelijk voor lautni om
slaven te hebben.
122
Benelli, 2013, 450-454.
Hadas-Lebel, 2004, 253-257.
124
Rix, 1994, 118.
125
Capdeville, 2002-2003, 177-190.
123
174
III. De latinisatie van Clusium
Men kon zich ook sociaal opwerken via huwelijken: CIE 3088 toont een huwelijk tussen een vrijgeboren
vrouw en een vrijgelaten man uit Clusium. CIE 4365 doet dit voor Perusia. Hierbij staat de naam van
de vrouw eerst, wat duidelijk maakt dat de vrijgeboren status steeds voorrang had, ook al was men een
vrouw. We zien ook de omgekeerde situatie: CIE 1589 toont het huwelijk tussen een vrijgeboren man
en een vrijgelaten vrouw uit Clusium. Er zijn veel van deze gevallen in deze stad. Er waren dus
mogelijkheden tot sociale promotie en dit is het meest zichtbaar bij vrijgelatenen omdat dit effectief een
verandering in status met zich meebracht. Voor de vrijgeboren personen kon sociale promotie zich uiten
in de inclusie in de endogame kring van de aristocratie. Het is dan ook op deze manier dat Benelli de
veranderende samenstelling van de Clusinische elite heeft getraceerd (zie supra).
Het onomastische materiaal heeft dus een grote waarde voor sociale geschiedenis, maar er moet ook
voorzichtig mee omgesprongen worden. Veel families kwamen in meerdere steden voor en er waren
soms ook homonieme families binnen dezelfde stad die evenwel niets met elkaar te maken hadden. Toch
illustreren deze epitafen een bruisende samenleving waarbij sociale mobiliteit een optie was en ook
resulteerde in een veranderende elite. We zien dat mensen door de municipalisatie zich nu een Romeinse
naam moesten aanmeten en dat men dit vaak op een traditioneel gekleurde wijze deed. Het feit dat het
voor het gros van de epigrafisch zichtbare bevolking tot na circa 50 v.Chr. duurde vooraleer we deze
nieuwe naam ook effectief zien, wijst erop dat er uiteraard sowieso een tijdsdecalage was. Deze nieuwe
Romeinse burgers moesten natuurlijk eerst nog sterven vooraleer ze een epitaaf konden nalaten en het
is in het algemeen zo dat een nieuwe generatie – die is opgegroeid met het Latijn als
geïnstitutionaliseerde taal – dit ook veel sneller zal oppikken dan de oudere generatie126. Dit tijdsinterval
illustreert ook dat men zich niet ogenblikkelijk leek te identificeren met deze nieuwe naam in de meeste
gevallen. Hier zijn uiteraard uitzonderingen op en deze zullen later in dit hoofdstuk worden besproken.
Nu is het tijd om de ontwikkeling op vlak van taal en schrift zelf in de 2 de en 1ste eeuw v.Chr. te
onderzoeken.
5.2 Etrusco-Latijnse interferentie
In dit stuk zal er naar vier soorten interferentie – ofwel vermenging van talen – worden gekeken:
morfologische, fonetische, lexicale en paleografische. De relatief lange transitieperiode in Clusium heeft
er namelijk voor gezorgd dat beide talen met elkaar konden vermengd worden in inscripties – en
mogelijk ook in het dagelijkse gebruik. Dit maakt Clusium een vrij uniek geval: in de meeste Etruskische
steden blijft de interferentie beperkt tot het puur onomastische domein, maar in Clusium is er ook
linguïstische vermenging te bespeuren. Dit gebeurde vooral op het morfologische vlak, maar in mindere
mate ook op lexicaal, fonetisch en paleografisch vlak127. Het is dus niet alleen interessant om te kijken
wanneer men overschakelde op het Latijn en wie dit deed, maar ook hoe dit gebeurde. Daarom zal dit
hier kort verkend worden.
5.2.1 Morfologische interferentie
Het is erg moeilijk om de morfologische invloeden in het Etruskisch te bestuderen aangezien we de
Etruskische grammatica slechts heel gedeeltelijk kennen. Hierdoor moet er steeds voorzichtig worden
omgesprongen met het herkennen van vreemde invloeden die resulteren in fenomenen die niet kunnen
toegeschreven worden aan interne ontwikkelingen. Bovendien is de datering hiervan erg moeilijk. Een
algemene opmerking voor deze paragraaf is dat deze vormen van interferentie allemaal – tenzij anders
vermeld – in Clusium voorkwamen. Dit is niet zo vreemd gezien de lange transitiefase hier, maar ook
vooral door het enorme aandeel van Clusium in het totale corpus van hellenistische inscripties. In deze
126
127
Adams, 2003, 367.
Kaimio, 1975, 208.
175
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
periode kunnen we toch een drietal duidelijke invloeden van buitenaf bespeuren: het mannelijke suffix
–ie, het vrouwelijke –(i)a en het diminutieve suffix –le/-la. Zowel Hadas-Lebel128 als Kaimio129
besluiten echter dat dit vooral toe te schrijven aan een algemeen Italische invloed en dat deze morfismen
overal in de brede regio in één of andere vorm voorkwamen. Deze morfismen werden overgenomen en
kregen vervolgens een autonoom bestaan in het Etruskisch en vulden hiaten in de taal aan. Zo is het
suffix –i in sommige gentilicia van Clusium en Perusia terug te brengen op een aangepaste vorm van
het meer algemene –ios dat in Centraal-Italië voorkwam. In Zuid-Etruria uitte zich dit in het suffix –ie.
Beide auteurs zien in het vrouwelijke suffix –ia wel een mogelijk Latijnse invloed, maar alleen HadasLebel stelt dit ook voor de gentilicia die eindigen op –ni(e): dit zou dan corresponderen met het
Romeinse –ius. Hij stelt eveneens dat het frequentere gebruik van al deze Italische morfismen in de 2de
en 1ste eeuw v.Chr. vooral toe te schrijven was aan Romeinse invloed130. Een dergelijke opvatting is
typisch voor het werk van Hadas-Lebel, die zowat alle veranderingen in het Etruskisch tijdens de
hellenistische periode (ook qua onomastiek) toeschrijft aan Romeinse invloed. Dit kan echter niet
bewezen worden en wanneer we naar de overige Romeinse invloed kijken voor de municipalisatie, lijkt
het zelfs eerder onwaarschijnlijk. Kaimio is dan ook veel behoedzamer doorheen zijn studie van de
latinisatie van Etruria en vermijdt dergelijke ongefundeerde aannames. De rest van dit overzicht van
interferentie kan mogelijk licht werpen op de werkelijke mate van Latijnse invloed in het Etruskisch.
Een bijkomend probleem bij het werk van Hadas-Lebel is zijn kerndoel: het herkennen van tweetalige
Etrusken in de hellenistische periode en het vroege Principaat131. Er is reeds betoogd dat de relatie tussen
spreek- en geschreven taal bijzonder onzeker is en in zijn werk vormt dit bovenal een probleem omdat
hij deze relatie niet theoretisch onderbouwt of bespreekt. Dit leidt tot veel haastige aannames.
Maar omgekeerd zijn er uiteraard ook Etruskische morfologische invloeden in het Latijn. Vooral in
Clusium zien we dit en hier komen het meest van al strikt Etruskische suffixen voor in de Latijnse
inscripties. Het gaat dan bijvoorbeeld om uitgangen van genitieven: –s, –al en –sa werden in het Latijnse
schrift –s, –al en –(s)sa. Dit kwam enkel in Clusium voor en steeds in inscripties waarvan de overige
elementen puur Latijn waren. Hadas-Lebel ziet hierin met zekerheid een tweetaligheid bij de opstellers
van deze inscripties – mogelijk de steenkappers132 – maar mijns inziens toont dit vooral aan dat er een
soort lokaal dialect van het Latijn ontstond waarbij enkele Etruskische elementen werden overgenomen.
Dit hoeft niet per se gebruikt te zijn door mensen die het Etruskisch nog spraken en het hoeft al zeker
niet om een bewust gebruik te gaan. Dergelijke regionalismen zijn reeds vermeld en kwamen overal in
het Romeinse Rijk in de epigrafie voor133. Het is echter vrij waarschijnlijk dat de personen aan wie deze
epitafen toebehoorden, het Etruskisch nog machtig waren in het begin van de 1ste eeuw v.Chr., maar
zeker op het einde van deze eeuw wordt dit al moeilijker om met zekerheid te stellen. Dergelijke
regionalismen – net als onomastische elementen zoals het matronymikon – getuigen vooral van een
doorleven van tradities in de habitus. Dit gezegd zijnde, lijkt dit specifieke fenomeen vrij beperkt te zijn
in zijn verspreiding en het was waarschijnlijk te minimaal om over een echt regionalisme te spreken.
We zien ook nog het suffix –i van de vrouwelijke nominatief en het suffix –na in het mannelijke
gentilicium voorkomen als Etruskische invloed in het Latijn. Vooral dit laatste element zien we veel
opduiken en een mogelijke reden hiervoor is dat er in het Latijn sowieso al redelijk wat mannelijke
appellatieven waren die op –a eindigden, ook al was –ius veel gebruikelijker. Dit zorgde ervoor dat er
al voor de fase van latinisatie Etruskische namen op –na in het Romeinse systeem van gentilicia
binnenkwamen. Zo was er de gens Perperna die zeker al in 186 v.Chr. aanwezig was in Rome. De
Caecinae zijn een voorbeeld van een familie die dit suffix bleef behouden en men moest het dan ook
128
Hadas-Lebel, 2004, 259.
Kaimio, 1975, 110-112.
130
Hadas-Lebel, 2004, 287.
131
Ibidem, 4.
132
Ibidem, 318-320.
133
Edmondson, 2002, 51-57.
129
176
III. De latinisatie van Clusium
niet aanpassen aangezien het best wel bij het Latijn paste. Het voortleven van dit suffix is dus vooral
een teken van het vasthouden aan de oude familienaam134. Het wordt duidelijk dat de morfologische
interferentie tussen het Etruskisch en het Latijn in Clusium vrij beperkt was en al bij al getuigt van een
intelligente overname van het Latijn, zonder al te veel verwarringen. Bovenal mag men niet vergeten
dat deze wederzijdse invloeden zich uiteraard voordeden in namen – gezien de aard van de inscripties –
en dit kan dus vooral te wijten zijn aan conservatisme inzake namen in plaats van een echte linguïstische
beïnvloeding. Er is dus onvoldoende bewijs om dergelijke elementen te zien als een wijdverspreide
vermenging van deze talen, ook in de spreektaal.
5.2.2 Fonetische interferentie
Over fonetische interferentie valt er iets meer te zeggen, gewoon omdat het Etruskisch en het Latijn vrij
sterk verschilden qua uitspraak. Ook hier geldt echter dezelfde kanttekening als bij de vorige paragraaf:
we weten vrij weinig over de correcte Etruskische uitspraak en al haar lokale varianten. Hierdoor is het
uiteraard erg moeilijk om de evoluties hierin in kaart te brengen. In de late Etruskische inscripties lijken
er alvast wel enkele Latijnse invloeden te zijn. Zo zien we dat geminatie – het verdubbelen van de s, r
en n in dit geval – nu wel in het Etruskisch voorkwam, terwijl dit voorheen typisch Latijns was.
Daarnaast wisselden Etrusken nu ook spontaan – en schijnbaar willekeurig – tussen v en u. Op deze
manier ging men de v soms ook als klinker gebruiken. Het Latijn kende uiteraard geen verschillende
tekens voor deze klanken en het is mogelijk hierdoor dat ook Etrusken dit door elkaar gingen halen
waarbij het de facto hetzelfde teken werd. Het is hierbij wel belangrijk om te vermelden dat dit vooral
in Caere gebeurde, waar er al van vroeg in de 2de eeuw v.Chr. een sterke Latijnse invloed was; elders
was het uiterst zeldzaam. Nog zo’n nieuwe verwarring is die tussen geaspireerde en ongeaspireerde
woordeindes. De Etrusken hadden oorspronkelijk dit onderscheid wel, maar het Latijn kende dit niet. In
de late Etruskische inscripties verviel dit onderscheid vaak doordat dezelfde woorden soms op beide
manieren gingen voorkomen, mogelijk onder Latijnse invloed.
Maar er is ook een uitgesproken continuïteit op het vlak van de Etruskische fonologie. Zo ontbraken in
het Etruskische alfabet – in tegenstelling tot het Latijn – van oudsher de b, d, g en o. Dit kwam omdat
men geen onderscheid maakte tussen zogenaamde voiced en unvoiced stops. Zo onderscheidden
Etrusken ook niet de o en de u. Deze verschillen bleven gewoon bestaan en deze tekens werden nooit in
het Etruskisch geïntroduceerd. Ook het onderscheid tussen s en š bleef gewoon in voege. Italische
invloed in de uitspraak zal het sterkst zijn geweest in de regio’s het dichtst bij Rome, maar voor Clusium
lijkt dit vrij beperkt te zijn geweest135.
Daarnaast is er fonetische invloed van het Etruskisch op het Latijn. Net omdat beide talen fel verschilden
qua uitspraak, was het soms erg moeilijk om Etruskische namen over te zetten in het Latijn. Het
Etruskisch kende immers allerlei clusters van medeklinkers die voor personen die het Latijn als
moedertaal hadden, bijna onmogelijk uit te spreken waren. Een epitaaf op een travertijnen urne van
Clusium, toont hiervan een voorbeeld: de naamsvorm “Ѳa cupslnei fastntrusa”136 was waarschijnlijk
bijzonder moeilijk uit te spreken voor een niet-Etrusk. Het Etruskisch kende daarnaast ook enkele tekens
die het Latijn totaal vreemd waren. Zo was er de Θ, die erg veel voorkwam in het Etruskisch en in het
Latijn werd vervangen door th of t. Hierbij was th de klank die het Etruskisch het beste benaderde en
dus het meest conservatief. Het vervangen door de t was dan meer conform en kon zo een poging zijn
om Romeinser over te komen, of toch om een goede kennis van het Latijn te tonen. Soms leek men
echter niet goed te weten wat men nu moest kiezen als vervanging en we kennen twee personen die hun
134
Hadas-Lebel, 2004, 320-321.
Kaimio, 1975, 107-109.
136
ET Cl. 1.240.
135
177
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
namen dan ook op beide wijzen weergaven. Zo tonen CIE 873 en 874 een zekere T(h)ana en CIE 1150
en 1151 een Lart(h)ia. Men kon een naam dus naast elkaar op verschillende manieren weergeven137.
De klanken en tekens zonder equivalent in het Latijn, zorgden dan ook voor een inconsistente spelling
van namen in de Latijnse inscripties. Zo kon men in het Etruskisch de h en de f tamelijk vrij inwisselen
en men gebruikte dit om hun namen te latiniseren: zo werd Hanu bijvoorbeeld vaak Fannius138. Nog
zo’n onbekend teken voor het Latijn, was de χ. Dit werd in het Latijn meestal vervangen door ch, maar
soms gebruikte men de c. Ook in het Etruskisch varieerde men tussen χ en c. Ten slotte is er nog de ϕ.
Deze klank zien we nauwelijks terug in Latijnse inscripties en ze was zelfs zeldzaam in het Etruskisch,
waar ze meestal werd gebruikt voor namen van Griekse oorsprong. In die zeldzame gevallen dat men
toch een ϕ had in de Etruskische naam, verving men dit dan door ph in de Latijnse inscriptie. Deze
interferenties reflecteren bovenal het Etruskische accent en gezien de grote fonetische verschillen tussen
beide talen, is het waarschijnlijk dat de meeste Etrusken het Latijn met een zeker accent spraken139. Het
is mogelijk dat er zich zo een soort Etruskisch dialect van het Latijn vormde en latere vermeende
verwijzingen naar mensen die het Etruskisch spraken diep in de Keizertijd (zie infra), verwijzen
mogelijk naar dit accent. Dergelijke verschillen in uitspraak duiden dan ook niet per se op een kennis
van het Etruskisch of zelfs een bewustzijn van deze taal, maar tonen vooral aan dat oude tradities op het
vlak van taal bleven meespelen en dat men niet zomaar van taal veranderde. Dit was een traag proces
dat kon resulteren in een mutatie – licht of sterk – van de aangeleerde taal. Dit vormt meteen een
nuancering bij het concept van code-switching. Auteurs zoals Wallace-Hadrill140 of Adams141 gaan er
vaak te zeer vanuit dat men schakelt tussen twee compleet gescheiden talen, maar deze elementen
konden elkaar ook beïnvloeden bij frequente schakeling of onvoldoende kennis van één van beide; ook
al gaat het maar om zeer beperkte invloeden. Het proces van code-switching verloopt dus bovenal
intuïtief en is een uiting van een dieper liggende habitus.
5.2.3 Lexicale interferentie
Hierover valt vrij weinig te zeggen aangezien de Etruskische inscripties überhaupt erg weinig elementen
bevatten die geen namen waren. In de periode voor de Latijnse inscripties van Clusium, zien we vooral
veel leenwoorden uit het Oskisch en Umbrisch, maar nauwelijks uit het Latijn. In andere regio’s dan
Etruria zijn leenwoorden meestal verbonden met de administratie: zo vinden we bijvoorbeeld de term
kvestur terug in Umbria, wat meer dan waarschijnlijk van het Latijnse quaestor is afgeleid. In Etruria is
er maar één inscriptie die mogelijk op een dergelijke lening wijst en deze komt uit Tuscana, in ZuidEtruria. Hier is er een sarcofaag uit de 3de of 2de eeuw v.Chr. waarop de term macstrevc is vermeld142.
Mogelijk zou dit van het Latijnse magister afkomstig zijn, maar dit is twijfelachtig. We weten niet wat
deze term betekent en hij komt – voor zover wij weten – maar één keer voor. Het lijkt onwaarschijnlijk
dat de Etrusken, die een ontwikkeld systeem van magistraturen hadden, zo’n algemene term elders
zouden moeten lenen143. Daarbij lijkt deze Etruskische term mijns inziens op fonetisch en morfologisch
vlak te ver te staan van zijn vermeende bron. Dergelijke klankvorming lijkt moeilijk te verklaren door
een Latijnse oorsprong, maar dit is uiteraard onzeker. Het was dus vooral de geografische nabijheid, en
niet zozeer politieke banden, die doorslaggevend waren in het uitwisselen van woorden en dit verklaart
waarom we bijvoorbeeld veel meer Umbrische dan Latijnse woorden zien in de regio rond Clusium144.
137
Hadas-Lebel, 2004, 321-322.
Kaimio, 1975, 145.
139
Hadas-Lebel, 2004, 323-325.
140
Wallace-Hadrill, 2008, 13.
141
Adams, 2003, 287.
142
TLE 195.
143
Harris, 1971, 188-189.
144
Kaimio, 1975, 113.
138
178
III. De latinisatie van Clusium
Er lijkt dus weinig sprake te zijn geweest van leenwoorden en de meeste invloeden van het Etruskisch
op het Latijn lijken zich te hebben voorgedaan in de periode van de Etruskische overheersing van Rome,
bijvoorbeeld inzake de haruspicia en bepaalde machtssymbolen zoals de fasces. In de 2de en 1ste eeuw
v.Chr. was deze beïnvloeding echter zeer beperkt. Heel soms zien we een Etruskisch woord voorkomen
in een overigens perfect Latijnse inscriptie, zoals het onbekende hels in een inscriptie van Vulci145.
Dichter bij onze casestudy is er mogelijk een vermelding van het Etruskische mi – wat mogelijk ‘ik’
betekent – in het Latijn in een Clusinische inscriptie146. Men gebruikte dus zeer weinig Etruskische
woorden in Latijnse inscripties en vermoedelijk deed men dit enkel omdat er geen geschikt equivalent
voor was: zo zien we Xosfer in een inscriptie van Ferentium147. Dit komt ongeveer overeen met het
Latijnse October, maar aangezien de Etruskische kalender lunair was, vond men deze Latijnse term
blijkbaar geen bevredigend equivalent148. Het lijkt erop dat het Latijn in het algemeen dus voldoende
equivalenten bood om het Etruskisch niet meer te moeten gebruiken, maar men mag niet vergeten dat
we nauwelijks inscripties hebben die meer vermelden dan namen en degene die dat wel doen –
bijvoorbeeld sommige inscripties van lokale magistraten in de 1ste eeuw v.Chr.149 – zijn specifiek
gekaderd in een gemunicipaliseerde context met ambten en titels die beschreven worden op een
Romeinse manier. Het is dus moeilijk in te schatten hoeveel oude woorden doorleefden in een Latijnse
context en we zullen later nog zien dat er mogelijk toch een aantal waren.
5.2.4 Paleografische interferentie
Er is in zekere mate al over gesproken in de paragraaf over fonetische interferentie, maar het is hier
interessant om het paleografische aspect van het latinisatieproces wat uitgebreider te bekijken. De vraag
die Michelsen150 zich gesteld heeft, is niet zozeer hoe men een geschikt equivalent kiest voor een bepaald
Etruskisch teken dat niet in het Latijn voorkomt, maar of er sprake is van paleografische verwarring bij
het maken van Latijnse inscripties. Slaagde men er met andere woorden in om beide alfabetten duidelijk
te onderscheiden? Michelsen onderzocht dit voor Clusium en Perusia en deze onderzoeksresultaten zijn
dus bijzonder interessant voor onze casestudy. Het waren vooral de letters l, p, s, t, a en e die met elkaar
werden vermengd. Deze tekens werden in hun kapitale vorm immers vrij gelijkaardig geschreven in het
Etruskisch en het Latijn en bovendien klonken ze ook erg gelijkaardig. Bij andere letters was het dus
veel makkelijker om het onderscheid te maken en vergissingen hierin kwamen dan ook zelden voor.
Michelsen zocht dus naar letters in Latijnse inscripties die te wijten waren aan Etruskische invloed. De
idee hierbij is dat er een zekere transitiefase was waarbij mensen die gewend waren Etruskisch te
schrijven hierdoor beïnvloed waren bij het schrijven van het Latijn. Hier moet ook de nuancering worden
gemaakt dat enkel het CIE is gebruikt voor dit onderzoek.
De Etruskische versies van l en p verschenen in de meerderheid van de Latijnse inscripties in Clusium
en Perusia. Het is mogelijk dat ze op termijn een gevestigde variant werden van de Latijnse karakters
en dat ze daarom niet werden aangepast: ze verschilden genoeg om een apart bestaan te rechtvaardigen.
De karakters voor t en s zijn in beide talen zo goed als gelijk en daarom was het makkelijk om de
Etruskische versies over te zetten in de Latijnse: men ervoer blijkbaar zeer sterk dat het om dezelfde
karakters ging. Er was weinig Etruskische invloed voor a en e; ze zijn vrij gelijkend in beide alfabetten
en variaties in de voorstellingen zijn eerder toe te schrijven aan verschillen in het schrijf- en beschreven
materiaal. In het algemeen lijkt er dus vrij weinig paleografische verwarring te zijn151.
145
ET Vc 1.65.
CIE 1129.
147
ILLRP, 589.
148
Hadas-Lebel, 2004, 325-327.
149
Pack, 1988, 19-20.
150
Michelsen, 1975, 247-262.
151
Ibidem, 249-259.
146
179
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Ook interessant zijn de ‘latinografische’ inscripties die Hadas-Lebel onderscheidt: dit zijn inscripties in
het Latijnse schrift, maar op linguïstisch vlak zijn ze puur Etruskisch. Hiervan zijn er 69 voor Clusium,
oftewel 90% van het totale aantal ‘latinografische’ inscripties; dit lijkt dus in zekere mate een Clusinisch
gebruik te zijn. Heel zelden duikt er hier een niet-Latijnse letter op: men kende het Latijnse alfabet en
de Latijnse orthografie blijkbaar zeer goed. Men verving Θ door th, χ door ch, z door z en ϕ door ph. De
Etruskische u wordt met o of v getranscribeerd, wat erop wijst dat de Etrusken mogelijk een onderscheid
wilden maken tussen de u als klinker of medeklinker. Het gebruik van de diftong ae toont aan dat men
inderdaad een goede kennis had van het Latijnse alfabet. Gezien het feit dat deze inscripties qua taal nog
puur Etruskisch zijn, behoorden ze waarschijnlijk tot de allereerste fase van het latinisatieproces152. De
meesten kunnen dus waarschijnlijk voor 50 v.Chr. gesitueerd worden, maar aangezien dit proces sterk
verschilde van plaats tot plaats en van persoon tot persoon (zie infra), is een latere datum voor sommige
van deze inscripties zeker mogelijk.
De tweetalige inscripties tonen eenzelfde beeld. Soms konden er wel problemen ontstaan bij het
overzetten van de tekst: zo toont CIE 808 dat het omgekeerde schrift van de Etrusken – men las het
Etruskisch van achter naar voren – soms voor problemen kon zorgen. Michelsen onderzocht in totaal
achttien tweetalige inscripties en hiervan vertoonden er twaalf een strikte scheiding op paleografisch
vlak. De interferentie die er dan bij de andere was, was ook erg beperkt. Men kan dus concluderen dat
er in het algemeen een goede scheiding was van beide talen en dat de letters die het meest werden
verward, eigenlijk maar heel zelden voorkwamen. Dit bevestigt het beeld dat al is gebleken uit de vorige
vormen van interferentie: er was een duidelijk onderscheid tussen beide talen en men gebruikte ze dus
heel bewust los van elkaar.
Dit is niet zo verwonderlijk wanneer men in gedachten houdt dat het – ondanks de intensieve contacten
tussen Etruria en Rome die ik hierboven reeds heb beschreven – om twee fundamenteel verschillende
talen gaat: ze zijn zelfs niet beiden Indo-Europees. Men was in de loop van de 2de en in de 1ste eeuw
v.Chr. misschien wel vertrouwd met het Latijn in Clusium, maar men zag het hier waarschijnlijk zeer
duidelijk als een compleet verschillende taal. Het contact met het Latijn zal hier ook beperkter zijn
geweest dan in bijvoorbeeld het zuidelijke Caere, dat ook eerder latiniseerde (zie supra). Dit verklaart
de weinige invloeden, op alle vlakken, van het Latijn op het Etruskisch. De meeste invloeden die er zijn,
zijn immers waarschijnlijker te wijten aan algemeen Italische elementen, die mogelijk intuïtiever werden
geabsorbeerd in het Etruskisch dan duidelijk Latijnse zaken. Omgekeerd zijn de meeste Etruskische
invloeden in Latijnse inscripties – ook de onomastische – vooral te wijten aan de wens om oude namen
en manieren om mensen te benoemen, te bewaren of omwille van een gebrek aan equivalenten, maar
schijnbaar niet uit onwetendheid of een massale beïnvloeding van beide talen – daar zijn deze
interferentieverschijnselen ook veel te zeldzaam voor. Mijns inziens lijken beide talen dus bewust naast
elkaar – en soms in combinatie met elkaar, bij de tweetalige inscripties (zie infra) – te zijn gebruikt,
waarbij Etrusken de nood voelden om oude elementen te incorporeren in de nieuwe taal; hetzij door een
soort nostalgisch verlangen, hetzij door een praktische noodzaak.
152
Hadas-Lebel, 2004, 305-316.
180
III. De latinisatie van Clusium
5.3 Inscripties op tegels
Kenmerkend voor de funeraire cultuur van Clusium zijn de tegels die men gebruikte om nissen in tombes
mee af te sluiten. Dit zijn doorgaans gewoon dakpannen die in de regio rond Clusium in de hellenistische
periode – en vooral dan in de 1ste eeuw v.Chr. – systematisch werden gebruikt om deze nissen of loculi
af te sluiten. Hierbij is het noodzakelijk om even voor te lopen op het vijfde hoofdstuk om deze objecten
goed te kaderen. Doorheen de hellenistische periode was er een ontwikkeling in de grafarchitectuur
waarbij men afstapte van klassieke kamertombes en de gang van het graf – de dromos – steeds
prominenter werd. Eerst zal deze gang nog uitmonden in een kamer, maar zeker in de 1ste eeuw v.Chr.
zullen veel tombes uit niets meer bestaan dan deze gang. Hierbij maakte men dan nissen – soms tot meer
dan veertig stuks – in de wanden van deze dromos, waarin men urnen van allerlei soorten (zie infra)
plaatste. In veel gevallen sloot men deze nissen dan af met zo’n tegel waar men dan vaak een inscriptie
op maakte nadat de tegel al was gebakken153. Op deze manier kon men de naam van de overledene lezen
op de afsluiting van de nis. Het is dus in een context van graven die langzaamaan een steeds groter
‘massa’-karakter kregen en vaak urnen van mindere waarde bevatten, dat we deze tegels moeten
situeren.
Deze tombes zullen nog uitvoerig
worden beschreven aangezien ze erg
kenmerkend zijn voor de funeraire
cultuur van Clusium in de 2de en 1ste
eeuw v.Chr., maar hier zal er vooral
op de tegels zelf worden gefocust.
Deze kwamen niet alleen in de ager
clusinus voor, maar de tegels van dit
gebied vormen wel de grootste
collectie voor één territorium voor de
oudheid. Het was dus een
ingeburgerde praktijk in Clusium en
ze werden dan ook en masse
geproduceerd. We kennen zeker 972
tegels met inscripties (Etruskisch of
Latijn), maar veel tegels werden niet
beschreven en aangezien men hier
Clusinische tegel met inscriptie (CIE 1998) (Benelli, 2010, 125).
traditioneel erg weinig aandacht voor
heeft gehad, zijn deze bijzonder slecht geregistreerd. Een dergelijke productievorm betekende ook dat
er standaardmaten waren: het merendeel van de tegels was ongeveer 60 bij 45 centimeter, maar hier zat
een marge op bij het drogen van deze kleien tegels. Er waren ook enkele tegels van een reusachtig
formaat: ongeveer 116 bij 85 centimeter. Onder andere de tombe van Thana Plecunia had dergelijke
tegels en deze dienen vooral om ingangen van kamers af te sluiten154. Het was zelfs mogelijk om de
tombe zelf ermee af te sluiten en men kon hier ook meerdere kleine tegels voor gebruiken. Hiervan zijn
er zes gevallen bekend en zo is er de tombe van de Vetus-familie in Tassinaie155, maar ook de reeds
vermelde tombe van Macciano was afgesloten met meerdere tegels die op elkaar werden gestapeld 156.
In twee van deze zes gevallen zijn het met zekerheid de laatste overledenen van het graf die vermeld
staan op deze tegels. Hieruit kunnen we mogelijk afleiden dat het de gewoonte was om zo aan te geven
dat het graf vol was, maar dit is niet zeker157.
153
Salvadori, 2014, 64-69.
Shepherd, 2014, 36-39.
155
CIE 1299-1304.
156
CIE 1075-1082.
157
Benelli, 2010, 127-128.
154
181
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Ook de kleinere tegels waren echter massieve objecten: de tegolae van de necropolis te Balena in San
Casciano dei Bagni wegen tussen de 12 en 16 kilogram. In Clusium werden twee types gebruikt qua
productie: de tegels a risega en de tegels ad incasso. Het eerste type was al voor de hellenistische
periode aanwezig in Etruria en het tweede type kwam meer op in deze periode, vandaar dat het lang
werd gezien als een typische indicator van ‘romanisatie’, in de klassieke zin van het woord. Het museum
van Chiusi heeft echter 210 tegels in haar collectie, waarvan slechts vijf van dit tweede type zijn: het
traditionele type bleef dus duidelijk dominant. Bovendien zien we dat deze vijf gevallen afwisselend
met Etruskische158 en Latijnse159 inscripties werden beschreven: ook hier was een appropriatie met
traditionele elementen absoluut mogelijk en men zag deze tegels waarschijnlijk niet als typisch Romeins.
Dit is ook niet zo verwonderlijk wanneer men ziet dat deze tegels enkel qua aansluitingsmethode van
elkaar verschillen. Het is daarbij enigszins onwaarschijnlijk dat een simpel en bijna banaal object zoals
daktegels een duidelijk Romeinse connotatie in zich zou dragen.
De verschillende verbindingstypes die er onder de
Clusinische tegels bestonden. Het bovenste type is a
risega (Shepherd, 2014, 37).
De verschillende illustraties die teruggevonden zijn op
tegels in San Casciano dei Bagni (Shepherd, 2014, 41).
Nog een interessant visueel aspect van deze tegels, is dat ze vaak afbeeldingen droegen. Dit ging
doorgaans om dieren- of plantenmotieven en hier konden lokale verschillen in bestaan. Zo zien we enkel
plantenmotieven in de necropolis van Balena, terwijl elders in de ager clusinus dierenmotieven geregeld
voorkwamen. In deze necropolis gaat het dan vooral om walnoot en eik: houtsoorten die al eeuwenlang
werden gebruikt in de ovens van de workshops van Clusium die onder andere deze tegels produceerden.
Er is zeer weinig geweten over deze ateliers en hier zal in het volgende hoofdstuk nog even op worden
teruggekomen, maar het is mogelijk dat men sarcofagen, assenkisten, ollae en tegels in dezelfde
workshop maakte, met hetzelfde materiaal, door aan verschillende arbeiders bepaalde taken toe te
wijzen. Het lijkt alvast wel zeker dat, gezien de enorme hoeveelheid funeraire containers en tegels, deze
productie goed georganiseerd en efficiënt was. Maar meer daarover later. Het is mogelijk dat deze
afbeeldingen gemaakt werden tijdens het productieproces of deel waren van de funeraire rites. Soms
waren meer specifieke afbeeldingen mogelijk: zo koos men af en toe om een ploeg weer te geven op
deze tegels, maar er waren nog andere opties. Een dergelijke praktijk lijkt echter vrij uitzonderlijk te
zijn en was vooral beperkt tot de necropolis van Balena. Het motief van de ploeg zal in dit onderzoek
nog terugkeren en lijkt een band te leggen met het beroep van boer en het enorme agrarische territorium
van Clusium, maar ook met de mythe van Echetlos (zie infra).
158
159
In het geval van de tombe van Senti Hanunia (2de eeuw - begin 1ste eeuw v.Chr.).
In het geval van de tombe van L. Alfius L.f. (tweede helft 1 ste eeuw v.Chr.).
182
III. De latinisatie van Clusium
Men lijkt dus ook de praktijk te hebben gehad om deze tegels te beschrijven met de naam van de
overledene. Dit kon men op meerdere manieren doen. In het algemeen plaatste men de tegel met de iets
langere basis vanonder en stond de inscriptie gewoon op de voorkant. Men kon ook twee tegels
horizontaal op elkaar plaatsen, maar ook verticaal naast elkaar, waarbij de inscriptie dan over de twee
tegels heen liep. Soms plaatste men zelfs de tegels met de beschreven zijde naar de nis toe: hierdoor was
de inscriptie dus niet meer leesbaar in de tombe. De necropolis van Balena heeft zo’n geval160 en in het
museum van Chiusi zijn er nog vijf voorbeelden. Het lijkt dus om een vrij zeldzame praktijk te gaan en
de betekenis hiervan is niet helemaal duidelijk: mogelijk waren er magisch-rituele redenen161. Een
dergelijke verklaring geldt misschien ook voor een tegel in Balena die omgekeerd is geplaatst, waardoor
de inscriptie op zijn kop staat162. Achter deze schijnbaar simpele funeraire objecten, gaat dus mogelijk
een meer complexe betekenis schuil.
Traditioneel worden deze tegels toegewezen aan de lagere klassen van Clusium; recentelijk nog expliciet
door Hadas-Lebel163. Hier zijn goede redenen voor: de kwaliteit van de inscripties op deze objecten lijkt
in het algemeen lager te zijn dan de inscripties op funeraire containers zelf. Ze zijn vaak geschreven
zonder al te veel aandacht voor de algemene epigrafische conventies van die tijd in Clusium. Hoewel
sommige het correcte schrift gebruikten en zorgvuldig waren gekapt, lijken de tegels in het algemeen
toch af te wijken van het standaardschrift voor inscripties oftewel het regolarizzato164. Dit schrift kwam
uit het zuiden, maar drong trager en minder compleet door in het noorden. Vanaf de 2de eeuw v.Chr.
werd dit toch het standaardschrift in Clusium, maar we zien dus nog regelmatig oudere vormen van
tekens opduiken, zeker bij het informeel schrijven. De tegels met Latijnse inscripties vertonen een
gelijkaardig beeld: ook hier zien we het standaardschrift voorkomen, maar met enkele
onregelmatigheden en slordigheden in de spatiëring en afwerking.
Het is omwille van deze redenen – en de soort tombes waarin ze gevonden worden – dat deze tegels
worden toegeschreven aan personen van de lagere klassen. Meer nog: de meeste hiervan werden
waarschijnlijk door deze personen zelf beschreven. Benelli schat dat slechts 5% van de beschreven
tegels door dezelfde persoon werden beschreven als de geassocieerde funeraire container.
Samenhorende tegels en urnen werden ook zeker niet altijd beschreven: er zijn zeker 40 gevallen waarbij
dit zo is en 90 onzekere, maar het absolute merendeel van de koppels heeft dus maar één of zelfs geen
inscriptie. Urnen werden immers in de ateliers beschreven door professionelen, maar men lijkt dit niet
te hebben gedaan met funeraire tegels. De inhoud van deze ‘inscriptiekoppels’ kan onderling ook
verschillen: zo zijn de tegels soms vollediger dan de urnen. De tegels bieden vaak meer plaats om de
potentieel lange Etruskische naamsformule vollediger weer te geven en de namen op een tegel en de
bijbehorende container kunnen dan ook enigszins verschillen165. We kunnen ons dan de vraag stellen of
deze verschillende uitdrukkingen van iemands naam gevolgen hadden voor die persoon zijn sociale
status, maar gezien de algemene losse onomastiek in Clusium, lijkt dit niet zo te zijn geweest. Innovaties
die waarschijnlijk toe te schrijven zijn aan Latijnse invloeden komen in inscripties op zowel tegels als
urnen voor, maar de tegels vertonen meer anomalieën. Zo werd het Etruskisch hier soms van links naar
rechts geschreven en het Latijn net in de omgekeerde richting166, iets wat professionele steenkappers
waarschijnlijk nooit zouden doen, tenzij op specifieke aanvraag misschien. Waar deze verkeerde richting
voor het Etruskisch nog als een soort innovatie kan worden gezien, is dit voor het Latijn eerder een
conservatief of onwetend element.
160
Dromos 2, loculus 42.
Shepherd, 2014, 36-41.
162
Dromos 2, loculus 24.
163
Hadas-Lebel, 2004, p. 397.
164
Bv. CIE 507, 509, 1693, 1969, 2069, 4798, 4817.
165
Bv. CIE 627 & 2438; 1177 & 1178; 1313 & 1314.
166
Bv. CIE 896.
161
183
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Benelli concludeert dan ook dat de inscripties op tegels waarschijnlijk niet gemaakt zijn door
professionele scribenten, maar door familieleden van de overledenen. Gezien de hoge frequentie van
deze inscripties, betekent dit dus dat vrij veel mensen in Clusium in staat waren om relatief verzorgde
inscripties te maken167. Deze conclusie heeft belangrijke gevolgen. Zowel Benelli168 als Harris169 zien
dit als een teken van een wijdverspreide geletterdheid in Clusium. Dit lijkt mij in zekere zin te kloppen,
maar men moet goed oppassen met het discours dat wordt gebruikt omtrent deze objecten. Zoals gezegd
worden ze traditioneel toegeschreven aan de lagere klassen en het is dan ook vanuit deze optiek dat
velen een brede geletterdheid zien in de Clusinische samenleving. Dit getuigt echter van een vrij
dichotomische visie op deze maatschappij en dit wordt in grote mate veroorzaakt door het funeraire
materiaal. Men heeft de neiging om binnen dit domein een elite te ontwaren – zoals Benelli inderdaad
overtuigend heeft gedaan – en die dan tegenover een restgroep te stellen. We zullen nog zien dat deze
‘restgroep’ inderdaad vrij groot werd in de hellenistische periode, maar Benelli heeft geschat dat slechts
10% van de bevolking zichtbaar is in de inscripties van deze periode170.
Hoewel dit voor de oudheid erg veel is, wordt het meteen ook duidelijk dat deze tegels niet representatief
zijn voor wat men onder de ‘lagere klassen’ verstaat. Men neemt dus vaak impliciet aan dat het funeraire
corpus dat we hebben, representatief is voor de gehele samenleving, maar dit is absoluut niet het geval.
Wanneer we in gedachten houden dat Berrendonner schat dat tijdens de piek van de Clusinische
funeraire cultuur, 18 tot 37% van de bevolking een funeraire container van eender welke soort heeft
achtergelaten171 waarmee men deze inscripties kan associëren172, dan kunnen we eigenlijk hoogstens
van middengroepen spreken wat deze tegels betreft. Waarschijnlijk gaat het dan nog eerder om een
hogere middengroep en het lijkt dus fout om deze tegels te zien als teken van een massale geletterdheid.
Men mag ook niet vergeten dat inscripties, funeraire containers en zeker tombes (of zelfs enkel een
plaats hierin) gewoon vrij duur waren en eerder voor een gegoede middengroep lijken bestemd te zijn
geweest173. De ‘lagere klassen’ van de funeraire cultuur zijn dus eigenlijk op zijn minst de
middengroepen van de toenmalige maatschappij.
Shepherd stelt op basis van deze tegels en de tombes waarin ze voorkomen, heel voorzichtig het bestaan
van een soort funeraire collegia voor, naar analogie met Rome174. We zullen nog zien dat deze tombes
met een dromos met nissen inderdaad veel gelijkenissen vertoonden met de Romeinse columbaria, maar
we moeten dus oppassen om deze tegels te zien als een massafenomeen. Deze objecten zijn namelijk
niet beperkt tot deze lagere groepen; ten opzichte van de absolute elite welteverstaan. We zien ze ook
bij deze elite terugkomen: wanneer we Benelli’s lijst van de Clusinische aristocratie175 erbij nemen, dan
zien we dat in bijna de helft van de besproken tombes minstens één tegel voorkwam (hoewel dit er
zelden meer dan één was). Zelfs twee takken van de illustere familie van de Sentinate/Seiante maakten
beperkt gebruik van deze tegels. Benelli’s lijst behandelt ook grotendeels de periode voordat de tegels
massaal werden gebruikt, dus in de 1ste eeuw v.Chr. kwamen er misschien nog meer tegels voor in de
graven van de elite. Het is hierbij misschien illustratief dat het laatst bekende voorbeeld van een
beschreven tegel te dateren valt tussen 15 en 30 n.Chr. en behoort tot een quattuoruir176. Bovendien
zullen we nog zien dat de tombes met veel nissen zeker niet een louter subelitair verschijnsel waren: er
waren ook aristocratische families die hiervan gebruik maakten.
167
Benelli, 2010, 125-128.
Ibidem, 123.
169
Harris, 1989, 162.
170
Benelli, 2009b, 305.
171
Berrendonner, 2004-2007, 72.
172
Het is hierbij belangrijk om te bedenken dat niet elke funeraire container een inscriptie had of vergezeld was
van een beschreven tegel.
173
Carroll, 2006, 280.
174
Shepherd, 40.
175
Benelli, 2009a, 135-160.
176
Pack & Paolucci, 1987, 169.
168
184
III. De latinisatie van Clusium
De suggestie van Shepherd is wel interessant en zou belangrijke consequenties hebben – mogelijk waren
er dan in de 2de eeuw v.Chr. al funeraire collegia, lang voor dit in Rome het geval was – maar het is te
zeer gebaseerd op de visie dat de dromosgraven en de tegels een typisch teken zijn van de lagere klassen.
Het feit dat deze tegels zo frequent voorkwamen – in mindere mate ook onder de absolute elite – lijkt
eerder een gevolg te zijn van een daling van de economische waarde van de funeraire sfeer, en mogelijk
ook van de ideologische en sociale waarde in mijn optiek. De rest van dit onderzoek zal hier nog licht
op moeten werpen, maar het lijkt erop dat deze tegels veeleer een connotatie van traditie dan inferioriteit
in zich droegen. Het vormde blijkbaar geen probleem voor de elite, zowel degene voor als na de 1ste
eeuw v.Chr., om tegels op te nemen in het graf en er namen in te krassen. We zullen nog zien dat het
net zomin een probleem was voor deze aristocraten om in tombes met een groot aantal overledenen te
worden begraven.
De reden waarom deze tegels dan meer lijken voor te komen bij de subelite, zeker voor de 1 ste eeuw
v.Chr., lijkt vrij simpel te zijn: uitgebreidere assenkisten boden ook ruim de plaats om inscripties op te
plaatsen en waren gewoon mooier en kostbaarder dan de simpele urnen die doorgaans geassocieerd
werden met tegels (zie infra). De reden om voor tegels te kiezen lijkt dus vooral economisch te zijn
geweest en niet zozeer ideologisch. Het lijkt dan ook waarschijnlijk dat men – zowel de hogere als lagere
klassen – deze objecten in die periode niet zozeer als een fenomeen van de lagere klassen zag, maar
eerder als een onderdeel van het funeraire repertoire van de stad waaruit men kon kiezen naargelang de
omstandigheden. In de volgende hoofdstukken zal duidelijk worden hoe deze omstandigheden op het
funeraire vlak zijn veranderd in de 2de en 1ste eeuw v.Chr., maar het feit dat het rustieke kapitale schrift
– naast het gewone kapitale – nog wordt ingevoerd op deze tegels in de 1ste eeuw v.Chr.177 geeft aan dat
ze geen uitstervend fenomeen waren, maar volop deel uitmaakten van de funeraire cultuur in Clusium.
In het begin van dit hoofdstuk werd er gesteld dat het epigrafische materiaal enigszins problematisch is
omdat er verschillende personen bij zijn betrokken. Er is allereerst de opdrachtgever: dit kon de
overledene zelf zijn of de familie van deze persoon. Mogelijk was het de overledene die bij leven zijn
familie instructies gaf voor zijn eigen monument. Daarnaast was er nog de persoon die de tekst opstelde
en de steenkapper178. In het slechtste geval – vanuit het standpunt van de historicus – konden dus tot vier
personen betrokken zijn bij dit proces, wat het erg moeilijk maakt om de precieze waarde en betekenis
van deze epitafen in te schatten, zeker met het oog op identiteit. De hier besproken tegels vormen op dit
vlak echter een gedeeltelijke oplossing. Omdat het waarschijnlijk de familieleden zelf waren die deze
inscripties maakten, waren er nog maar maximaal twee groepen – de overledene zelf en de nabestaanden
– betrokken bij dit proces.
Dit betekent dat deze inscripties veel meer zeggen over de identiteit van de overledenen, of toch over
hoe de nabestaanden dit zagen. Wanneer we zien dat het beeld dat uit deze tegels verschijnt qua
latinisatie, onomastiek en interferentie179 heel goed overeenkomt met het algemene beeld, dan kunnen
we concluderen dat het totale corpus van de Clusinische epitafen op een min of meer gelijke manier mag
worden benaderd. De invloed van professionele scribenten en steenkappers lijkt zich te beperken tot het
puur materiële aspect en de inhoud lijkt vooral een zaak te zijn van de overledene zelf of zijn familie.
We weten uiteraard weinig over de epigrafische industrie in Clusium, maar het lijkt er alvast op dat deze
een eerder informeel karakter had. Deze beschreven tegels bieden hoe dan ook een interessante en meer
rechtstreekse blik op de manier waarop men omging met inscripties en funeraire aangelegenheden.
177
Benelli, 2010, 257.
Adams, 2003, 84.
179
Besproken doorheen: Hadas-Lebel, 2004. & Kaimio, 1975, 85-246.
178
185
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
5.4 Tweetalige inscripties
Er is reeds vermeld dat tweetalige inscripties vrij karakteristiek zijn voor Clusium. Hadas-Lebel
onderscheidt er namelijk 16 voor Clusium, op een totaal van 27 tweetalige inscripties in Etruria (bijna
allemaal uit Noordoost-Etruria). Daarnaast ziet hij 4 of 5 digrafische inscripties, waarbij beide
tekstgedeeltes enkel qua schrift verschillen180. Van deze soort komen er buiten Clusium geen gevallen
voor. Tweetalige inscripties zijn dus in grote mate een Clusinische aangelegenheid. Dit komt in de eerste
plaats omdat er gewoon zoveel Clusinische inscripties zijn bewaard, maar wanneer we zien dat er maar
vier tweetalige inscripties zijn gekend voor het eveneens goed gedocumenteerde Perusia181, dan lijkt er
toch meer aan de hand te zijn. De vraag is nu hoe we dit moeten interpreteren. Hier is wat discussie
over: Hadas-Lebel ziet dergelijke inscripties als hét symbool van tweetaligheid en hij kent ze dan ook
een prominente plaats toe in zijn werk182. Langslow is echter heel wat kritischer en wijst bovenal op hun
zeldzaamheid. De Etrusco-Latijnse inscripties (inscripties waarbij het Etruskisch het Latijns beïnvloedt
en omgekeerd) zouden dan beter en op een meer subtiele manier de interactie van deze talen
illustreren183. Het is inderdaad zo dat er – relatief gezien – erg weinig van deze inscripties zijn en ze zijn
dus zeker niet representatief voor de tweetalige gemeenschap. Dit punt wordt des te duidelijker wanneer
we zien dat deze weinige tweetalige inscripties van Etruria eigenlijk bijzonder talrijk blijken te zijn
binnen het geheel van de Italische tweetalige inscripties: naast de Latijns-Griekse en Latijns-Etruskische
inscripties zijn er maar zeven andere gevallen184. Dergelijke teksten waren dus zeer zeldzaam.
Wat was nu het doel en het effect van deze inscripties? Men lijkt er vooral een statement mee te willen
maken, maar vreemd genoeg hoeft dit zeker niet te getuigen van tweetaligheid. De tekstgedeeltes in deze
inscripties kunnen qua inhoud van elkaar verschillen en zo is het mogelijk om een ander publiek aan te
spreken of om verschillende facetten van zichzelf uit te drukken. Hierbij heeft men niet altijd de
bedoeling om zoveel mogelijk mensen te bereiken, maar deze inscripties kunnen een symbolische
functie hebben en iets zeggen over de identiteit van de overledene of de opdrachtgever van de inscriptie.
De primaire functie hoeft dus niet per se communicatief te zijn en zulke inscripties veronderstellen dan
ook niet per se een tweetalige doelgroep in de buurt: het kan puur een statement zijn zonder praktische
functie. Men kan één taalgroep meer of anders aanspreken en een andere dan weer uitsluiten. Dergelijke
inscripties hadden dus een sterk symbolisch en ideologisch karakter en kunnen daarom dan ook niet
zomaar op dezelfde manier worden bekeken als de andere185.
Voor Clusium geldt dit algemene punt zeker ook, maar we moeten dit toch enigszins nuanceren door te
stellen dat het hier hoofdzakelijk om namen gaat, die bovendien vooral in afgesloten tombes te zien
waren: 30 van de 32 tweetalige inscripties die Hadas-Lebel selecteert zijn immers epitafen (1 behoorde
tot een productieproces en 1 markeert eigendom)186. De mogelijkheid om bijvoorbeeld verschillende
taalgroepen anders aan te spreken met een andere inhoud, is dus bovenal beperkt. Toch is hier reeds
betoogd dat epitafen een belangrijk statement zijn inzake identiteit en de taal die men gebruikt om
zichzelf of een familielid mee te representeren, is uiteraard een bewuste en doordachte keuze. Om het
belang van deze inscripties echt goed te kunnen inschatten, is het belangrijk om ze eerst chronologisch
en sociaal te situeren.
Benelli is iets minder restrictief in zijn selectiecriteria en onderscheidt in totaal 28 ‘echte tweetalige’ en 6
digrafische inscripties voor geheel Etruria: Benelli, 1994.
181
Hadas-Lebel, 2004, 352-359.
182
Ibidem, 302.
183
Langslow, 2012, 292.
184
Hadas-Lebel, 2004, 386.
185
Adams, 2003, 31-36.
186
Hadas-Lebel, 2004, 383.
180
186
III. De latinisatie van Clusium
Benelli onderscheidt twee types binnen de tweetalige inscripties. Bij de eerste en vroegste soort zijn de
namen in beide gedeeltes opgesteld volgens de Etruskische traditie (dit zijn de digrafische inscripties);
bij de tweede soort zijn de namen in de eigen, respectievelijke traditie (Etruskisch en Latijns duidelijk
gescheiden) opgesteld. Deze laatste soort valt voor Arretium en Perusia toe te wijzen aan de augusteïsche
periode en dit is voor Clusium waarschijnlijk ook zo. De inscripties van het tweede type behoren toe
aan de aristocratische kring die zich doorheen de 1ste eeuw v.Chr. vormde in Clusium, maar dan enkel
bij de inheemse families187. De inscripties van dit type moeten dus zeker na de municipalisatie en –
gezien het algemene ontwikkelingsschema van latinisatie – waarschijnlijk in het vergevorderde stadium
van de Latijnse inscripties worden gesitueerd. De tweetalige inscripties zijn dus zowat de laatste
attestatie van het Etruskisch en Clusium en kwamen nog onder Tiberius voor. Dit betekent niet dat er
geen Etruskische invloed meer te bespeuren was: we zien het matronymikon en soms ook het
gamonymikon nog opduiken in de Latijnse inscripties van deze periode188. De laatste tweetalige
inscriptie uit Etruria die we kennen, is er één uit Arretium: deze moet omstreeks 15 of 20 n.Chr.
gesitueerd worden189. De inscripties van Clusium vallen niet precies te dateren.
Deze datering betreft de ‘echte tweetalige’ inscripties, maar daarnaast zijn er dus nog de digrafische
inscripties. Gezien het feit dat het Latijnse gedeelte van deze inscripties puur een omzetting is van het
Etruskische stuk in Latijnse tekens, vallen ze eerder te dateren dan de ‘echte tweetalige’. Mijns inziens
is dit dan ergens net voor of omstreeks 50 v.Chr., maar er zit hier een grote marge op. Wanneer we nu
kijken naar de monumenten waar al deze inscripties – ‘echte’ of digrafische – een onderdeel van zijn,
dan zijn er ook hier twee grote groepen. Op één geval na (nr. 19 bij Hadas-Lebel) komen alle ‘echte
tweetalige’ inscripties voor op funeraire monumenten zelf en slechts één hiervan is van relatief lage
waarde. Het gaat hierbij om urnen en sarcofagen van travertijn of marmer, één kolossale linteau van
marmer, één cippus van travertijn en één juweel. De minder waardevolle container betreft een funeraire
olla. De digrafische inscripties en nr. 19 van de ‘echte tweetalige’ komen voor op de reeds vermelde
tegels – of tegolae – van terracotta190.
Hierop zal nog later in dit hoofdstuk worden ingegaan, maar enkele dingen worden nu al duidelijk. Het
lijkt er inderdaad op dat de beperkte aristocratische kring van de late Republiek van Clusium de ‘echte
tweetalige’ inscripties monopoliseerde: ze maken bijna allemaal deel uit van waardevolle funeraire
monumenten die vrij uitzonderlijk zijn voor de 1ste eeuw v.Chr. (zie infra). Maar het lijkt er ook op dat
deze groep niet als eerste het Etruskisch en het Latijn naast elkaar gebruikte. Wanneer we de namen van
de digrafische inscripties vergelijken met de lijst van aristocratische families van Clusium van de 1 ste
eeuw v.Chr., dan vinden we geen enkele overeenkomst. Er is mogelijk één inscriptie die toebehoorde
aan een lid van dezelfde Cae191 die voor de municipalisatie tot de Clusinische elite behoorden, maar dit
is onzeker. Overigens zien we ook een vrouwelijke vrijgelatene – oftewel lautnita – die een digrafische
inscriptie heeft nagelaten192. De goedkope tegels waarop we deze epitafen terugvinden, lijken te wijzen
op personen met een lagere sociale status, maar zoals gezegd waren er ook leden van de elite die deze
tegels gebruikten. Het lijkt er evenwel op dat het niet de absolute elite was die beide talen voor het eerst
naast elkaar weergaf.
Laat ons nu kijken naar de manier waarop beide talen zich tot elkaar verhouden in deze inscripties.
Aangezien er nauwelijks verschillen zijn bij de digrafische inscripties, zal er hierbij vooral naar de ‘echte
tweetalige’ worden gekeken. We kijken hierbij eerst naar Etruskische invloeden op het Latijnse deel.
Van de 27 ‘echte tweetalige’ die Hadas-Lebel onderscheidt, hebben er 22 een typisch Romeins
praenomen, 2 een typisch Etruskisch praenomen en 3 (waaronder 2 vrouwen) geen praenomen in het
187
Benelli, 2009b, 310 & 317.
Benelli, 2012, 108.
189
Benelli, 2001a, 256.
190
Hadas-Lebel, 2004, 384.
191
Nr. 28 in de catalogus van Hadas-Lebel (2004).
192
Nr. 29 in de catalogus van Hadas-Lebel.(2004).
188
187
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Latijnse deel. Van die 22, komt Gaius veruit het meeste voor: 10 keer. Gaius werd als typisch Romeins
gezien, maar kwam al vanaf de 3de eeuw v.Chr. in Clusium voor als Cae. Dit was waarschijnlijk eerder
aan meer algemene Italische invloed te wijten en de latere aanwezigheid van Gaius in deze inscripties,
is dus vooral een teken van continuïteit. Op het vlak van gentilicia zien we dat er in totaal 29 stuks
voorkomen in deze 27 inscripties. 23 hiervan zijn oude Romeinse gentilicia, maar 16 hiervan hebben
algemeen Italische tegenhangers en het waren dan ook deze namen die de personen in kwestie voordien
droegen. Deze vielen op alle vlakken vrij vlot over te zetten naar meer Romeinse namen en continuïteit
vormde hier dus geen enkel probleem. Bij 7 gentilicia is er sprake van een radicale verandering bij het
overzetten naar het Latijn en in 6 gevallen is er een meer gematigde latinisatie. Bij deze 7 radicale
veranderingen, gebeurden er 6 omwille van fonetische redenen – de gentilicia konden niet goed in het
Latijn worden uitgesproken – en één keer veranderde men volgens een etymologisch patroon: Zicu en
Scribonius betekenen hetzelfde en mogelijk is deze familie verwant met de Scribonii van Rome. Bij de
6 gelatiniseerde veranderde men de uitgang en liet men ze soms ook meer Latijns klinken. Men wilde
dus het liefst de oude familienaam zoveel mogelijk intact laten. In een maatschappij waar afstamming
en clanverbanden zo belangrijk waren (zie supra), is deze drang naar continuïteit allesbehalve
verrassend.
Hoewel het patronymikon in de Romeinse naam verplicht was, zien we dit bij 4 van deze inscripties niet
terugkomen. Bij de digrafische inscripties zien we al helemaal geen aanpassing aan het Romeinse
systeem. Dit benadrukt nogmaals dat epitafen absoluut geen reflectie zijn van iemands officiële naam
en het toont ook dat het niet is omdat men zich wilde identificeren met een Latijnse naam, dat men dit
dan ook per se op een correcte Romeinse manier deed. In het algemeen lijken de personen achter de
‘echte tweetalige’ inscripties zich te hebben aangepast aan het Romeinse systeem. De meesten hiervan
hadden namelijk geen patronymikon in het Etruskische deel en men was zich dus blijkbaar zeer goed
bewust van de verschillende conventies. Dit betekent dat van de 17 patronymika in het Latijnse deel, er
maar 6 een direct Etruskisch equivalent hebben. Maar het is zeker niet zo dat men zomaar elke Romeinse
conventie wilde overnemen: ook al werd de tribus een belangrijk deel van de Romeinse naam in de late
Republiek, hier kwam het maar in 4 gevallen voor in het Latijnse deel. Daartegenover staat dan dat de
twee lautni die een ‘echte tweetalige’ inscriptie hadden, het Romeinse systeem van naamgeving bij
liberti perfect volgen in het Latijnse deel193. Men lijkt dus heel selectief te zijn geweest in het overnemen
van Romeinse elementen in de eigen naam en in het algemeen probeerde men zoveel mogelijk
continuïteit te krijgen. De meer enthousiaste overname van het patronymikon heeft mogelijk zijn eigen
reden.
Hier zal er beargumenteerd worden dat dit niet zozeer een teken is van een soort self-Romanization,
maar een uiting van de drang naar een stevigere verankering in afstamming en traditie. Het is dan ook
tekenend dat het matronymikon, nochtans compleet onbekend voor de Romeinen, in veel gevallen ook
gebruikt werd in beide delen van deze inscripties. Er zijn acht inscripties die het matronymikon weglaten
uit het Etruskische gedeelte, maar twee gevallen hiervan zijn te wijten aan de zeer kleine monumenten
waarop de inscriptie staat waardoor de naam moest worden ingekort en drie gevallen betreffen partiële
omissies en hierbij staat het matronymikon wél vermeld in het Latijnse deel. Bovendien hebben deze
acht inscripties telkens wel een patronymikon, schijnbaar ter vervanging, en hierbij gebruikte men het
Etruskische clan als een tegenhanger van filius. In totaal wordt het matronymikon twaalf keer vermeld
in de Latijnse gedeeltes, waarvan negen keer op een halfslachtige manier aangepast aan de Latijnse
grammatica: de reeds vermelde combinatie van het gentilicium in de ablatief met (g)natus of (g)nata.
De andere drie gevallen zijn digrafische inscripties. Het matronymikon bleef dus belangrijk en ging nu
in veel gevallen samen met een patronymikon extra nadruk leggen op de afstamming van de overledene
en dus ook de nakomelingen van deze persoon. Dergelijke ‘dynastieke’ accenten zien we ook elders
sterk terug in deze periode en dit zal nog doorheen dit onderzoek aangehaald en beargumenteerd worden.
193
Hadas-Lebel, 2004, 364-370.
188
III. De latinisatie van Clusium
Er zijn nog andere opvallende elementen in de Etruskische tekstgedeeltes: zo is er in drie gevallen een
Latijnse a aanwezig en één keer een Latijnse e. Er is dus wat paleografische verwarring, maar ze is vrij
zeldzaam en ligt trouwens geheel in de lijn der verwachting bij het achtereenvolgens opstellen van een
Etruskische en een Latijnse tekst (of in de omgekeerde volgorde), aangezien beide letters erg gelijkend
waren in deze schriften. Van de 35 mannelijke praenomina en patronymika in de Etruskische delen, zijn
30 namen typisch Etruskisch. Bovendien zien we vijf vrouwelijke praenomina in deze inscripties: twee
keer als een echt praenomen en drie keer als een matronymikon. Daarnaast lijken de gentilicia in de
Etruskische delen erg conservatief en de meeste zijn traditionele namen. Sommige hiervan zijn van
Italische origine van in de archaïsche tijd en moeten dus aan de Italische koine worden toegeschreven.
We kunnen hier ook nog vermelden dat er weinig sprake is van interferentie in het algemeen in deze
inscripties. De Latijnse leenwoorden betreffen meestal cognomina of appellatieven die naar een beroep
verwijzen, bijvoorbeeld haruspex194. Ten slotte zien we dat de Latijnse delen van deze inscripties meer
verzorgd, gedetailleerd en uitgebreid lijken dan de Etruskische195. Dit heeft mogelijk te maken met de
meer monumentale stijl van de Latijnse epigrafie, maar het lijkt ook een teken te zijn van de
achteruitgang van de Etruskische inscripties, wat gezien de late datering van deze gevallen, zeker
waarschijnlijk lijkt.
De personen die zich dus ook graag op een Latijnse manier wilden representeren, veranderden de
Etruskische component van hun identiteit hiervoor in de meeste gevallen niet: doorgaans was de
Etruskische naam die we hier zien erg traditioneel. Bovendien zorgde men in de meeste gevallen voor
een grote mate van continuïteit met hun nieuwe naam, ook al betekende dit de incorporatie van onRomeinse of de omissie van typisch Romeinse elementen. Dit getuigt vooral van het feit dat beide
facetten – Etruskisch en Latijns/Romeins – complementair waren en niet voor een conflict zorgden. Van
een zekere spanning tussen een Etruskische en Romeinse identiteit – een dichotomisch beeld waartegen
ik hier al protest heb aangetekend – zoals Hadas-Lebel meent te zien196, lijkt er dus geen sprake te zijn.
Hierbij is het belangrijk om te herinneren aan het feit dat deze inscripties zich – behalve de digrafische
waarschijnlijk – in een vergevorderd stadium van het latinisatieproces bevonden. Het is hierbij tekenend
dat de elite (deze inscripties behoren immers tot deze groep) zo laat nog de nood voelde om zich ook op
een meer traditionele manier uit te drukken. Deze elites wilden zeker niet alleen als een Romein en een
goede participant in het Romeinse Rijk gezien worden, maar ook als een traditionele Etrusk197.
De tweeslachtige representatie van elites waar Terrenato over spreekt in de context van elite negotiation
(zie supra), lijkt dus niet helemaal op te gaan. Het is ten eerste niet de absolute elite die als eerste het
Etruskisch en het Latijn op een symbolische wijze naast elkaar gebruikte: het waren mensen uit de
middengroepen en leden van de nieuwe elites die als eerste deze nood voelden, ook al beschikte men
vaak nog niet over de middelen om dit in goed Latijn te doen. Hierdoor lijkt zijn tweede punt ook
ontkracht: deze tweetalige inscripties zijn – toch zeker voor Clusium – niet te wijten aan een soort
knieval naar het volk toe of een zeker behouden van lokale tradities om de communicatie met de lagere
klassen te verzekeren. De elite gebruikte deze inscripties pas wanneer het latinisatieproces reeds
vergevorderd was en inscripties in het Etruskische schrift erg zeldzaam waren. Hierdoor lijken ze eerder
achter te komen, dan voorlopers te zijn op het vlak van meertalige inscripties. Verder in dit hoofdstuk
zullen de Latijnse inscripties en de geassocieerde personen nog uitgebreid besproken worden, maar het
lijkt nu al duidelijk dat het beeld van een snel ‘romaniserende’ elite en een achterlijk volk, al te
simplistisch is. Verder onderzoek van de Latijnse inscripties is uiteraard nodig om deze tweetalige
inscripties – en de sociale implicaties ervan – beter te kunnen kaderen.
194
Nr. 25 in de catalogus van Hadas-Lebel (2004).
Hadas-Lebel, 2004, 372-378.
196
Ibidem, 351.
197
Adams, 2003, 171.
195
189
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Op deze manier zijn deze inscripties inderdaad een soort statement van oude en nieuwe
identiteitsfacetten, die blijkbaar even belangrijk waren voor de elites van Clusium198. Dit vormde ook
geen probleem aangezien regionale elementen zeker geen taboe waren onder Augustus. Maar men moet
oppassen voor een al te monolitische visie op identiteiten: het ging niet zozeer om een combineren van
twee aparte identiteiten. Er kwam een nieuw facet bij – omwille van diverse redenen, die in het begin
van dit hoofdstuk reeds zijn geschetst – en dit speelde afhankelijk van de context en de sociale omgeving
van de persoon een bepaalde rol en interageerde met bestaande facetten. Voor de Clusinische elite van
de augusteïsche periode was de co-existentie van traditionele en meer typisch Romeinse facetten
blijkbaar geen enkel probleem en binnen de private context van de tombe voelde men op dat moment
de nood om gehoor te geven aan deze twee aspecten. Men kan zich nu de vraag stellen of een dergelijke
uiting van het traditionele aspect op dit late moment een soort conservatieve reflex was. Deze inscripties
lijken voorlopig te getuigen van een habitus in verandering: voorlopig is het nog niet duidelijk of men
enthousiast een lokale en rijksrol wilde spelen, of dat men zich vastklampte aan het verleden. De rest
van dit hoofdstuk moet dit uitwijzen.
5.5 De Latijnse inscripties: chronologie en sociale groepen
Er is doorheen dit onderzoek uiteraard al geregeld gesproken over de Latijnse inscripties – volledig
Latijns of enkel qua tekens – van Clusium, maar dan eerder zonder al te veel oog voor de sociale context
ervan. Er is dus al gekeken naar hoe men latiniseerde, maar nog niet naar de sociale waarde van dit
proces. In dit stuk zullen vooral deze omstandigheden onderzocht worden: wie latiniseerde er als eerste
en wie als laatste, en wanneer gebeurde dit? Dit zijn cruciale vragen om de sociale en culturele waarde
van het latinisatieproces te kunnen inschatten. In de besprekingen van de tegels en de tweetalige
inscripties is er al gesteld dat ook de elites epigrafische gewoontes aannamen die men eerder als
traditioneel zou bestempelen. De ‘echte tweetalige’ inscripties behoren immers exclusief toe aan deze
sociale groep en situeerden zich dus in de augusteïsche periode, toen het Etruskisch erg zeldzaam was
geworden. De vraag is nu hoe deze inscripties kaderen binnen het bredere epigrafische corpus van
Clusium en hoe we dus deze inscripties moeten interpreteren. Hoe verhouden deze inscripties zich
tegenover de rest? Hierbij is het niet alleen belangrijk om de inscripties zelf te onderzoeken, maar ook
de funeraire monumenten waar ze een deel van uitmaken. Daarnaast zal er ook gekeken worden naar
een eventueel veranderde aard van de inscripties toen de inwoners van Clusium het Latijn gingen
gebruiken en of inscripties mogelijk een andere rol gingen spelen binnen de samenleving. De
antwoorden op deze vragen kunnen misschien op hun beurt een oplossing aanreiken voor de sterke
daling in de epitafen, zeker na circa 50 v.Chr. Dit is immers de epigrafische achtergrond waartegen deze
Latijnse inscripties verschenen.
Er is reeds een algemeen overzicht gegeven van het latinisatieproces, maar het is handig om dit hier nog
even kort te hernemen. Bij abstractie begint dit proces in de epigrafie bij de municipalisatie. Op dat
moment kwamen de eerste Etruskische inscripties in Latijnse tekens en in mindere mate ook de eerste
volledig Latijnse inscripties voor. Na enkele decennia zien we ook de digrafische inscripties, die
evenwel linguïstisch gezien niet Latijns zijn. Tot circa 50 v.Chr. bleef dit echter vrij beperkt en vanaf
dat moment was het merendeel van de geproduceerde inscripties volledig Latijns. In de periode van
Augustus zijn de Etruskische inscripties ondertussen erg zeldzaam geworden en het is in deze context
dat de ‘echte tweetalige’ inscripties van de elite opdoken. Op dat moment was het totale aantal inscripties
ook erg sterk teruggelopen en na Tiberius zien we dat dit aantal een soort ondergrens had bereikt, om
dan in de 3de eeuw n.Chr. weer lichtjes te stijgen door het aantal eredecreten. Het is zoals gezegd uiterst
198
Benelli, 2001a, 261-262.
190
III. De latinisatie van Clusium
moeilijk om dit exact te dateren, maar het lijkt erop dat de laatste Etruskische inscripties van Clusium
zich tijdens het bewind van Tiberius situeren199.
Dit is dus de ruwe chronologie, maar er zijn hierbij uiteraard steeds uitzonderingen; zeker in een
territorium dat zo groot is als de ager clusinus. De necropolis bij San Casciano dei Bagni is reeds
vermeld en wanneer we een kritischere datering hanteren dan de onderzoekers van deze site, lijkt het
erop dat sommigen hier al rond 100 v.Chr. het Latijnse schrift gebruikten om hun Etruskische epitafen
weer te geven. De nabijheid van de Via Cassia en het universele karakter van het Latijn dat hieruit
voortvloeide, zat hier waarschijnlijk voor iets tussen. Een vrij exacte datering is erg onzeker, maar het
lijkt erop dat men hier dan ook vroeger dan gemiddeld volledig Latijnse inscripties ging gebruiken:
iedereen was hier waarschijnlijk voor 50 v.Chr. overgeschakeld. Deze gemeenschap was uiteraard een
vrij geïsoleerd geval voor Clusium en dus een soort statistische outlier200. Interessanter voor de sociale
dynamiek van deze stad, zijn de eerste vermeldingen van het Latijn binnen het culturele Clusinische
gebied zelf. Deze zijn echter bijzonder schaars. Er zijn ten eerste geen Latijnse inscripties uit tombes
die met enige zekerheid voor 90 v.Chr. vallen te dateren. Daarnaast zijn er maar twee of drie geïsoleerde
gevallen buiten een funeraire context. Het oudste artefact is een kommetje van black-gloss ware, met
een afbeelding van Aesculapius en dus ook een Latijnse inscriptie. Dit voorwerp maakte deel uit van
een grotere serie die geproduceerd werd medio 3de eeuw v.Chr. in Rome of Latium en dergelijke objecten
kwamen vrij algemeen in Etruria voor. Het was dus waarschijnlijk gewoon een import van een enkele
persoon, van wie we de achtergrond evenwel niet kennen, maar het lijkt niet veel te betekenen. Ten
slotte zijn er alleen nog de vermelde bronzen platen met enkele Romeinse wetten op201.
De algemene chronologie lijkt dus goed te kloppen wat de begindatum betreft en het lijkt er effectief op
dat niemand in de culturele zone van Clusium – waar San Casciano dei Bagni niet bij hoorde, dit gebied
was eerder door Volsinii beïnvloed – zich voor de municipalisatie identificeerde met het Latijn. De vraag
is nu wie dit nadien dan wel als eerste deed. Er is reeds vermeld dat de samenstelling van de Clusinische
elite een hevigere verandering onderging in de 1ste eeuw v.Chr. dan gewoonlijk was. Het is hierbij nodig
om erop te wijzen dat de 1ste eeuw v.Chr. een enorm belangrijke periode was voor Italië, op alle vlakken.
Toch weten we er erg weinig over als het op sociale geschiedenis aankomt. We kennen vooral de
politieke en militaire geschiedenis, maar overigens moeten we het met meer indirect bewijs stellen.
Benelli verwoordde dit probleem zo: “Si tratta di un secolo per il quale abbiamo una conoscenza
veramente capillare della storia politica e militare, ma allo stesso tempo, paradossalmente, sappiamo
pochissimo della storia sociale, e quel poco arriva attraverso la lente deformante dei discorsi dei
politici, che avevano sempre i loro buoni motivi per dare una lettura ben precisa della società”202.
Mogelijk mede door de burgeroorlogen, verdwenen enkele families uit ons archeologische gezichtsveld
en verschenen er ook nieuwe. Deze nieuwkomers waren zowel autochtoon als allochtoon en het lijkt
erop dat zowel vrij direct na de municipalisatie als na de triumvirale burgeroorlogen er een instroom
was van immigranten. Het lijkt erop dat deze immigranten zich zeer goed inburgerden in de Etruskische
cultuur en de lokale funeraire gewoontes vlot overnamen. Dit wijst er meteen ook op dat de meer
Romeinse funeraire cultuur geen universalistisch statuut had en dat het dus niet logisch was om deze te
hanteren voor nieuwkomers. Het was daarentegen logischer om zich aan te passen aan de lokale tradities.
Daarnaast creëerde de elite onder deze immigranten ook huwelijksbanden met lokale families, soms
zelfs met leden van de absolute elite203. Voor de volledigheid is het hier misschien nuttig om een
kanttekening te maken bij de bevindingen van Benelli. De immigranten worden door hem als dusdanig
geïdentificeerd omdat hun namen voorheen compleet onbekend waren in Clusium. Dit is uiteraard zeker
waar, maar de kans bestaat altijd dat het om autochtone families ging die hun naam gewoon radicaal
199
Benelli, 2012, 108.
Persoonlijke correspondentie met Enrico Benelli.
201
Pack, 1988, 13-14.
202
Benelli, 2012, 104.
203
Ibidem, 106.
200
191
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
hadden veranderd bij de municipalisatie om zich zo meer te kunnen integreren in de Romeinse wereld204,
of omdat hun namen gewoon niet goed over te zetten waren in het Latijn. Mijns inziens lijkt dit echter
niet zo waarschijnlijk. We hebben namelijk gezien dat men bovenal continuïteit verkoos bij de
naamsverandering en de grote mate van continuïteit in Clusium – op alle vlakken – lijkt dit te bevestigen.
Daarnaast is het waarschijnlijk dat het agrarisch interessante gebied dat Clusium was, na de
municipalisatie erg aantrekkelijk werd voor buitenstaanders. Aangezien het burgerschap van deze
personen nu daar ook geldig was en men juridisch beschermd was, kon men makkelijk in Clusium gaan
wonen. De hypothese van Benelli lijkt me dus correct te zijn.
Dit is eens te meer zo wanneer we kijken naar de taal die deze personen gebruikten in hun epitafen. We
zien namelijk dat zij zich via het Latijn representeerden. Meer nog: alle personen uit Clusium die het
Latijn gebruikten voor circa 50 v.Chr. of typisch Romeinse namen droegen, behoorden tot deze
immigrantenfamilies of waren er rechtstreeks aan te linken via huwelijken. Het lijkt logisch dat men als
immigrant – die op basis van zijn naam van buiten Etruria kwam – niet het Etruskisch, maar wel het
Latijn ging gebruiken in zijn epitaaf. Waarschijnlijk spraken deze personen het Etruskisch niet of
misschien maar heel gebrekkig. De autochtone families die in deze vroege fase het Latijn gebruikten
behoorden tevens allemaal tot de relatief lagere sociale strata die we archeologisch kunnen waarnemen.
Het gaat dan ook bijna uitsluitend om personen die voorheen geen sporen hadden nagelaten. Zo zijn er
de Pisentii205, die we enkel van een archaïsche inscriptie kennen. De Satellii206 hebben maar één
hellenistische inscriptie, die mogelijk vrij laat te dateren is. De Cnaei207 zijn enkel bekend van de
inscripties uit één van hun familietombes, die we waarschijnlijk in de vroege 1 ste eeuw v.Chr. moeten
situeren. Ten slotte zijn er nog de Sertorii208: zij komen wel in enkele Etruskische inscripties voor, maar
deze zijn relatief laat en deze familie heeft sterke banden met immigranten. Deze families zijn dus erg
laat archeologisch zichtbaar en hun inscripties zijn overwegend in het Latijn.
De enige familie die deel uitmaakte van de oude aristocratie van Clusium – dus van voor de 1ste eeuw
v.Chr. – en die het Latijn in deze vroege fase gebruikte, was de gens Trebonia209. Zij hadden
waarschijnlijk voor circa 50 v.Chr. al Latijnse epitafen en ook zij hadden banden met immigranten. In
het vorige hoofdstuk is deze familie reeds vermeld in de context van personen uit Clusium die
participeerden in het Romeinse leger en deze familie had dan ook een roemrijk verleden hierin. Het is
mogelijk dit belang dat het Romeinse leger had voor deze familie dat voor deze vroege latinisatie heeft
gezorgd. Ze haalde mogelijk een deel van haar rijkdom en prestige uit deze officiersposten en hieruit
lijkt een zekere identificatie met het Romeinse Rijk en haar taal te zijn voortgevloeid. Hierbij is het zeer
aannemelijk dat de personen die actief waren als officieren vloeiend Latijn spraken en dit ook frequent
deden. In de meer kosmopolitische omgeving die Clusium was geworden in de 1ste eeuw v.Chr. – dankzij
het Romeinse burgerschap en de immigranten – was het gebruiken en uitdragen van het Latijn mogelijk
geworden. Deze familie lijkt erg vertrouwd te zijn geweest met het Latijn en identificeerde er zich al
vrij vroeg mee: het Romeinse leger zat hun dan ook waarschijnlijk in het bloed. Het is onzeker of er ook
een Sentia wordt vermeld in een Latijnse inscriptie210. Deze persoon zou dan mogelijk verbonden zijn
met de illustere Sentinate/Seiante, maar dit lijkt eerder onwaarschijnlijk. Het valt dus op dat de
traditionele elite praktisch volledig afwezig is in deze vroege Latijnse inscripties, tegen het klassieke
beeld van self-Romanization in211.
204
Ibidem, 18.
CIE 2582.
206
CIE 674.
207
CIE 926-928, CIE 959, CIE 1527, CIE 2581 & CIE 4776.
208
CIE 1955 & CIE 2638.
209
CIE 1647, CIE 1074 & CIE 955-960.
210
CIE 834.
211
Benelli, 2012, 105-106.
205
192
III. De latinisatie van Clusium
Dit beeld lijkt bevestigd te worden door de archeologische context van deze inscripties. We zullen nog
zien dat de kwaliteit en economische waarde van de Clusinische tombes in het algemeen sterk daalde in
de 2de en zeker de 1ste eeuw v.Chr., maar er is nog een zeker onderscheid waarneembaar en deze vroege
Latijnse inscripties zien we steevast in de iets goedkopere graven terugkomen. Daarbij valt het op dat er
zeer weinig tombes zijn met zowel Etruskische als Latijnse inscripties (zie supra). In andere steden
werden de eerste Latijnse inscripties doorgaans bij de laatste begrafenissen van de Etruskische
familietombes geplaatst, maar in Clusium was dit veel minder het geval. De weinige tombes die dan
beide talen bevatten, vertonen dan ook verschillende gentilicia, waardoor ze het karakter van een soort
collectief graf lijken te hebben gehad 212. Het lijkt er dus op dat de Latijnse inscripties inderdaad
toebehoorden aan families die pas opdoken in de materiële bronnen van Clusium. Deze families konden
nu pas een tombe oprichten en maakten hierbij dan meteen gebruik van Latijnse inscripties. Het aantal
tombes nam ook sterk af in de 1ste eeuw v.Chr., dus veel families die voorheen een tombe hadden, hadden
er geen meer in de eigenlijke transitiefase (zie infra). De leden van de oude elite – behalve de Trebonii
– hadden voor circa 50 v.Chr. nog geen Latijnse inscripties, dus deze waren ook niet aanwezig in hun
oude tombes. Pas wanneer deze volzet waren, stichtte men nieuwe met nu ook Latijnse inscripties. De
weinige ‘gemengde’ tombes tonen dan die families die op het archeologische vlak wel heel duidelijk
een transitiefase hebben doorgemaakt. Dit wordt duidelijk gemaakt door de wederzijdse interferentie bij
deze verschillende inscripties213, maar deze voorbeelden zijn zeldzaam214.
De monumenten waar deze vroege Latijnse inscripties deel van uitmaken, lijken dit beeld eveneens te
bevestigen. De evolutie van de funeraire containers tijdens de hellenistische periode is het onderwerp
van het volgende hoofdstuk, maar ook hier zien we in het algemeen een sterke afname van de
economische waarde van deze objecten en in de 1ste eeuw v.Chr. zal ook het aantal sterk dalen. We zien
dat er maar weinig Latijnse inscripties op assenkisten van terracotta en belvormige urnen (ollae a
campana) voorkomen en de meeste hiervan hoorden bij de immigranten215. Dit eerste type was typisch
voor Clusium en zeker de late hellenistische periode, maar was in het begin van de 1ste eeuw v.Chr. het
uitsterven nabij. Het tweede type was meer algemeen aanwezig in Centraal-Italië en zou, samen met de
kleinere ollae, de dominante funeraire containers worden. Het is dan ook op de kleinere ollae dat we de
meeste Latijnse inscripties zien, wat weer lijkt te wijzen op de status van nieuwkomers in de Clusinische
elite. Het overwicht van bescheiden funeraire monumenten – tegels of ollae – waarvan de Latijnse
inscripties een deel zijn, lijkt eerder op een lagere status van deze overledenen te wijzen216. We zien hier
dan ook een aantal Latijnse inscripties bij van vrijgelatenen217.
Deze nieuwe elites integreerden zich dus in de funeraire cultuur van Clusium, die blijkbaar in de 1 ste
eeuw v.Chr. nog sterk genoeg was om immigranten te absorberen; zelfs tot op het einde van deze eeuw.
Deze personen maakten hierbij echter wel gebruik van het Latijn, maar blijkbaar vormde dit geen
probleem om zich te integreren: deze cultuur bleek flexibel genoeg om nieuwe invloeden te
incorporeren. Dat deze traditionele gebruiken belangrijk bleven, zien we aan de oude elite, die zich bleef
begraven op de traditionele wijze; ten vroegste tot de periode van Tiberius. Hierbij maakte ze ook voor
lange tijd gebruik van het Etruskisch en de tweetalige inscripties van de augusteïsche periode zijn dan
ook meestal het eerste gebruik van het Latijn wat de epitafen van de oude elite betreft, samen met enkele
nieuwe inheemse elites. Het lijkt er dus op dat het vooral de lagere sociale groepen – nogmaals: binnen
het spectrum van de zichtbare graven – waren die als eerste het Latijn overnamen en zich hiermee
identificeerden. Het was pas later dat de oude elite dit ook ging doen. Deze groep voelde blijkbaar veel
sterker de nood om de traditionele Etruskische identiteit in al zijn facetten te bewaren – een element dat
voor de immigranten uiteraard nooit heeft meegespeeld. Deze drang naar nostalgie uitte zich ook in de
212
Kaimio, 1975, 207.
CIE 1641-1646, 1007-1008, 1330, 1641 & 1643.
214
Kaimio, 1975, 208.
215
Benelli, 2009b, 310.
216
Hadas-Lebel, 2004, 397.
217
Deze inscripties van vrijgelatenen worden uitvoerig besproken in: Rix, 1994, 96-115.
213
193
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
manier waarop deze oude elite dan uiteindelijk overschakelde: via tweetalige inscripties die een
duidelijke link leggen met de oude taal en de afstamming – en dus ook de machtsbasis – van deze
personen. Dit zorgde ervoor dat sommige elites het Etruskisch nog ten tijde van Tiberius gebruikten218.
Het algemene beeld lijkt duidelijk te zijn: de novi homines latiniseerden als eerste (de meeste voor circa
50 v.Chr.) en de oude elite als laatste, samen met een paar nieuwe inheemse elites (na circa 50 v.Chr.).
Dit gaat echter lijnrecht in tegen de algemene opvattingen over ‘romanisatie’. In het eerste hoofdstuk
hebben we gezien dat het meestal de heersende en traditionele elite is die de belangrijkste rol speelt in
het romanisatieproces. Het zijn de heersende elites die door middel van self-Romanization met de
Romeinse elites de concurrentie aangingen. Het zijn de meest vooraanstaande families die zich via elite
negotiation als eerste op een Romeinse manier representeerden, waarbij het volk achter bleef op dit vlak.
Het is de oude aristocratie die het proces van acculturatie van de Romeins-georiënteerde cultuur leidde
om zichzelf te handhaven. Welke theorie je ook kiest, meestal is de kernboodschap dezelfde: de elites
pasten zich het eerst aan en dan pas de lagere klassen, die de elites emuleerden. In de linguïstiek vinden
we eenzelfde denkbeeld: Weinreich stelt dat het sowieso eerst de elite is die tweetalig wordt en de taal
van de veroveraar gaat spreken en uitdragen219. Hadas-Lebel neemt deze stelling enthousiast over220.
Er is hier inderdaad gesteld dat de voorname elites van onderworpen steden zeer waarschijnlijk het
Latijn konden spreken en mogelijk de eersten binnen hun gemeenschappen waren om dit te kunnen.
Maar dit betekent geenszins dat men deze taal ook per se als eerste ging uitdragen of zich ermee ging
representeren. Dit zijn twee totaal verschillende processen: het eerste is vooral pragmatisch en berekend,
terwijl het tweede intuïtief en onbewust kan zijn. Het is hierbij mogelijk dat de oude elite inderdaad de
voorloper was in beide processen, maar dit hoeft zeker niet zo te zijn en Clusium illustreert dit duidelijk.
Het valt op dat de Sentinate/Seiante221, die vermoedelijk nog een grote rol hebben gespeeld in de
communicatie tussen Clusium en Rome voor de Bondgenotenoorlog, volledig afwezig zijn in het corpus
van de Latijnse epitafen van Clusium222. Hoewel deze familie nog erg vitaal leek in de 2de eeuw v.Chr.
(zie infra), is het uiteraard mogelijk dat ze een economisch verval kende in de loop van de
daaropvolgende eeuw of de verkeerde politieke keuzes had gemaakt tijdens de Romeinse
burgeroorlogen en daarom uit het funeraire corpus is verdwenen. Maar men zou toch verwachten dat
deze familie – die al zeker twee eeuwen het Latijn sprak – kort na de municipalisatie een Latijnse epitaaf
zou nagelaten hebben als een soort teken van trots omwille van het nieuwe statuut van hun gemeenschap.
Dit is toch wat het klassieke beeld van self-Romanization doet vermoeden. Dit is echter niet het geval
en hoewel deze familie wel banden had met immigranten – de Blaesii – resulteerde dit toch niet in
Latijnse epitafen223.
In het nieuwe model van romanisatie dat hier vooropgezet is, is er gesteld dat mensen iets overnemen
en interioriseren omdat het nuttig is. Men gaat het proces van ‘sterke romanisatie’ aan omdat men er
nood aan heeft. Deze nood verschilt van groep tot groep en van moment tot moment. Voor de
immigranten en subelitaire families was het net de context van het Romeinse Rijk die hen mogelijkheden
tot sociale mobiliteit had geboden. Het is door de municipalisatie en de vernauwde interactie binnen
Italië dat men makkelijk naar Clusium kon migreren en zich er integreren en het kwam door de
burgeroorlogen dat er extra circulatie was binnen de Clusinische elite en dus meer mogelijkheden om
tot deze groep op te klimmen. Sommigen waren misschien zelfs via het systeem van de ordo decurionum
opgeklommen en hadden hun positie dus niet aan het traditionele systeem te danken. Het zijn dan ook
waarschijnlijk de families die gebruik hebben gemaakt van deze opportuniteiten, die zich als eerste met
het Latijn – en bijgevolg ook het Romeinse Rijk – hebben geïdentificeerd. Het was immers dit rijk dat
218
Benelli, 2012, 106-107.
Weinreich, 1974, 95.
220
Hadas-Lebel, 2004, 385.
221
Beide naamsvormen komen voor in Clusium, maar het gaat over dezelfde uitgebreide familie.
222
Benelli, 2009b, 317.
223
Benelli, 2012, 107.
219
194
III. De latinisatie van Clusium
de basis vormde voor hun nieuwe positie; dit was alvast voor een deel hun basis voor distinction.
Vandaar dat deze personen waarschijnlijk met plezier deze taal frequent gebruikten en uitdroegen, ook
in de private sfeer van hun tombe. Het was immers in deze nieuwe tombes, gevuld met Latijnse
inscripties, dat de opkomst van de familie en haar status als municipale elite binnen het rijk, het beste
viel af te lezen.
Zij hadden er geen baat bij om het verleden al te veel te benadrukken: zij hadden namelijk geen oude
tombes. Op monumentaal vlak was er niets om op voort te bouwen en proberen om dit wel een pijler te
maken van hun status binnen Clusium, was waarschijnlijk niet de beste strategie. Het was de oude elite
die hierin het beste was en in sommige gevallen al meer dan 200 jaar haar stempel had gedrukt op
Clusium en haar monumenten. Het was voor de nieuwe elites efficiënter om een nieuwe basis voor
distinction te creëren; niet om te proberen een oude te evenaren. De oude families hadden hun status
niet zozeer te danken aan het Romeinse Rijk en de opportuniteiten die daaruit voortvloeiden, maar wel
aan hun afstamming en traditie. Het is dan ook omwille van deze redenen dat ze zo sterk hebben ingezet
op het gebruik van het Etruskisch en de traditionele funeraire gebruiken. Deze oude elites kozen dus in
de eerste plaats voor continuïteit; ook in de manier waarop ze hun positie legitimeerden en uitdroegen.
Mogelijk was dit in zekere mate ook het geval voor de paar nieuwe inheemse elites die ook ‘echte
tweetalige’ inscripties hebben nagelaten. Het is pas later in de 1ste eeuw v.Chr. dat het Latijn als voertaal
van het rijk onvermijdelijk werd en dus niet langer kon genegeerd worden. Het gebruik van het Latijn
bleek zeer succesvol te zijn en ging deel uitmaken van een nieuwe basis voor distinction. Het werd dus
onvermijdelijk voor de oude elites – die tegen de augusteïsche periode ondertussen binnen Clusium
veelvuldig met het Latijn werden geconfronteerd – dat men ook moest overschakelen om de status van
elite te behouden. Naarmate de rijksideologie van Augustus op gang kwam en de vele katalysatoren
voor latinisatie (zie supra) hadden ingewerkt op Clusium en elkaar, was deze overname waarschijnlijk
ook logischer en natuurlijker geworden.
Dit verloop werd dus bepaald door specifieke noden en contexten: het is met andere woorden niet zo dat
we per se hetzelfde zullen zien in andere steden. Elders was er een andere context en kan de lokale
dynamiek compleet verschillend zijn. Een frequent geuite kritiek op het model van elite negotiation van
Terrenato224, is dat het vooral voor Volaterrae geldt, maar toch de ambitie heeft om een universeel model
te zijn. Zijn opvatting dat de elites als eerste het Latijn actief gingen uitdragen en dat het de lagere
klassen waren die dit wat tegenhielden, lijkt niet op te gaan voor Clusium. Mogelijk waren de banden
tussen de elites en het volk of de samenstelling van de elite zelf verschillend en zorgde dit voor een
ander patroon. In Clusium leek de oude elite traditionele elementen te hebben bewaard uit een oprecht
gevoel dat dit een belangrijk deel uitmaakte van haar identiteit en niet louter omdat het volk dit graag
had; iets wat sowieso al niet rechtstreeks valt af te leiden uit epitafen in afgesloten tombes. Over het
gedrag van het volk zal later nog iets meer gezegd worden, maar dit is uiteraard erg problematisch.
Dit wil echter niet zeggen dat men bij het overschakelen naar het Latijn het geweer compleet van
schouder veranderde; of dat een groot deel van de nieuwe autochtone elites dat ook deden. Het
benadrukken van traditie en afstamming bleef belangrijk en dit zat blijkbaar diep geworteld in de
regionale en lokale identiteit. Zo zien we dat de nieuwe autochtone elites vaak het Latijn gebruikten
voor circa 50 v.Chr., maar in hun epitafen bijvoorbeeld wel matronymika vermeldden. Samen met de
immigranten gebruikten ze ook de traditionele tombes en de lokale types funeraire containers. Mogelijk
was deze overname van de lokale traditie een manier om hun nieuwe status binnen de elite te legitimeren;
om er zo toch een traditioneel karakter aan te geven. Wanneer de oude elite overschakelde op het Latijn,
deed ze dit via tweetalige inscripties die ostentatief het Etruskisch toonden op een moment dat de taal al
een secundaire positie lijkt te hebben gehad. Bovendien ging dit voor een deel terug op de eerdere
digrafische inscripties die op deze manier een bekend model waren. Tot Tiberius bleven de oude
funeraire gewoontes in gebruik, maar de verandering hierna moet niet per se gezien worden als een groot
224
O.a. door Berrendonner: Berrendonner, 2003a, 59.
195
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
statement dat men nu de traditie vaarwel zei. Culturen zijn nu eenmaal altijd in flux225 en dit was niet de
eerste keer dat de funeraire cultuur in Clusium een grote verandering ondergaan had. Dit was eerder ook
gebeurd bij de start van de hellenistische periode (en trouwens ook enkele keren daarvoor) en zoals
gezegd maakte dit de Etrusken er niet minder Etruskisch op. Dit was ook nu niet het geval.
Het was in deze periode van snel veranderende politieke omstandigheden en nieuwe manieren om zich
te onderscheiden dat de Clusinische elite een relatief grootschalige transformatie onderging. Er waren
twee immigratiegolven in de 1ste eeuw v.Chr. en er waren uiteraard enkele autochtone groepen die de
sprong naar de elite maakten. In de augusteïsche periode kunnen we dan nog zo’n zeventien families
onderscheiden binnen de Clusinische elite. Deze waren – net als de veertig van voor de municipalisatie
– allemaal onderling verbonden en monopoliseerden alle lokale ambten. Van deze families zijn er twaalf
autochtoon en vijf allochtoon. Van de lokale families waren er zeven afstammelingen van de oude
aristocratie van Clusium, terwijl vijf ervan pas met de burgeroorlogen opkwamen 226. Hierbij valt het op
dat de lokale nieuwkomers verschillend zijn van die lokale families die als eerste het Latijn hadden
gebruikt. De immigranten binnen deze elitegroep waren ook voor een deel afkomstig van een tweede
golf, terwijl sommige van de eerste golf niet langer zichtbaar waren. Ook deze nieuwe immigranten –
vermoedelijk tijdens of na de triumvirale burgeroorlogen naar Clusium gekomen – namen de lokale
funeraire gewoontes over, maar gebruikten uiteraard ook het Latijn227. Er was dus niet één succesvolle
strategie om lid van de elite blijven: sommige oude elites zetten in op continuïteit en verdwenen toch,
net zoals sommige novi homines die meer inzetten op een soort rijksidentiteit en na een korte hoogvlucht
weer verdwenen. Hetzelfde geldt voor de immigranten. De elite van Clusium bleef dus open en
dynamisch en er waren constant mogelijkheden om zich op te werken, maar ook om in status te dalen.
Uit de lijst van de elites van Clusium van Benelli228 lijkt het vooral de oude elite te zijn die van deze
drie groepen het meeste continuïteit kent, ook al ging haar aantal van zo’n veertig naar zeven families.
Het argument van traditie en afstamming was blijkbaar nog erg belangrijk in Clusium en het latente
voortbestaan van het matronymikon lijkt dit te bevestigen. Wanneer deze oude elite zich ook nog
succesvol aanpaste aan het Latijn, had deze groep blijkbaar de beste kaarten in handen om zich te
handhaven, maar dit was nooit een zekerheid. Het schijnbare succes van deze strategie zegt mogelijk
iets over de lagere klassen, wat toch het publiek en de machtsbasis van de elite was. Blijkbaar zag de
Clusinische bevolking de context van het Romeinse Rijk en de politieke veranderingen die dit met zich
meebracht als een geschikte legitimatie voor de elite, maar traditie bleef erg belangrijk. Het is echter
onmogelijk om te zeggen hoe de elites zich in het dagelijkse leven gedroegen in de publieke sfeer. We
weten enkel iets over hun representatie in gesloten kring, maar dit lijkt toch enig verband te hebben met
hun habitus en dus ook hun publiek gedrag. Het lijkt dus waarschijnlijk dat de nieuwe elites deze meer
rijksgeoriënteerde identiteit bij momenten actief hebben uitgedragen, maar dit hoeft zeker niet zo te zijn.
Omgekeerd is het goed mogelijk dat de oude elites constant het Latijn gebruikten in het openbaar omdat
dit eervol was, maar dat men in de privé-sfeer vasthield aan het Etruskisch.
In het licht van de grote continuïteit in de funeraire gebruiken bij al deze groepen en het gebrek aan
publieke inscripties in het Latijn, lijkt het echter eerder waarschijnlijk dat het Latijn nog niet zo’n heel
grote rol speelde bij de gemiddelde inwoner van Clusium voor het gros van de 1 ste eeuw v.Chr. Zoals
gezegd duurde het normaal gezien ook een paar generaties vooraleer men volledig op een nieuwe taal
overschakelde en men kan zich afvragen welke redenen de lagere klasse had om over te schakelen op
het Latijn. Behalve dan misschien enkele vrijgelatenen die zich opwerkten via de keizerscultus, maar
dit was al op het einde van deze eeuw. Het lijkt er wel op dat het Latijn volledig gangbaar was en ook
prestigieus kon zijn eenmaal de oude elite overschakelde hierop. Hier zijn twee indicaties voor. Ten
eerste is het mogelijk dat de funeraire containers – en daarmee de epitafen die erop stonden – kort
225
Gosden, 2004, 5.
Zie appendix 2.
227
Benelli, 2012, 109.
228
Ibidem, 109.
226
196
III. De latinisatie van Clusium
zichtbaar waren voor ze in het graf werden geplaatst (zie infra), waardoor men mogelijk de taalkeuze
van de elite kon zien. Dit betekent dan ook mogelijk dat het Latijn daarvoor niet oneerbaar was, zonder
dat het daardoor een basis voor distinction moet zijn geweest. Ten tweede is er de kwestie van de
Clusinische kolonie en het is goed mogelijk dat men in de Julisch-Claudische periode vanuit Clusium
vroeg om een kolonie te worden, waarbij dit dan prestigieus was. Dit zou dan misschien eerder om de
periode van Claudius gaan gezien de trage transformatie die de oude elites doormaakten.
Uiteraard zouden we deze vraag over de lagere klassen en hun houding ten opzichte van taal en Rome
het beste kunnen oplossen indien we epitafen van deze personen hadden, maar hier zit juist het probleem.
Waar er in het begin van de 2de eeuw v.Chr. nog mogelijk 10% van de bevolking van Clusium een
overgeleverde epitaaf had volgens Benelli, is dit aandeel alleen maar gezakt doorheen de late
Republiek229. Er is dus zoals gezegd geen sprake van de echte ‘lagere klassen’ in dit epigrafische corpus:
het gaat steeds ten minste over een gegoede middengroep. In de loop van de 1ste eeuw v.Chr. zette deze
neerwaartse trend zich echter nog verder door en in de augusteïsche periode zien we eigenlijk niet meer
mensen dan de pure elite. We zien alleen de 17 elitaire families in de epigrafie van deze periode 230 en
uit de latere christelijke inscripties kennen we slechts 22 verschillende gentilicia231. Dit staat in groot
contrast met de 550 verschillende gentilicia die we kennen van het hoogtepunt van de Clusinische
epigrafie in de 2de eeuw v.Chr.232. Er was dus een massale terugval van het aantal archeologisch
geregistreerde mensen en waar het voorheen nog min of meer mogelijk was om te peilen naar de
epigrafische gewoontes van de non-elite, was dit nu onmogelijk geworden. Voor zover wij weten
schakelde de gewone bevolking dus op epigrafisch vlak niet over op het Latijn, maar zijn hun laatste
inscripties – ook nog in het begin van de 1ste eeuw v.Chr. – overwegend in het Etruskisch.
Hoe moeten we dit nu interpreteren? Betekent dit dat het volk het Latijn afkeurde en weigerde om
hiermee inscripties op te stellen? Dit lijkt geen verklaring te zijn, want men kon gewoon nog langer
Etruskische inscripties gemaakt hebben, zoals de oude elite. Dit was dus geen reden om radicaal te
stoppen met het opstellen van epitafen. Daarnaast was het misschien mogelijk dat men de funeraire
containers met Latijnse inscripties daarvoor al kon zien, wanneer ze naar de tombe werden gebracht.
Blijkbaar weerhield dat deze elites er niet van om hun positie te behouden. Dit lijkt dus niet te bewijzen
dat het Latijn oneervol en dus geen basis voor distinction was, hoewel dit waarschijnlijk nog niet zo’n
belangrijke factor was inzake het prestige van elites voor circa 50 v.Chr. Een demografische of
economische achteruitgang lijkt ook geen verklaring te zijn gezien de resultaten van het vorige
hoofdstuk. Voor Benelli ligt de voornaamste reden voor deze daling van de inscripties in de veranderde
aard van de monumenten waar ze deel van uitmaakten. Voorheen werden de inscripties in afgesloten
tombes geplaatst, wat ervoor gezorgd heeft dat ze zo goed bewaard zijn gebleven. We hebben immers
gezien dat het gebied van Clusium doorheen de geschiedenis zo intensief bewerkt en bewoond werd dat
er buiten deze tombes nauwelijks antieke (of middeleeuwse) sporen zijn. Vooral vanaf de augusteïsche
periode schakelde men dan over op meer typisch Romeinse funeraire monumenten, zoals stèles en
funeraire altaren, die in de buitenlucht stonden en dus minder goed bewaard zijn. Er werden volgens
Benelli dus veel meer inscripties geproduceerd dan wij nu kunnen zien en dit zou dan de schijnbare
daling verklaren van de inscripties233.
Er zijn echter een aantal problemen met deze verklaring. Ik ga zeker akkoord met het basisidee dat deze
nieuwe types monumenten zich minder leenden tot bewaring en dat er hierdoor waarschijnlijk redelijk
wat inscripties zijn verloren gegaan. Maar de grootste daling zet zich al in vóór de augusteïsche periode
en gezien de algemene continuïteit in de funeraire gebruiken, lijkt dit op dat moment nog niet verklaard
te worden door een grootschalige verandering van monumenten. Sterker nog: deze hevige daling van de
229
Benelli, 2009b, 305.
Benelli, 2012, 109.
231
Benelli, 2009b, 318.
232
Ibidem, 306.
233
Ibidem, 311.
230
197
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
1ste eeuw v.Chr. zet zich in zekere mate in in de 2de eeuw v.Chr.234 en lijkt dus andere oorzaken te hebben
dan louter een verandering in monumenten. Men kan zich dan immers de vraag stellen waarom de
immigranten en de lokale families die zo vroeg het Latijn gebruikten, dan de traditionele tombes bleven
gebruiken. Een algemene economisch neergang – waardoor velen moesten overstappen op de
goedkopere stèles of geen monumenten meer konden betalen – lijkt dus niet meteen waarschijnlijk en
toch zeker niet van de omvang die vereist is om deze sterke daling van de inscripties te verklaren. Dit
zou echter wel bijna het geval moeten zijn als we zien hoe weinig stèles er maar zijn gevonden, veel
minder dan elders in Noord-Etruria (zie infra).
Mogelijk kan kijken naar het karakter van het epigrafische corpus van Clusium en hoe dit veranderde in
de 1ste eeuw v.Chr., helpen bij het zoeken naar een verklaring. Er is al uiteengezet hoe sterk funerair het
epigrafische corpus van Clusium was. De vraag is nu of er in de loop van de 2de of 1ste eeuw v.Chr. toch
iets veranderde aan de aard van deze inscripties. Volgens Berrendonner komt er duidelijk een nieuw
epigrafisch model binnen na 89 v.Chr., gemodelleerd op dat van Rome235. In de praktijk lijkt dit echter
vrij beperkt te zijn geweest. Voorheen waren er nauwelijks vermeldingen van magistraten in Clusium:
tien zekere en zeven onzekere. Dit zagen we in heel Noord-Etruria terug en hier vermeldde men
gemiddeld bijna twintig keer minder magistraten dan in Zuid-Etruria. Maar ook in de Latijnse inscripties
zien we min of meer hetzelfde beeld. Voor Clusium zijn dit er 10 tot 17 op 370 Latijnse republikeinse
inscripties, wat een ratio oplevert van 1 op 37 of 1 op 22. Deze ratio ligt veel hoger dan dat van de
Etruskische inscripties, maar het is geen fundamentele verandering. Het is wel interessant dat
magistraten voordien enkel in epitafen verschenen en dat na 89 v.Chr. ook in eredecreten en
bouwinscripties deden. Magistraten kwamen steeds meer voor in een publieke context en haalden hun
legitimatie steeds meer uit hun verwezenlijkingen voor de stad; iets wat we ook in Rome zien.
In Clusium had men – net als in republikeins Rome – niet de gewoonte om ambten te vermelden in
epitafen. In Clusium had men zelfs niet de gewoonte om meer dan de naam te vermelden tijdens de
Republiek. Dit uitsluiten van ambten in epitafen van Clusium veranderde dus niet in de 1ste eeuw v.Chr.,
maar er kwamen meer publieke inscripties bij waarin men dit wel vermeldde. Dit leek de grootste
verandering te zijn: er leek een toename te zijn van publieke inscripties, die voorheen nauwelijks leken
te bestaan. Dit bood waarschijnlijk een nieuwe manier voor de elite en de heersende personen om zich
te onderscheiden en te tonen en het lijkt dan ook logisch dat men dit overnam als een manier om
bestaande wijzen te complementeren. Maar dit moet niet overdreven worden: het gaat om maximum
zeven inscripties en mogelijk maar drie voor de periode tussen 89 v.Chr. en Augustus 236. De aard van
de Clusinische epigrafie bleef dus absoluut funerair en er was dus geen compleet nieuw epigrafisch
model. Er lijkt ook op dit vlak vooral continuïteit te zijn en grootschalige Romeinse invloed lijkt hier
niet aanwezig te zijn geweest. Dit lijkt er eerder op te wijzen dat de manier waarop men in Clusium met
inscripties omging en hoe men ze gebruikte, niet abrupt veranderde, zeker niet vlak na 89 v.Chr.
Een verandering in de funeraire monumenten lijkt wel een rol te hebben gespeeld, maar dit verklaart
waarschijnlijk niet alles. De implicatie van deze verklaring is immers dat men al van voor 50 v.Chr.
massaal overschakelde op meer Romeinse funeraire vormen, maar dat er hier evenwel geen sporen van
zijn. Het lijkt mij waarschijnlijker dat er überhaupt nooit sporen geweest zijn, of toch niet zoveel meer
dan wij nu kunnen zien. Het is hier niet de bedoeling om deze daling in de inscripties – en het funeraire
in het algemeen – op te lossen; dit is immers één van de hoofdvragen van dit onderzoek. Hier zijn slechts
kritische vragen opgeworpen die nog diepgaander moeten getest worden. Deze vragen zijn belangrijk
want de antwoorden hebben belangrijke implicaties. Als de daling in het funeraire moet geweten worden
aan een verandering in monumenten, dan zou dit betekenen dat er veel meer inscripties zijn verloren
gegaan dan men lang heeft gedacht. Het zou ook betekenen dat wat men als ‘Romeins’ zag – hetzij taal,
234
Berrendonner, 2004-2007, 70.
Berrendoner, 2003b, 160.
236
Ibidem, 157-169.
235
198
III. De latinisatie van Clusium
hetzij monumenten – een veel belangrijkere rol speelde binnen Clusium en haar volk dan men op het
eerste gezicht zou denken.
Op basis van de voorlopige onderzoeksresultaten tot nu toe, lijkt dit echter niet zo waarschijnlijk. De
grote mate van (funeraire) continuïteit bij alle groepen en het traag op gang komen van de bewaarde
Latijnse inscripties lijken niet te wijzen op een vroege en massale aanname van meer Romeinse
gebruiken; bij geen enkele laag van de bevolking. Continuïteit en trage verandering lijken in het
algemeen het beeld te vormen van het latinisatieproces in Clusium. Men wilde graag zijn oude naam
behouden en was zich heel goed bewust van de verschillen tussen het Etruskisch en het Latijn en in veel
Latijnse inscripties is er dan ook waarschijnlijk een bewuste vermenging. Men legde de nadruk op zijn
afstamming en wilde de continuïteit hiermee in zekere mate behouden. Het duurde waarschijnlijk enkele
generaties – soms meer en soms minder – om volledig over te stappen op het Latijn, maar we weten
natuurlijk enkel hoe men zich in epitafen representeerde. Continuïteit lijkt dus het sleutelwoord te zijn.
Zelfs al veranderde men geleidelijk aan van taal, toch lijkt er geen drastische verandering te zijn geweest
in hoe men inscripties gebruikte; alleen in de hoeveelheid. Daarnaast biedt een vermeende massale
overstap op meer Romeinse monumenten nog geen verklaring voor de daling in het aantal inscripties,
urnen en tombes vanaf circa 150 v.Chr. Er lijkt dus nog iets meer fundamenteel aan de hand te zijn met
de funeraire cultuur in Clusium en de rest van dit onderzoek zal hier hopelijk meer licht op werpen.
6. Epiloog: het voortbestaan van het Etruskisch
We hebben nu een beeld van wie op welk moment en op welke manier overschakelde op het Latijn in
de inscripties, maar de vraag is nu wat dit concreet betekende voor de alledaagse praktijk. Een onderzoek
dat sociale interactie als een belangrijke pijler vooropstelt, is immers allereerst geïnteresseerd in de taal
van de normale, dagelijkse interactie. Hoe lang sprak men nog het Etruskisch in Clusium? De
problematische relatie tussen spreek- en geschreven taal is hier al aangehaald en dit lijkt nog meer te
gelden voor ons materiaal: de epitafen. Deze zijn immers documenten met een sterk ritueel karakter en
zijn dus veel meer dan louter talige uitingen en ze zijn zeker niet spontaan. Daarnaast zijn ze ook niet
echt representatief voor de volledige taalgemeenschap: als we optimistisch zijn, kunnen we hoogstens
zeggen dat we zicht hebben op de economisch gegoede middengroepen en de elite. De lagere klassen –
waarschijnlijk het gros van de Clusinische bevolking – heeft geen archeologische sporen achtergelaten
en al helemaal geen geschreven bronnen. Dit wil zeggen dat de inscripties ons niet zoveel bijbrengen
over de spreektaal237.
In het algemeen lijkt de regel te zijn dat een taal eerst verdwijnt in de geschreven vorm en daarna als
spreektaal238. Aangezien de elite van Clusium nog tot in het begin van de 1ste eeuw n.Chr. het Etruskisch
bleef gebruiken in haar inscripties, lijkt het aannemelijk dat deze taal inderdaad nog aanwezig was,
terwijl de rest van de epigrafisch geattesteerde bevolking al was overgeschakeld op het Latijn. Het is
immers niet omdat men een andere taal gaat gebruiken om te schrijven, dat men daarom meteen ook de
oude is vergeten. Het is omgekeerd echter ook zo dat een late Etruskische inscriptie zeker niet hoeft te
betekenen dat het Etruskisch nog algemeen werd gesproken, of zelfs door de persoon in kwestie bij
leven. Men kan de oude taal immers ook gebruiken als een soort statement, een ostentatief teruggrijpen
naar een taal die tot een symbool was vervallen maar niet langer werd begrepen239. Het is allemaal vrij
onzeker, maar het lijkt waarschijnlijk dat de late Etruskische inscripties van de elite effectief getuigen
van kennis van deze traditionele taal. De reden hiervoor is dat deze groep zeer laat overschakelde op het
Latijn en tot net voor de augusteïsche periode steevast het Etruskisch behield en soms zelfs nog erna.
Een elite, die in het algemeen traditioneel was ingesteld en vasthield aan oude machtsbasissen, zal
237
Kaimio, 1975, 219-220.
Adams, 2003, 183-184.
239
Ibidem, 287-288.
238
199
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
waarschijnlijk eerder geneigd zijn om de oude taal te behouden, ook in de vorm van spreektaal. Het kan
echter zijn dat ze het Etruskisch toch aanwendde als een soort symbool van traditie en afstamming,
zonder dat ze het zelf nog echt sprak.
Het is mogelijk omwille van een steeds sterker gelatiniseerde bevolking, zeker in het stedelijke centrum,
dat deze elite de noodzaak voelde om ook het Latijn aan te nemen en dagelijks te gebruiken in de omgang
met anderen. Het is mogelijk deze dynamiek die geleid heeft tot een interiorisatie van het Latijn, terwijl
men aanvankelijk toch nog een sterke drang voelde om het Etruskisch nog te tonen. Waarschijnlijk
speelden de immigranten die opklommen tot de elite een belangrijke rol in dit proces en vestigden ze
met hun gebruik van het Latijn een zekere gedragsstandaard, die in een wereld waarin participatie in het
rijk en een alliantie met de machthebbers in Rome, steeds meer de moeite waard leek. Bovendien is het
mogelijk dat deze immigranten geen Etruskisch spraken en gezien hun nauwe banden met lokale
families, was het Latijn waarschijnlijk al kort na de municipalisatie minstens een secundaire voertaal in
Clusium. Het is hierbij niet ondenkbaar dat de burgeroorlogen een zekere aanzet gaven tot dit gedrag bij
de autochtone elites: de meesten van hen die epitafen hadden in de augusteïsche periode, hadden
waarschijnlijk nog deze conflicten meegemaakt. Op deze manier konden deze Latijnse epitafen zeker
een statement zijn en niet ogenblikkelijk wijzen op een verdwijnen van het Etruskisch als spreektaal bij
deze autochtone elite. Mogelijk spraken hun kinderen het nog, maar meestal vervallen dergelijke
gebruiken na twee of drie generaties240, zeker in een omgeving waar Latijn als dé absolute rijksstandaard
werd gepropageerd. Het lijkt er dus op dat het Etruskisch waarschijnlijk in de loop van de 1 ste eeuw
n.Chr. uitstierf onder de autochtone elites, maar het is uiteraard steeds mogelijk dat men dit bleef
onderwijzen binnen de familie als een teken van prestige en afstamming.
Voor de nieuwe groepen die we in de inscripties van de 1ste eeuw v.Chr. terugvinden, is eenzelfde
redenering mogelijk van toepassing. Ook hier zal het Etruskisch waarschijnlijk maar één of twee
generaties lang na de desbetreffende overledenen gesproken zijn en aangezien deze groep eerder
latiniseerde dan de oude elite, vond deze overschakeling in de spreektaal mogelijk al eerder plaats in de
1ste eeuw n.Chr. Hierbij is het mogelijk dat sommige leden van de oude elite toen nog het Etruskisch
kenden, maar het niet meer spraken in het openbaar omdat het de facto gewoon niet meer de voertaal
van Clusium was. Op dit vlak zouden inscripties van de non-elite in het stedelijke gebied uiteraard erg
handig zijn om juist in te schatten hoe sterk het Latijn al was verspreid in de 1 ste eeuw v.Chr. Zoals
gezegd hebben we hier erg weinig materiaal voor, maar de inscripties van voor 50 v.Chr. lijken er eerder
op te wijzen dat deze groep vasthield aan het Etruskisch in hun inscripties. Dit doet vermoeden dat deze
personen ongeveer gelijktijdig met de oude elite zijn overgeschakeld in de spreektaal, maar dit kan
uiteraard ook vroeger of later zijn geweest. De late overschakeling van de oude elite lijkt erop te wijzen
dat het niet zo was dat al de rest toen al lang het Latijn sprak, maar dit is uiteraard erg onzeker.
De situatie in de meer perifere gebieden van de ager clusinus was mogelijk anders. Men zal hier
waarschijnlijk minder in contact zijn gekomen met municipale of koloniale instellingen die het Latijn
gebruikten en het sociale contact bleef mogelijk vooral beperkt tot de eigen lokale gemeenschap. Deze
zekere mate van afzondering ten opzichte van de rest van het Clusinische gebied, kon zich op meerdere
manieren uiten. Zo zien we dat de gemeenschap van San Casciano dei Bagni net eerder latiniseerde dan
de rest van Clusium. Aangezien deze personen dichtbij de Via Cassia woonden, waarop de dominante
voertaal waarschijnlijk het Latijn was, ging men mogelijk relatief vroeg het Latijn spreken op een
frequente basis en deze taal had dan ook waarschijnlijk een belangrijke invloed op deze gemeenschap.
Elders in het territorium was misschien het omgekeerde waar en het lijkt aannemelijk dat kleine boeren
die erg afgelegen woonden in het grote gebied dat de ager clusinus was, langer het Etruskisch spraken
dan de stedelijke bevolking. Bij contact met deze bevolking was de kennis van het Latijn waarschijnlijk
steeds noodzakelijker, maar het Latijn werd misschien pas vanaf de iets gevorderde 1ste eeuw n.Chr. echt
onoverkomelijk hierbij. We hebben geen inscripties van deze personen en dit valt dus niet te bewijzen,
240
Ibidem, 367.
200
III. De latinisatie van Clusium
maar mogelijk bleef de oude taal hier langer doorleven en ging men Latijn spreken met een zwaarder
accent.
Uiteraard zijn de bovenstaande opmerkingen niet meer dan suggesties die niet kunnen gestaafd worden
met concrete bewijzen. We hebben maar één mogelijkheid om toch wat meer te weten te komen over
Etruskische sprekers tijdens het Principaat en deze optie is niet zonder problemen. Het gaat immers om
de sporadische en dubbelzinnige opmerkingen die Romeinse auteurs maakten over het Etruskisch. Er is
reeds gezegd dat deze auteurs bijzonder weinig aandacht hadden voor taal in hun eigen geschiedenis,
laat staan voor de taal van een geannexeerde regio. Dit lijkt nog problematischer te zijn wanneer we iets
willen weten over het taalgebruik bij personen buiten de elite. Toch hebben we geen alternatief als we
iets meer willen weten over de spreektaal van Clusium. Er zijn redelijk wat verwijzingen naar kennis
van het Etruskisch in de 1ste eeuw v.Chr., maar dit hoeft uiteraard niet te verbazen gezien de resultaten
van dit hoofdstuk. Zo is er Lucretius241 die spreekt over de praktijk van de leverschouwing en hoe
Etrusken dit nog deden en boeken hierover lazen. Het lijkt ook zeer waarschijnlijk dat de Etruskische
haruspices die in Rome actief waren, nog het Etruskisch kenden. Hiervan zijn vooral P. Nigidius
Figulus, Tarquitius Priscus en A. Caecina bekend als experten van de Etrusca disciplina en zij maakten
vertalingen van deze discipline in het Latijn242. Varro243 vermeldt dat veel Latijnse etymologieën
teruggaan op het Etruskisch en geeft diverse voorbeelden hiervan.
Ook voor de augusteïsche periode zijn er nog tekenen dat zelfs bepaalde Romeinen het Etruskisch
spraken. Verrius Flaccus interesseerde zich sterk voor de Etrusken en zou Res Tuscae geschreven
hebben, maar dit werk is jammer genoeg niet bewaard. Festus citeerde hem wel en neemt soms
etymologieën van Latijnse woorden uit het Etruskisch over. Strabo244 maakte een onderscheid tussen
Falisciërs en Etrusken en hij stelt dat Falerii mogelijk Faliskisch was en niet Etruskisch op basis van de
taal. Dit impliceert dat het Etruskisch toen nog werd gesproken, maar dit is zeker geen expliciete
verwijzing. Voorts is er nog een bekende passage bij Suetonius245 over de dood van Augustus. Hij
verhaalt hoe de bliksem een inscriptie van Augustus trof en zo de C van het monument deed verdwijnen.
Dit omen betekende dat hij binnen de honderd dagen zou sterven, maar dat hij dan wel een god zou
worden: aesar betekent immers ‘god’ in het Etruskisch. Dit verhaal wordt ook door Cassius Dio246
weergegeven. Interessant is dat het taalgebruik van Suetonius – hij gebruikt het imperfectum – niet per
se uitsluit dat men in zijn tijd (tussen 100 en 150 n.Chr.) nog het Etruskisch sprak247.
Alleen dit laatste element zegt misschien iets over het gebruik van het Etruskisch in Clusium. Latere
verwijzingen naar het Etruskisch zijn echter zeer dubbelzinnig. Zo is er Aulus Gellius248 die in de 2de
eeuw n.Chr. spreekt over een advocaat die graag oude woorden gebruikt, waaronder Etruskische en
Gallische. Blijkbaar deed dit zijn publiek enorm lachen en mogelijk werd het dan ook als een
onverstaanbare rariteit gezien. Sommigen – zoals Mazzarino249 – zijn van mening dat dit een teken is
dat bepaalde mensen toen nog Etruskisch spraken. Volgens anderen is de term “Tusce aut Gallice”
echter gewoon een soort equivalent voor onze uitdrukking “Dat klinkt als Chinees”250. Mijns inziens
wijst deze passage eerder op een soort uitzonderlijke kennis van archaïsche en intussen uitgestorven
woorden. In het beste geval is dit een teken dat deze advocaat nog wat Etruskisch kon, maar dit is
eigenlijk van geen belang voor dit onderzoek. Het zegt immers niets over de taal die men in Clusium
sprak. Het is waarschijnlijk dat er een soort regionalisme ontstond, een lokaal dialect van het Latijn, net
241
Lucretius, De natura rerum, 6.381-382.
Hadas-Lebel, 2004, 37.
243
Varro, Logistoricon libri LXXVI, 5.30; 5.46; 5.162; 6.159; 7.35.
244
Strabo, Geographica, 5.2.9.
245
Suetonius, Augustus, 97.2.
246
Cassius Dio, Historia Romana, 56.29.4.
247
Hadas-Lebel, 2004, 42.
248
Aulus Gellius, Noctes Atticae, 11.7.4.
249
Bv. Mazzarino, 1957, 98-99.
250
Bv. Kaimio, 1975, 16.
242
201
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
zoals dat elders in het rijk ook kon voorkomen. Hierbij is het goed mogelijk – en zelfs waarschijnlijk –
dat men enkele oude Etruskische woorden bewaarde en opnam in het Latijn, bijvoorbeeld voor bepaalde
plantennamen251. De grote fonetische verschillen tussen het Etruskisch en het Latijn maken zo’n accent
en dergelijke leenwoorden vrij waarschijnlijk, maar gezien de uiterst beperkte aard van de geschreven
bronnen van deze regio, hebben we uiteraard geen zicht op deze woorden.
Harris beargumenteert verder dat de absolute afwezigheid van het Etruskisch in de inscripties van na
Tiberius, het beste bewijs is voor het verdwijnen van deze taal. Men kon in Pompeii bijvoorbeeld nog
in 79 n.Chr. iets in het Oskisch op de muren schilderen, maar in Etruria gebeurde dit niet meer 252. Dit
argument is uiteraard problematisch aangezien Pompeii ons veel meer bronnenmateriaal levert dan
Etruria, en zeker Clusium. Pompeii is dus een uitzonderlijk geval en zelfs daar zijn deze graffiti in het
Oskisch zeer zeldzaam. Toch lijkt het verdwijnen van het Etruskisch uit de epitafen inderdaad te wijzen
op een lagere status van deze taal en mogelijk stierf ze vrij kort daarna uit, op wat sporadische kennis
na. Dit verdwijnen gebeurde waarschijnlijk ergens in de loop van de 1ste eeuw n.Chr., maar dit zal voor
sommige groepen vroeger zijn gebeurd en voor andere dan weer later. Het lijkt er alvast op dat het
Etruskisch in de loop van deze eeuw definitief haar status verloor als informele voertaal, toch in de
dichter bewoonde gebieden. Het is dus wel mogelijk dat zich – zeker onder de lagere klassen die
vermoedelijk niet veel buiten de ager clusinus kwamen – een lokaal dialect ontwikkelde van het Latijn
en het is waarschijnlijk dit dialect dat auteurs zoals Mazzarino beschouwen als het Tusci van deze regio.
Het lijkt er dus op dat het Etruskisch definitief uit het openbare leven verdween in de 1ste eeuw n.Chr.,
toen men al generaties lang Romeins burger was en regelmatig geconfronteerd werd met instituties die
in het Latijn functioneerden. De vele katalysatoren voor latinisatie die zijn aangehaald – het leger, de
wegen, migratie, participatie in het rijk… – hadden dan al decennia ingewerkt op minstens enkele delen
van de Clusinische samenleving. Mogelijk kunnen we de tweetalige inscripties van sommige elites in
de augusteïsche periode zien als een aanpassing aan de linguïstische realiteit: men had de nieuwe
voertaal geïnterioriseerd maar wilde de taal van de voorouders – en dus ook (een deel van) de eigen
machtsbasis – nog niet verlaten. Men moest zich als elite dus aanpassen aan de nieuwe rijkstaal die door
ambitieuze groepen, autochtoon en allochtoon, werd gebruikt en die geenszins van plan was om weer te
verdwijnen. Het lijkt zeker dat de families van personen achter deze inscripties al enkele generaties lang
het Latijn konden spreken, maar men lijkt het pas vanaf de augusteïsche periode echt uit te dragen als
een facet van de identiteit.
Er is dus niet automatisch sprake van een soort self-Romanization en het zijn niet altijd de elites die het
eerst de taal van de overheerser overnemen en uitdragen. Elites met verschillende achtergronden hebben
verschillende motivaties en kunnen zich in verschillende contexten bevinden. Al deze factoren leiden
tot een verschillend taalgebruik, maar het lijkt erop dat de algemene stedelijke consensus in Clusium op
het vlak van taal kort na Tiberius definitief was verschoven naar het Latijn; de meer perifere gebieden
volgden waarschijnlijk vrij kort hierna en sommige – zoals in San Casciano dei Bagni – hadden deze
transformatie waarschijnlijk reeds doorgemaakt. Eén of twee generaties later stierf de kennis van het
Etruskisch waarschijnlijk helemaal uit. De vraag is nu wat dit betekende voor de identiteit van de
Etrusken en meer specifiek de Clusinische bevolking. We weten zoals gezegd niet welke rol taal speelde
in de Etruskische identiteit, maar het lijkt wel zo dat het verdwijnen van de traditionele taal een
belangrijke transformatie was van deze cultuur253. Uit de analyse in de volgende hoofdstukken zal nog
blijken dat dit het enige culturele domein is waar we een soort radicale verandering kunnen terugvinden.
251
Harris, 1971, 183-184.
Ibidem, 183.
253
Dobesch, 1998, 109.
252
202
III. De latinisatie van Clusium
Mogelijk ging men door het dagelijkse gebruik van het Latijn de rijksideologie meer interioriseren en
zag men zich meer als een Romein en daarmee meteen ook als een wereldburger. Tegelijkertijd hebben
we gezien dat de Clusinische identiteit vooral op clanverbanden en stedelijke aspecten leek te berusten
en deze basis bleef uiteraard intact, ook al sprak men de taal van de voorouders niet meer. De vermelde
schaarste aan ‘tweetalige’ tombes (met zowel Etruskische als Latijnse inscripties) wijst er echter
mogelijk op dat men het gebruik van deze nieuwe taal in epitafen als een breuk met het verleden zag en
dat afstamming hierdoor minder belangrijk werd. Aan de andere kant komen deze tombes toch wel in
beperkte mate voor en zijn er nog twee belangrijke aspecten om in gedachten te houden: tombes zaten
op een bepaald moment nu eenmaal vol en dan moest men wel een nieuwe tombe oprichten. Daarnaast
is het waarschijnlijk dat, als er nog een paar plaatsen over zijn in de familietombe, de overlevende (of
zijn nabestaanden) dan dezelfde taal gebruikte(n) als de rest van de familie. Als de druk om te
conformeren aan funeraire gebruiken sterk was in de gehele maatschappij254, dan was dit waarschijnlijk
zeker zo binnen de eigen familie; maar we hebben gezien dat er hier ook uitzonderingen op bestaan.
Een verdere analyse van de funeraire cultuur is echter nodig om hier meer diepgaande uitspraken over
te doen. Het vermoedelijke voortbestaan van een lokaal dialect van het Latijn in Clusium – dat zich
uiteraard niet uitte in de zeer beperkte epitafen en de officiële publieke inscripties die we hebben voor
het late Principaat – heeft waarschijnlijk wel voor een zeker besef van een regionale identiteit gezorgd.
De Etrusken verdwenen dus zeker niet samen met hun taal, maar ondergingen in deze periode – vooral
in de 1ste eeuw v.Chr. en in de 1ste eeuw n.Chr. – een grootschalige culturele transformatie waarbinnen
taal een andere rol kreeg255. De Etrusken hadden nog steeds eigen gewoontes en tradities en bovenal een
volledig eigen geschiedenis. Augustus erkende deze geschiedenis met zijn elf regio’s en gaf dit een
plaats. Men kon nog steeds perfect een Etrusk zijn, ook al sprak men het Latijn en was men een Romeins
burger.
254
255
Carroll, 2006, 280.
Dobesch, 1998, 108.
203
204
IV. De funeraire containers van Clusium
“The life of the dead is set in the memory of the living”
Cicero, Philippicae, 9.4.10.
In het tweede deel van onze verkenning van de funeraire cultuur van Clusium, komen de funeraire
containers aan bod. Dit gaat in feite over urnen en in mindere mate ook sarcofagen. We zullen echter
zien dat er vooral binnen de urnen verschillende soorten zijn die hun belang hebben voor dit onderzoek.
Overledenen werden immers niet alleen via inscripties, maar ook via hun recipiënt gerepresenteerd. Het
is bovendien in de context van een dergelijk object dat epitafen hun betekenis krijgen en omgekeerd
geven ze betekenis aan deze containers. Er is reeds vermeld dat er echter zeer weinig aandacht is geweest
voor de archeologische context bij het opstellen van het CIE. Hierdoor hebben we van de meeste
inscripties geen enkele randinformatie en aangezien al redelijk wat containers zijn verloren gegaan
doorheen de laatste twee eeuwen, weten we van veel inscripties niet tot welk monument ze behoorden1.
Dit is nu eenmaal een probleem waar we ons bewust van moeten zijn, maar we zullen zien dat het toch
in zekere mate mogelijk is om bepaalde sociale groepen te verbinden aan bepaalde types van objecten,
met de nodige voorzichtigheid. Waar mogelijk en nuttig zal er hier teruggekoppeld worden naar het
vorige hoofdstuk, want funeraire containers en inscripties zijn uiteraard erg nauw met elkaar verbonden.
Men mag dergelijke objecten niet in een vacuüm bekijken, maar het is net belangrijk om ze binnen het
funeraire geheel te situeren.
In dit hoofdstuk zullen we starten met een beknopt overzicht van de verschillende types van funeraire
containers die hier zullen besproken worden, samen met de bijbehorende rites. Hier zal er ook wat extra
uitleg worden gegeven bij de gebruikte terminologie in de literatuur, die soms vrij verwarrend kan zijn.
Daarna komen de theoretische kaders aan bod. Wat voor informatie kunnen we uit deze objecten halen
en welke evolutie verwachten we? Hiervoor worden de eerder besproken theorieën van distinction en
luxe gebruikt. Vervolgens wordt er een korte voorgeschiedenis gegeven van de funeraire containers van
Clusium. De sarcofagen zullen daarna apart besproken worden, aangezien ze vrij vroeg in de 2 de eeuw
v.Chr. reeds verdwenen en sowieso erg zeldzaam waren. Dit stuk vormt dan een soort inleiding op de
bespreking van de verschillende soorten urnen. Het gaat hierbij ten eerste om de productie en de
verspreiding binnen de ager clusinus en daarbuiten. Daarna worden de verschillende types urnen
geanalyseerd. Hier wordt besproken hoe hun vorm veranderde en hoe de ene soort en het ene materiaal
in het andere overging. Deze bespreking resulteert dan in een overzicht van de meer ‘Romeinse’ urnen,
maar deze objecten waren algemeen verspreid in Centraal-Italië.
Aansluitend komen de motieven aan bod. Urnen werden vaak versierd met allerlei decoraties. Dit
konden plantenmotieven zijn, maar ook uitgebreide reliëfs van Griekse mythen. De symbolische en
culturele betekenis van deze decoraties wordt besproken en we zullen kijken wat dit mogelijk zegt over
de samenleving van hellenistisch Clusium. Daarna zullen we ook stilstaan bij de betekenis van de
banketfiguren op de deksels en de urnen met een echtpaar als dekselfiguur. De bespreking van de urnen
wordt afgesloten met een concrete illustratie van de daarvoorgeschetste evolutie aan de hand van
bekende familietombes. Uiteindelijk zal er een totaalbeeld worden gedistilleerd uit de voorgaande
analyses en zullen we ons de vraag stellen of er in deze periode van een dalende funeraire luxe nog een
sociaal onderscheid valt te maken in de funeraire containers. Ten slotte volgt er uiteraard een algemene
conclusie. Net als in het vorige hoofdstuk zal er regelmatig verwezen worden naar Perusia en Volaterrae,
1
Benelli, 2012, 104.
205
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
om regionale en lokale verschillen en gelijkenissen te illustreren en om de evoluties in Clusium te
contextualiseren.
1. Overzicht van de funeraire containers van Clusium
Dit inleidende stuk zal fungeren als een beperkt overzicht om de verder besproken zaken te kunnen
kaderen2. Hierbij zullen we ietwat buiten de hier afgebakende zone van de hellenistische periode gaan
om alles zo goed mogelijk te contextualiseren. De evoluties van deze periode kaderen uiteraard binnen
een ontwikkeling op langere termijn. Dit zal later in dit hoofdstuk in meer detail worden bekeken, maar
op dit moment is de introductie van de urne met kline-deksel erg belangrijk. Dit type werd in de loop
van de 4de eeuw v.Chr. onder hellenistische invloed gereïntroduceerd nadat het daarvoor was verdwenen
binnen Clusium. Deze urnen hebben een erg karakteristiek uitzicht: het zijn in feite rechthoekige kisten
met een deksel dat bewerkt is in reliëf. Dit heet een kline-deksel omdat er een aanliggende persoon op
is afgebeeld. Het gaat dus om een uitgewerkte
dekselfiguur – soms aan de voor- en achterkant,
maar doorgaans enkel aan de voorkant – met
een man of vrouw (en soms beide) die op een
banketbed (kline) ligt. Deze urnen leggen dus
een rechtstreeks verband met het funeraire
banket (zie supra) en deze symboliek was sterk
aanwezig3. Dit type urne was het dominante
type in de hellenistische periode in Clusium,
maar ook in Perusia en Volaterrae. In al deze
steden was er een echte bloei van de productie
van urnen in de hellenistische periode4. Ook
hier lijkt het beeld van de teloorgang van
Etruria onder het Romeinse bewind niet terecht
te zijn. Hierbinnen zijn er uiteraard stilistische
evoluties te onderscheiden en er werden ook
verschillende soorten materiaal gebruikt. Bij
abstractie zien we de volgende evolutie inzake
materiaal: eerst alabaster, dan travertijn en
uiteindelijk terracotta. Deze fasen overlapten
uiteraard en zullen meer uitvoerig besproken
worden. Daarnaast zijn er ook nog
rechthoekige assenkisten met een deksel in
dakvorm. Deze zijn iets zeldzamer in Clusium,
Assenkist van alabaster met kline-deksel uit Clusium (ca.
maar komen toch nog redelijk veel voor.
180-170 v.Chr.) (Massa-Pairault, 1996, 9).
Deze assenkisten waren het dominante type in
de hellenistische periode, maar in de 2de en zeker in de 1ste eeuw v.Chr. kwamen er ook andere soorten
op. Hierbij waren er grosso modo twee types: de ollae a campana en de gewone ollae. Ook deze types
zullen nog uitvoerig worden besproken, maar het is belangrijk om te vermelden dat deze types meer
lijken op onze hedendaagse, cilindervormige urnen. Bovendien waren dit types die vrij algemeen
verspreid waren in Centraal-Italië in deze twee eeuwen, maar ook daarna. Deze types kwamen dus ook
heel frequent voor in Rome en in geheel Etruria. Er is in de 1 ste eeuw v.Chr. dus een zekere overgang
2
Een goede inleiding wordt gegeven door: Briguet, 2002, 1-37.
Maggiani, 2014, 52.
4
Massa-Pairault, 1996, 231.
3
206
IV. De funeraire containers van Clusium
van een meer Etruskisch naar een meer algemeen Italisch model voor urnen. In de realiteit lijkt dit echter
vooral neer te komen op het overstappen van één vorm van de Italisch-hellenistische koine naar de
andere. Doorheen de 1ste eeuw v.Chr. zullen we ook heel sporadisch marmeren urnen, funeraire stèles
en altaren zien opkomen. Ook deze vormen zullen meer algemeen zijn voor de brede regio (zie infra).
Deze complete evolutie illustreert een dalende economische waarde van de urnen. Men ging naar urnen
die uit goedkopere materialen waren gemaakt, kleiner waren en minder fijn waren afgewerkt. Daarnaast
zien we ook een duidelijke daling van het aantal containers, vanaf circa 150 v.Chr., maar vooral in de
loop van de 1ste eeuw v.Chr.5. Dit vertoont dus een gelijkaardig patroon als dat van de inscripties en
gezien het sterk funeraire karakter van deze laatsten hoeft dit niet te verbazen. De meeste inscripties
maakten immers deel uit van een funeraire container. Er kwamen dus steeds minder urnen voor nadat
dit aantal een absolute piek bereikte in de eerste helft van de 2de eeuw v.Chr. Dit lijkt deel uit te maken
van een algemene daling van de funeraire luxe en dit is net wat hier wordt onderzocht.
Berrendonner, 2004-2007, 70.
Dit overzicht van de tombes, funeraire containers en grafgiften is uiteraard een grove simplificatie van
de realiteit, maar het is handig als kapstok bij dit – en het volgende – hoofdstuk. De vermelde ollae
komen hierbij vooral voor in de periode die met urne di pietra benoemd wordt, ook al zijn ollae gemaakt
van klei en niet van steen. Het is nuttig om even stil te staan bij de gebruikte terminologie in de literatuur.
Deze is voornamelijk Italiaans en heeft wat verduidelijking nodig. Urna verwijst doorgaans naar de
rechthoekige assenkisten. In navolging van Thimme6 wordt dit dan als Aschenkisten of ash chests
vertaald. Daarom zal dus hier ook de term ‘assenkist’ gebruikt worden. Met urnetta wordt dan doorgaans
een kleinere versie van deze assenkisten bedoeld. Dit zal hier ook als een assenkist beschreven worden,
5
6
Benelli, 2001a, 256-257.
Thimme, 1954, 25-147.
207
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
met een speciale vermelding van de afmetingen. Met urne wordt dus nooit naar ollae verwezen, hiervoor
gebruikt men de termen olla of olla a campana, afhankelijk van het type7. Ook cineraro a campano is
mogelijk voor laatstgenoemde type8. Hier zal er geopteerd worden voor de termen olla en olla a
campana om respectievelijk de gewone cilindervormige urnen en de belvormige urnen te benoemen. De
Nederlandse term ‘urne’ zal dan meer algemeen gebruikt worden, zonder betrekking te hebben op één
specifiek subtype binnen de containers voor gecremeerde resten. ‘Funeraire containers’ verwijst dan
naar eender welk type container, of het nu urnen, sarcofagen, altaren… zijn.
Dit brengt ons bij een belangrijk punt van dit inleidende overzicht. In dit hoofdstuk zal het hoofdzakelijk
om urnen gaan omdat crematie de absolute norm was in Clusium in de hellenistische periode. Dit zal
straks nog wat beter gecontextualiseerd worden, maar nadat de sarcofagen in het begin van de 2de eeuw
v.Chr. verdwenen waren, werd er bij formele begrafenissen praktisch enkel nog gecremeerd9. ‘Formele
begrafenissen’ verwijst hier naar die begrafenissen die volgens de nodige rituelen zijn uitgevoerd en die
een blijvend monument hebben achtergelaten. We zouden dit ook met de term ‘monumentale
grafcultuur’ kunnen benoemen. Het hoeft uiteraard geen betoog dat de meeste doden waarschijnlijk geen
dergelijke begrafenis hebben gehad. De reeds vermelde schatting van Berrendonner dat tussen 200 en
150 v.Chr. maximum 37% van de bevolking een funerair monument naliet, toont aan dat dit voor de
meesten niet het geval was. Bovendien ligt dit percentage waarschijnlijk eerder rond de 20%. Zelfs in
dit geval is dit nog altijd een zeer groot aandeel voor een antieke samenleving; alleszins hoger dan in
republikeins Rome. De meeste mensen werden waarschijnlijk geïnhumeerd in simpel uitgegraven putten
of gecremeerd en begraven (misschien in een simpele urne of gewoon een pot). Het is dus belangrijk
om te beseffen dat we ook nu maar naar een vrij klein deel van de bevolking kijken, ook al had Clusium
een zeer uitgebreide en goed ontwikkelde funeraire cultuur10.
Ten slotte wil ik hier nog iets zeggen over de grafgiften. De ontwikkeling hierin staat ook vermeld in
het overzicht van Berrendonner, maar toch worden deze objecten hier niet apart behandeld. De reden
hiervoor is dat er nauwelijks grafgiften zijn gevonden in Clusium en degene die er wel zijn, zijn gering
in aantal en laag van kwaliteit. Dit heeft grotendeels te maken met het enorme aantal plunderingen die
er zijn geweest in dit gebied, maar het lijkt er ook op dat men hier niet de gewoonte had om veel dure
giften mee te geven. Dit is op zich uiteraard een interessant fenomeen en hier zal dan ook rekening mee
gehouden worden. Er kan dus weinig op grafgiften worden gerekend om funeraire containers te dateren.
Waar dit wel kan, zoals in San Casciano dei Bagni, zorgt dit niet altijd voor waterdichte resultaten.
Datering blijft dus, net als bij de inscripties, een moeilijke zaak en hangt meestal af van relatieve
chronologieën binnen tombes die we dan hopelijk ergens aan een absolute chronologie kan vasthaken11.
Het overzicht van Berrendonner maakt ook duidelijk dat er een zekere afname van de economische
waarde van deze giften te zien valt. Dit past dus binnen de algemene funeraire trend en de vraag is dus
hoe we dit moeten interpreteren. De necropolis van San Casciano dei Bagni heeft goed bewaarde en
gedocumenteerde grafgiften en hier zien we deze neerwaartse trend bevestigd. Deze necropolis was in
de 2de en 1ste eeuw v.Chr. in gebruik en heeft zeer bescheiden grafgiften. Er is regelmatig wat aardewerk
aanwezig en daarnaast zien we wat strigili van ijzer, spiegels van brons en ook enkele munten. Veel van
deze giften zijn in de dromoi zelf gevonden – en dus niet bij een specifiek graf – en kunnen dus niet aan
een bepaalde persoon gelinkt worden. De strigili hadden waarschijnlijk een belangrijke symbolische
waarde omdat ze alludeerden op hellenistische praktijken van lichaamsverzorging. In deze zes vrij kleine
dromosgraven zijn er 13 strigili gevonden. Het aardewerk – doorgaans olpai en lagynoi – diende
waarschijnlijk om libaties uit te voeren en waren maar in de tweede plaats gebruiksvoorwerpen voor de
overledenen. Er zijn ook twee Romeinse assen gevonden, die geslagen werden in de 2de eeuw v.Chr. Het
7
Bv. Sclafani, 2010b, 174.
Bv. in Da Vela, 2014, 27.
9
Toynbee, 1996, 15.
10
Berrendonner, 2004-2007, 69-70.
11
Persoonlijke correspondentie met Enrico Benelli.
8
208
IV. De funeraire containers van Clusium
plaatsen van munten was blijkbaar een vrij gevestigde praktijk in hellenistisch Centraal-Italië, maar de
precieze betekenis hiervan is niet duidelijk12. Het gebruiken van Romeinse munten moet sowieso niet
gezien worden als een teken van een soort overname van Romeinse gebruiken. Etruria had gewoon
nauwelijks een eigen monetaire traditie en dit was altijd al zo geweest. Er zijn heel weinig Etruskische
munten gevonden. Men gebruikte dan ook meestal Griekse of Romeinse munten, maar ook hiervan zijn
er heel weinig gevonden voor de Republiek. Dit ligt ongetwijfeld aan plunderingen, maar zeker in
Noord-Etruria lijken er gewoon minder munten te zijn geweest (zie supra)13.
In de rest van dit onderzoek zullen de grafgiften niet meer uitvoerig worden behandeld, maar het
algemene beeld is wel van belang. Dit is er één van bescheidenheid en achteruitgang. Deze evolutie zal
dan later geïntegreerd worden met de andere besproken aspecten van de funeraire sfeer om zo een
totaalbeeld te creëren. Daarom zijn deze objecten hier kort besproken, maar vanaf nu wordt er weer
gefocust op de funeraire containers.
2. Theoretische kaders
Na deze inleidende opmerkingen is het nu de bedoeling om de theoretische benaderingen voor dit
hoofdstuk uiteen te zetten. Het is namelijk de vraag hoe we deze funeraire containers moeten
interpreteren en wat ze ons bijbrengen over de Clusinische samenleving en de funeraire sfeer. Volgens
Morris is het quasi vervallen van inhumatie in de laat-republikeinse tombes van Rome een teken van
een grotere gelijkheid binnen de samenleving14. Dit idee is van groot belang gezien het verdwijnen van
de sarcofagen in de 2de eeuw v.Chr. in Clusium. Hierdoor kwam de facto alleen nog crematie voor in de
tombes en het is dus maar de vraag of dit inderdaad getuigt van een zekere ideologie van gelijkheid. Dit
zal doorheen dit hoofdstuk moeten blijken. Er zal later nog stilgestaan worden bij de mogelijke
betekenissen van de decoraties van de containers en er wordt nog uitgebreid gekeken naar de symboliek
van de dekselfiguren. Het is hier slechts de bedoeling om enkele algemene punten aan te halen.
Naar analogie met de inscripties geldt hier hetzelfde punt dat deze funeraire monumenten bewust
gekozen werden en de persoon moesten representeren15. Dit lijkt nog meer het geval te zijn bij de
dekselfiguren op de assenkisten die een persoon afbeelden bij een banket. Op het eerste gezicht lijkt er
een rechtstreekse verwijzing te zijn naar de overledene. We zullen nog zien hoe deze relatie precies
werkt. Deze monumenten werden dus zorgvuldig gekozen, zeker wanneer ze van grote waarde waren.
Ook hier geldt de kanttekening dat meerdere personen betrokken waren bij deze objecten. Er was
uiteraard de opdrachtgever – dit kon de overledene zelf nog zijn, maar waarschijnlijk waren het meestal
de nabestaanden – en de vakman(nen) die de container maakte(n). Het is mogelijk dat de eventuele
inscriptie op deze containers in de ateliers zelf werd gemaakt, mogelijk door een persoon die zich hierin
specialiseerde16. Er waren dus weer heel wat tussenpersonen betrokken en we zullen nog zien dat men
doorgaans gewoon een vast type urne koos, eventueel met enkele kleine aanpassingen. Er was dus
minder sprake van directe representatie van de overledene dan bij de epitafen, maar deze monumenten
zeggen uiteraard wel iets over hoe men deze persoon zag en wat zijn status was binnen de familie. Zoals
het inleidende citaat van dit hoofdstuk immers aantoont17, was het in grote mate hoe de familie de
overledene zag, die bepaalde hoe deze persoon werd gerepresenteerd in de dood. Op deze manier zeggen
de funeraire containers iets over identiteiten, maar ook over sociale dynamiek binnen de familie.
12
Faralli, 2014, 42-44.
Gran-Aymerich & MacIntosh Turfa, 2013, 376-377.
14
Morris, 1992, 47.
15
Carroll, 2006, 280.
16
Benelli, 2010, 126.
17
Cicero, Philippicae, 9.4.10.
13
209
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Ten slotte zullen de funeraire containers geanalyseerd worden volgens het concept van distinction en
het evolutionaire model van luxe dat Wallace-Hadrill hanteert18. De ontwikkeling van de funeraire
containers kan immers goed ingepast worden in Bourdieus theorie. Het funeraire – en dus ook
sarcofagen en urnen – kan gebruikt worden om zich te onderscheiden van anderen en wordt zo een
middel om zich te tonen, indien de objecten zichtbaar waren vooraleer ze in het graf werden geplaatst.
Er is hier al gesteld dat er waarschijnlijk wel funeraire processies werden georganiseerd en tombes
werden in de meeste gevallen heropend om aangevuld te worden. Dit waren dus gelegenheden, zeker
wanneer ze feestelijk werden ingekleed maar dit is niet zeker, waarbij deze objecten een publieke rol
konden vervullen. De constante poging van de sub-elite om zich op te werken en dus de gebruiken van
de elite te emuleren, zou dan kunnen leiden tot een constante evolutie van deze objecten opdat de elite
haar koppositie zou kunnen behouden. De oude objecten hebben dan immers hun waarde verloren
aangezien deze nu in een slecht geïmiteerde vorm – want de sub-elite heeft niet de middelen om dit
daadwerkelijk te emuleren – vrij wijdverspreid en dus niet meer uniek zijn (zie supra). Het model van
luxe schetst ongeveer hetzelfde beeld. Hierbij is er een constante strijd om het meest luxueus te zijn. De
vermogende elite bepaalt hierbij de standaard waarna de onderliggende klasse probeert dit te imiteren.
Dit zorgt er dan voor dat deze objecten niet langer uniek genoeg zijn en de elite dus gaat overstappen
op andere vormen. Tegen de tijd dat de sub-elite de luxegoederen van de elite helemaal heeft gekopieerd,
is de elite al bezig met over te schakelen. De lagere klassen komen hierbij steeds te laat en nemen
bepaalde producten pas over wanneer ze niet meer de connotatie van luxe en exclusiviteit hebben (zie
supra).
Deze theorieën zijn uiteraard erg top-down geïnspireerd en leggen de bron van innovatie steevast bij de
elite. Bourdieu maakte elders wel de kanttekening dat ook de non-elite een nieuwe basis voor distinction
kan creëren en zo de elite effectief kan beconcurreren (zie supra). De elite hoeft dus niet steeds de leiding
te nemen in dit ontwikkelingsproces. Indien mogelijk zal er hier gekeken worden bij welke groepen het
initiatief lag voor nieuwe types van funeraire containers. Een tweede implicatie van deze theorieën is
dat ze veronderstellen dat er een soort constante stijging is van de economische waarde van deze
producten. Het is een soort race to the top waarbij het nieuwe al luxueuzer en duurder is dan het vorige.
Dit zou dan moeten leidden tot steeds meer uitgewerkte en hoogstaande vormen. In het licht van de
korte schetsing van de ontwikkeling van de urnen, lijkt dit echter niet meteen te kloppen. Dit moet nog
verder onderzocht worden doorheen dit hoofdstuk, maar ik stel hier al voor dat we dit concept van ‘luxe’
niet te eng invullen op een puur economische wijze. Bourdieu laat een zekere ruimte voor ideologische
en symbolische waardes, maar Wallace-Hadrill doet dit veel minder en zijn benadering is veeleer
economisch georiënteerd.
Mijns inziens mag men het ideologische en symbolische niet over het hoofd zien als een manier om zich
te onderscheiden. De samenleving kan veranderen en daarmee ook wat deze samenleving als belangrijk
en eervol beschouwt. Er hoeft dus zeker niet binnen elk domein een ontwikkeling te zijn naar meer luxe
in de economische zin. Deze luxe kan vervangen worden door een meer ideologische of emotionele
versie, die voor ons niet zomaar te vatten valt. Hierbij zal vooral de manier waarop men met objecten
omgaat belangrijk zijn en niet zozeer de objecten zelf. Deze evolutie kan eventueel voor een daling van
de economische waarde zorgen, terwijl het funeraire toch even prestigieus en hoogstaand blijft: men
gaat gewoon een andere standaard hebben hiervoor. Het is ook mogelijk dat deze economische waarde
daalt, gewoon omdat het hele funeraire domein niet meer gezien wordt als een manier om zich te
onderscheiden. Het gaat dus om meer dan louter het economische verhaal en er spelen continu andere,
maatschappelijke factoren mee die wij veel moeilijker kunnen meten. Dit versterkt het belang van het
feit dat we deze funeraire objecten niet letterlijk mogen aflezen, maar dat we ons steeds bewust moeten
zijn van hun maatschappelijke context. De concepten van distinction en luxe zullen dan ook op deze
manier kritisch worden toegepast.
18
Hij past dit ook toe op de funeraire luxe in laat-republikeins Rome: Wallace-Hadrill, 2008, 337-345.
210
IV. De funeraire containers van Clusium
Carroll stelde al dat funeraire objecten iets zeggen over de samenleving en de conventies die hierbinnen
gelden, aangezien men doorgaans een zekere dwang voelt hieraan te conformeren. Dit betekent dat
containers die binnen de algemene ontwikkeling passen betekenisvol zijn en iets zeggen over de
maatschappelijke opvattingen, maar ook dat containers die hier totaal niet in passen als een soort
statement kunnen gezien worden; een contestatie van de gevestigde orde. Het is dan ook via dit
contesteren dat men een nieuwe basis voor distinction kan creëren19. Deze urnen en sarcofagen zeggen
dus iets over families, hun aspiraties en overtuigingen en zijn zo van groot nut voor de studie van
identiteit en sociale dynamiek. Deze objecten werden gekozen in overeenstemming met de habitus van
deze familie. Men koos een bepaald type urne en vooral decoratie vaak op emotionele basis van wat
men vond dat goed paste bij de overledene of van hoe de nabestaanden dit verlies ervaarden20. Deze
containers zeggen dus ook iets over de opvattingen van de familie en hoe men de dood en de
samenleving zag. Nogmaals: we mogen niet vergeten dat men een bepaald type urne koos, waarbij er
dus geen oneindige vrijheid was om deze containers volledig af te stemmen op de eigen noden. Een
zekere vrijheid was er wel in het type container en zeker in de versiering erop. Hierdoor zeggen deze
objecten veel over identiteit en groepsverbanden.
3. Voorgeschiedenis
Clusium was toen de hellenistische periode aanbrak al een goed ontwikkelde stad met een rijk cultureel
verleden. Het funeraire bleek hier altijd al een belangrijke rol te hebben gespeeld, zoals ook het volgende
hoofdstuk zal aantonen. Inhumatie en crematie kwamen steeds samen voor in Clusium, maar crematie
heeft altijd al gedomineerd. Hierdoor heeft er zich hier nooit een sterke sarcofaagproductie ontwikkeld.
De gebruikte rite kon lokaal sterk verschillen en in Zuid-Etruria was bijvoorbeeld inhumatie dominant,
tot in de late Republiek. Men koos één van beide rites waarschijnlijk op basis van de familiale traditie
of eigen keuze. De gekozen methoden lijken weinig gevolgen te hebben gehad voor de visie op het
hiernamaals. Voor de vroegste periode zijn de canopische urnen erg bekend voor Clusium. Deze urnen
hadden de vorm van een persoon die op een stoel zit, waarbij de assen via het hoofd in de urne werden
geplaatst. Deze urnen kwamen voor van de
8ste tot de 6de eeuw v.Chr. en werden
doorgaans uit terracotta gemaakt. De
canopische urnen waren een poging om de
overledene te individualiseren, maar via een
typologie die wijdverspreid was binnen de
samenleving. In diezelfde periode zien we
urnen in de vorm van hutten21. Vanaf de
tweede helft van de 5de eeuw v.Chr. zien we
grote funeraire standbeelden die als urne
gingen dienen, maar wel quasi levensgroot
waren. In zekere zin zijn deze monumenten
dus een extreme vorm van de canopische
urnen. Het zijn deze reusachtige urnen en de
bijbehorende monumentale graven die
aanleiding hebben gegeven tot het
herkennen van een sterk gestratificeerde
Urne in de vorm van een hut, van de Villanova-periode
samenleving in deze periode.
(Scullard, 1967, pl. 9).
19
Carroll, 2006, 280.
Small, 1983, 90.
21
Toynbee, 1996, 14-15.
20
211
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Het verdwijnen van deze standbeelden in de vroege 4de eeuw
v.Chr. was een nieuw kantelpunt. Hierna ontstond er een soort
leegte en waren er maar weinig funeraire monumenten van enige
waarde. In de late 4de eeuw v.Chr. veranderde alles wanneer er
een systematische productie startte van sarcofagen en urnen van
hoge kwaliteit met versieringen in reliëf met een aanliggende
figuur op het deksel. Deze werden nu iets breder verspreid onder
de bevolking dan ervoor want ze waren in het algemeen wat
goedkoper. Deze containers hernamen het thema van het banket,
dat eerder aanwezig was in de funeraire standbeelden van de
klassieke periode. Het is mogelijk dat dit type niet zozeer door
rechtstreekse hellenistische invloed is geïntroduceerd, maar door
invloed van Tarquinii. Daar was dit soort urnen en sarcofagen
immers al langer aanwezig. Het is vermoedelijk in deze periode
van een veranderende funeraire cultuur dat de nieuwe elite van
Clusium, zoals Benelli ze heeft gedefinieerd, zich heeft gevormd.
De grotere aantallen relatief goedkope containers wijzen immers
mogelijk op een hogere graad van sociale mobiliteit en dus ook
meer circulatie binnen de elite. Het is in deze periode dat er een
Clusinische canopische urne (Coarelli,
vrij typische Clusinische funeraire cultuur werd gevormd die deze
1975, 44).
elite dan ging uitdragen22. Het is dan interessant om te kijken hoe
deze cultuur evolueerde in de 2de eeuw v.Chr., maar ook of de
ontwikkelingen binnen de Clusinische elite van de 1ste eeuw
v.Chr. kunnen verklaard worden door de funeraire
ontwikkelingen, of omgekeerd.
Zoals gezegd was de assenkist met de aanliggende dekselfiguur
niet het enige type assenkist dat geïntroduceerd werd in Clusium.
In de vroege 4de eeuw v.Chr. waren er eveneens urnen die
imitaties waren van huizen in steen of terracotta. Dergelijke urnen
bouwden uiteraard verder op de eerdere urnen in de vorm van
hutten, alleen waren deze nu veel groter (ongeveer hetzelfde als
de kline-urnen). Vanaf de Tweede Punische Oorlog lijkt de
productie van urnen haar hoogtepunt voorbij te zijn en was er een
daling van de economische en artistieke waarde van deze
objecten. De sarcofagen hadden deze neerwaartse trend al op het
einde van de 3de eeuw v.Chr. ingezet23. De evolutie die hier wordt
besproken kadert dus duidelijk in een ontwikkeling van langere
termijn. Daarom zal de 3de eeuw v.Chr. ook uitvoerig betrokken
worden bij de analyse van de urnen. Het is ook in deze eeuw dat
er een soort omschakeling gebeurde waarbij het strikte hellenisme
werd ingewisseld voor een meer karikaturale en lokale variant.
Hierbij waren er meer mogelijkheden om specifieke
eigenschappen van de overledene uit te vergroten en was er dus
op een bepaalde manier meer sprake van realisme dan de
Archaïsch funerair standbeeld van idealistische standaardafbeeldingen van het hellenisme24.
Clusium (Coarelli, 1975, 150).
22
Maggiani, 2014, 51-52.
Toynbee, 1996, 15.
24
Bayet, 1960, 87.
23
212
IV. De funeraire containers van Clusium
4. De sarcofagen
Alvorens de urnen van de hellenistische periode en de vroege Keizertijd worden besproken, moeten we
eerst naar de sarcofagen kijken25. Aangezien crematie steeds heeft geprimeerd in Clusium, werden
sarcofagen nooit zoveel gebruikt als urnen. Het spreekt bovendien ook voor zich dat deze containers in
het algemeen veel duurder zijn dan urnen, gezien hun grootte. Vanaf het einde van de 4de eeuw v.Chr.
zullen er toch in beperkte mate sarcofagen voorkomen. Deze hadden eveneens een kline-deksel en waren
waarschijnlijk sterk geïnspireerd op de sarcofagen uit Zuid-Etruria en vooral Tarquinii, waar deze
sarcofagen zeer frequent werden gebruikt. Men kan de urnen met kline-deksel dan ook zien als een soort
miniatuurversies van de sarcofagen. Men heeft vreemde tradities dus aangepast aan de lokale noden van
Clusium. Deze sarcofagen werden hier vooral in het begin van de hellenistische periode gebruikt en
dienden vaak om stichters van tombes in te begraven. Zij kregen zo soms de meest prominente plaats in
het graf en ook de meest opvallende container (zie infra). Deze gewoonte kwam veel voor in het
Middellandse Zeegebied. Kenmerkend is dat deze sarcofagen samen voorkwamen met crematies, binnen
dezelfde tombe dus.
Crematie en inhumatie waren dus zeker niet sterk gescheiden en eenzelfde familie kon beide manieren
gebruiken, maar meestal inhumeerde men enkel het hoofd van de familie, als men dit al deed. Deze
hiërarchie binnen de funeraire containers lijkt echter niet zo sterk te zijn geweest en urnen konden, zeker
in de 3de eeuw v.Chr., erg uitgebreid en rijkelijk versierd zijn. Crematie moest dus niet onderdoen voor
inhumatie26 en het lijkt vooral om een cultureel gebruik te gaan wanneer men de stichter inhumeerde en
de rest niet. Uiteraard waren er ook economische redenen om dit niet voor iedereen te doen, maar het is
mogelijk dat de absolute elite hier wel de middelen toe had. Misschien waren het de traditionele
gebruiken die stelden dat men dit niet mocht doen. Het lijkt er echter sowieso op dat ook crematie erg
prestigieus kon zijn en zeker geen tweederangs begrafenis was. Dit is eens te meer zo wanneer we zien
dat de meeste graven geen enkele sarcofaag hadden.
De motieven die men op deze sarcofagen afbeeldde27, komen straks nog aan bod bij de motieven van de
urnen, aangezien beide types containers duidelijk in dezelfde decoratieve traditie staan. Veel motieven
komen dan ook op beide soorten terug. Een voorbeeld van een frequent motief op sarcofagen is de
afscheidsscène. De sarcofaag van Hasti Afunei, van Clusium, beeldt dit af. De overledene schudt handen
met haar vader, terwijl haar echtgenoot, moeder, twee broers en schoonzus aanwezig zijn bij de poorten
van de onderwereld. Ook scènes met een hereniging in de onderwereld komen regelmatig voor28. Een
meer gedetailleerde analyse van de motieven volgt dus later en gezien de sterke overeenkomsten tussen
de sarcofagen en urnen van Clusium kunnen ze inderdaad aan hetzelfde systeem van ontwikkeling
toegekend worden, zeker wat de containers van alabaster betreft. Een verdere illustratie van deze
verbondenheid vinden we in de dimensionele relaties tussen sarcofagen en urnen van alabaster. We
zullen zien dat er twee groottes zijn bij deze urnen, waarvan de grootste soort exact de helft is qua
volume als de sarcofagen. Dit betekent dus dat deze containers in dezelfde workshop(s) gemaakt werden
en dus ook dat deze urnen alleszins niet ouder zijn dan de sarcofagen.
25
Een standaardwerk voor deze sarcofagen is: Colonna, 1993.
Toynbee, 1996, 40.
27
Stevens heeft een catalogus opgesteld van de verschillende sarcofagen van alabaster van Clusium en de
bijbehorende motieven: Stevens, 2001, 113.
28
Nielsen, 2002, 111-112.
26
213
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Sarcofaag van terracotta van Hanunia Seianti (begin 2de eeuw v.Chr.) (Massa-Pairault, 1996, 234).
Sarcofaag van Hasti Afunei (eind 3de eeuw v.Chr.) (Massa-Pairault, 1996, 220).
214
IV. De funeraire containers van Clusium
Het is vooral in de 4de en de 3de eeuw v.Chr. dat we redelijk wat sarcofagen zien, maar daarna nemen ze
sterk af in aantal en kwaliteit. Het midden van de 3de eeuw v.Chr. was dan ook een hoogtepunt. We
kunnen dan ook spreken van een crisis in de productie vanaf circa 200 v.Chr., die tussen 180 en 170
v.Chr. eindigde in haar betekenisvolle vorm29. De sarcofagen die nog voorkwamen, hadden doorgaans
een effen oppervlak zonder versieringen en een spits toelopend (displuviato of a spioventi in het
Italiaans, Giebel in het Duits) dakdeksel, van travertijn of terracotta. De dure sarcofagen van alabaster
waren dus al verdwenen. De enige uitzonderingen van enige kwaliteit zijn in klei gemaakt, maar ook
hier was de kwaliteit niet altijd even hoogstaand. Er is bijvoorbeeld de sarcofaag van Tiu Vetus, maar
dit is al een adaptatie van de urnen. De productie van sarcofagen was dus niet langer toonaangevend,
maar werd secundair in Clusium30.
De sarcofagen verdwenen echter nooit helemaal en in het vorige hoofdstuk zagen we nog een tweetalige
inscriptie uit de augusteïsche periode op een sarcofaag van travertijn. In zeer beperkte mate bleven ze
dus statusobjecten van de elite, maar ze waren nooit meer zo uitgewerkt en rijkelijk als voor circa 200
v.Chr. – zo waren de meeste daarna onversierd31. Vanaf Hadrianus zien we dat sarcofagen in Italië weer
sterk opkwamen. Het is onzeker of dit ook het geval was in Clusium, maar het lijkt aannemelijk dat dit
alleszins in beperkte mate zo was32. Gezien de eeuwenlange traditie van crematie, ging inhumatie
misschien wel niet plots primeren, maar we hebben bovenal weinig funeraire resten voor deze periode
en een soort revival van de funeraire cultuur lijkt dus niet meteen plaats te hebben gevonden. Het gebruik
van sarcofagen op enige schaal van betekenis zou normaal gezien duidelijke sporen moeten nagelaten
hebben, maar die zijn er niet. Waarschijnlijk bleef dit gebruik in de Keizertijd dus vrij beperkt en koos
men voor simpelere vormen (zie infra).
In Zuid-Etruria – waar de productie van sarcofagen altijd al sterker heeft gestaan – bleef men frequent
inhumeren tot in de 1ste eeuw v.Chr. Hierna stapte men grotendeels over op crematie, dat intussen in
Rome en geheel Italië dominant was geworden en dat zou blijven tot in de 2de eeuw n.Chr. Ook in Rome
waren er natuurlijk uitzonderingen en we zien sporadisch sarcofagen van marmer uit de 1ste eeuw v.Chr.
Aangezien beide rites steeds tegelijk zijn voorgekomen in Etruria, was de omschakeling naar crematie
als dominante rite niet zo’n enorme verschuiving voor het Zuiden. Voor Clusium was er uiteraard geen
enkele drastische verandering en de eeuwenoude tradities werden gewoon verdergezet. Een eventuele
overgang naar inhumatie als dominante rite gelijktijdig met Rome, zou veel meer betekenisvol zijn en
een grote verandering zijn in de manier waarop men met de doden omging. Maar we weten dus niet in
hoeverre men in Clusium ging inhumeren.
Het verschil tussen inhumeren en cremeren moet ook niet overschat worden: beide rites kwamen zoals
gezegd steeds voor in alle samenlevingen en veel mensen zullen te arm zijn geweest om meer te kunnen
doen dan de overledene in een simpele put te inhumeren. Bovendien lijkt het erop dat beide rites
ongeveer gelijkwaardig waren in Clusium. Toch lijkt het grotendeels verlaten van de sarcofagen enige
betekenis te hebben. Zoals gezegd lijkt dit niet te komen door een verminderde rijkdom binnen de ager
clusinus en de vraag is dan waar dit wel aan lag. Is het puur een verandering in gebruiken en ideologie
zoals dit om de zoveel tijd gebeurde? Of is de reden dieper verankerd in de funeraire cultuur en de
samenleving? Een verdere bespreking van het funeraire in Clusium kan hier mogelijk meer licht op
werpen.
29
Stevens, 2001, 101-103.
Benelli, 2009b, 303-304.
31
ET Cl 1.2632.
32
Toynbee, 1996, 40.
30
215
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
5. Analyse van de hellenistische en vroeg-keizerlijke urnen
Nu komen de urnen van Clusium zelf aan bod. Er zal een overzicht worden gegeven van de stilistische
en materiële ontwikkelingen van de 3de eeuw v.Chr. tot in de 1ste eeuw n.Chr. De voorgaande bespreking
van de sarcofagen zal af en toe hierbij betrokken worden aangezien deze veel overeenkomsten hebben
met de assenkisten. De bespreking van de urnen zal per type en materiaal gebeuren. Eerst komen de
assenkisten aan bod. Volgens het chronologische verloop worden eerst die van alabaster besproken, dan
die van travertijn en ten slotte die van terracotta; maar deze fasen overlapten uiteraard heel sterk. Daarna
is het de beurt aan de meer algemene Italische vormen, zoals de ollae en de stèles. Vervolgens wordt er
naar de symboliek van de assenkisten gekeken, met hun motieven, dekselfiguren en kisten voor
echtparen. Hier zal er ook gereflecteerd worden over hoe dit zich dan verhoudt ten opzichte van de
weinig versierde of compleet onversierde kleinere urnen. Ten slotte zullen deze evoluties concreet
geïllustreerd worden aan de hand van voorbeelden uit tombes. Om deze urnen echter goed te kunnen
kaderen, is het allereerst noodzakelijk om te kijken naar de productie en de verspreiding van deze
objecten.
5.1 Productie en verspreiding binnen de ager clusinus
Hier zullen we dus ingaan op de productie van de urnen en hoe deze objecten voorkwamen binnen het
gebied van Clusium. Het is belangrijk om te weten welke plaats deze productie innam binnen de
economie en kunst van de stad en we moeten uiteraard ook weten over welke gebieden we nu juist
spreken als we het over ‘de urnen van Clusium’ hebben. Kwamen ze wel overal voor en in welke mate?
Kwamen deze urnen ook buiten Clusium voor? Dit is een belangrijke context om in het achterhoofd te
houden. Maar eerst zal de productie worden besproken. Het is hierbij niet de bedoeling om per type en
materiaal de wijze van productie in detail toe te lichten; dit wordt straks besproken bij de types zelf.
Hier zullen er enkele algemene opmerkingen worden gegeven en zal het vooral de vraag zijn hoe deze
productie zich verhoudt tot andere sectoren en de kunst en economie in het algemeen. Indien deze urnen
werden geëxporteerd buiten de ager clusinus, zegt dit ook veel over de rol die deze productie speelde
binnen de lokale economie.
De workshops van Clusium zijn echter niet zo goed bestudeerd als die van Volaterrae. Voor deze laatste
stad hebben vooral Massa-Pairault33 en Nielsen34 veel werk gedaan en hebben we een redelijk goed zicht
op de verschillende ateliers die urnen produceerden. Hier kunnen we vrij duidelijk bepaalde stijlfasen
toekennen aan specifieke ateliers. Bovendien hebben we ook een zeer goed overzicht van deze stijlfasen
(en hun datering) en de verspreiding van deze urnen35. Voor Clusium ligt dit dus helemaal anders en
komt er vaak gokwerk bij kijken. Dit was ten tijde van Thimme zo en er is sindsdien eigenlijk vrij weinig
veranderd36. Tegelijkertijd wees hij er ook op dat men zich niet té veel mag vastpinnen op ateliers: het
gevaar bestaat dat men te veel naar een vast model zoekt voor de gehele productie37. Eén ding lijkt wel
vrij zeker te zijn: gezien de enorme hoeveelheden urnen die in de ager clusinus zijn gevonden, moet
deze productie wel goed ontwikkeld zijn geweest. De piekperiode lag in de 2 de eeuw v.Chr. en vooral
de urnen van terracotta werden met tientallen tegelijk gemaakt38. Er moet dus wel een goede organisatie
geweest zijn van deze ateliers en gezien het enorme belang van het funeraire in Clusium, hechtte men
waarschijnlijk veel waarde aan deze productie. Het is echter niet duidelijk hoe deze workshops nu
33
Massa-Pairault, 1972a; Massa-Pairault, 1972b; Massa-Pairault, 1973; Massa-Pairault, 1975; Massa-Pairault,
1977.
34
Nielsen, 1975; Nielsen, 1990; Nielsen, 1977.
35
Nielsen, 1975, 379-381.
36
Thimme, 1954, 53.
37
Thimme, 1957, 130.
38
Briguet, 2002, 224.
216
IV. De funeraire containers van Clusium
georganiseerd waren. Er is hier al vermeld dat men in deze ateliers ook mogelijk inscripties maakte op
deze urnen, misschien door een professionele steenkapper, maar misschien was het gewoon een vakman
gespecialiseerd in urnen zelf39.
Daarnaast werd door Shepherd gesuggereerd dat sarcofagen, urnen, ollae en tegels in dezelfde
workshops werden gemaakt, waarbij men verschillende arbeiders bepaalde taken zou toegewezen
hebben40. Dit valt niet te bewijzen, maar aangezien al deze objecten een productievorm in terracotta
kenden – zeker vanaf de 2de eeuw v.Chr. – is het mogelijk dat sommige ateliers zich gingen toeleggen
op één type materiaal en hiermee alle vormen maakten. Dit zou tevens heel wat flexibiliteit hebben
geboden om zich aan te passen aan veranderende vraag. Er zijn nog verdere elementen die doen
vermoeden dat er, ondanks de enorme hoeveelheid urnen, er niet zoveel ateliers waren. Zo was er een
productie van assenkisten van travertijn, maar die geen kline-deksel, maar een dakvormig deksel hadden.
Vanaf de late 2de eeuw v.Chr. werden de travertijnen urnen met dekselfiguren erg zeldzaam en Benelli
vermoedt dat deze urnen in éénzelfde atelier werden gemaakt41. Stevens stelt daarnaast voor dat de urnen
van alabaster – die hoofdzakelijk in de 3de eeuw v.Chr. werden gemaakt – geproduceerd werden door
één workshop in Clusium zelf, van waaruit men dan deze urnen exporteerde42. Zoals we zullen zien
waren er veel minder van dit soort urnen, dus deze hypothese is zeker mogelijk en de grote gelijkenissen
binnen deze urnen lijken hier op te wijzen.
Er waren echter veel meer urnen van terracotta, want al snel – zeker vanaf de 2de eeuw v.Chr. – ontstond
er een massaproductie, met een zeker industrieel karakter. Assenkisten werden met tientallen tegelijk
gemaakt met vaste mallen, zowel de dekselfiguren als de versieringen op de kist. Dit proces zal straks
nog verder belicht worden, maar deze massaproductie liet dus toe dat men snel grote hoeveelheden
assenkisten kon produceren. Dit had uiteraard gevolgen voor de individualiteit van deze objecten en
deze productie werd zo in grote mate gestandaardiseerd43. Dit quasi industriële proces betekent
natuurlijk ook dat er niet veel ateliers nodig waren om grote hoeveelheden te produceren. We weten niet
hoe groot de capaciteit van de Clusinische ovens was dus zekere uitspraken zijn onmogelijk, maar er
waren mogelijk slechts een paar workshops voor de gehele ager clusinus. We weten niet of de
workshops ook overschakelden op nieuwe types van containers in verschillende materialen. Het is
hierbij mogelijk dat men zich gewoon in sarcofagen en urnen specialiseerde en dan mee ontwikkelde
met de mode, maar zoals gezegd kon men evengoed in één soort materiaal gespecialiseerd zijn en dan
alle producten hiervan maken. Door de massaproductie van de urnen van terracotta werd het mogelijk
minder rendabel voor vakmannen om zich in één materiaal of soort te specialiseren, buiten de urnen van
terracotta. Daarnaast konden er dan grote ateliers ontstaan die urnen van terracotta maakten op grote
schaal, met ovens van aanzienlijke omvang en waarvoor men dus een gespecialiseerde infrastructuur
nodig had. Zonder verder onderzoek valt dit echter niet te staven.
Deze massaproductie betekende ook dat de keuze voor klanten enigszins beperkt was. Er waren wel
enkele manieren om wat lichte variaties aan te brengen en men kon uiteraard kiezen tussen de
beschikbare motieven en dekselfiguren, maar er was nauwelijks nog sprake van individualiteit (zie
infra). Een dergelijke productie betekende dat men goedkoop veel assenkisten kon maken die door hun
algemeen karakter een grote afzetmarkt hadden. Deze evolutie vertoont dus lichte kenmerken van
rationalisatie van productie. Zo komt het mogelijk ook dat we in veel tombes dezelfde motieven zien
terugkomen – uiteraard is het ook mogelijk dat er een bepaalde familietraditie was en dat deze motieven
extra betekenis hadden voor deze personen – en dat het aantal motieven in de 2de en 1ste eeuw v.Chr. ook
eerder beperkt was. Er was geen dergelijke massaproductie bij de assenkisten van alabaster of travertijn
39
Benelli, 2001a, 255.
Shepherd, 2014, 39.
41
Benelli, 2009b, 304.
42
Stevens, 2001, 103.
43
Nielsen, 2002, 116.
40
217
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
aangezien men dit alleen met de hand kon maken44. Hier was er dus meer variatie mogelijk en kon men
dus meer persoonlijke elementen aanvragen. We zien in de hellenistische periode dan ook een duidelijke
evolutie van meer gedetailleerde en gedifferentieerde assenkisten naar meer algemene en onpersoonlijke
vormen. Er was dus niet alleen een verlies van economische waarde doorheen deze periode, maar ook
van individualiteit. Wat men dus aan efficiëntie won, verloor men schijnbaar aan beleving. Sommigen
zien deze massaproductie vooral als een rationalisering van de productie waaraan de klant zich diende
aan te passen45, terwijl anderen het vooral zien als een aanpassen van de industrie aan de grote vraag en
de smaak van de klanten46. Deze laatste interpretatie lijkt mij waarschijnlijker en het zullen vooral de
populairste motieven geweest zijn die we op de funeraire containers zien. Deze objecten reflecteren dus
ook de wens van de klant en zeggen zo iets over identiteit. Daarom zullen de gebruikte motieven hier
ook apart besproken worden. Wat deze evolutie nu betekende voor de funeraire cultuur van Clusium,
wordt later nog verkend doorheen de rest van dit onderzoek.
Innovaties in de productie van urnen kwamen voort uit een veranderende lokale vraag, maar ook door
invloeden van buitenaf. Zo hebben we reeds gezien dat het kline-deksel waarschijnlijk zijn ingang vond
in de Clusinische cultuur onder invloed van Tarquinii. Het spreekt voor zich dat er in deze periode ook
veel hellenistische invloeden waren en mogelijk werkte men met Griekse archetypes van motieven op
basis waarvan men dan een prototype maakte in het atelier. Er ontstonden zo vrij stereotiepe formules
die zich verspreidden doorheen Etruria en die door verschillende ateliers konden aangepast worden aan
de lokale smaak. Grieken leverden dus de modellen, maar de ateliers deden er iets origineels mee met
hun lokale technieken en materialen. Ook hier zien we het proces van appropriatie aan het werk. Briguet
beschreef deze toeëigening als “le trait le plus original, le plus important de l’art des urnes et de leur
décor figuré”47. Het ging dus om veel meer dan een simpel herkauwen van hellenistische modellen; de
bespreking van de motieven zal dit duidelijk maken.
Hiermee wil ik rechtstreeks de visie van Massa-Pairault bekritiseren. Zij hanteert een erg romanocentrische houding en stelt dat een gepriviligieerde band met Rome noodzakelijk was om deze kunst te
kunnen ontwikkelen. De funeraire productie was volgens haar dan ook het meest hoogstaand in die
gebieden die een nauwe band hadden met Rome en die vlakbij kolonies lagen 48. Er is hier al
beargumenteerd dat Rome pas in de loop van de 2de eeuw v.Chr. een echt cultureel centrum werd en
deze industrie was dus al veel langer aan het bloeien, zonder enige of toch Romeinse inbreng. Daarnaast
hadden de drie steden met een bloeiende urneproductie die hier worden besproken – Clusium, Perusia
en Volaterrae – allemaal geen kolonisten voor de augusteïsche periode (zie supra). Niet alle innovaties
kwamen dus voort uit Rome en er was duidelijk een lokale culturele dynamiek die autonoom
functioneerde. De vraag is nu hoe lang het duurde vooraleer zo’n model effectief aangepast werd en in
productie werd genomen. Het lijkt erop dat de latere grootschalige ateliers die assenkisten van terracotta
maakten, zich het snelst van allemaal aanpasten49. De ateliers die met mallen werkten, moesten uiteraard
maar één of enkele van deze nieuwe mallen hebben en dan kon men direct grote hoeveelheden van deze
urnen maken.
De assenkisten lijken meestal niet geproduceerd te zijn als één totaalconcept. Ze bestonden dus uit twee
delen – de kist zelf en het deksel – en deze werden vermoedelijk apart gemaakt. We zien dan ook allerlei
combinaties voorkomen en er lijken geen vaste associaties te zijn geweest. Beide delen werden
waarschijnlijk wel gemaakt in hetzelfde atelier, maar men kon dus vrij kiezen en combineren. Op deze
manier was het toch mogelijk om wat meer individualiteit te bekomen, ook voor de massaproductie van
de assenkisten van terracotta. Het was – zeker bij de handgemaakte assenkisten – waarschijnlijk wel
44
Ibidem, 112-116.
Caccioli, 1999, 8.
46
Briguet, 2002, 15.
47
Ibidem, 25.
48
Massa-Pairault, 1996, 232.
49
Thimme, 1957, 137.
45
218
IV. De funeraire containers van Clusium
mogelijk om een exemplaar als totaalconcept te bestellen, maar in het algemeen lijken ze niet zo
verkocht te zijn geweest. Meer vaste uitzonderingen waren de assenkisten met een dakdeksel en de
assenkisten met een slapende persoon op het deksel. Deze objecten hadden dan ook veel minder
versiering en waren in het algemeen simpelere vormen. Een belangrijk gevolg van deze gescheiden
productie is dat kisten en deksels niet zomaar te associëren vallen. In tombes die geplunderd zijn en
waarbij deksels soms los op de grond liggen, kan dit voor een probleem zorgen. We hebben dan ook
redelijk wat deksels die niet met zekerheid vallen toe te schrijven aan één specifieke kist. Aangezien
inscripties doorgaans enkel op de kist of op het deksel stonden – deze plaatsing kon variëren per type –
was dit ook geen middel om ze te herenigen. Wat de relatie tussen kist en deksel betreft, is er nog één
interessante observatie. In het algemeen is de kist verfijnder en beter afgewerkt dan het deksel. Vooral
bij de assenkisten met dekselfiguur lijkt dit voort te komen uit de hogere moeilijkheidsgraad van deze
figuur. Het zegt mogelijk iets over een groter belang van de motieven en de mythes op de kisten, maar
dit verschil in kwaliteit kwam waarschijnlijk uit meer praktische redenen voort50.
De productie van urnen lijkt dan ook dynamisch en bloeiend te zijn geweest. Gezien het relatief hoge
en stabiele bevolkingsaantal van Clusium (zie supra) was de afzetmarkt waarschijnlijk bijzonder groot
en de enorme hoeveelheden urnen die er zijn gevonden in dit gebied, lijken dit te bevestigen. We weten
echter zeer weinig over de Clusinische economie tijdens de Republiek en het is dus moeilijk om deze
urnenproductie hierbinnen een plaats te geven. Voor de Keizertijd hebben we een vrij goed zicht op de
verschillende beroepen en collegia en uit de enorme variatie hierbinnen51 kunnen we afleiden dat
Clusium een bloeiende lokale economie had die zich met meer bezighield dan landbouw alleen.
Uiteraard weten we niet of dit in de 3de, 2de en 1ste eeuw v.Chr. ook zo was, maar het enorme aantal
funeraire monumenten laat toch een relatief brede economie vermoeden. Gezien de enorme artistieke
waarde van de Clusinische urnen lijkt het er alleszins op dat ze toch een belangrijke sector vormden
binnen de lokale economie die vrij veel winst opleverde. Uiteraard zal de sterke daling in het aantal
urnen tijdens de 1ste eeuw v.Chr. (zie infra) hier enigszins een einde aan hebben gemaakt, maar deze
industrie verdween nooit.
Bovendien waren deze urnen waarschijnlijk over het gehele territorium van Clusium verspreid. We
leiden dit vooral af uit de vele necropoleis, zowel stedelijk als periferisch, die allemaal de hier besproken
urnen bevatten indien ze in die respectievelijke periodes werden gebruikt52. De ager clusinus was
namelijk bezaaid met necropoleis, die evenwel vooral rond de stedelijke kern waren gecentreerd. Toch
waren er ook veel rurale necropoleis en ook hier zien we allerlei urnen terugkomen. Meer nog: de graven
van de Clusinische elite van de 3de en 2de eeuw v.Chr. beslaan het gehele productieve territorium van de
stad53. Het zijn dus niet enkel de ‘kleine koterboertjes’ die we terugzien in de periferie. Voor Clusium
is er echter zeer weinig geweten over de precieze verdeling van de urnen over haar territorium. Voor
Volaterrae werd dit wel onderzocht door Nielsen en uit haar studie blijkt dat er een soort omgekeerde
relatie is tussen de stedelijke kern en de rest van het territorium. Hoe meer urnen er in de stad verschenen,
hoe minder er in het territorium waren. Het aantal periferische urnen nam dan ook sterk af in de
hellenistische periode. Daarnaast valt het op dat de meeste urnen in de invloedssfeer van de stad zelf
bleven. Er was dus een sterke afhankelijkheid van het territorium van de stedelijke productie en de
stedelijke workshops oefenden een grote invloed uit op die in het territorium. Nielsen berekende dat er
zo’n 11% van de circa 1.100 Volterraanse urnen buiten de stad zelf werd gevonden. Bovendien bestond
deze 11% vooral uit goedkopere urnen van terracotta, terwijl deze een minderheid vormden binnen de
stadsgrenzen.
50
Briguet, 2002, 26.
Pack, 1988, 25-29.
52
Benelli geeft een overzicht van de necropoleis met een zeer summiere beschrijving van de inhoud van de tombes:
Benelli, 2001a, 236-247.
53
Benelli, 2009a, 157.
51
219
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Er is nog maar weinig dergelijk werk gedaan voor Clusium – hier liggen zeker nog opportuniteiten voor
toekomstig onderzoek – maar Nielsen stelt dat de situatie hier, en in Perusia, alleszins volkomen anders
was. Hier waren de gebieden dichtbij de stad en het platteland in het algemeen immers dichtbezaaid met
kleine centra54. Dit is uiteraard vooral gebaseerd op het bovenstaande argument van de wijdverspreide
necropoleis, maar het lijkt er dus op dat de urnen goed verspreid waren over het gehele territorium; en
dus representatief daarvoor waren. Het is echter volkomen onduidelijk hoe deze verspreiding precies zit
qua concentraties. Pauli heeft gepoogd om de ager clusinus in vier zones te verdelen, maar slechts 40%
van de inscripties vallen duidelijk toe te wijzen aan één van hen55; en gezien het gebrek aan context bij
inscripties, is dit sowieso niet echt nuttig. Bianchi Bandinelli stelde in zijn werk dat de inscripties en
tombes goed verdeeld waren over het gehele territorium en dat er veel kleinere stedelijke centra waren
waar deze voorkwamen56. Dit zijn echter de enige aanwijzingen die we hebben, tot iemand zich op deze
problematiek stort. Voorlopig moeten we dus met de nodige voorzichtigheid concluderen dat de urnen
goed verspreid waren over de ager clusinus, maar het is onduidelijk of dit ook gelijkmatig was.
De productie van urnen bleek in haar bloeiperiode niet alleen belangrijk te zijn geweest voor de interne
economie van Clusium, maar ook voor haar export. Deze urnen kwamen immers niet enkel binnen de
ager clusinus voor, maar ook daarbuiten. Dit was vrij vanzelfsprekend in de aanliggende territoria en
we vinden deze urnen dan ook in Città della Pieve, Cetona en Sarteano57. Ook de afgelegen en cultureel
afwijkende gemeenschap van San Casciano dei Bagni had urnen van terracotta die typisch clusinisch
waren58. Gebieden die op cultureel vlak dus niet tot de Clusinische gemeenschap behoorden, konden
dus zeker wel urnen van deze stad importeren. Maar dit was ook mogelijk voor verder gelegen steden:
zo zien we dat stenen urnen (dus niet in terracotta) met kline-deksels in de ager volterranus rond 300
v.Chr. duidelijke sporen vertonen van Clusinische invloed59.
Een veel duidelijker voorbeeld van export is echter die naar Perusia. Deze stad had zelf een
urnenproductie en had een rijke traditie in de 2de en 1ste eeuw v.Chr. in het maken van assenkisten van
travertijn, met mythologische of ornamentele motieven en een dakdeksel. Daarnaast produceerde men
er ook assenkisten in terracotta en deze waren in grote mate beïnvloed door en soms zelfs afkomstig van
Clusium. Drie van de zeven types hiervan in Perusia kwamen immers ook voor in Clusium en men
exporteerde mallen en prototypes naar Perusia. Het is dan ook van Clusium dat deze stad de
dekselfiguren haalde, die namelijk niet in de lokale traditie aanwezig waren. Deze traditie was immers
aniconisch – dus zonder menselijke figuur op het deksel – en de bekendste iconische assenkisten van
Perusia, bijvoorbeeld van Cai Cutu uit de Tomba dei Volumni, zijn dan ook rechtstreeks terug te leiden
naar workshops uit Clusium. Clusinische vakmannen reisden meer dan waarschijnlijk tussen beide
steden en men lijkt in Perusia steevast deze personen verkozen te hebben om assenkisten van terracotta
te maken.
Dit wil niet zeggen dat de assenkisten van terracotta in Perusia allemaal geïmporteerd of puur gekopieerd
werden: er was een lokale productie die eigen types maakte. Deze waren steeds gebaseerd op Clusinische
voorbeelden, maar vermengden wel de eigen traditie hierin. Zo werden de kisten hier vierkantig, omdat
de oudere kisten van travertijn met een dakdeksel dat ook waren. Dit had gevolgen voor de dekselfiguur,
die nu vrij veel ruimte achter haar op dit deksel over had, omdat dit proportioneel te diep was. De aard
van de productie was ook anders in Perusia. Waar er in Clusium een soort massaproductie was, was
deze hier veel kleinschaliger in Perusia en dus meer bestemd voor een elite. Mogelijk had dit type urne
dan ook een andere connotatie in deze stad. Ondanks deze verschillen, was de productie van deze
assenkisten toch erg sterk geënt op die van Clusium. Zowel qua reliëfs, motieven als mallen zijn er
54
Nielsen, 1990, 201-203.
Kaimio, 1975, 209.
56
Bianchi Bandinelli, 1925, 377.
57
Stevens, 2001, 103.
58
Da Vela, 2014, 27.
59
Nielsen, 1990, 203.
55
220
IV. De funeraire containers van Clusium
enorm sterke overeenkomsten60. Er was dus een zeer sterke interactie tussen beide steden op dit vlak,
maar gezien het verschil in publiek voor deze objecten, is het mogelijk dat ze een andere lading kregen.
Het gaat dus niet louter over kopiëren, maar over appropriatie en aanpassen. Dit benadrukt nogmaals
dat objecten niet één vaste betekenis hebben en ongeacht de context als een parameter van een bepaalde
evolutie kunnen gezien worden. Het illustreert uiteraard ook dat er intensieve interactie was tussen de
Etruskische steden; zeker tussen Clusium en Perusia.
Vooraleer we stilstaan bij de verschillende types van urnen zelf, zal er een kort overzicht worden
gegeven van de productie in Clusium om deze analyses beter te kunnen kaderen. We hebben een zeker
beeld van de evolutie van de urnen van Clusium, maar net zoals in Volaterrae61 is dit eerder discontinu
en de begin- en eindpunten van stijlfasen blijven altijd moeilijk. De reeds vermelde problemen
betreffende datering maken een exacte chronologie zo goed als onmogelijk. Een bijkomend probleem is
dat er binnen de archeologie – en dit geldt eens te meer voor de etruscologie – een neiging is om enkel
de meest vooraanstaande artefacten met zorg te bekijken. Dit betekent dat men doorgaans maar enkele,
zeer rijke, tombes gebruikt om een datering op te baseren. Thimme deed dit bijvoorbeeld voor de
Clusinische urnen62 en het is dan ook niet verwonderlijk dat zijn chronologie ondertussen achterhaald
is. Micchelucci zou later op ongeveer dezelfde manier een chronologie proberen op te stellen63.
Chronologieën zijn de facto dus doorgaans opgesteld op basis van uitzonderlijke – en dus nietrepresentatieve – objecten. Het proberen om parallellen te trekken met hellenistische scholen zorgt ook
vaak voor scheeftrekkingen, terwijl men eerder naar lokale ontwikkelingen moet kijken. Hierdoor zijn
chronologieën allereerst een hulpmiddel en niet zozeer een absoluut feit64.
Toch hebben we een vrij goed beeld van de ontwikkelingen in Clusium en dit zal hier – zij het wat
uitgebreider – nog even herhaald worden. Na de introductie van het kline-type bij de urnen op het einde
van de 4de eeuw v.Chr., ontstond er in de 3de eeuw v.Chr. een funeraire cultuur waarbij men begraven
werd in kamertombes in containers die het resultaat waren van artistieke productie. In deze eeuw
bereikte ze ook haar hoogtepunt en was alabaster het meest vooraanstaande materiaal, maar men
produceerde ook al in travertijn65. Men gebruikte steeds lokale materialen: voor Clusium was dit dus
alabaster, travertijn en vooral klei, terwijl men in Volaterrae vooral alabaster, tufa66 en klei gebruikte.
Sommige van deze materialen waren uiteraard zeldzamer en dus duurder dan andere en het was vooral
alabaster dat het hoogst werd aangeschreven. Het spreekt voor zich dat klei het goedkoopst en meest
voorradig was. Gezien de grote hoeveelheden klei die er nodig moeten zijn geweest voor al deze urnen
en tegels (zie supra), was dit waarschijnlijk een industrie op zichzelf67.
De tweede helft van de 3de eeuw v.Chr. was dus de bloeiperiode van de urnenproductie van Clusium en
toen werden er ook nog sarcofagen gemaakt in betekenisvolle aantallen. In deze periode was alabaster
dus het hoofdmateriaal. Op het einde van deze eeuw startte ook de productie in terracotta, met urnen die
aanvankelijk nog van grote waarde waren en vaak met de hand waren vervaardigd. Doorheen de 2 de
eeuw v.Chr. – wanneer alabaster samen met de sarcofagen quasi verdween – kreeg deze productie echter
steeds meer een industrieel karakter en er werden dus grote hoeveelheden urnen geproduceerd. De
assenkisten van travertijn – met dekselfiguur, maar vooral met dakdeksel – kwamen ondertussen ook
nog voor, maar verdwenen na circa 150 v.Chr. eerder naar de achtergrond. Ondertussen was er een
tendens naar steeds minder individualisering bij de assenkisten van terracotta, waarbij de dekselfiguren
steeds minder bewerkt werden en van gedetailleerde, aanliggende personen naar anonieme, slapende
60
Sclafani, 2010b, 143-151.
Voor Volaterrae is de beste chronologie van de urnen nog steeds die van Nielsen: Nielsen, 1975, 263-404.
62
Thimme, 1954, 35.
63
Michelucci, 1977, 93-102.
64
Briguet, 2002, 29.
65
Benelli, 2009b, 303-304.
66
Dit was een zachte, vulkanische rots die ook in Zuid-Etruria voorkwam en waaruit men tombes kon houwen.
67
Nielsen, 1975, 282.
61
221
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
figuren evolueerden. Deze deksels kon men dan ook produceren via mallen, in aanvulling op de kisten.
Deze ontwikkeling leidt tot de productie van aniconische urnen: de ollae en de ollae a campana. Deze
waren al doorheen de 2de eeuw v.Chr. aanwezig, maar kwamen vooral op het einde van deze eeuw op
en gingen domineren in de 1ste eeuw v.Chr. De assenkisten van terracotta bleven echter voorkomen,
samen met sporadische containers van travertijn en marmer. Marmer werd immers in deze eeuw
geïntroduceerd als nieuw luxe-materiaal, hoewel het in het begin van de hellenistische periode in zeer
beperkte mate voorkwam. De ollae werden gemaakt met een soort pottenbakkersschijf en hadden een
minimale versiering68. De urnenproductie van Clusium tijdens de 2de en 1ste eeuw v.Chr. had dus een
sterk industrieel karakter, terwijl het in Volaterrae steeds om handwerk van hoge kwaliteit ging69. Het
is onduidelijk wat er met de Clusinische workshops gebeurde op het einde van de 1ste eeuw v.Chr., maar
men lijkt in deze periode toch af te zijn afgestapt van de traditionele assenkisten, ten laatste onder
Tiberius. Deze kwestie zal later nog besproken worden, wanneer we het over de meer Romeinse vormen
zullen hebben in dit hoofdstuk.
Dit ging gepaard met een eigenaardige kwantitatieve evolutie in het aantal funeraire containers. De
eerste helft van de 2de eeuw v.Chr. was op kwantitatief vlak de echte bloeiperiode, hoewel deze op
kwalitatief vlak al gepasseerd was. Berrendonner schat dat er in de eerste helft van de 3 de eeuw v.Chr.
tussen de 6,8 en 13,6% van de overledenen zijn gedocumenteerd. Voor de tweede helft zou dit dan
tussen de 13,7 en 27,6% zijn. De periode 200 tot 150 v.Chr. was zoals gezegd dus de absolute piek met
18,5 tot 37% gedocumenteerde overledenen en daarna ging het bergafwaarts. Tussen 150 en 100 v.Chr.
heeft nog 4,8 à 9,6% van de Clusinische bevolking een container achtergelaten en in de 1ste eeuw v.Chr.
was dit nog maar 0,3 à 0,5%70. Vooral dit laatste cijfer is een enorme daling en deze werd waarschijnlijk
– naar analogie met de inscripties – ingezet na circa 50 v.Chr. Deze schattingen zijn uiteraard erg
problematisch omwille van drie redenen. Ten eerste is de schatting van het bevolkingsaantal van
Clusium enorm onzeker (zie supra). Daarnaast is het onduidelijk welk aandeel van de funeraire
containers effectief bewaard zijn en dit is nog onduidelijker als we dit per eeuw willen weten. Ten slotte
is het door de problemen inzake datering soms maar mogelijk om een urne met een marge van 50 jaar
of meer te dateren.
De precieze cijfers doen er echter niet toe op dit moment: het gaat over de globale evolutie en dit is er
duidelijk één van een sterk verval, ook al zit er een enorme foutenmarge op de cijfers. Dit lijkt om meer
te gaan dan gewone conjunctuur en ook een overstap naar nieuwe vormen die niet langer in tombes
werden bewaard (zie supra), lijkt geen afdoende verklaring te zijn. Daarnaast zullen we ook zien dat
sommige van die containers die als meer Romeins worden gezien – de verschillende types ollae, maar
ook cippi – ook gewoon in tombes voorkwamen. Er was dus niets specifieks aan deze types dat stelde
dat ze niet langer in tombes konden bewaard worden. Er lijkt dus meer aan de hand te zijn dan louter
een overstap op nieuwe types containers en er lijkt een andere reden te zijn voor het massale verlaten
van tombes en de klassieke funeraire containers. De reden voor deze daling is dan ook één van de
hoofdvragen van dit hoofdstuk én dit onderzoek en pas na de bespreking van de context van deze
containers, de graven, kan er hierover een uitspraak worden gedaan. Voorlopig zullen er wel enkele
reflecties worden gegeven over deze vraag.
68
Sclafani, 2010b, 14-15.
Briquel, 2002, 224.
70
Berrendonner, 2004-2007, 70.
69
222
IV. De funeraire containers van Clusium
5.2 Evolutie van de urnenproductie
5.2.1 De assenkisten van alabaster
Nu zullen de urnen in meer detail worden besproken. Zoals gezegd zal dit min of meer in chronologische
volgorde worden gedaan, waarbij men zich steeds bewust moet zijn van de overlapping van deze fasen.
De 3de eeuw v.Chr. werd gekarakteriseerd door de productie van assenkisten in alabaster en er zijn dan
ook minstens 200 van deze kisten bekend voor Clusium. Deze werden verspreid over de gehele ager
clusinus gevonden, maar ook in de aangrenzende gebieden. Alabaster was een zacht en hoogstaand
gesteente dat erg duur was en bijvoorbeeld ook in Volaterrae werd gebruikt. Het was een delicaat
materiaal dat vakkundig moest bewerkt worden en massaproductie met behulp van mallen was dan ook
geen optie. Deze assenkisten werden dus steeds met de hand gemaakt en waren dan ook erg duur. Ze
behoorden dus vooral aan de elite toe en we zien dat ze soms voorkomen in combinatie met sarcofagen.
Een tombe van de necropolis van Martinella illustreert dit. Tombe IV heeft één urne en drie sarcofagen
van alabaster. Deze tombe behoorde dan ook toe aan de oude elite71. Alabaster was dus bovenal een
luxe-materiaal en aangezien dit de vroege productie kenmerkte – in zeer beperkte mate samen met
marmer – waren de assenkisten aanvankelijk eerder bestemd voor een elite72.
Tegelijk valt het echter op dat de grafgiften die geassocieerd zijn met deze urnen, niet veel meer waarde
hebben dan die van goedkopere urnen73. Gecombineerd met de vrij grote aantallen die we hebben van
deze urnen, kunnen we toch besluiten dat ze gekocht werden door een brede elite en dus niet enorm
zeldzaam waren74. Op deze manier lijkt alabaster minder elitair te zijn dan in het keizerlijke Rome. Daar
waren de monumentale urnen in dit materiaal steevast voor de hoogste elite en kleine urnen van alabaster
konden in columbaria (zie infra) voorkomen, maar stonden daar steeds prominent apart75. Er is door
sommigen76 geopperd dat deze Romeinse urnen zouden voortstammen uit de Etruskische versies of zelfs
dezelfde workshops zouden delen, maar dit wordt door Sinn afgewezen. De Etruskische urnen van
alabaster waren in de periode van Augustus, wanneer de Romeinse urnen opkwamen, zo goed als
compleet verdwenen en de Romeinse urnen pasten waarschijnlijk beter in de traditie van de marmeren
urnen aldaar77.
Laat ons eerst kijken naar de chronologie van deze assenkisten. Hier is echter wat discussie over.
Thimme heeft eerst een chronologie voorgesteld op basis van enkele Clusinische tombes. Hij
onderscheidt in totaal drie stijlfasen, die van circa 200 tot circa 125 v.Chr. lopen en elk ongeveer 25 jaar
beslaan. Hij baseert zich hiervoor op de plaatsingsorde in de tombes, prosopografisch onderzoek en de
stilistische ontwikkeling van reliëfs en deksels78. Dit werd later echter bekritiseerd en sindsdien heeft
men verschillende dateringscriteria gebruikt. Michelucci gebruikte dateerbare grafgiften, maar
bestudeerde hiervoor maar drie tombes79. Maggiani gebruikte daarna voornamelijk paleografie80. Dit
leidde tot een vervroeging van deze chronologie, van circa 250 tot circa 170 v.Chr., een vaststelling die
door Colonna werd bijgetreden81. Recentelijk heeft Stevens een nieuw voorstel gedaan dat hierbij
aansluit. Zij heeft hiervoor naar de afmetingen van deze assenkisten gekeken. Op basis hiervan werden
de kisten opgedeeld in verschillende groottes. Hierbij viel het op dat de meest rijkelijk uitgewerkte en
zeldzaamste motieven steeds op het grootste type voorkwamen. Het lijkt er met andere woorden op dat
71
Benelli, 2009a, 141.
Berrendonner, 2004-2007, 68.
73
Benelli, 2001a, 253.
74
Maggiani, 2014, 52.
75
Toynbee, 1996, 253.
76
Bv. Koch & Sichtermann, 1982, 247.
77
Sinn, 1987, 11.
78
Thimme, 1954, 134-135.
79
Michelucci, 1977, 93-102.
80
Maggiani, 1990.
81
Colonna, 1993, 337-374.
72
223
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
deze assenkisten het dichtst bij hun Etruskische of Griekse antecedenten stonden. Bovendien zijn alle
motieven die op andere groottes werden afgebeeld, ook weergegeven op dit grote type. Het uiterst
complexe motief van “De dood van Hippolytos” komt bijvoorbeeld exclusief voor op dit type.
Dit was dus het oudste type van de
assenkist met kline-deksel van
alabaster, samen met een kleiner type
dat exact drie keer kleiner was qua
volume en mogelijk in hetzelfde
atelier werd gemaakt. Dit waren
echter niet de eerste urnen van
alabaster in Clusium: in de periode
van circa 275 tot circa 250 v.Chr.
waren er al assenkisten van alabaster
met een effen oppervlak en deksel. De
kisten met kline-deksel kunnen dus
gezien
worden
als
een
gecompliceerde
versie
hiervan
waarbij men de lokale traditie van de
funeraire standbeelden met klinemotieven gebruikte. Latere generaties
van kisten van alabaster werden
afgeleid van deze prototypes van de
eerste generatie. Hierbij lijkt er geen
evolutie te zijn geweest naar een
hogere kwaliteit, maar we zien net het
omgekeerde. Men verliet de vaste
afmetingen en veel motieven werden
Assenkist van alabaster met het motief van “De dood van Hippolytos” nu versimpeld weergegeven en
(Stevens, 2010, 90).
sommigen verdwenen zelfs. Het
gecompliceerde motief van “De dood
van Hippolytos” verdween op deze manier weer enkele jaren nadat het opkwam. Het was te complex
om gewoon te vereenvoudigen zonder aan boodschap in te boeten. Door deze korte levensduur heeft het
bovendien niet de tijd gehad om zich te verspreiden naar bijvoorbeeld Perusia of Volaterrae. Hierdoor
bleef dit motief een typisch Clusinisch verschijnsel.
Uit de analyse van de groottes en de motieven, concludeert Stevens dat er drie generaties waren. De
eerste (250-225 v.Chr.) betrof dus deze prototypes met gecompliceerde motieven en
standaardafmetingen. De tweede generatie (225-200 v.Chr.) waren kisten met vereenvoudigde
motieven, maar die direct verbonden waren aan de prototypes, hoewel ze niet bij het grote of kleine type
hoorden. De derde generatie (200-175 v.Chr.) bestond uit kisten met sterk gedegenereerde en
vereenvoudigde motieven waarin mensen vaak vervangen waren door de typisch Etruskische demonen
(de Vanth). Slechts een klein aantal urnen hoort bij deze generatie en het gaat vooral om simpele
symmetrische composities. Voorts hebben we reeds haar hypothese vermeld dat al deze kisten uit
dezelfde of hoogstens twee workshop(s) kwamen en dat ze een nauwe band hadden met de productie
van sarcofagen82. Gezien de redelijk bescheiden aantallen van deze kisten en het vakmanschap dat
hiervoor nodig was, is dit zeker mogelijk.
82
Stevens, 2001, 101-103.
224
IV. De funeraire containers van Clusium
Wat voortkomt uit deze chronologie is dat deze containers
vooral beperkt zijn tot de 3de eeuw v.Chr. Hier moet wel
vermeld worden dat Benelli een ander beeld heeft van deze
productie. Volgens hem stopte deze namelijk op haar
absolute hoogtepunt en dus niet – zoals Stevens beweert –
nadat er al een sterke afname was van de kwaliteit83. We
zullen direct kijken of de stilistische evolutie licht werpt op
deze schijnbare tegenstelling. Na de derde generatie stopte
de productie plots en zullen het de urnen van terracotta en
travertijn zijn die het belangrijkst werden. Dit is dus een
groot verschil met Volaterrae, waar alabaster doorheen de
gehele hellenistische periode een voornaam materiaal was.
Dit lijkt niet zo vreemd wanneer we zien dat de
Volterraanse urnenproductie in zijn geheel een veel
monumentaler karakter had dan die van Clusium. In het
algemeen zien we dat de urnen van Volaterrae groter zijn,
met een uitgebreidere façade en ze hebben minder oog voor
een gebalanceerd totaalbeeld. De figuren lijken hier ook
losser te komen van de achtergrond en zowel figuren als Vrouwelijke demonfiguur op een Volterraanse
ornamenten kwamen geregeld buiten het kader van het assenkist van alabaster (Banti, 1973, pl. 91).
reliëf. Dit is dus een fundamenteel verschil tussen beide steden en dit nam alleen maar toe na 200 v.Chr.,
wanneer de urnen van alabaster in Clusium aan kwaliteit inboetten en vervolgens verdwenen84.
De piek van de productie in alabaster situeert zich dus in
onze periode, maar het kwalitatieve hoogtepunt leek
evenwel voorbij wanneer de monumentale funeraire
cultuur zich echt buiten de elite ging verspreiden. Dit geldt
eigenlijk ook voor de productie in travertijn en terracotta,
zoals we nog zullen zien. Het lijkt er dus op dat de Tweede
Punische Oorlog in zekere mate een belangrijke cesuur
was, toch op kwalitatief vlak85. Hoe we deze evolutie
moeten verklaren, zal op het einde van dit hoofdstuk aan
bod komen, eenmaal we dit beter kunnen kaderen in het
geheel van de hellenistische productie van funeraire
containers. De urnen van travertijn en terracotta kwamen
uiteraard wel nog frequent voor in onze periode en zullen
daarom uitgebreider worden besproken dan de containers
van alabaster. Toch zal er hier een kort overzicht worden
gegeven van de stilistische evolutie van de dekselfiguren
van de assenkisten in alabaster. De betekenis van deze
figuren zal nog uitgebreid besproken worden, maar het is
duidelijk dat ze de overledene afbeelden. Evoluties in deze
Assenkist van alabaster uit Volaterrae (ca. 130
afbeelding zijn dus betekenisvol voor de manier waarop v.Chr.) (Massa-Pairault, 1996, 238).
men aankeek tegen de dood en de doden, en dus ook het
funeraire in het algemeen. In de context van dit onderzoek komt het dan ook goed van pas dat de relatieve
chronologieën van de Clusinische containers – maar ook die van Perusia en Volaterrae – voornamelijk
en soms zelfs volledig zijn opgesteld op basis van de dekselfiguren.
83
Benelli, 2009b, 304.
Briguet, 2002, 20.
85
Benelli, 2009b, 304.
84
225
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Hiervoor zijn we nog altijd grotendeels afhankelijk van Thimme. Ondanks de hoge kwaliteit van deze
urnen, is er toch nog redelijk weinig aandacht voor, zeker wanneer het op de dekselfiguren aankomt86.
Aangezien zijn chronologie op relatief vlak wel zou moeten kloppen, moeten we dus enkel zijn absolute
datering vervroegen om het werkbaar te maken. Thimme rekent deze assenkisten bij zijn eerste drie
stijlfasen. De eerste fase heeft een deksel met een vlak liggende persoon, die op de zij is gedraaid. Het
lichaam is nog niet in proportie en het onderlichaam is ongeveer twee keer zo groot als het
bovenlichaam. De tweede fase heeft een persoon die hoger opzit en dus effectief aanligt zoals bij een
banket. Het onderlichaam is nog steeds ruw bewerkt, maar is nu meer in proportie. Het lichaam ligt
parallel met de voorkant van de kist. Het verval in de motieven dat Stevens opmerkte voor de tweede
generatie lijkt te kloppen: Thimme stelt dat de reliëfs op de kisten oppervlakkiger werden. Bij de derde
fase is het onderlichaam minder geblokt en is het gedetailleerder. Men zit nu meer rechtop en er zit meer
curve in het lichaam, terwijl het gezicht ook meer detail heeft. De lichaams- en gezichtsbouw is nu meer
natuurlijk dan voorheen. Thimme spreekt hier echter wel over rijke en diepe reliëfs op de kisten. De
mannelijke figuren zijn steeds afgebeeld in ontbloot bovenlijf, terwijl de vrouwen een gewaad dragen87.
Dit lijkt de hypothese van Stevens wat tegen te
spreken, maar het is belangrijk om op te merken dat
Thimme stelt dat assenkisten van de tweede en de
derde fase regelmatig bij elkaar werden gebruikt. Zo
komt het frequent voor dat het kind van iemand met
een kist van de derde fase, soms één had van de
tweede fase. Deze laatste twee fasen liepen dus wat
in elkaar over. Het is dus mogelijk dat Thimme deze
laatste twee fasen kunstmatig scheidt en bovendien
te sterk naar een evolutionistisch model zoekt
waarbij de urnen continu toenemen in kwaliteit en
op basis daarvan deze urnen ordent. Hij lijkt
daarentegen wel juist te zijn – en in
overeenstemming met Stevens – wanneer hij stelt
dat de laatste generatie de kleinste is qua omvang.
Daarnaast wordt hij bijgetreden door Benelli in zijn
opvatting dat deze productie stopte op een
hoogtepunt. Het is misschien een fout om deze twee
benaderingen – één voornamelijk gebaseerd op de
reliëfs (Stevens) en de ander op de dekselfiguren
(Thimme) – per se met elkaar te willen gelijkstellen,
zeker gezien kisten en deksels mogelijk niet samen
werden gemaakt. Het is niet omdat de reliëfs een
hoogtepunt bereikten, dat de dekselfiguren dat ook
deden op hetzelfde moment. Gezien het relatief
nieuwe model van het kline-deksel en de vrij lange
De opeenvolgende stijlfasen van de assenkisten van vertrouwdheid met de Griekse mythes (zie supra), is
alabaster volgens Thimme, gebaseerd op de Tomba dei het mogelijk dat het langer duurde om deze deksels
Matausni (Thimme, 1954, 75; 76 & 78).
te perfectioneren. Het aanpassen en vereenvoudigen
van de reliëfs kan echter ook gezien worden als een perfectioneren van dit proces, zodat het efficënter
en betaalbaarder werd om te produceren. Bovendien is het aanpassen van de reliëfs aan de lokale tradities
– bijvoorbeeld door het inpassen van demonen – misschien eerder een teken van hoogstaande kwaliteit
en verbeeldingsvermogen dan een teken van achteruitgang.
86
87
Sinn, 1987, 9.
Thimme, 1954, 72.
226
IV. De funeraire containers van Clusium
Het lijkt er alleszins op dat de eerste fase van de assenkisten van alabaster al goed ontwikkeld was op
het vlak van het reliëf op de kist, maar dat de dekselfiguur nog niet op punt stond. Het was dan
waarschijnlijk pas in de tweede en mogelijk ook nog in de derde fase dat deze figuren geperfectioneerd
werden, met mogelijk een daling in de kwaliteit op het einde van de derde fase. We weten echter niet
hoe de chronologie nu exact in elkaar zit en Stevens en Thimme spreken elkaar lijnrecht tegen op het
vlak van de kwaliteit van de late reliëfs. Er valt kritiek te geven op beide benaderingen – vooral het
gebrek aan aandacht voor de dekselfiguren bij Stevens – en de beste oplossing lijkt om de generaties die
Stevens heeft onderscheiden, te bestuderen op stilistisch vlak om te kijken welke evolutie hieruit blijkt.
Voorlopig kan er hier dus geen definitieve uitspraak over gedaan worden, maar mogelijk is dit niet zo
relevant in het kader van dit onderzoek, aangezien ik me vooral op de 2de en 1ste eeuw v.Chr. focus. Het
belangrijkste is dat deze hoogstaande productie kort na 200 v.Chr. plots wegviel en vervangen werd
door goedkopere vormen die dezelfde kwaliteit nooit meer zouden bereiken (zie infra). Deze productie
in alabaster bestond maar hoogstens 75 jaar alvorens men de nood voelde om ze – vrij plots – definitief
te vervangen. Het betrof dus een vrij compacte en korte productiefase waarin men op korte tijd een
nieuw model van funeraire containers perfectioneerde. Deze productie was in het begin van de 2de eeuw
v.Chr. nog zeker niet compleet afgeschreven, of ze nu in verval raakte of niet, en leek vooral perfect
aangepast te zijn aan de lokale noden, maar verdween toch. Lag dit puur aan een tekort aan alabaster?
Zo ja, weigerde men dan om dit vervolgens te importeren? Of is er een andere reden? Het is deze
verdwijning, samen met de sarcofagen, die de context vormt waarin de andere funeraire containers
moeten gesitueerd worden.
5.2.2 De assenkisten van travertijn
In het versimpelde ontwikkelingsmodel van de Clusinische urnen, zijn de exemplaren van travertijn de
volgende prominente groep na die van alabaster. Travertijn werd, net als alabaster, ook af en toe gebruikt
om sarcofagen te maken en in tegenstelling tot de containers van alabaster, kwamen die van travertijn
nog tot in de augusteïsche periode voor, zij het sporadisch. Zeker de sarcofagen van na 200 v.Chr. waren
vaak onversierd en eerder sober88. Travertijn was na alabaster en in mindere mate marmer het duurste
materiaal waar men urnen van maakte in Clusium. Dezelfde bemerkingen voor het productieproces in
alabaster gelden ook hier: het was een delicaat materiaal dat zorgvuldig met de hand moest worden
bewerkt. Er waren dus vakmannen voor nodig en massaproductie op eender welke schaal was geen
optie. Dit maakte dus dat deze urnen vrij duur waren en dus eerder aan de elite toebehoorden. Sterker
nog: alle urnen van travertijn met een versierd deksel behoorden allemaal tot de elite89. Dit was zeker
zo bij de mooi versierde exemplaren, zoals de urne van een lid van de elitaire Cencu90. Hun
vooraanstaande status wordt geïllustreerd door de tombe met tongewelf, die enkel onder de absolute
elite voorkwamen (zie infra)91. Urnen van travertijn konden blijkbaar deel uitmaken van de familiale
traditie: zo zien we dat de acht overledenen in de bekende Tomba del Granduca (zie infra) allemaal een
assenkist hadden van travertijn, waarvan drie met een kline-deksel92. Op het vlak van de workshops, is
er niet veel duidelijk. Benelli vermoedt dat er zeker twee verschillende ateliers waren93. Hier is reeds de
suggestie opgeworpen dat men zich mogelijk specialiseerde in handgemaakte urnen, ongeacht het
materiaal, en dat men dit dan van vader op zoon kon doorgeven. Deze productie kon zich dan mogelijk
onderscheiden van de meer ‘massale’ soort, maar het is ook goed mogelijk dat dit veel meer door elkaar
liep.
88
Benelli, 2009a, 137.
Ibidem, 157.
90
ET Cl 1.924.
91
Benelli, 2009a, 145.
92
Thimme, 1954, 60-73.
93
Benelli, 2009a, 146.
89
227
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Assenkisten van travertijn met respectievelijk een kline-deksel en een dakdeksel, uit de Tomba del Granduca
(Thimme, 1954, 61 & 64).
Deze rijkelijke urnen van travertijn situeerden zich echter vooral op het einde van de 3de eeuw v.Chr. en
het begin van de 2de. Daarna kwamen deze urnen nog wel voor, maar doorgaans in vereenvoudigde
vormen waarbij het kline-deksel verdween; deze waren sowieso altijd al zeldzaam. De productie in
travertijn kan men dus zien als een soort substituut voor die in alabaster, maar ze bereikte nooit hetzelfde
kwalitatieve niveau94. De evolutie in deze urnen is echter zeer sporadisch gedocumenteerd en zeker op
stilistisch vlak is er nog geen systematische beschrijving. Thimme heeft wel geprobeerd om de
assenkisten met dekselfiguren in te passen in zijn chronologie van Clusinische stijlfasen. Hieruit volgt
dat ze min of meer de ontwikkelingen van de dekselfiguren van alabaster volgen. De assenkisten met
dekselfiguur van travertijn besloegen dus dezelfde drie stijlfasen en liepen dus ongeveer gelijk met de
kisten van alabaster, hoewel ze waarschijnlijk iets langer in gebruik bleven. Waar de versiering op de
kisten van alabaster nog meestal Grieks-geïnspireerde mythes waren, waren dit voor die van travertijn
vaak vegetatieve motieven. Na het verdwijnen van deze assenkisten met dekselfiguur, waren het deze
simpelere kisten met vegetatieve elementen die zeer sterk opkwamen95. We zien in deze assenkisten met
dekselfiguren dus ongeveer dezelfde evolutie als bij die van alabaster: de dekselfiguur ontwikkelde zich
van een disproportioneel, platliggende figuur naar een mooi gebalanceerde, meer rechtopzittende
persoon. Wanneer deze assenkisten dit niveau bereikten, verdwenen de modellen met een dekselfiguur
vrij plots. Het is hierbij belangrijk om te benadrukken dat de dekselfiguren an sich zeker niet verdwenen:
ze zouden nog tot diep in de 1ste eeuw v.Chr. voorkomen, maar dan op assenkisten van terracotta (zie
infra).
De assenkisten van travertijn verdwenen ook niet in de eerste helft van de 2de eeuw v.Chr. Ze kwamen
wel nog voor, maar enkel met een dakdeksel. Deze deksels hadden dus de vorm van een zadeldak en
zorgden er zo voor dat de assenkist er uitzag als een huis of tempel. Dit type bestond al veel langer in
Clusium en behoorde echt tot de lokale funeraire traditie96. Ze kende wel een geheel eigen ontwikkeling
en valt dus niet onder te brengen in de evolutie van de assenkisten met kline-deksels97. Dit daktype was
94
Benelli, 2009b, 304.
Thimme, 1957, 138.
96
Benelli, 2009b, 304.
97
Thimme, 1957, 97.
95
228
IV. De funeraire containers van Clusium
zelfs vrij wijdverspreid in Centraal-Italië en kwam op het eind van de 1ste eeuw v.Chr. ook voor in Rome.
Zanker omschrijft dit voor deze stad als een nieuw type dat daar vooral in marmer werd geproduceerd
en dat ontstond in de context van een hernieuwde religiositeit onder Augustus. Deze monumenten
moesten dan de pietas van de overledene uitdrukken. Deze assenkisten zouden zich dan vanuit Rome
naar de Italische steden hebben verspreid, zoals de marmeren kist van Publius Volumnius van Perusia98.
De herintroductie van marmer kan misschien gezien worden als een Romeinse invloed (zie infra), maar
het type van de assenkist met dakdeksel is dat absoluut niet. Integendeel: het lijkt eerder op een
heropleven van een lokaal type, dat nu compatibel was met de Romeinse gebruiken. Assenkisten met
dakdeksels waren namelijk een prominent onderdeel van de funeraire cultuur van Clusium en vooral
van Perusia, al van voor de 2de eeuw v.Chr.99 De introductie van dit type in Rome lijkt op het eerste
gezicht eerder te wijten aan Etruskische invloed, maar aangezien de productie van dit soort assenkisten
enorm sporadisch was geworden in Etruria op het einde van de 1ste eeuw v.Chr., zeker in het zuiden,
mag men niet te snel dergelijke verbanden leggen.
Hoe dan ook, deze assenkisten met dakdeksel gingen een prominent onderdeel uitmaken van de
funeraire cultuur van Clusium. Doorgaans waren ze zeer simpel versierd met vegetatieve motieven, maar
ze waren vaak ook gewoon onversierd. Deze laatste assenkisten hadden dus een effen oppervlak, zonder
enige versiering, maar inscripties waren wel mogelijk. Zeker naar het einde van de 2 de eeuw v.Chr. toe
werden assenkisten van travertijn met versiering op de voorkant erg zeldzaam. Degene die versierd
waren, behoorden toe aan de elite100. Maar leden van de elite konden ook gewoon onversierde en sobere
assenkisten van travertijn hebben. Twee van de weinige bekende magistraten voor de 1ste eeuw v.Chr.
hadden zo’n container. Leden van de absolute elite moesten dus niet per se een container hebben die
uitzonderlijk versierd was en travertijn bleef blijkbaar prestigieus als materiaal an sich. Deze travertijnen
kisten met een gladde afwerking bleven doorheen de 1ste eeuw v.Chr. geproduceerd worden. Dit is dan
ook één van de duidelijkste kenmerken van het doorzetten van funeraire tradities in Clusium. Men kon
zich hierbij zelfs op zeer oude gewoontes beroepen: zo gebruikte een lid van de Unata-familie een
sarcofaag van travertijn in de 1ste eeuw v.Chr. Het was op zijn tweetalige inscriptie101 dat we konden
zien hoe hij zijn naam omzette in Otacilius, een duidelijke link met de Otacilii van Rome (zie supra)102.
Travertijn bleef dus een vooraanstaand onderdeel van de funeraire cultuur van Clusium en de tweetalige
inscripties van de augusteïsche periode waren dan ook meestal onderdeel van monumenten van dit
materiaal, waaronder enkele urnen103. Deze monumenten bleken dus niet aan prestige te hebben ingeboet
toen ze niet langer voorkwamen met kline-deksel. Een snel doorbladeren van de twee artikels van
Thimme104 maakt dit al snel duidelijk. Van de 29 assenkisten van travertijn die hij heeft opgenomen in
zijn selectie, heeft maar liefst 21 een dakdeksel. Slechts vijf van deze assenkisten hebben een
dekselfiguur en van drie kisten is het deksel onbekend. Deze selectie van Thimme is niet compleet, maar
het globale beeld lijkt duidelijk: er lijkt geen sprake te zijn van een ineenstorten van deze productie in
de eerste helft van de 2de eeuw v.Chr. Integendeel: de meeste van de assenkisten van travertijn zijn
gemaakt in deze eeuw en ook nog in de 1ste eeuw v.Chr., maar wel in de vorm van een kist met een
dakdeksel. Deze assenkisten, doorgaans onversierd, kwamen nog voor tot in de augusteïsche periode,
waarbij het fronton nu vaak frontaal was georiënteerd en niet langer zijdelings. Het is op deze
onversierde assenkisten dat we Latijnse inscripties zien voorkomen105.
98
Zanker, 1990, 276.
Sclafani, 2010b, 53.
100
Benelli, 2009a, 137.
101
ET Cl 1.2632.
102
Benelli, 2001a, 253-260.
103
Hadas-Lebel, 2004, 384.
104
Thimme, 1954 & 1957.
105
Benelli, 2009b, 309.
99
229
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
De productie transformeerde zich dus, maar lijkt niet aan ideologische waarde te hebben ingeboet. Aan
economische waarde alvast wel: het dakdeksel was gewoon eenvoudiger en sneller te maken dan een
kline-deksel en er waren daarnaast ook nog kleinere assenkisten van travertijn die opkwamen 106. We
zullen ons later nog buigen over deze kwestie, maar een mogelijke reden voor deze omschakeling is dat
een dergelijk vakmanschap om deze dekselfiguren uit kostbaar materiaal te maken, gewoon praktisch
verdween in de loop van de 2de eeuw v.Chr. Er waren nog enkele van deze gevallen in terracotta en ook
in travertijn, maar de opvatting dat Benelli deze laatste toekent aan één of twee workshops107, lijkt te
wijzen op de aanwezigheid van één of twee vakmannen die deze uitzonderlijke assenkisten nog
maakte(n). Er leek alvast geen tekort te zijn wat de vraag naar assenkisten betreft: deze was groter dan
ooit. Het lijkt geen toeval dat men de dekselfiguren bij de assenkisten van travertijn verliet op hetzelfde
moment dat de massaproductie van de assenkisten van terracotta op gang kwam. Dit betrof eerst de
kisten en pas later ook de deksels, maar deze laatste waren sowieso al makkelijker te vervaardigen dan
hun equivalenten in alabaster en travertijn. Deze hypothese is uiteraard mogelijk, maar lijkt me echter
niet zo waarschijnlijk. Gezien de sterke funeraire traditie in Clusium en de grote vraag naar funeraire
containers in de 2de eeuw v.Chr., zou het erg vreemd zijn mocht deze productie omwille van deze reden
wegvallen. Mijns inziens is er een meer fundamentele reden nodig. Zoals gezegd zullen we later deze
kwestie nog uitgebreid bekijken.
De Clusinische urnen van travertijn lijken enkel te zijn voorgekomen in de vorm van assenkisten. Deze
vallen dus in twee groepen op te delen, die elk hun eigen ontwikkeling lijken te hebben gehad. De kisten
met kline-deksel vertonen ongeveer dezelfde ontwikkeling inzake de dekselfiguur als de assenkisten van
alabaster. Hier zien we mythische motieven, maar ook veel vegetatieve. Al bij al zijn deze kisten niet zo
talrijk en zouden ze voor circa 150 v.Chr. praktisch definitief verdwijnen in Clusium. De iconische
traditie – met dekselfiguren dus – werd voortgezet door de assenkisten van terracotta, terwijl men nu
volop ging inzetten op aniconische assenkisten van travertijn, met een dakdeksel108. Dit type bestond al
veel langer, maar kreeg nu duidelijk een boost. Deze simpelere en goedkopere vormen kwamen veel
meer voor dan degene met een kline-deksel en zouden nog tot in de augusteïsche periode blijven bestaan.
Zeker in de latere periode waren ze compleet onversierd. Deze assenkisten bleven bestemd voor een
elite en behielden dus hun prestige, ook al waren ze in economische waarde gedaald. De enorme stijging
van het aantal funeraire containers die reeds is vermeld, drukte zich immers niet uit in een exponentiële
toename van de assenkisten van travertijn, maar wel van die van terracotta. Het is dus met de
aanwezigheid van de assenkisten van travertijn dat deze laatste moeten bestudeerd worden.
5.2.3 De assenkisten van terracotta
Het grootste aandeel van de hellenistische urnen van Clusium, waren de assenkisten van terracotta.
Hiervan zijn er ondertussen honderden gevonden in de ager clusinus109 en het is vooral via deze
assenkisten dat zo’n groot aandeel van de Clusinische bevolking in de 2de eeuw v.Chr. een funerair
monument heeft kunnen achterlaten. Deze assenkisten waren al in de 3de eeuw v.Chr. aanwezig, maar
zouden pas echt exponentieel toenemen in de loop van de 2de eeuw v.Chr. Dit gebeurt niet toevallig op
het moment dat de assenkisten van alabaster verdwenen en die van travertijn alleen nog maar in de
aniconische variant voorkwamen. De assenkisten van terracotta waren dus nog maar de enige optie voor
zij die een urne met kline-deksel wilden. Waarom dit nu zo was is net een hoofdvraag van dit onderzoek.
Ook al bleef de productie in travertijn dus bestaan in de aniconische vorm, het was toch de productie in
terracotta die verreweg het belangrijkste was en deze industrie grotendeels droeg110. Deze enorme
106
Nielsen, 2013, 182.
Benelli, 2009b, 304.
108
Sclafani, 2010b, 169.
109
Sclafani geeft een uitgebreide catalogus van de assenkisten van terracotta: Ibidem, 177-345.
110
Benelli, 2009b, 304.
107
230
IV. De funeraire containers van Clusium
toename van het aantal geproduceerde assenkisten lijkt vrij simpel te verklaren: ze waren gewoon veel
goedkoper. Terracotta was uiteraard een veel goedkoper en vaker voorkomend materiaal dan alabaster
of travertijn en het was ook veel makkelijker en sneller te bewerken. Hierdoor lag de vereiste arbeidsduur
lager en had men als producent ook minder vaardigheden nodig.
Een bijkomend element is het productieproces. Zoals gezegd kreeg dit vanaf de 2de eeuw v.Chr. een
soort industrieel karakter. De kisten werden met tientallen tegelijk gemaakt en in grote ovens gebakken.
In het begin van deze eeuw vervaardigde men enkel de kisten op deze manier, waarbij men mallen
gebruikte om de motieven op de kisten te drukken. Op deze manier kon men als klant makkelijk uit een
aantal voorgefabriceerde motieven kiezen en het is mogelijk dat workshops meer dan één mal hadden
voor een bepaald motief, zodat klanten uit een aantal variaties konden kiezen. Het nadeel van deze
productiewijze was dat de mallen, naarmate ze gebruikt werden, steeds meer resten van klei gingen
bevatten en dus minder hoogwaardige resultaten gingen opleveren. De kleinste, vaagste en minst
leesbare reliëfs zijn dus telkens de laatste van een bepaalde serie. Men kon deze mallen ook aanpassen
en vernieuwen en zo eigen series afleiden van een bepaald prototype. Klanten konden wegens deze
productiewijze dus niet meer volledig zelf beslissen wat er op de assenkist kwam te staan, maar de
productie was zeker niet geheel statisch en het was mogelijk om zich aan te passen aan de veranderende
smaak111.
Al snel ging men de dekselfiguren ook met mallen maken. Zoals we zullen zien, is dit rechtstreeks te
linken aan een evolutie waarbij de figuren iets meer en uiteindelijk helemaal op hun rug gingen liggen.
Deze productiewijze ging dus duidelijk gepaard met een verlies van de banketsymboliek en de figuren
werden ook steeds minder verfijnd afgewerkt112. Dit past in een evolutie naar minder individualiteit en
detail. De dekselfiguren werden steeds meer anoniem en gezien het gebruik van mallen, is dit niet zo
moeilijk om te begrijpen. Het was mogelijk om de figuren nog wat met de hand bij te werken voor het
bakken, maar dit kon ook maar beperkte verbeteringen aanbrengen. Het ging dus zeker niet om
portretten en de dekselfiguren lijken dus eerder een symbool te zijn geweest voor de overledene dan een
afbeelding van de persoon zelf113. Het is echter belangrijk om op te merken dat dit aspect helemaal niet
nieuw was, of zelfs uniek voor Clusium. Voordien was er ook sprake van archetypes bij de assenkisten
van alabaster en travertijn waaraan men dan enkele individualiserende wijzigingen aanbracht. Ook in
Volaterrae, waar er nooit een massaproductie was en alabaster altijd in gebruik bleef tijdens de
hellenistische periode, was er geen sprake van echte portretten. Hier ging het eveneens om een beperkt
repertoire van archetypes, met mogelijk enkele aanpassingen114. Dit element is dus niet uitzonderlijk,
maar de graad van anonimiteit van de dekselfiguren nam in Clusium wel zeer sterk toe. Al deze
ontwikkelingen passen dan ook binnen de evolutie naar steeds meer aniconische urnen, die in de loop
van de 1ste eeuw v.Chr. gingen domineren115.
Het bleef echter wel mogelijk om assenkisten meer op speciale vraag te laten maken. Tegenover de
assenkisten die met mallen waren gemaakt – a stampo – stonden de handgemaakte assenkisten – a
stecca. Deze waren absoluut in de minderheid en kwamen steeds minder voor, maar er was dus wel
degelijk een mogelijkheid indien men meer individualiteit wenste. Dit betekende echter niet dat deze
assenkisten van betere kwaliteit waren: vaak was het net omgekeerd. Mogelijk toont dit aan dat de
vereiste kennis hiervoor verloren ging, maar het lijkt er vooral op te wijzen dat klanten hier gewoon de
interesse in verloren en niet langer voor rijkelijk afgewerkte assenkisten wilden betalen. De veel
goedkopere assenkisten gemaakt met mallen zorgden er waarschijnlijk voor dat de vraag naar
handgemaakte exemplaren verminderde en veel producenten stapten waarschijnlijk over naar een
productie met een meer ‘massaal’ karakter. We zien dat deze assenkisten doorgaans ook niet als één
111
Briguet, 2002, 17-18.
Benelli, 2009b, 304.
113
Sclafani, 2010b, 23.
114
Nielsen, 1975, 386.
115
Sclafani, 2010b, 15.
112
231
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
geheel werden gemaakt: men kon vrij kiezen tussen de verschillende kisten en deksels en ze vervolgens
combineren116. Er waren uitzonderingen die wel degelijk als een totaalconcept werden geconcipeerd,
maar deze waren zeer zeldzaam117. Men leek dus vooral te kiezen uit het bestaande repertoire van
geprefabriceerde kisten en deksels en blijkbaar bevredigde dit de lokale noden uitstekend. Deze optie
was uiteraard ook de goedkoopste.
Vooraleer we de assenkisten van terracotta en hun verspreiding in meer detail bespreken, kunnen er nog
enkele zaken betreffende hun productie vermeld worden. Er vallen ongeveer drie types in Clusium te
onderscheiden inzake de vorm van de kist. Het meest voorkomende type was rechthoekig en steunde op
de langste basis. Het tweede type had een basis die uitstak over het oppervlak van de kist en het derde
type had zowel een basis als een bovenstuk die uitstaken. Dit zijn uiteraard maar kleine verschillen en
de productie van de kisten was – toch als we voorlopig de motieven buiten beschouwing laten – vrij
homogeen. In Perusia was dit bijvoorbeeld anders en waren er bovenop deze drie types nog vier andere
die vrij sterk van elkaar afwijkten118. De productie in Clusium was dus een goed gesloten en duidelijk
afgelijnde groep. Het valt wel op dat deze assenkisten naar het einde van hun productie toe in het begin
van de 1ste eeuw v.Chr. steeds kleiner werden. De afname in kwaliteit ging dus gepaard met een afname
in omvang119.
Nog twee opmerkingen zijn hier op hun plaats. Op sommige assenkisten zien we nog enkele sporen van
polychromie. Het lijkt erop dat dit een grote rol speelde op deze containers, veel meer dan bij die van
alabaster of travertijn. Het is onzeker hoe deze versiering precies evolueerde en welke betekenis ze had,
maar het lijkt alleszins wel een belangrijk element te zijn geweest. Het lijkt mogelijk eerder een element
te zijn geweest dat voorbehouden was voor de elite, mogelijk door de meerkost van deze versiering. Zo
zien we in de tombe van de elitaire Cumni maar liefst tien assenkisten van terracotta met polychromie120.
Daarnaast zijn er natuurlijk nog de inscripties. Deze werden meestal op de bovenste rand van de kist
geschilderd, maar het kwam ook voor dat ze op het deksel werden geplaatst121 of op de kist werden
gegraveerd. Dit laatste gebeurde vooral bij de kleine assenkisten van de 1ste eeuw v.Chr. Het is ook op
deze exemplaren dat we enkele Latijnse inscripties vinden122 en deze assenkisten zijn doorgaans erg
sober123.
Door de massaproductie en algemene achteruitgang van de kwaliteit en individualiteit, liet de productie
van assenkisten van terracotta in Clusium minder rijke mensen toe om ook een funeraire container
volgens de oude traditie te kopen. Deze eigenschappen maakten deze productie ook vrij uniek ten
opzichte van de andere steden. Zo zien we dat dergelijke urnen ook werden gemaakt in Perusia en
Volaterrae, eveneens in terracotta, maar dat er hier veel meer stukken waren van hoge kwaliteit. Er was
hier eveneens een sterke kwantitatieve toename in deze periode – hoewel niet zo sterk als in Clusium –
maar dit ging hier niet gepaard met een verdwijnen van de kwalitatief hoogstaande exemplaren, terwijl
dit in Clusium wel zo was. In Volaterrae betekende de 2de eeuw v.Chr. zelfs een artistiek hoogtepunt.
Kwantitatieve toename en kwalitatieve afname hoeven dus zeker niet per se samen te gaan en het is
opvallend dat dit voor Clusium wel het geval is124. Mijns inziens is dit een cruciaal element en dit zal
nog een belangrijke rol spelen.
116
Ibidem, 19-25.
Bv. Cl 16 in de catalogus van Sclafani (2010b).
118
Sclafani, 2010b, 16.
119
Ibidem, 172.
120
Benelli, 2009a, 138.
121
Nr. 28 bij: Briguet, 2002.
122
Bv. Cl 50, Cl 101, Cl 110, Cl 114, Cl 115, Cl 138 in de catalogus van Sclafani (2010b).
123
Briquel, 2002, 187.
124
Benelli, 2001a, 251.
117
232
IV. De funeraire containers van Clusium
Het is hier niet de bedoeling om een systematische vergelijking te maken tussen Clusium en Volaterrae,
maar enkele opvallende verschillen zijn misschien wel interessant om te vermelden. We zien dat de
kisten in Clusium alleen op de voorkant decoraties dragen, terwijl dit in Volaterrae ook op de zijkanten
zo is. In Volaterrae is de dekselfiguur ook meer naar voren gericht en slechts zeer beperkt bewerkt aan
de achterkant, terwijl de Clusinische deksels meer in 360 graden zijn vormgegeven. Deze laatste urnen
waren in het algemeen simpeler qua vorm en omkadering van de reliëfs dan die van Volaterrae. Deze
waren ook groter en eerder als monumenten opgevat waarbij de reliëfs rijkelijker waren en de figuren
soms buiten het frame kwamen (zie supra). De dekselfiguren zijn fijner afgewerkt en meer verschillend
onderling dan in Clusium125. De assenkisten van Volaterrae hadden dus een meer dynamisch karakter
en bleven dit ook behouden doorheen de 2de en 1ste eeuw v.Chr. Deze productie was daar nog
springlevend in de laatste eeuw van de Republiek en kon nog allerlei nieuwe elementen incorporeren.
Het is pas vanaf het Principaat dat er duidelijk een zeker verval optrad en na een paar decennia in de 1ste
eeuw n.Chr. werd dit type definitief verlaten in Volaterrae126. In Clusium trad dit verval al veel vroeger
op, eigenlijk al vanaf circa 175 v.Chr., op het kwalitatieve vlak. Vanaf circa 50 v.Chr. nam het dan ook
kwantitatief zeer sterk af en de iconische assenkisten verdwenen hier ook iets vroeger dan in
Volaterrae127. De productie in terracotta van Perusia is al besproken en hieruit blijkt duidelijk dat ook al
waren er veel overeenkomsten, men toch zijn eigen ding deed met deze assenkisten en de vervaardiging
aanpaste aan de lokale tradities.
Zoals gezegd is het onduidelijk hoe de urnen waren verdeeld over de ager clusinus en dit geldt ook voor
de assenkisten van terracotta. Nielsen bepaalde dat de meeste van deze soort in de ager volterranus in
het territorium rond de stad zijn gevonden. Proportioneel waren deze urnen buiten de stad absoluut in
overtal vergeleken met de situatie binnen de stedelijke kern128. Gezien de enorme toename in deze urnen
binnen het Clusinische gebied en de relatief lage prijs ervan – men mag niet vergeten dat het nog steeds
om objecten gaat die het merendeel van de bevolking niet kon betalen – lijkt het waarschijnlijk dat we
eenzelfde patroon mogen verwachten voor Clusium. Mogelijk waren het vooral de gebieden die door
kleine boeren werden bevolkt, die nu wel in staat waren om urnen te kopen. De necropolis nabij San
Casciano dei Bagni kan hiervoor representatief zijn. Zoals gezegd, was dit een gebied binnen de ager
clusinus, maar cultureel afgesneden van Clusium en voor de 2de eeuw v.Chr. onbewoond. Toen er hier
wel een gemeenschap ontstond, kwamen ook hier assenkisten van terracotta voor, geheel volgens het
Clusinische type. In deze zes tombes – het gaat om graven met enkel een dromos – zijn er evenwel maar
vier van deze assenkisten gevonden. Drie hiervan zijn met mallen gemaakt, maar één is met de hand
vormgegeven. Ook buiten het rijke, stedelijke gebied van Clusium konden deze handgemaakte urnen
dus voorkomen. Slechts twee van deze urnen hebben een dekselfiguur en ze zijn ook vrij klein. De
kwaliteit en economische waarde liggen dus eerder aan de lage kant, maar het toont aan dat deze urnen
zich over het gehele territorium konden verspreiden. Deze assenkisten zijn ook de enige in deze graven;
er zijn er geen gevonden van travertijn of alabaster. De andere urnen zijn telkens ollae of ollae a
campana129. In de rurale necropoleis van Clusium zien we regelmatig tombes die enkel urnen van
terracotta – hetzij assenkisten, hetzij ollae – bevatten130. Het lijkt er dus inderdaad op dat veel families
dankzij deze goedkopere assenkisten – in combinatie met goedkopere tombes (zie infra) – nu voor het
eerst een funerair monument konden aanschaffen.
125
Briguet, 2002, 16-30.
Nielsen, 1975, 388-389.
127
Benelli, 2001a, 256.
128
Nielsen, 1990, 204.
129
Da Vela, 2014, 27.
130
Bv. nr. 65 en 71 in de catalogus van Clusinische tombes van Benelli. Inscriptienummers ET Cl 1.541-542. en
ET Cl 1.579-583: Benelli, 2001a, 243-244.
126
233
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Deze assenkisten van terracotta moeten echter zeker niet enkel aan de non-elite worden toegeschreven.
De lijst van de Clusinische aristocratie van Benelli131 is jammer genoeg niet compleet wat de containers
betreft, maar we kunnen toch vrij duidelijk zien in welke mate de elite bepaalde types gebruikte
aangezien we toch informatie hebben over zo’n 200 funeraire containers. In totaal lijken er zo’n 28
assenkisten van terracotta te zijn gevonden in deze tombes en drie sarcofagen uit dit materiaal. De
Cumni hebben met hun tien stuks het grootste aandeel hiervan. Travertijn is overduidelijk het populairste
materiaal onder de elite: er zijn ongeveer 110 containers van dit materiaal gevonden, waarvan enkele
sarcofagen. Opvallend is dat slechts een kleine minderheid daarvan een dekselfiguur heeft: slechts
zeven. Daarnaast zijn er nog 45 containers van alabaster, met weer enkele sarcofagen daarbij. Zoals
gezegd zijn dit zeker geen harde cijfers, maar het wordt duidelijk dat ook de elite wel eens terracotta
gebruikte, hoewel er veel tombes zijn die enkel containers van travertijn bevatten. Dit materiaal was
veruit het populairst en besloeg meer dan 50% van de containers waar we iets over weten qua materiaal.
Hieruit blijkt dus dat de algemene evolutie die hiervoor werd uiteengezet, klopt: in de 3 de eeuw v.Chr.
gebruikte vooral de elite alabaster, terwijl men naar het einde van deze eeuw toe ook op travertijn
overschakelde. Vanaf de 2de eeuw v.Chr. ging men dan vooral over op de aniconische assenkisten van
travertijn. Later gebruikte men ook nog terracotta, maar duidelijk minder dan bij andere groepen. De
exponentiële toename van deze assenkisten van terracotta valt niet onder de elite te situeren, maar bij
die groepen die voorheen geen toegang hadden tot formele begrafenissen. Het is eveneens duidelijk dat
de elite zich bleef handhaven, ook al verdwenen de assenkisten met kline-deksels. Men ging zich
gewoon anders uitdrukken en de vraag is natuurlijk waarom.
De assenkisten van terracotta waren dus niet enkel een zaak van de non-elite; ook de elite was bereid
deze over te nemen en in dezelfde tombe te plaatsen waar men ook urnen van alabaster en travertijn
bewaarde. Er lijkt op het eerste gezicht geen negatieve connotatie te hangen aan terracotta als materiaal.
In dit opzicht is het onderzoek van Roth naar bepaalde motieven op Volterraanse assenkisten bijzonder
interessant. Hier zien we dat men frequent vazen – vaak kraters – van klei afbeeldde op deze assenkisten
in de 2de en 1ste eeuw v.Chr. Deze vazen werden sinds de 4de eeuw v.Chr. in deze stad ook gebruikt als
funeraire container, maar de elite was hier van afgestapt en het waren vooral de lagere klassen die dit
nog gebruikten. Toch ging de elite deze vazen afbeelden op hun stenen assenkisten. Dit is een bewuste
verwijzing naar funeraire praktijken die men niet langer gebruikte
en deze praktijken kregen zo een monumentaal karakter. Het lijkt
een soort conservatieve reflex te zijn, waarbij de elite overstapte
op duurdere vormen in de geest van conspicuous consumption,
maar tegelijk de nood voelde om de symbolische waarde van deze
ceramiek-vazen te benadrukken. Het is een idealisering van oude
tradities en men lijkt dus niet te zijn overgeschakeld op andere
vormen omdat deze als negatief werden gezien. Dit verschijnsel
kwam vooral in Volaterrae voor, met 54 gevallen, maar ook in
Clusium (7) en Perusia (15) werd dit soms gedaan132. Dit toont
mogelijk aan dat we niet te snel mogen besluiten dat goedkopere
urnen meteen ook slechter zijn en sowieso het domein waren van
de lagere klassen, zoals Sclafani doet133. Blijkbaar kon dit
materiaal een belangrijke symbolische waarde hebben in de juiste
context en men mag niet louter kijken naar de evolutie in de
economische waarde. Het funeraire domein is immers zo sterk
ritueel en ideologisch van aard, dat we met veel meer factoren
Amfoor op de zijkant van een
moeten rekening houden wanneer we dit beoordelen.
Volterraanse assenkist (vermoedelijk
2de eeuw v.Chr.) (Roth, 2009, 44).
131
Benelli, 2009a.
Roth, 2009, 39-49.
133
Sclafani, 2010b, 152.
132
234
IV. De funeraire containers van Clusium
Het is eerst belangrijk om een beter zicht te krijgen op de evolutie van de assenkisten van terracotta.
Aangezien deze productie meer dan honderd jaar besloeg, is ze ook veel beter gedocumenteerd dan de
producties in alabaster of travertijn. De basis voor de stilistische chronologie van de dekselfiguren is
wederom lang Thimme geweest, maar recent heeft ook Sclafani hier veel werk rond gedaan. Aangezien
de chronologie van Thimme op veel vlakken al problematisch is gebleken, zal hier vooral de mening
van Sclafani gevolgd worden. Zij onderscheidt in totaal acht stijlfasen, waarvan enkele nog subfasen
hebben. Thimme gaat globaler te werk en brengt deze assenkisten maar in vier stijlfasen onder, waarvan
de eerste stijlfase nummer II is – dus midden in de productie van de assenkisten van alabaster134. Qua
datering verschillen beide auteurs wat, maar de algemene evolutie van de dekselfiguren is ongeveer
dezelfde, dus op dit vlak zijn ze compatibel en spreken ze elkaar niet tegen.
De productie (volgens Sclafani) begint met groepen A en C, met respectievelijk mannelijke en
vrouwelijke dekselfiguren. De mannen liggen aan in bankethouding en hebben een ontblote borst,
waarbij de mantel enkel het onderlichaam bedekt. Binnen groep A is er een evolutie naar grotere
anatomische precisie en het hoofd gaat schuiner gedraaid worden. Men heeft bijna steeds een patera als
attribuut, terwijl er in Volaterrae veel meer opties zijn (onder andere een open diptych, patera, rhyton
of krater). De vrouwen liggen op dezelfde manier aan. Alleen hun voorhoofd is ontbloot – op één
uitzondering na – en ze hebben een tuniek en kleed aan. Ze dragen eveneens een mantel, waarvan ze de
rand in hun rechterhand vasthouden. Ook hier zijn er minder attributen dan in Volaterrae: hier hebben
ze – net als in Perusia – enkel flabelli en af en toe ook een patera of granaatappel, terwijl men in
Volaterrae over aryballoi, spiegels, flabelli, diptychen en granaatappels beschikt. Binnen groep C zien
we dezelfde ontwikkeling als in groep A: meer precisie. De eerste exemplaren van deze groepen moeten
dus in de tweede helft van de 3de eeuw v.Chr. geplaatst worden en deze types worden omstreeks 190180 v.Chr. vervangen.
Het is in het begin van de 2de eeuw v.Chr. dat groepen B en D, weer respectievelijk mannen en vrouwen,
werden geïntroduceerd. De mannen liggen weer aan zoals bij een banket, maar dragen een tuniek en
mantel. Enkel hun voorhoofd is nu ontbloot, maar men kan ook gesluierd zijn. Waar groep A nog
duidelijk verwees naar de context van banketten, zien we nu dat de kledij en de sluier eerder naar offers
en pietas verwijzen. Er ontstaat dus een soort tweespalt. De vrouwen liggen op dezelfde manier aan en
hebben nu steeds een sluier. Het lichaam is bovendien steviger ingewikkeld in de mantel. Dit is een
verwijzing naar het huwelijk en deze invulling van de vrouwelijke dekselfiguur lijkt deze rol te
benadrukken. Ook hier is er een soort overgangsfase van de banketgangster naar het ideaalbeeld van de
goede echtgenote.
In het derde kwart van de 2de eeuw v.Chr. kwam groep E (dit is gelijk aan stijlfase Va bij Thimme 135)
voor het eerst voor. Hierbij is er geen verdere opdeling in mannen en vrouwen, omdat ze enkel qua
gezicht verschillen en soms is het zelfs niet duidelijk om welk geslacht het nu juist gaat. Dit is dan ook
de fase die volledig met mallen is gemaakt en de besproken effecten op het gehalte van individualiteit
komen hier dus tot uiting. De personen liggen nu uitgestrekt op het bed, op de linkerzijde. Het voorhoofd
is steeds ontbloot en de figuur is volledig gewikkeld in de mantel waarbij enkel nog het hoofd zichtbaar
is. Het rechterbeen ligt over het linkerbeen en het hoofd is duidelijk generisch en geïdealiseerd. Er zijn
een aantal subtypes binnen groep E met andere gezichten en houdingen van de hand, maar groep E I
komt veruit het meest voor. De figuur houdt hierbij de mantel vast met zijn rechterhand en hiervan zijn
er honderden bekend voor Clusium en Perusia. Verwijzingen naar het banket zijn nu volledig
verdwenen: zowel de typerende houding als de patera komen niet meer voor. Deze assenkisten lopen
grotendeels parallel met de sarcofagen van terracotta van de tweede helft van de 2 de eeuw v.Chr. Deze
sarcofagen werden echter steeds op vraag gemaakt en waren dus geen serieproducten. Het was
waarschijnlijk op deze sarcofagen dat de assenkisten gebaseerd waren.
134
135
Thimme, 1957, 135.
Ibidem, 113.
235
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Een voorbeeld van
groepen A en C
(Sclafani, 2010b, pl.
2).
Een voorbeeld van
groepen B en D
(Sclafani, 2010b, pl.
6).
Een voorbeeld van
groep E
(bovenaanzicht)
(Sclafani, pl. 11).
236
IV. De funeraire containers van Clusium
Ongeveer gelijktijdig met of iets later dan groep E werd groep F geïntroduceerd (stijlfase Vb bij
Thimme136). Ook deze dekselfiguren liggen, maar dan plat op de rug. Dit zijn de slapende dekselfiguren
die mogelijk uitgevonden werden in Clusium en hier heel populair waren. Na groep E is dit het meest
frequente type. Ook hier heeft men geen patera meer, maar de vele guirlandes doen wel nog enigszins
denken aan het banket. Bij dit type vallen de kist en het deksel niet te scheiden: ze zijn de onder- en
bovenkant van de kline. Er is soms wat verwarring of het nu over een kline of een funerair bed gaat,
maar het lijkt toch eerder om banketten te gaan. Dit type haalt waarschijnlijk zijn inspiratie uit de
sarcofagen van Zuid-Etruria rond 190-180 v.Chr.
Groepen E en F kwamen dus zeer frequent voor vanaf circa 150 v.Chr. en bleven dat doen tot circa 50
v.Chr. waarna er dus een scherpe daling kwam in het aantal funeraire containers. Deze types zijn de
laatste varianten van de assenkisten met dekselfiguren en we zien dat er binnen deze groepen een
evolutie is naar een steeds minder uitgesproken figuur. Ondanks het sterk verschillende karakter van de
eerste groepen en de laatste, komen ze waarschijnlijk toch voort uit dezelfde ateliers: de continuïteit in
de evolutie van de dekselfiguren (er lijken nauwelijks types naast elkaar te bestaan) reflecteert
waarschijnlijk de continuïteit in de ateliers137. Vervolgens beschrijft Sclafani nog twee types: de
assenkisten met echtparen op de deksels in plaats van individuele figuren (zie infra); en de aniconische
assenkisten. Deze evolueerden afzonderlijk van de voorgaande groepen en maakten dus geen deel uit
van de ontwikkelingen in de dekselfiguren. Bovendien is er maar één assenkist van terracotta met
echtpaar (bisome assenkist) geattesteerd in Clusium en zijn er geen aniconische – dus met een dakdeksel
– assenkisten van terracotta gevonden voor deze stad. Daarom zal dit hier ook niet besproken worden138.
Deze samenvattende grafiek toont aan welke dekseltypes het meest voorkwamen in Clusium en Perusia (Sclafani,
2010b, 155).
136
Ibidem, 113.
Briguet, 2002, 39.
138
Sclafani, 2010b, 34-56.
137
237
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Hieruit blijkt dus duidelijk dat de types die op massale schaal geproduceerd werden met mallen –
groepen E en F – inderdaad voor een enorme toename zorgden in het aantal assenkisten. Het is door dit
efficiëntere en goedkopere proces dat steeds meer mensen toegang kregen tot funeraire containers.
Tegelijk zien we echter ook dat de kwaliteit van de deksels duidelijk achteruitging. De figuren werden
steeds meer ingetogen en vooral ook minder bewerkt. Ze veranderden van aanliggende banketgangers
naar slapende, anonieme personen. Hierbij stapte men af van het thema van het banket en ging men naar
een iconografie die wij meer associëren met een begrafenis. Het lijkt op een overledene die klaar ligt
om gecremeerd te worden, ware het niet dat de ogen duidelijk open zijn. De figuur straalt bovenal rust
en sereniteit uit139. Dit lijkt deels te zijn veroorzaakt door het productieproces – het was moeilijk om
mooi uitgewerkte dekselfiguren met mallen te maken – maar hier lijkt vooral een verschoven interesse
en symboliek aan de basis te liggen. Men was immers wel in staat om banketfiguren te maken met
mallen, dus het lijkt niet specifiek aan het productieproces dat men dit niet meer deed. Over de betekenis
van deze iconografie en de redenen voor de evolutie hierbinnen, zal er later nog gesproken worden. Het
is hier belangrijk om vast te stellen dat wanneer de assenkisten met kline-deksel van travertijn
verdwenen, de equivalenten in terracotta aan een neerwaartse trend begonnen wat de artistieke waarde
van de dekselfiguur betreft. Deze zal nooit meer het niveau bereiken van omstreeks 200 v.Chr. maar het
model van het kline-deksel raakte wel bijzonder wijdverspreid, over de gehele ager clusinus.
Groepen E en F zijn dus de laatste uitingen van het kline-model en het is dan ook op deze assenkisten
met kline-deksel dat we Latijnse inscripties zien, samen met onversierde assenkisten van travertijn en
ollae140. Deze laatste, zowel de gewone als die a campana, waren het die doorheen de 2de eeuw v.Chr.
steeds vaker opkwamen en uiteindelijk zouden gaan domineren in de 1ste eeuw v.Chr. Hiermee had het
traditionele model van de Clusinische urne definitief aan belang verloren, alvorens het verdween op het
einde van deze eeuw. De oude elite, die het liefst vasthield aan de traditionele vormen, gebruikte niet
zozeer deze assenkisten van terracotta, maar liever andere monumenten, vooral van travertijn. Deze
hadden evenwel geen dekselfiguur en blijkbaar was dit dus niet nodig om als traditioneel opgevat te
worden. Dit is niet zo verrassend wanneer we weten dat aniconische urnen steeds in de 3de, 2de en 1ste
eeuw v.Chr. voorkwamen. Ook de nieuwe elite lijkt deze monumenten te hebben verkozen en we zien
maar 11 verschillende gentilicia in de vroege Latijnse inscripties op assenkisten van terracotta en ollae,
waarvan zes toebehoorden aan immigranten141. Op deze manier bleken de urnen van travertijn
standvastiger te zijn onder de elite dan die van terracotta. De assenkisten van terracotta hadden een
cruciale rol gespeeld in het verspreiden van funeraire containers onder de Clusinische bevolking in de
2de eeuw v.Chr., maar werden gedeeltelijk vervangen door ollae en verdwenen weer, zeker na circa 50
v.Chr. Kort daarna verdwenen ook de assenkisten van travertijn, maar andere vormen vervingen deze.
5.2.4 Ollae, marmeren assenkisten, stèles en cippi
Na de bespreking van de typische assenkisten met kline-deksels, is het nu de beurt aan de meer algemene
funeraire monumenten die deze oude vormen zouden vervangen. Met ‘meer algemeen’ wordt er bedoeld
dat deze vormen wijdverspreid waren in geheel Centraal-Italië, en dan vooral de ollae. Dit type urne zou
eeuwenlang populair blijven en later overal in het westelijke Romeinse Rijk gebruikt worden en had dus
geen typisch Etruskisch karakter, waar de assenkisten met kline-deksel dat wel nog hadden142. De
Clusinische funeraire cultuur verloor met het overstappen op deze vormen dus een deel van haar lokale
of Etruskische karakter, maar deze nieuwe monumenten pasten echter allemaal in een funeraire traditie
die gericht was op crematie. Op deze manier was de overgang toch niet zo groot. In dit stuk zullen vier
van deze nieuwe types besproken worden: de ollae – waaronder de gewone ollae en de ollae a campana
139
Briguet, 2002, 29.
Thimme, 1957, 113.
141
Benelli, 2009b, 310.
142
Sinn, 1987, 9.
140
238
IV. De funeraire containers van Clusium
–, de marmeren assenkisten, de stèles en de cippi. Vooral de twee soorten ollae kwamen zeer veel voor
in Clusium en deze zullen dan ook het meest uitvoerig belicht worden. Er moet hier allereerst nog gezegd
worden dat onze kennis van de meer algemene – vaak ‘Romeins’ genoemde – vormen veel meer
fragmentair is dan die van de Etruskische vormen. Zeker voor Clusium is dit veel slechter
gedocumenteerd. Daarom worden ze hier ook samen behandeld en zal er af en toe noodgedwongen vrij
vaag over moeten gesproken worden143. Ten slotte moet er ook op gewezen worden dat de stèles en de
cippi geen funeraire containers an sich zijn, maar de facto wel de enige zichtbare funeraire monumenten.
Doorgaans werden ze gecombineerd met eenvoudige urnen, vergelijkbaar met de ollae144. Aangezien
deze twee monumenten ook tombes vervingen – hoewel cippi volgens de Clusinische traditie vaak in
tombes werden geplaatst, maar vanaf de Keizertijd verdween dit gebruik – zullen ze eveneens in het
volgende hoofdstuk kort aan bod komen.
De gewone ollae kwamen al in de 3de eeuw v.Chr. sporadisch voor in Clusium, maar vooral in de 2de
eeuw v.Chr. werden ze een vast deel van de funeraire cultuur, samen met de ollae a campana145. Ollae
waren eigenlijk cilindervormige urnen van klei, die vrij sterk lijken op de doorsnee urne die wij nu
kennen. De ollae a campana zijn dan – zoals het woord campana aangeeft – eerder belvormig. Dit waren
dus kleine containers die vrij simpel te produceren waren. Ze werden doorgaans gemaakt op een soort
pottenbakkersschijf en werden dan in grote ovens gebakken. Bovendien hadden ze nauwelijks versiering
en als ze dit hadden, ging het meestal om vegetatieve elementen en kransen. Deze containers konden
dus eveneens via een soort massaproductie gemaakt worden, wat – naast het materiaal en de grootte –
de prijs verder drukte146. Ook deze monumenten lijken dus in grote mate de oorzaak te zijn van de
enorme stijging van het aantal archeologisch geattesteerde mensen op het einde van de 3de eeuw v.Chr.
en vooral in de 2de eeuw v.Chr., samen met de assenkisten van terracotta. Het waren deze vormen die
veel mensen, die zich voorheen geen funerair monument konden veroorloven, in staat stelden om nu een
formele begrafenis te houden.
Laat ons nu even wat meer in detail naar deze twee verschillende types ollae kijken. Deze kwamen dus
frequent voor binnen de ager clusinus, maar zijn vrij slecht gedocumenteerd. Ongetwijfeld is dit deels
te wijten aan hun simpele vorm en versiering, die minder spectaculair is dan de rijkelijke assenkisten.
Bij opgravingen had men dan ook vaak geen aandacht voor deze ollae. Recentelijk is men zich bewust
geworden van dit probleem en de vrij recente opgravingen van de necropolis te San Casciano dei Bagni
zijn dan ook een voorbeeld van hoe het wel moet. Deze necropolis geldt ook als een illustratie van
mensen die gebruik maakten van de nieuwe, goedkopere urnen om zich nu wel een funerair monument
aan te schaffen. Hier vinden we enkel vier assenkisten van terracotta en overigens gaat het allemaal om
ollae; negen gewone en acht a campana om precies te zijn. Op basis hiervan kon men dan ook een
chronologie opstellen voor de twee soorten ollae binnen de ager clusinus, maar verder is er geen
informatie over deze funeraire containers voor dit gebied.
143
Minetti & Paolucci, 2000, 217.
Ciampoltrini, 1982, 2.
145
Benelli, 2009b, 304.
146
Sclafani, 2010b, 14-15.
144
239
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
De evolutie van respectievelijk de gewone ollae en de ollae a campana (Da Vela, 2014, 28-29).
240
IV. De funeraire containers van Clusium
De chronologie van deze urnen beslaat slechts de 2de en 1ste eeuw v.Chr., omdat deze necropolis alleen
dan werd gebruikt. Zoals gezegd werden deze urnen ook voordien en zeker ook nadien gebruikt. Laat
ons eerst naar de ollae a campana kijken. Er is redelijk wat variatie in de vorm onder deze urnen, maar
de meeste hebben een schommelachtige vorm en een deksel dat speciaal voor de urne was gemaakt. In
de necropolis bij San Casciano dei Bagni zien we ook tekenen dat men vroeger de praktijk van
polychromie toepaste. Bij één olla a campana – in dromos 5 – is de polychromie bewaard. Hier zien we
slingers van acanthusbladeren in groen-bruin en blauwe takken met vele bessen. Dit motief vinden we
ook terug in de schilderingen van de tombe (met tongewelf) van de Vetus familie in Tassinaia. Dit was
één van de mooiste tombes van Clusium – hoewel de interne decoratie ook hier erg minimaal was – en
de gebruikte bouwtechniek was exclusief voor de elite (zie infra). Deze familie had onder andere een
sarcofaag van terracotta, maar ook een olla a campana. Dit toont meteen aan dat de absolute elite deze
ollae ook gebruikte. Geometrische patronen waren mogelijk als versiering. De ollae a campana vallen
te situeren vanaf het midden van de 2de eeuw v.Chr. tot het begin van de 1ste eeuw v.Chr. Ze lijken een
soort tussenfase te vertegenwoordigen, waarbij ze een link vormden tussen de assenkisten en de gewone
ollae, met enige overlapping. Op het einde van de fase van de ollae a campana is er ook nog een variant
hierop: de ollae a botticella. Deze verschillen echter niet veel van de ollae a campana. Het lijkt erop dat
deze laatste eerst groter werden vooraleer ze verdwenen147.
Respectievelijk een olla a campana en een gewone olla. Deze zijn afkomstig van de necropolis bij San Casciano
dei Bagni. De bijhorende tegel geeft een goed idee van de schaal. Bij de olla a campana heeft men indertijd ook
een balsamario geplaatst. Dit type ceramiek werd lokaal geproduceerd in Clusium en was een vaak voorkomende
grafgift (Salvini, 2014, pl. 5).
Dit brengt ons bij de gewone ollae. We zien dat deze in het algemeen slecht gezuiverd en eerder ruw
van afwerking waren. Ze hadden doorgaans een gewone kom of patera als deksel, die hiervoor lichtjes
werd aangepast. Deze deksels werden gemaakt uit black-gloss ceramiek, waarvan de stilistische
ontwikkeling ons goed bekend is en dit was dan ook cruciaal om een chronologie op te stellen. Deze
deksels kwamen eveneens voort uit de lokale productie, wat de vele voorbeelden uit de fornuizen van
Santa Erminia illustreren. Naast de ollae in de nissen van deze dromosgraven, zijn er ook kleinere
147
Da Vela, 2014, 28-29.
241
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
exemplaren gevonden in de dromos zelf. Dit waren waarschijnlijk grafgiften en dit toont aan dat ollae
in de eerste plaats gewoon vaten in aardewerk waren, die soms ook als urne konden gebruikt worden.
Zoals het bovenstaande schema toont, is er vrij weinig evolutie binnen de gewone ollae. In het algemeen
is er wel een lichte ontwikkeling naar een meer geaccentueerde lip en een iets bolvormiger corpus. Deze
verschillende ollae blijken erg representatief te zijn voor de gehele ager clusinus en kunnen dus als
goede vertegenwoordigers voor het gehele gebied beschouwd worden. Dit geldt ook voor de versiering
op deze urnen148.
Dit zijn dus geheel andere types van funeraire containers dan de eerder besproken assenkisten, maar ze
werden wel parallel met deze containers gebruikt. Soms kwamen ze zelfs in dezelfde tombe voor. Een
tombe in de necropolis van Le Palazze heeft drie assenkisten van terracotta, één assenkist van travertijn,
vijf gewone ollae en vijf ollae a campana149. De tombe van de Ceicna familie – in het Latijn zijn dit de
Caecinae maar ze hebben niets te maken met die van Volaterrae – bij Castiglion del Lago heeft zowel
assenkisten van alabaster als ollae150. Ook al waren de ollae relatief goedkoop en simpel – zeker in
vergelijking met bijvoorbeeld een assenkist van travertijn –gebruikte men ze graag in combinatie met
andere containers. Dergelijke urnen waren dus niet een soort ‘troostprijs’ voor minder rijke of illustere
familieleden, maar een goed geïntegreerd onderdeel van de funeraire cultuur van Clusium. We zien
echter wel dat de oude elite – die van voor de 1ste eeuw v.Chr. en de afstammelingen van deze groep
tijdens de 1ste eeuw v.Chr. – nauwelijks ollae gebruikte, maar vooral assenkisten en in mindere mate ook
sarcofagen151. Nieuwe elites gingen dit echter wel gebruiken en maakten toch een volwaardig deel uit
van de Clusinische elite. Vroeger nam men wel eens aan dat het verdwijnen van de dure assenkisten en
het opkomen van assenkisten van terracotta en ollae een teken was dat de elite van Clusium gewoon
verdween. Dit is geenszins zo en men was zeker bereid om deze nieuwe en goedkopere vormen over te
nemen, zelfs binnen de elite152.
De meeste Latijnse inscripties uit de 1ste eeuw v.Chr. van Clusium kwamen voor op simpele ollae en
assenkisten van terracotta153. Dit toont aan dat mensen die het ‘Romeinse’ en het Latijn sneller
interioriseerden dan bijvoorbeeld de oude elites, hierbij zeker gebruik wilden maken van relatief
eenvoudige funeraire containers om dit te uiten. Mensen die het Latijn dus als prestigieus zagen of zich
meer inlieten met Romeinse zaken en hierdoor gewoon het Latijn veel spraken, net als de geïmmigreerde
elites die het Etruskisch mogelijk niet spraken, zagen deze urnen dus niet als oneervol of tegenstrijdig
met hun claims op sociale mobiliteit. Wanneer we rekening houden met het feit dat urnen mogelijk
publiekelijk zichtbaar waren voor ze in het graf werden geplaatst, dan waren deze vormen blijkbaar geen
reden tot schaamte. Het lijkt erop dat deze simpelere urnen dus geen inferieur karakter hadden op het
symbolische en ideologische vlak. Deze twee soorten ollae waren dus een cruciaal onderdeel van de
bredere verspreiding van funeraire containers onder de bevolking. Zeker naar het einde van de 2de eeuw
v.Chr. toe werden ze steeds belangrijker en in de loop van de 1ste eeuw v.Chr. gingen de gewone ollae
domineren als manier om iemand te begraven. Wanneer het aantal containers rond 50 v.Chr. zeer sterk
begon terug te lopen (zie supra), dan daalde het aantal ollae eveneens. Het waren immers de meer
traditionele vormen, zoals aniconische assenkisten van travertijn, die de oude elite nog gebruikte in het
begin van het Principaat. Ollae zouden echter altijd aanwezig zijn, maar net als de andere containers,
nam hun aantal zeer sterk af154. Tegelijkertijd kwamen er ook nieuwe vormen op om zich te begraven.
We zullen echter zien dat al deze monumenten in zekere mate voorlopers kenden in Clusium en dus
helemaal geen radicale breuk vormden met het verleden.
148
Ibidem, 27-28.
Minetti & Paolucci, 2000, 216.
150
Thimme, 1957, 87-91.
151
Dit wordt duidelijk bij het bekijken van de tombes van deze elite in de lijst van Benelli (2009a).
152
Ibidem, 157.
153
Benelli, 2001a, 256.
154
Thimme, 1954, 146.
149
242
IV. De funeraire containers van Clusium
Laat ons nu kijken naar de eerste soort van deze nieuwe funeraire vormen. De assenkisten van marmer
werden geïntroduceerd in Clusium naar het einde van de 1ste eeuw v.Chr. toe, maar dit was geen
onbekend element voor deze stad. Dit materiaal was immers van oudsher ook aanwezig in Clusium,
maar verdween op het einde van de 3de eeuw v.Chr., kort voor alabaster eveneens niet langer werd
gebruikt155. Hierbij ging het eveneens om assenkisten. Dit waren dure objecten en hun experimentele
karakter was duidelijk zichtbaar: het gezicht was ronder en het lichaam immobieler dan latere en meer
ontwikkelde versies156. Deze soort urne verdween dus, samen met de andere luxe-vormen en dit lijkt
dan ook te passen in het beeld dat tot nu toe werd geschetst van een afnemende economische waarde
van de funeraire containers tijdens de 2de en 1ste eeuw v.Chr. Op het einde van deze laatste eeuw kwam
marmer echter opnieuw op, maar ditmaal in de vorm van assenkisten met een dakdeksel, die soms
uitgewerkt werden als realistische huizen of tempels. Dit bouwde dus rechtstreeks voort op de lokale
traditie van Clusium, maar deze urnen werden ook in Rome gemaakt157. Ze worden dan ook doorgaans
gezien als typisch Romeinse objecten158, hoewel ze veel steviger verankerd waren in de Etruskische
traditie (zie supra). Ze kwamen in Clusium op als een nieuw luxe-alternatief, maar werden slechts heel
beperkt gebruikt.
De hoofdproductie van de assenkisten van marmer – net als die van de meer cilindervormige marmeren
urnen – vond plaats in Rome en lokale elites importeerden deze assenkisten soms. Blijkbaar was de
productie in Rome dus prestigieus, maar al snel ontstonden er ook lokale productiecentra. Ciampoltrini
heeft dit voor Arretium bestudeerd, maar voor
Clusium zijn er geen sporen van een dergelijke
productie. Marmeren assenkisten zijn er wel
gevonden en meestal in een soort architecturale
variant. Hierbij gaat het dus vooral om
assenkisten in de vorm van huizen of tempels,
wat dus perfect aansloot bij de lokale traditie.
Het waren – door het dure materiaal – vooral
objecten voor de elite. Zo had een zekere A.
Vensius Constans, magistraat van Clusium, er
één in zijn tombe. Daarnaast hebben we er ook
enkele van personen genaamd Q. Gavius
Clemens, L. Gavius Clemens en Sex. Granius
Ferox die dergelijke urnen gebruikten. Clusium
zou nog gedurende de gehele 1ste eeuw n.Chr.
urnen van marmer – in welke vorm dan ook –
gebruiken159. Het is dan ook geen toeval dat een
aantal van de ‘echte tweetalige’ inscripties van
de augusteïsche periode te vinden zijn op
funeraire monumenten van marmer160. Op deze
manier gebruikte de oude elite een materiaal
Architecturale assenkist van Clusium, van de hellenistische
dat steeds meer een Romeinse connotatie kreeg
periode (Boëthius, 1978, 86).
voor geheel eigen doelen en statements.
155
Berrendonner, 2004-2007, 68.
Briguet, 2002, 27.
157
Toynbee, 1996, 254-255.
158
Bv. door Toynbee: Ibidem, 255.
159
Ciampoltrini, 1983, 265-268.
160
Hadas-Lebel, 2004, 385.
156
243
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Ook in Volaterrae kwamen deze urnen
voor en werden ze vermoedelijk ook
lokaal geproduceerd. In Perusia lijkt men
vooral geïmporteerd te hebben, wat
gezien de snelle verbinding met Rome via
de Tiber niet zo vreemd lijkt. Het
bekendste geval van een marmeren
assenkist van Perusia, is die van Publius
Volumnius Violens. Hij behoorde tot de
bekende familie van de Volumnii, die ook
in Rome carrière heeft gemaakt. Op deze
tombe zal er nog teruggekomen worden in
het volgende hoofdstuk, maar deze
familie lijkt zeer enthousiast te zijn
geweest om meer Romeinse elementen te
De marmeren assenkist van Publius Volumnius Violens (Zanker, vermengen met de lokale traditie. De
tombe lijkt intensief te zijn gebruikt tot
1990, 278).
aan de vernietiging van Perusia door
Octavianus in 40 v.Chr., waarna er geen nieuwe graven meer bijkwamen. Publius Volumnius Violens
is de enige uitzondering hierop en enkele decennia later plaatste hij een marmeren assenkist in dit
familiegraf. Hij had ondertussen ook carrière gemaakt in Rome, maar voelde duidelijk de nood om zijn
Perusinische roots te benadrukken door middel van deze oude tombe, een assenkist die in de lokale
traditie paste en een tweetalige inscriptie die het Etruskisch benadrukte, ook al was het grammaticaal
niet meer volledig juist; het lijkt dus vooral om een statement te hebben gegaan161. Zijn assenkist was in
de vorm van een tempel en zijn naam stond op de architraaf geschreven. De versiering bestaat vooral
uit bucrania en guirlandes, die door Zanker worden verbonden met het decoratieve schema van de Ara
Pacis162, maar die volgens mij vooral in de regionale traditie van vegetatieve versieringen past. Deze
assenkist is dus mogelijk Romeins geïnspireerd, maar dat past perfect in de lokale traditie en is daarvoor
ook wat aangepast. Ook hier zien we dus duidelijk appropriatie van culturele invloeden van buitenaf en
er is geen sprake van zomaar overnemen van nieuwe objecten.
Er zijn dan ook belangrijke verschillen tussen de Romeinse en de Etruskische urnen van marmer. Er is
door sommigen163 al voorgesteld dat de Romeinse versies voortkwamen uit de Etruskische en dat het
zelfs om gemeenschappelijke workshops zou gaan. Stilistisch verschillen de Etruskische en de Romeinse
urnen echter zo sterk dat er geen sprake kan zijn van een dergelijke gedeelde productie. Assenkisten
waren vrij algemeen in Centraal-Italië en marmer was dat evenzeer als funerair materiaal. Dergelijke
assenkisten waren dus niet per se te wijten aan Etruskische invloed, maar dit is omgekeerd evenzeer het
geval. Het lijkt te gaan om twee verschillende interpretaties van een meer algemeen Italisch model,
waarbij men in Clusium verder bouwde op de traditie. Deze assenkisten waren veel groter dan de
Romeinse en de voet was hoger en de onderkant ruwer. Deze verschillen kwamen voort uit de
Etruskische traditie om urnen op de grond van grafkamers te plaatsen. Men paste het algemene model
dus aan aan de eigen noden. In de loop van de augusteïsche periode zouden er steeds minder
overeenkomsten zijn door het veranderde decoratieve schema in Rome (zie infra)164. Men mag deze
assenkisten dus zeker niet zien als een blind kopiëren van Romeinse vormen.
161
Toynbee, 1996, 22.
Zanker, 1990, 276.
163
Bv. Koch & Sichtermann, 1982, 247.
164
Sinn, 1987, 11.
162
244
IV. De funeraire containers van Clusium
Deze marmeren urnen worden vaak nauw verbonden met grafaltaren door hun vrijwel identiek
decoratieschema. Hier kan er dus ook nog kort iets gezegd worden over deze funeraire monumenten. In
Rome werden deze altaren in de loop van de 1ste eeuw v.Chr. een frequent type en vanaf Augustus zou
het gebruik vooral op zijn versie van offeraltaren gebaseerd zijn165. Voor Clusium is het gebruik van
deze funeraire altaren – die dus hol waren en assen konden bevatten – niet zo sterk geattesteerd. We
weten dat de elite van Arretium en Volaterrae deze altaren frequent gebruikte in de 1ste eeuw v.Chr. en
dat het daar een onderscheidend element was. Vanaf het Principaat begonnen deze containers zich dan
ook te verspreiden onder de non-elites. Ondanks een duidelijke Romeinse invloed, zien we dat men ook
hier deze vormen aanpaste aan de lokale gebruiken. Zo vermeldden de inscripties op deze monumenten
ook niets meer dan de naam van de overledene166. Deze altaren konden enkel een dergelijke inscriptie
hebben, maar sommige hadden ook een fronton – afgerond of met een puntgevel – of pilaren met een
fries erboven. Hier zien we eveneens dat vegetatieve versieringen erg populair waren. Interessant is dat
we enkele Romeinse altaren kennen die zeer sober zijn qua versiering, maar in het portret van de
overledene duidelijk naar de persoon verwijzen als een banketganger167. Hier zien we dus een element
dat eerder Etruskisch lijkt, ook voor de Romeinen in die tijd die rijkelijke – en verderfelijke – banketten
als iets typisch Etruskisch zagen168. Dit Romeinse vooroordeel lijkt dus fel overdreven te zijn en tevens
een verbloeming van de eigen praktijken.
Kenmerkend is dat deze funeraire altaren in de tombes zelf stonden169. Hierdoor zouden er redelijk wat
van deze monumenten moeten bewaard zijn aangezien ze zich in afgesloten en vaak ondergrondse
ruimtes bevonden. Dit is echter niet het geval voor Clusium en bij mijn weten zijn er geen expliciete
vermeldingen van deze monumenten, hoewel Bianchi Bandinelli wel spreekt over een zekere
continuïteit tussen de funeraire cippi en deze vormen; evenwel zonder voorbeelden te vermelden170.
Toch zijn er twee argumenten die het mogelijk maken dat ze er toch werden gebruikt. Ten eerste kwamen
ze zeer frequent voor in nabijgelegen steden, zoals Arretium en Volaterrae. Aangezien dit ook zeer
algemene vormen werden in geheel Italië tijdens het Principaat, lijkt het zeker mogelijk dat ze ook in
Clusium werden gebruikt. Daarnaast is de sterke daling in het aantal funeraire containers en tevens ook
het aantal tombes misschien verantwoordelijk voor deze afwezigheid. Er was dus een kleinere groep
van tombes die de tand des tijds kon overleven, waardoor degene met funeraire altaren misschien
wegvielen. Mogelijk plaatste men deze altaren in Clusium dan in de open lucht, net zoals de funeraire
stèles. Dit zou eveneens voor een slechtere bewaring hebben gezorgd. Het lijkt er alleszins op dat men
deze altaren niet zo frequent gebruikte in Clusium, en misschien zelfs helemaal niet.
Dit brengt ons bij de stèles. Dit waren vrij simpele stenen plakken die rechtop werden gezet en een
epitaaf bevatten. Dit konden dus gewone grafzerken zijn – met een vierkant of cirkelvormig grondvlak
– maar ze konden ook geïntegreerd zijn in de façades van tombes. Het gebruikelijke type van stèle was
tweedimensionaal en eerder hoger dan breder, met een platte, afgeronde of dakvormige top. Doorgaans
stond dit monument bovenop het graf, dat meestal niets meer was dan een put met een bescheiden urne
in, maar meer uitgebreide ondergrondse tombes waren ook mogelijk. Deze relatie tussen stèle en
grafruimte is echter zeer slecht gekend, zeker voor Clusium. Stèles konden ook versierd zijn en dit kon
zelfs om volledig uitgewerkte motieven gaan. Stèles kwamen in het gehele Romeinse Rijk voor, zeker
in het westen171. Deze monumenten bevonden zich dus in de open lucht en werden niet beschermd door
een tombe. Dit betekent natuurlijk meteen ook dat er minder kans is dat deze stèles het overleefd hebben
tot in onze tijd. Voor Clusium zijn er dan ook niet zoveel funeraire stèles bekend, maar dit lijkt om meer
te gaan dan enkel een slechte bewaring. We zien dat men hier steeds al stèles gebruikte, maar dan in een
165
Zanker, 1990, 276.
Ciampoltrini, 1982, 4.
167
Toynbee, 1996, 265-267.
168
Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, 5.40.
169
Toynbee, 1996, 265.
170
Bianchi Bandinelli, 1925, 481.
171
Toynbee, 1996, 245-247.
166
245
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
meer traditionele vorm en niet zo frequent. Waar men stèles vaak als typisch Romeinse monumenten
ziet, zien we dat men dus allereerst lokale varianten gebruikte en maar zeer geleidelijk overstapte op
meer algemene vormen, die ook in Rome werden gebruikt172.
Deze stèles pasten dan ook duidelijk in de algemene hellenistische stroming en kwamen dus overal in
Etruria voor, al van voor de 1ste eeuw v.Chr., maar dan in zeer beperkte aantallen. In de late Republiek
waren deze grafstenen in Noord-Etruria dan meestal gebaseerd op Romeinse en Zuid-Italische modellen
en vormden ze een vrij dichte eenheid. De weinige en latere stèles van deze soort die we dan in Clusium
zien, vormden een goed aaneengesloten groep op typologisch vlak. We zien deze monumenten echter
vooral in het absolute Noorden van Etruria, zoals Luna en Faesulae. In mindere mate treffen we ze ook
nog aan in Arretium en Volaterrae. In deze steden werden de meer Romeinse vormen snel overgenomen,
wat volgens Ciampoltrini aantoont dat er sociale groepen waren – vaak vrijgelatenen – die nood hadden
aan een individueel funerair monument dat onmiddellijk leesbaar was en waarmee men zo hun sociale
promotie kon vieren. Daarnaast suggereert hij ook dat deze stèles zich vooral verspreidden door de
augusteïsche kolonisatie. Het gebrek hieraan in Arretium en Volaterrae, gecombineerd met een kleiner
aantal vrijgelatenen, zou dan verklaren waarom er daar minder stèles zijn gevonden173.
Deze hypothese levert een aantal problemen op als we naar Clusium kijken. Hier was er mogelijk wel
kolonisatie onder Augustus, of toch niet veel later onder Claudius. Daarnaast waren er meer lautni
geattesteerd in deze stad dan eender waar in Etruria en ook in de 1ste eeuw v.Chr. kwamen vrijgelatenen
nog voor (zie supra). Ciampoltrini’s voornaamste factoren voor de verspreiding van deze monumenten
waren dus mogelijk ook in Clusium aanwezig, maar toch zijn er hier maar weinig stèles geattesteerd.
Het lijkt dus niet zo simpel te zijn als hij voorstelt en het is bovendien zo dat er hier heel lokale variaties
in zijn. Zo geeft hij aan dat de elite van Clusium niet leek neer te kijken op deze monumenten; zelfs
leden van de ordo equester zouden ervan hebben gebruik gemaakt174. Blijkbaar verbond men deze stèles
dus niet overal met de lagere klassen. Zoals gezegd hebben we vanaf de augusteïsche periode eigenlijk
alleen nog maar funeraire resten van de elite voor Clusium, dus we weten niet wat de lagere klassen
deden. Het is mogelijk dat men dit hier gebruikte om hun nieuw verworven sociale status te tonen en in
dit opzicht staan de stèles in dezelfde lijn als de goedkopere assenkisten van terracotta en de
verschillende ollae. Het gebruik van deze monumenten door bijvoorbeeld ridders past echter perfect in
deze ontwikkeling, want ook de ollae en zeker de assenkisten van terracotta werden gebruikt door de
elite en niet enkel de lagere klassen. Daarnaast zien we dat er verschillende types van stèles waren, maar
dat men in Clusium het type met een driehoekig fronton en akroteria aan de zijden bleef gebruiken,
terwijl men elders regelmatig overstapte op een nieuw type175. Er lijkt dus bovenal continuïteit te zijn
op het funeraire vlak, niet alleen qua vorm en uiterlijk op de meer korte termijn, maar ook op lange
termijn wat het sociaal gebruik van deze monumenten betreft.
Ten slotte zal er hier nog iets gezegd worden over de funeraire cippi. Cippi werden ook al van oudsher
gebruikt in Etruria en zeker niet alleen als funerair monument; dus een nieuwe vorm was het niet echt.
Ze dienden bijvoorbeeld ook als grensstenen of om een bepaalde boodschap weer te geven. Zo is er de
bekende Cippus Perusinus die een contract in verband met de verkoop van grond weergeeft (zie infra).
In de funeraire variant werden ze eveneens vaak op de tombes geplaatst of gewoon boven het simpele
graf met een enkel lichaam of urne176. Deze monumenten kwamen ook in Clusium voor, zij het weer in
beperkte mate, maar kenden vanaf het Principaat een lichte heropleving. Ze konden zelfs rijkelijk
versierd zijn en motieven van banketten kwamen wel eens voor177. Er waren grosso modo vier
verschillende types cippi in Clusium. Het eerste type was rond en had een ronde basis, zonder duidelijke
172
Benelli, 2001a, 258.
Ciampoltrini, 1982, 2-3.
174
Ibidem, 8.
175
Ibidem, 8.
176
Nielsen, 2002, 92.
177
Caccioli, 1999, 171.
173
246
IV. De funeraire containers van Clusium
scheiding tussen de cippus zelf en de basis. Deze vorm was doorgaans versierd. Het tweede type was
eveneens rond, maar had wel een duidelijk scheiding tussen cippus en basis. Vervolgens was er een type
met een vierkante basis en een licht piramidale vorm voor de cippus zelf. Het laatste type stond op een
vierkante plint of altaar. De eerste twee types waren doorgaans versierd met dieren en dan vooral sfinxen
en leeuwen, terwijl de laatste types een reliëf hadden op de voorkant. Deze laatste waren de meest
expliciete voorgangers van de Romeinse funeraire altaren, die op deze manier een soort fusie werden
tussen cippi en stèles. Deze types verschilden ook qua plaatsing: één en twee werden geplaatst bovenop
het graf, op de heuvel die de tombe bedekte. Types drie en vier werden in het graf zelf geplaatst en
maakten mogelijk deel uit van de funeraire rituelen als een soort centraal symbool178.
Eén van de monumenten met een ‘echte tweetalige’ inscriptie, was een
cippus van travertijn179. Waar de overige van deze inscripties dus
voorkwamen in afgesloten ruimtes, is het mogelijk – de precieze
context van dit object is onbekend – dat deze inscriptie zich in de open
lucht bevond en dus zichtbaar was voor iedereen. Dit betekent dus
meteen dat het hier mogelijk veel meer om een openlijk statement ging
en de hypothese uit het vorige hoofdstuk dat de oude elite veel meer op
afstamming en traditie inzette om haar positie te legitimeren, lijkt
hierdoor bevestigd te worden. Men durfde mogelijk openlijk aan
iedereen tonen dat men het Etruskisch nog sprak en hier ook trots op
was. Dit betekent dat zowel het Etruskisch als het Latijn op dat moment
eervolle talen waren. Er waren misschien zelfs mensen die het
Etruskisch nog konden lezen en gezien het trage latinisatieproces lijkt
dit vrij waarschijnlijk, zeker onder de elites en in de meer rurale
gebieden. Het beeld dat in het vorige hoofdstuk werd geschetst, lijkt
dus te kloppen, maar dit is geenszins zeker aangezien de context van Funeraire cippus uit Clusium
deze monumenten doorgaans niet gekend is. Ook hier zien we een (Coarelli, 1975, 45).
zekere appropriatie van meer algemene Italische vormen. De cippi in en rond Rome waren doorgaans in
wit marmer en hadden bloemenmotieven (vaak laurier) met een frame bestaande uit plantenslingers180.
Vegetatieve elementen kwamen ook in Clusium voor, maar werden gecombineerd met typische dieren
en men gebruikte dan een materiaal dat diep in de traditie was geworteld: travertijn. Het is mogelijk dat
men ook nog andere materialen hiervoor gebruikte, maar hier is eveneens erg weinig over geweten.
De zeer beperkte kennis van deze minder typisch Etruskische monumenten – ook de marmeren
assenkisten en stèles – is waarschijnlijk te wijten aan drie redenen. Ten eerste is er dus de slechtere
bewaring eenmaal monumenten buiten het graf gingen voorkomen, wat doorgaans ook voor cippi geldt.
Hierdoor is er gewoon minder materiaal om te analyseren, terwijl er enorm veel assenkisten met klinedeksels waren in Clusium. Daarnaast zijn deze meer recente monumenten ook minder ‘spectaculair’ dan
de kline-deksels, waardoor velen zich er niet tot aangetrokken voelen. De disproportionele aandacht
voor uitzonderlijke en niet-representatieve objecten is een terugkerend probleem binnen de etruscologie.
Ten slotte lijkt dit gebrek aan aandacht ook een gevolg te zijn van de vermelde notie dat de Etruskische
cultuur uitstierf met de verovering door Rome en zeker na de municipalisatie. Impliciet neemt men nog
vaak aan dat men dan toch compleet Romeinse vormen overnam; dus als men de materiële cultuur van
Rome bestudeert, dan weet men ook wel wat er elders in Italië gebeurde. Tegenwoordig stapt men nu af
van deze opvatting en doorheen dit onderzoek is het al duidelijk geworden dat deze oude opvatting
inderdaad veel te simplistisch is. In het volgende hoofdstuk zal dit probleem – van een gebrek aan
aandacht voor de lokale vormen in de Keizertijd – terugkeren. Er is hoe dan ook nog veel werk te doen
als op het op dit soort funeraire monumenten aankomt.
178
Bianchi Bandinelli, 1925, 480-481.
Hadas-Lebel, 2004, 385.
180
Toynbee, 1996, 266.
179
247
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
5.2.5 Besluit
Dit sluit het typologische overzicht van de funeraire containers af voor Clusium. In het algemeen lijkt
er dus een evolutie te zijn geweest die ging van rijkere objecten naar meer eenvoudige en goedkope,
terwijl er tegelijkertijd eerst een enorme kwantitatieve toename was, gevolgd door een sterke daling.
Enkele tombes kunnen hiervoor een illustratie bieden. De reeds vermelde Tomba dei Cumni toont aan
hoe de eerste generatie startte met assenkisten van alabaster, waarna men vervolgens overschakelde op
assenkisten van travertijn om uiteindelijk die van terracotta te gebruiken. De stichter van het graf heeft
een sarcofaag, iets wat we vaker zien terugkomen in Clusium (zie infra). Het valt ook op hoe men relatief
gezien enorm veel assenkisten van terracotta heeft in dit graf: tien stuks tegenover vier assenkisten van
alabaster en vier van travertijn. Niet alleen de kwalitatieve, maar ook de kwantitatieve evolutie wordt
duidelijk. De zeldzaamheid van assenkisten met kline-deksels van travertijn komt hier tot uiting: van de
vier assenkisten van travertijn heeft geen enkele een kline-deksel181. Er zijn nog tombes die ditzelfde
patroon volgen, zoals dat van de Cumere-tak van de bekende Sentinate/Seiante182 die ook tegels
gebruikten om hun epitaaf op te laten tekenen (wat meteen ook aantoont dat zelfs de absolute elite
inderdaad de goedkopere vormen overnam) en de tombe van de Remzna183, die in de laatste generatie
ook drie cippi gebruikten. De tombe in de necropolis van Le Palazze met één assenkist van travertijn en
drie van terracotta en tien ollae (vijf gewone en vijf a campana) is reeds vermeld en toont aan hoe men
in veel gevallen perfect bereid was om zelfs de goedkoopste containers te combineren met meer artistiek
hoogstaande soorten. Het is hierbij van belang dat de vijf ollae a campana in de hoofdkamer werden
geplaatst, wat doorgaans de meest prestigieuze plaats was van het graf (zie infra)184.
Er waren echter ook veel families die dit patroon niet volgden. Dit was uiteraard het geval voor families
die maar vanaf de 2de eeuw v.Chr. zich een tombe konden veroorloven en dit slechts konden door de
goedkopere funeraire containers en tombes (zie infra). De vermelde dromosgraven van San Casciano
dei Bagni zijn hier een voorbeeld van. Deze bevatten enkel assenkisten van terracotta en verschillende
soorten ollae. Er zijn ook elitaire families die een geheel eigen patroon volgden, mogelijk omdat hun
tombes maar voor enkele decennia in gebruik waren, maar misschien ook omdat er een soort traditie
was binnen de familie wat de funeraire containers betreft. Zo zien we in de Tomba del Granduca185 acht
containers, die allemaal assenkisten van travertijn zijn. Drie hiervan hebben een kline-deksel. Een kleine
tombe bij Martinella186 heeft slechts vier containers. Hierbij gaat het om één assenkist en drie sarcofagen
van alabaster. De nissen van dit graf zijn leeg, wat er mogelijk op wijst dat men door economische of
politieke redenen er niet meer in slaagde om deze tombe verder aan te vullen. De tombe van de
Umrana187 ten slotte bevat vijf assenkisten van alabaster en twee van travertijn en daarnaast nog één
sarcofaag van travertijn. Er zijn dus veel uitzonderingen op het algemene patroon, maar de meeste
hiervan lijken veroorzaakt te zijn door tombes die volzet raakten in de vroege 2de eeuw v.Chr.
Wanneer men een tombe had die gedurende de 3de en de volle 2de eeuw v.Chr. werd gebruikt, dan werd
het algemene patroon doorgaans gerespecteerd, op enkele uitzonderingen bij de oude elite na. Men vond
het dus blijkbaar niet problematisch om verschillende soorten containers binnen hetzelfde graf te
gebruiken en blijkbaar was dit niet oneervol voor de overledenen met containers die op economisch vlak
minder waard waren. In het volgende hoofdstuk zal er meer gezegd worden over de plaatsing van
containers binnen tombes. De betekenis achter de evolutie in de gebruikte containers zal op het einde
van dit hoofdstuk nog uitgebreid geanalyseerd worden, maar het is belangrijk om hier al te benadrukken
dat meer luxueuze containers steeds voorkwamen, of het nu om materialen zoals marmer of travertijn
181
Benelli, 2009a, 138-139.
Ibidem, 149.
183
Ibidem, 150.
184
Minetti & Paolucci, 2000, 216.
185
Benelli, 2009a, 147.
186
Ibidem, 140.
187
Ibidem, 143.
182
248
IV. De funeraire containers van Clusium
gaat of het sarcofagen betreft. De sterke toename van het aantal containers had uiteraard ook sociale
gevolgen omdat veel meer mensen nu de kans kregen om zich te tonen, maar men mag niet vergeten dat
deze toename juist door sociale factoren kan veroorzaakt zijn. Het economische verhaal – de monetaire
waarde van deze objecten – is cruciaal in dit hele verhaal, maar de sociale en ideologische waarde is dat
evenzeer. Dit zit immers inherent vervat in het funeraire, waarvan het rituele karakter nooit los te maken
valt van de rest. Deze waarden kunnen een cruciale rol spelen, bijvoorbeeld in de verklaring voor de
afname van het aantal containers in de 1ste eeuw v.Chr. Het is dit sociale en ideologische aspect dat
verder zal verkend worden bij de bespreking van de dekselfiguren en de motieven op de assenkisten.
Over de overgang naar wat men doorgaans als ‘meer Romeinse’ vormen bestempelt, kan men stellen
dat deze monumenten vooral ‘meer Italisch’ waren. Deze vormen kwamen overal in de brede regio voor
en hadden vaak ook in Clusium wortels in de traditie. Dit was zeker zo bij de ollae aangezien men al
sinds de vroegste Etruskische periode al ceramische vaten gebruikte als urnen (zie supra). Ook de
marmeren assenkisten hebben overduidelijk precedenten in Clusium en de funeraire cippi waren
allesbehalve nieuw in de 1ste eeuw v.Chr. De funeraire altaren en stèles waren dat enigszins wel, maar
hiervan zijn er dan ook niet zoveel gevonden in Clusium. Men lijkt in het algemeen dus voor die vormen
te hebben gekozen die goed pasten bij de traditie en een vlotte overgang mogelijk maakten. Van een
echt statement bij het gebruiken van deze monumenten lijkt er dus geen sprake te zijn. Schijnbaar kende
men deze vormen geen duidelijk Romeinse waarde toe. Dit uitte zich ook in het feit dat de meesten al
voordat men deze monumenten overnam, al het Latijn hadden overgenomen. Omgekeerd waren er
enkele leden van de elite die wel een marmeren assenkist hadden, maar nog het Etruskisch gebruikten.
Inscripties en funeraire containers maakten dus geen deel uit van een vast cultureel pakket dat men moest
overnemen om ‘Romeins’ te worden, zoals Woolf dat stelde188. Het overnemen van het Latijn betekende
dus zeker niet dat men nu ook Romeinse funeraire containers moest overnemen en meer dan
waarschijnlijk zag men de hier vermelde containers niet eens als typisch ‘Romeins’, aangezien ze vooral
Italisch waren. Het feit dat ze toch heel sterk werden gebruikt door Romeinen, vormde blijkbaar geen
probleem om overgenomen te worden in Clusium en dit kwam mogelijk door de geleidelijke
transformatie van de habitus, waardoor het ‘Romeinse’ aspect doordrong in de identiteit en de
handelingen. Mogelijk speelde het latinisatieproces hierin een cruciale rol. Hierdoor zorgde deze
overname niet voor een identiteitsconflict, ook al ging men nu zichzelf of een familielid ermee
representeren. Het proces van ‘sterke romanisatie’ was dus volop aan de gang in de 1ste eeuw v.Chr. en
n.Chr. Dit zorgde ervoor dat zaken met een enigszins Romeins karakter vlot konden geïnterioriseerd
worden, zonder dat dit vreemd of absurd aanvoelde.
5.3 Betekenis van de dekselfiguren
Doorheen dit hoofdstuk is er al veel gesproken over de assenkisten met kline-deksels en hoe de figuren
op deze deksels banketgangers afbeelden. Op deze manier werden de overledenen voorgesteld in de
omgeving van feesten en rijkelijke maaltijden en natuurlijk ook het funeraire banket zelf. Deze
assenkisten waren dus zeker niet de enige funeraire containers in Clusium tijdens de hellenistische
periode, maar ze waren wel de meest voorkomende en werden ook gezien als typisch Etruskisch. In het
kader van romanisatie en de daling van de funeraire luxe is het daarom nuttig om de symboliek van deze
deksels van dichterbij te bekijken. We kunnen het belang van het verdwijnen van deze deksels pas goed
inschatten als we eerst weten wat ze precies betekenden en hoe ze geëvolueerd zijn. Hierbij is het ook
noodzakelijk om de voorgeschiedenis van het banket in Etruria en Clusium te bekijken.
188
Woolf, 1998, 13-14.
249
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Banketten waren een vast fenomeen onder de aristocratie van Etruria sinds de 7de eeuw v.Chr., toen men
dit fenomeen overnam uit het oosten. Ze werden echter in geheel Italië gehouden en werden een typisch
aristocratische activiteit die de waarden van deze groep en hun steden ging uitdrukken. In tegenstelling
tot in Griekenland en Rome, mochten Etruskische vrouwen wel aanwezig zijn bij banketten, wat
aanleiding heeft gegeven tot de hypothese dat Etruskische vrouwen meer rechten hadden. Het zorgde
ook voor een veroordeling van deze vrouwen door Griekse en Romeinse auteurs (zie supra)189. In de
vroege 6de eeuw v.Chr. kwam dan het type banket op waarbij men ging aanliggen, net zoals de houding
die we in de kline-deksels zien. Deze banketten waren een soort sociale ceremonie, die de sociale
hiërarchie moest versterken via vertoon van luxe en consumptie. De funeraire standbeelden van de
klassieke periode die verwezen naar banketten dienden dus om de status te versterken en werden enkel
door de elite gebruikt. Op het einde van deze eeuw werd het aanliggende banket een erg populair thema
in de private funeraire kunst in Etruria en banketscènes kwamen bijna exclusief voor in een funeraire
context. Mannen en vrouwen lagen hierbij naast elkaar en lijken vrij gelijk te zijn geweest qua sociale
status. Daarnaast zijn er ook zichtbare tekenen van affectie, wat blijkbaar belangrijk was voor Etrusken
in die periode. Banketscènes kwamen vooral voor in muurschilderingen in tombes en verdwenen in de
klassieke periode eerst op urnen, om dan in de hellenistische periode weer op te komen als decoratief
element.
Zoals gezegd hield men in Etruria mogelijk ook funeraire banketten, die dan plaats vonden na de sluiting
van het graf. Dit kon nadien nog op geregelde tijdstippen opnieuw gebeuren waarbij men eten en drinken
gaf aan de overledenen. Het is dan ook waarschijnlijk omwille van deze reden dat er zoveel vaten van
aardewerk werden meegegeven als grafgiften. Dit element van het offeren van voedsel aan de
overledenen was allesbehalve vreemd binnen Italië en werd ook beoefend door de Romeinen. Het
houden van een funerair banket was echter vrij uniek190. Er is evenwel geen expliciet bewijs voor deze
speciale banketten. Er is maar één literaire bron die duidelijk spreekt over de Etruskische banketten.
Diodorus Siculus191 stelt dat de Etrusken tweemaal per dag een banket hielden en dat dit obsceen was in
vergelijking met het enkele dagelijkse banket van de Romeinen. Het is echter goed mogelijk dat hij zich
hier baseerde op oudere auteurs en dat zijn statement de situatie van de 1ste eeuw v.Chr. niet weergeeft.
Daarnaast zijn er natuurlijk de vele stereotyperingen jegens Etrusken die reeds vermeld zijn en die
konden meespelen in deze beschrijving. Het lijkt er echter op dat banketten een belangrijk deel
uitmaakten van de Etruskische cultuur, maar ook van de Romeinse.
De beste bewijzen voor de funeraire banketten zijn waarschijnlijk de schilderingen – vermoedelijk van
dit type banketten – en de assenkisten met kline-deksels. Zo is er een schildering van een banket op een
funerair bed in Tarquinii. Alle familie en vrienden zijn hierbij aanwezig en men is verzameld in een
soort paviljoen, voorzien van banketbedden. Het middelste bed is hoger en niet bezet. Alles is gericht
op dit bed en het is het centrum van de funeraire spelen. Dit bed behoorde waarschijnlijk toe aan de
overledene en twee gekroonde kegels die erop lagen symboliseerden deze persoon. Hij zat het banket
voor en was dus het centrum van de aandacht. We zien ongeveer hetzelfde tafereel op een
muurschildering van “De tombe van de aap”, in Clusium in de 5de eeuw v.Chr.192. Het is uiteraard niet
zeker in welke mate deze afbeeldingen effectief beantwoorden aan de realiteit, maar wanneer we de
assenkisten met kline-deksels bekijken, lijken deze funeraire banketten toch echt bestaan te hebben. De
overledenen op deze urnen lijken inderdaad deel te nemen aan hun eigen banket en lijken rechtstreeks
te verwijzen naar een praktijk van funeraire banketten.
189
Caccioli, 1999, 2-4.
Ibidem, 168-171.
191
Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, 5.40.
192
Jannot, 1987, 285-286.
190
250
IV. De funeraire containers van Clusium
Interieur van “De tombe van de aap” in Clusium. Deze muurschildering beeldt vermoedelijk festiviteiten in de
context van een begrafenis af (Coarelli, 1975, 191).
Banketscène uit de “Tombe van de luipaarden” in Tarquinii (Coarelli, 1975, 191).
251
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
De vraag is nu wat dit betekent voor de visie op de dood en de overledenen. Doorheen de eeuwen werd
het thema van het banket op verschillende wijzen gebruikt in de funeraire kunst van Etruria.
Aanvankelijk was dit element onderdeel van een revitaliserende rite. Men voelde de nood om
overledenen te visualiseren en te reïntegreren in de gemeenschap der levenden van Clusium. Door
middel van deze funeraire banketten werden de doden dus weer onder de levenden gebracht. Geleidelijk
aan veranderde de functie van deze banketten. Dit kwam door een instroom van Griekse ideeën over een
hiernamaals en het leven na de dood. Hierdoor ging de aanwezigheid van overledenen bij banketten niet
langer over reïntegratie, maar over het voortleven van de ziel. Vanaf het midden van de 4de eeuw v.Chr.
– kort voordat de kline-deksels worden geïntroduceerd – ging het om een banket van schaduwen. De
afbeeldingen van overledenen werden nu serieuzer en meer pathetisch. Het waren niet langer de
familieleden die de overledene vergezelden, maar de begeleiders van het hiernamaals zoals demonen.
Dit banket was echter waarschijnlijk geen uiting van een soort aristocratisch tijdverdrijf en een
voortzetten hiervan in het hiernamaals; het was juist een teken van de relatie tussen het banket van de
overlevenden en de wereld van de doden. De overledenen die op de deksels van urnen en sarcofagen
waren afgebeeld, behoorden tot de wereld der schaduwen193. Deze figuren waren abstracties van de
overledenen en hun zielen: het ging zoals gezegd doorgaans niet om portretten van de overledenen, maar
om hellenistische archetypes die mogelijk min of meer op de overledene leken. Men had dus blijkbaar
niet de bedoeling om de overledene zo realistisch mogelijk af te beelden. Het was waarschijnlijk vooral
de bedoeling om te verwijzen naar het leven na de dood in Clusium194.
Het is dus met deze symboliek dat de kline-deksels werden geïntroduceerd in Clusium. We hebben
echter gezien dat er redelijk wat ontwikkeling was binnen deze deksels, niet alleen qua materiaal, maar
ook qua vorm en decoratie. De vraag is uiteraard wat dit betekent voor de symboliek van deze urnen.
Het lijkt erop dat de verwijzingen naar het banket steeds minder uitgesproken werden doorheen de 2 de
en 1ste eeuw v.Chr. De dekselfiguren startten in de 3de eeuw v.Chr. als duidelijk uitgesproken
banketgangers. De mannen waren halfnaakt en werden geheroïseerd. Ze hadden meestal ook een patera
bij. De vrouwen werden vooral afgebeeld als volgzame echtgenotes, een boodschap die enkel werd
versterkt in de 2de eeuw v.Chr., maar ook hier lijken ze duidelijk aan een banket deel te nemen, vooral
door hun aanliggende houding195. Vanaf de 2de eeuw v.Chr. kwam hier geleidelijk aan verandering in.
Eerst maakte men de overstap naar aangeklede mannen en gesluierde vrouwen, die nu steviger in hun
mantel waren gewikkeld, wat eveneens een verwijzing was naar het huwelijk. Vervolgens werden beide
geslachten nog meer bedekt met kleren en werden hun lichamen minder uitgesproken vormgegeven. De
meeste attributen verdwenen ook en zij die verwezen naar banketten, zoals de patera bij de mannen of
de granaatappel bij de vrouwen196, werden vervangen door meer algemene attributen. Daarna gingen de
dekselfiguren plat op hun zijde liggen, waardoor de bankethouding voor een groot deel verdween. Ten
slotte ging men slapende, anonieme figuren maken, die misschien nog wel op een banketbed lagen, maar
alleszins niet deel leken te nemen aan het banket197.
Rond 100 v.Chr. lijkt enige directe verwijzing naar het banket, funerair of gewoon, dus verdwenen te
zijn. Daarna gingen aniconische urnen domineren, die door hun gebrek aan dekselfiguur en uitvoerige
versiering zeker geen link vertoonden met deze praktijk. Deze evolutie is op zich niet zo uitzonderlijk:
het element van het banket verdween eerder al uit de funeraire cultuur van Clusium en culturen
evolueren nu eenmaal. Het lijkt dus vooral te gaan om een zoveelste verschuiving binnen de funeraire
cultuur over een langere termijn, maar dit wil niet zeggen dat de specifieke redenen hiervoor niet
interessant kunnen zijn. Dit is eens te meer het geval door de timing ervan: juist in die periode die
doorgaans gestereotypeerd wordt als die van romanisatie in de klassieke zin van het woord. In dit opzicht
193
Ibidem, 285-287.
Briguet, 2002, 29.
195
Caccioli, 1999, 173.
196
Granaatappels waren een typisch vrouwelijk attribuut bij de banketten in de context van Dionysus.
197
Sclafani, 2010b, 151-152.
194
252
IV. De funeraire containers van Clusium
is het belangrijk om te kijken naar de aard van deze verandering en wat de mogelijke redenen hiervoor
zijn. Gekoppeld aan de daling in de funeraire luxe in Clusium en het proces van romanisatie, kan dit
mogelijk toch een groter belang hebben. Een dieper onderzoek van de evolutie binnen geheel NoordEtruria is hierbij uiteraard nodig.
In het algemeen lijkt de evolutie duidelijk: het expliciete thema van het banket verdween en de figuren
werden steeds meer ingetogen en beheerst. Dit uitte zich in figuren die meer aangekleed zijn en
platliggen, maar daardoor ook makkelijker waren om te maken en dus goedkoper. Er moeten immers
minder details worden verwerkt in deze sobere figuren en door hun platter profiel zijn ze makkelijker
met mallen te maken. De overgang naar deze figuren waarbij het banketthema begon te verdwijnen, in
het begin van de 2de eeuw v.Chr., loopt dan ook parallel met de introductie van de massageproduceerde
assenkisten van terracotta en het verdwijnen van die van alabaster. Alvorens hier verder op in te gaan,
zullen we kijken naar de meest gangbare verklaringen voor deze evolutie in de dekselfiguren.
De overgang naar mannelijke dekselfiguren die volledig aangekleed waren en vrouwelijke die steeds
gesluierd waren, vond ongeveer rond 190-180 v.Chr. plaats198. Daarom werd dit traditioneel toegekend
aan Romeinse invloed, en wel in de vorm van het reeds vermelde senatus consultum de Bacchanalibus
van 186 v.Chr. Voor Caccioli is dit absoluut de reden voor deze verandering. Het Romeinse verbod op
de mysteriecultus van Dionysus en de aanverwante nachtelijke feesten zorgde er dan voor dat ook de
banketten die overdag werden gehouden, niet langer tolerabel waren. Om in overeenstemming te blijven
met de Romeinse waarden en het gedrag dat de Romeinen verwachtten van hun socii, ging men dit
thema van het banket verlaten. De figuren werden meer aangekleed en zo zediger. Attributen die
geassocieerd werden met deze mysteriecultus, zoals de patera en de granaatappel, werden verlaten en
vervangen door andere, meer neutrale attributen199. Sclafani vermeldt eveneens dit politieke besluit van
Rome als een mogelijke oorzaak van deze verandering in de dekselfiguren200.
Er zijn echter heel wat problemen met deze hypothese en mijns inziens is het enige argument dat in het
voordeel ervan spreekt, de timing. Ten eerste is er de kwestie van de werkelijke impact van dit senatus
consultum. Zoals gezegd heeft de Cazanove voorgesteld dat dit verbod enkel geldig was in de gebieden
die bij de ager romanus hoorden en waarschijnlijk dan nog alleen die in Zuid-Italië (zie supra)201. Het
is dus mogelijk dat dit verbod zelfs niet van kracht was in Etruria, laat staan Clusium. Maar er is een
meer fundamenteel probleem: deze hypothese gaat ofwel uit van een Romeins beleid dat geforceerd
werd opgelegd en gecontroleerd door Rome, ofwel van een zeer sterke neiging tot self-Romanization in
Clusium. Beide aannames zijn al meermaals weerlegd in dit onderzoek, zeker voor een periode zo vroeg
als het begin van de 2de eeuw v.Chr. Het lijkt erg onwaarschijnlijk dat Rome zo begaan was met wat
haar bondgenoten deden, dat ze zelfs actief ging controleren hoe haar socii hun urnen maakte. Ik
betwijfel ten sterkste dat Rome hiervoor de interesse en – wat relevanter is – de mankracht had. Het lijkt
eveneens onwaarschijnlijk dat de inwoners van Clusium, niet enkel de elite zoals men vaak stelt, zich
zo Romeins wilden gedragen dat ze nu hun funeraire traditie omgooiden, maar ditzelfde gedrag op geen
enkel ander vlak lieten zien tot ongeveer honderd jaar later wanneer de eerste Latijnse inscripties
geleidelijk aan verschenen. Het is ook net de elite die het langst de traditionele gebruiken in acht nam,
ook op het vlak van de funeraire containers. Een dergelijke nood om ‘Romeins’ te zijn, is echter
noodzakelijk bij deze hypothese, want de aanname van deze meer sobere waarden zou dan van een diepe
interiorisatie van al wat Romeins is getuigen. Gezien de populariteit van deze mysteriecultus in Rome,
zou men dan in zekere zin geambieerd hebben om Romeinser te zijn dan de Romeinen. Een dergelijk
verlangen lijkt echter totaal niet aanwezig te zijn geweest in Clusium op dat moment en kan dus niet
aangevoerd worden als argument.
198
Sclafani, 2010b, 167.
Caccioli, 1999, 174-175.
200
Sclafani, 2010b, 15.
201
de Cazanove, 2000, 74.
199
253
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
De timing van deze verandering is ook problematisch als we dit meer in detail bekijken. Het Romeinse
verbod op de mysteriecultus van Dionysus was immers geen geleidelijke evolutie die eveneens een
geleidelijke evolutie in de assenkisten zou moeten veroorzaken. Het ging hier om een politieke
gebeurtenis die plots en dichtbij Clusium gebeurde en dit zou tot een plotse verandering moeten geleid
hebben. Men verliet het thema van de banketten echter niet compleet in de jaren na dit verbod: er werd
net een trage ontwikkeling op gang gebracht waarbij het minstens vijftig jaar zou duren vooraleer er
niets meer te bespeuren viel van deze banketten in de dekselfiguren. Daarna bleven de funeraire
containers in Clusium gewoon verder evolueren en het was dus niet zo dat men vlug de assenkisten
aanpaste om vervolgens met dit type te blijven verderwerken. Het lijkt ook vreemd dat het element van
het banket in de loop van de 2de eeuw v.Chr. wel verdween in Clusium, maar niet in Volaterrae. Caccioli
stelt dat dit te wijten is aan de grotere mate van isolatie van Volaterrae waardoor de Romeinse controle
er niet doordrong202. Dit lijkt te bevestigen dat deze veranderingen niet plaatsvonden door een opgelegd
Romeins beleid. Als Rome al tegengehouden werd door de Etruskische wegen – want Volaterrae lag
niet aan een via publica (zie supra) – dan kon haar controle niet zo doeltreffend zijn geweest. We kunnen
ons ook afvragen waar het statement van Diodorus Siculus over de vele Etruskische banketten vandaan
komt als men dit al meer dan honderd jaar voordien compleet had afgezworen. Daarnaast blijkt uit
diezelfde passage dat de Romeinen ook regelmatig een banket hielden: dit was dus helemaal niet zo onRomeins. Dit lijkt erop te wijzen dat een soort self-Romanization ook uitgesloten is.
De traditionele verklaring voor deze verandering in de dekselfiguren lijkt dus niet te volstaan. Ze is
bovendien ook blind voor de langetermijnontwikkeling. Voor 186 v.Chr. was er al een tendens ingezet
waarbij de assenkisten van alabaster en de sarcofagen zeldzamer werden; dus een vermindering van
uitbundige funeraire monumenten met een banketthema was niet nieuw. Na het verwijderen – volgens
een bewust plan of niet – van de banketelementen uit de dekselfiguren, stopte de evolutie hierbinnen
niet. We kregen dan nog de figuren die op de rug liggen en lijken te slapen. Uiteindelijk verdwenen deze
assenkisten met dekselfiguren zelfs helemaal. Hoe valt dit dan te verklaren? Deze slapende figuren
konden toch onmogelijk in strijd zijn met het verbod op de mysteriecultus van Dionysus, als dat al van
kracht was in Clusium? Dit kon toch onmogelijk nog effecten hebben honderd jaar later? Er lijkt op zijn
minst nog een andere factor te hebben meegespeeld. Het lijkt mij trouwens problematisch om deze
thematiek van de banketten rechtstreeks te verbinden met de mysteriecultus van Dionysus. Het is
waarschijnlijk zo dat deze mysteriecultus beoefend werd in Etruria203, maar zoals we gezien hebben was
dit zeker niet de enige context waarin men banketten hield. Dit was een vast deel van de elite-cultuur,
net zoals dit in Rome het geval was. Het is dus zeker niet zo dat banketten automatisch verwijzen naar
de mysteriecultus van Dionysus. Sclafani bepaalde zelfs dat er maar een tiental assenkisten van
terracotta duidelijk dionysisch van thematiek waren. Dit waren dus zeldzame stukken, die steeds op
vraag werden gemaakt. Ze werden bovendien niet uitsluitend voor 186 v.Chr. gemaakt 204. Het lijkt mij
dus niet gerechtvaardigd om in deze dekselfiguren de ontwikkeling van deze mysteriecultus af te lezen.
Stevens stelde een tweede verklaring voor: zij stelde dat een economische recessie, mogelijk in de
nasleep van de Tweede Punische Oorlog, mee aan de basis lag van deze evolutie205. Dit lijkt echter niet
zo waarschijnlijk. Er is reeds uiteengezet dat Clusium vrij bloeiend lijkt te zijn in de hellenistische
periode en schijnbaar goed herstelde van de oorlog. Daarnaast bleef men funeraire containers van hoge
economische waarde gebruiken, maar er kwamen gewoon enorm veel goedkope varianten bij, waardoor
de dure veel geringer lijken. Het is uiteraard wel zo dat enkele dure vormen, zoals de assenkisten van
alabaster en die met kline-deksel van travertijn, samen met de meeste sarcofagen, verdwenen in de eerste
helft van de 2de eeuw v.Chr. Belangrijk is echter dat ze ook niet terugkwamen. Daarnaast lijkt deze
verklaring in strijd te zijn met de enorme toename van het aantal urnen tijdens de 2 de eeuw v.Chr. Het
202
Caccioli, 1999, 175.
de Grummond, 2006, 113-115.
204
Sclafani, 2010b, 162-163.
205
Stevens, 2001, 104.
203
254
IV. De funeraire containers van Clusium
lijkt dus om meer te gaan dan gewoon het onvermogen – in de economische zin dan – om rijkelijk
bewerkte kline-deksels nog langer te kopen. Men stapte gewoon over op nieuwe vormen en ging zich
anders uitdrukken. Gezien de economische omstandigheden van de 2de en 1ste eeuw v.Chr. voor Clusium,
die waarschijnlijk gunstig waren, lijkt deze evolutie in de dekselfiguren – en bij uitbreiding de funeraire
containers in het algemeen – niet te wijten te zijn aan economische veranderingen.
De meest gangbare verklaring voor de verandering van de dekselfiguren en de evolutie van de funeraire
containers in het algemeen, is het bestaan van sumptuaire wetten. Naar analogie met Rome worden deze
bepalingen die poogden luxe te beteugelen ook voorgesteld voor Clusium. Zowel Benelli206,
Berrendonner207, Minetti & Paolucci208, Salvadori209 als Sclafani210 stellen dergelijke wetten voor als
verklaring voor deze ontwikkeling in de funeraire cultuur. We weten dat deze wetten bestonden in
Rome211, maar voor Etruria is er geen enkel bewijs dat ze echt bestaan hebben. Bovendien
veronderstellen deze auteurs hier een speciaal soort sumptuaire wetten, aangezien de meeste het
funeraire niet reguleerden en doorgaans ook geen bepaalde keuze limiteerden; doorgaans ging het louter
om een maximumprijs212. Men kan zich dan de vraag stellen waarom dergelijke wetten werden
uitgevaardigd en waarom men in Clusium de nood voelde om luxe binnen de funeraire sfeer – en
mogelijk ook erbuiten – te beperken. En misschien belangrijker: waarom men zich ook aan dergelijke
bepalingen zou gehouden hebben. Zoals we nog zullen zien, is dit immers niet zo vanzelfsprekend.
Volgens deze auteurs was dit omdat men excessieve luxe wilde voorkomen en er zo voor wilde zorgen
dat er geen overdadige competitiedrang was onder de elites. Uit de desbetreffende passages van deze
auteurs lijkt het er echter vooral op dat men deze verklaring aanbiedt als een soort laatste redmiddel,
omdat alle andere verklaringen lijken te falen. Een sterke argumentatie voor deze sumptuaire wetten is
er dus niet. Of dergelijke wetten inderdaad mogelijk zijn, zal nog moeten blijken uit de rest van dit
hoofdstuk én dit onderzoek, want dit zou uiteraard consequenties hebben voor de funeraire cultuur in
haar geheel. Er zal hier dan ook nog niet te diep worden ingegaan op deze hypothese, maar het is hier
vooral de bedoeling om mogelijke denkpistes voor te stellen die doorheen dit onderzoek kunnen gebruikt
worden.
Er is hier eerder al voorgesteld dat men ook naar het productieproces moet kijken. Het is in principe
mogelijk dat het vakmanschap dat vereist was om deze assenkisten met kline-deksels met de hand te
maken, gewoon verloren ging in het begin van de 3de eeuw v.Chr. Mogelijk bleek deze sector ook niet
meer rendabel eenmaal de goedkopere massaproductie in terracotta werd gelanceerd. Het is namelijk
merkwaardig dat het kline-deksel gedurende de hele 2de eeuw v.Chr. in gebruik bleef, zij het alleen in
terracotta. Waarom gebruikte men het niet meer bij assenkisten van travertijn? Blijkbaar was het niet
ongepast om dergelijke deksels te gebruiken: de honderden voorbeelden van terracotta bewijzen dit. De
simpelere vormen die in travertijn bleven voortbestaan, samen met de sarcofagen van terracotta die
aniconisch waren en niet met mallen konden gemaakt worden, doen mogelijk vermoeden dat het gewoon
aan de nodige vaardigheden ontbrak om dergelijk handwerk nog goed uit te voeren. Aangezien er
waarschijnlijk maar enkele workshops waren en misschien zelfs maar één voor de assenkisten van
alabaster (zie infra), is het mogelijk dat wanneer deze weinige vakmannen stierven, hun kennis ook
verdween. Ik heb hier echter al eerder gesteld dat deze hypothese niet zo waarschijnlijk is. De vereiste
vaardigheden waren waarschijnlijk niet zo hoogstaand en als het dan al puur aan deze kennis lag,
waarom ging het kline-model vervolgens ook in de massageproduceerde assenkisten verloren? Het lijkt
bovendien vreemd dat als er nog een publiek was voor assenkisten van alabaster en travertijn met klinedeksels en als deze kennis inderdaad verdween, dat men dan gewoon geen dergelijke urnen importeerde.
206
Benelli, 2001a, 254.
Berrendonner, 2004-2007, 72.
208
Minetti & Paolucci, 2000, 213-215.
209
Salvadori, 2014, 64.
210
Sclafani, 2010b, 152.
211
Deze wetten en de effecten ervan worden het beste uitgewerkt door Engels (1998).
212
Ibidem, 162-164.
207
255
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Zeker gezien de goede verbindingen met Volaterrae, waar deze types nog voorkwamen tot in het prille
Principaat, zou dit bijzonder merkwaardig zijn. Mijns inziens is het zo dat het veel waarschijnlijker is
dat de vraag naar deze producten gewoon veranderde en dat de productie zich hieraan aanpaste. De
louter ‘technische’ verklaring lijkt dus niet te kloppen.
Het is evenmin verstandig om het inherent rituele en ideologische karakter van het funeraire over het
hoofd te zien. Wij hebben misschien wel zicht op de economische waarde van funeraire containers, maar
de ideologische waarde is veel moeilijker te doorgronden. We moeten ook rekening houden met het
verschil in boodschap dat de veranderde dekselfiguren mogelijk uitzenden. Hoewel dit uiterst moeilijk
te reconstrueren is, lijkt het erop dat de evolutie naar slapende en anonieme dekselfiguren en het
uiteindelijke verdwijnen hiervan, eerder getuigt van een minder actieve betrokkenheid bij het funeraire.
Men voelde zich mogelijk minder via specifieke handelingen verbonden met de overledene en het is
zeker mogelijk dat funeraire banketten nu effectief verdwenen en dat de veranderde dekselfiguren
hiervan een reflectie zijn. Dit is uiteraard slechts een hypothese, maar het zou betekenen dat het funeraire
aan belang inboette als sociale praktijk en dat men hier minder aandacht en moeite aan ging besteden,
wat lijkt bevestigd te worden door de dalende economische waarde van de containers. Dit kon
veroorzaakt worden door sumptuaire wetten die de sociale competitie beteugelden, waardoor het
funeraire niet langer interessant werd als middel om zich te onderscheiden. Maar andere, sociale
oorzaken zijn evenzeer mogelijk. Zo voelde men misschien de nood om meer in te zetten op immateriële
symboliek en sereniteit, en minder op uiterlijk vertoon op het funeraire vlak. Dit zijn allemaal voorlopig
slechts aangereikte hypotheses, die doorheen dit onderzoek verder zullen bekeken worden eenmaal we
meer zicht hebben op de funeraire cultuur in haar geheel.
In het kader van de studie van dekselfiguren, is het hier interessant om even stil te staan bij de assenkisten
die een echtpaar als dekselfiguur hadden. Deze monumenten hadden dus twee personen op het deksel
waarbij het duidelijk om een getrouwd koppel ging. In de periode van circa 520 tot circa 50 v.Chr. zijn
er slechts veertig van deze urnen gekend213; ze waren dus bovenal zeldzaam. Het betrof telkens
uitzonderingen op de gewone urnen die speciaal op vraag werden gemaakt. In Clusium kwamen deze
assenkisten vooral in de 6de tot de 4de eeuw v.Chr. voor214. Hierdoor zijn ze niet zo cruciaal voor dit
onderzoek, maar ze maakten toch een interessant deel uit van de voorgeschiedenis van onze funeraire
containers. Op het einde van de 6de eeuw v.Chr. werden de eerste vormen van deze containers met
echtparen als dekselfiguren geïntroduceerd, onder andere in Clusium. Hierbij ging het om assenkisten
en sarcofagen van terracotta met echtparen die aanlagen aan een banket. Ze hadden een typische
glimlach op het gezicht en een sarcofaag van Caere is hiervoor bekend. Dichter bij Clusium kennen we
van Asciano ook enkele voorbeelden. In de 5de en 4de eeuw v.Chr. was er een tendens om zich aan te
passen aan de Griekse gewoontes. Vrouwen lagen nu niet meer naast de man, maar zaten aan het
voeteinde van de kline van de man. In de ager clusinus beeldde men deze vrouwen af met vleugels, wat
een geheel eigen gebruik was215.
213
Sclafani geeft hiervan een uiterst nuttige catalogus: Sclafani, 2010a, 123-130.
Ibidem, 125.
215
Nielsen, 2006, 79-82.
214
256
IV. De funeraire containers van Clusium
Koppelsarcofaag van terracotta uit Caere (ca. 520-500 v.Chr.). Dit is het zogenaamde “Ruspoli-koppel” (Nielsen,
2006, 81).
Late koppelurne uit Clusium. Deze assenkist is gemaakt van alabaster en valt rond 300 v.Chr. te dateren (Nielsen,
2006, 87).
257
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
We hebben gezien dat vrouwelijke dekselfiguren in de 2de eeuw v.Chr. eerder afgebeeld werden als
echtgenotes en dat hun onderdanige rol in het huwelijk sterker werd benadrukt. Caccioli haalde hiervoor
duidelijke Romeinse invloed aan216, maar we zien dat dit dus geenszins zo hoeft te zijn. In de late 4de
eeuw v.Chr. zien we zelfs dat er een nieuwe innovatie was waarbij het koppel plat in bed lag. De
motieven op deze urnen zijn symmetrisch en tonen mannelijke en vrouwelijke processies die elkaar in
het midden van het tafereel treffen. Daarnaast bevinden beide personen zich onder één gezamenlijke
mantel, wat het huwelijk symboliseert, maar wat ook op een gelijke rol hierbinnen voor man en vrouw
lijkt te duiden217. Deze monumenten straalden dus bovenal gelijkheid uit en het was perfect mogelijk
dat er uiteenlopende bewegingen waren in de relatie tussen mannen en vrouwen, door veranderende
lokale omstandigheden. In de 3de eeuw v.Chr. zien we dan het banketmodel met de aanliggende figuren
weer opkomen bij deze ‘koppelurnen’. Hierbij ligt de vrouw voor de man en iets meer naar links dan
hem. Zijn arm ligt over haar schouder en zij kijkt meestal naar hem. De man ziet er hierbij vaak wat
emotieloos uit, terwijl de vrouw actief een sfeer van intimiteit en affectie probeert te creëren218. We zien
ongeveer dezelfde evolutie in deze dekselfiguren als in de individuele in de 2de eeuw v.Chr.
Dit soort urnen was echter vooral een fenomeen in Perusia, waar de meeste hiervan gevonden zijn en
die hier leken te zijn ontstaan onder invloed van de iconische traditie in Clusium. In deze laatste stad
was de rol van dit soort monumenten in de hellenistische periode al uitgespeeld. Het is interessant om
te zien hoe deze urnen exclusief toebehoorden aan de absolute elite, maar toch al in de 4de eeuw v.Chr.
praktisch verdwenen in Clusium, nog voor de Romeinse verovering, laat staan het senatus consultum de
Bacchanalibus van 186 v.Chr. Deze luxueuze vorm verdween dus zonder enige Romeinse inmenging.
Het gaat hierbij niet alleen om het verdwijnen van een duur type funeraire container, maar het is
interessant om te zien hoe de licht erotische lading van het koppel onder dezelfde mantel, waarbij men
soms zelfs kuste, volledig verdween in Perusia vanaf de 3de eeuw v.Chr.219. We zien hier dus een zekere
evolutie in de richting van een grotere vroomheid en een sterker aanhalen van de zeden. Op deze manier
lijkt de verandering van de dekselfiguren in de loop van de 2de eeuw v.Chr. eerder in een
langetermijnevolutie te passen, dan veroorzaakt te zijn door een plotse beslissing in Rome. Voorheen
verdwenen ook al vormen van luxe en uiterlijk vertoon en nieuwe – zoals assenkisten van marmer –
kwamen er nadien ook weer in beperkte mate bij. Men moet dus oppassen met het voorstellen van
ingrijpende gebeurtenissen als verklaring, die geen oog hebben voor de ontwikkeling op de langere
termijn. Hier zijn slechts enkele mogelijke verklaringen gegeven die de ontwikkeling in de dekselfiguren
– en bij uitbreiding de gehele funeraire cultuur – van Clusium eventueel kunnen verklaren. Het is aan
de rest van dit onderzoek om hier meer licht op te werpen.
5.4 Motieven op hellenistische urnen
In dit laatste stuk dat specifiek over de hellenistische urnen van Clusium gaat, worden de gebruikte
motieven op deze containers besproken. Dit wordt enkel voor de urnen gedaan omdat de weinige
sarcofagen die nog geproduceerd werden in de 2de en 1ste eeuw v.Chr. onversierd en vaak zelfs
onbeschreven zijn220. Hier vallen dus geen motieven te bestuderen, maar het is uiteraard wel belangrijk
om in gedachten te houden dat redelijk wat funeraire containers geen uitgebreide of zelfs helemaal geen
versiering hadden. De vermelde assenkisten van travertijn met dakdeksels waren doorgaans erg sober
versierd waarbij men vaak eenvoudige en vegetatieve elementen gebruikte. Veel van deze urnen hadden
gewoon een gladde kist, zonder enige decoratie221. Daarnaast waren er de twee soorten ollae, die gewoon
216
Caccioli, 1999, 2.
Nielsen, 2006, 87.
218
Ibidem, 90-91.
219
Sclafani, 2010a, 123-124.
220
Dit blijkt uit de lijst van de Clusinische elite van de hellenistische periode: Benelli, 2009a.
221
Dit blijkt uit een nazicht van de funeraire containers in: Thimme, 1954 & Thimme, 1957.
217
258
IV. De funeraire containers van Clusium
niet de ruimte boden voor uitgebreide mythologische taferelen en enkel wat vegetatieve elementen of
helemaals niets hadden qua versiering (zie supra). Men mag dus niet aannemen dat de assenkisten met
rijkelijk uitgewerkte mythologische motieven representatief zijn voor alle funeraire containers. Er waren
grote verschillen inzake versiering en deze verschillen konden zeker betekenisvol zijn, niet alleen op het
economische, maar ook op het sociale en ideologische vlak.
Het is dus belangrijk om op het einde hiermee rekening te houden, maar voorlopig zullen we eerst kijken
naar de motieven die effectief gebruikt werden. In de literatuur heeft men bijna alleen maar aandacht
voor de versiering op assenkisten222, juist omdat die vrij rijkelijk was in vergelijking met die op
bijvoorbeeld ollae. Daarom zullen we hier – noodgedwongen – vooral focussen op de assenkisten, maar
het zijn uiteraard deze uitgebreide en zorgvuldig samengestelde motieven die het meest zeggen over
identiteit en representatie. Zoals gezegd waren de assenkisten van Clusium doorgaans alleen versierd op
de voorkant. Hier zal dan ook op deze versiering gefocust worden. De assenkisten van alabaster waren
telkens uitgebreid versierd en hadden mooi uitgewerkte motieven, wat niet hoeft te verbazen gezien hun
hoge prijs. Daarnaast waren ook de assenkisten van terracotta bijna steeds versierd. Men kon dit voor
deze containers goedkoop doen door deze motieven met mallen in het oppervlak van de kist te drukken
(a stampo). Hierdoor kon men voor een lage prijs toch de optie bieden om deze urnen te versieren223.
Vooraleer we specifieke motieven gaan bespreken, is het eerst nuttig om een algemeen overzicht te
geven van de soorten hierin. We kunnen bij abstractie drie categorieën onderscheiden: decoratief,
dagelijks leven en mythologisch (Grieks en Etruskisch). Deze eerste groep omvat vrij simpele
ornamentele elementen die vrij weinig boodschap in zich lijken te dragen. Het gaat hierbij onder andere
om griffioenen, demonen en bloemen. Deze motieven zijn dus vrij neutraal en algemeen. De tweede
groep omvat activiteiten die door gewone Etrusken werden uitgevoerd. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om
een herder en zijn kudde, een schoolles en een offer. Er is hier dus een zeker narratief element aanwezig,
maar vaak vallen de individuen niet individueel te benoemen. Dit is uiteraard een brede groep en ook
massale gevechten en funeraire processies horen hier thuis. Het is niet altijd makkelijk om het
onderscheid te maken tussen scènes van dit type en de mythologische soort: zo onderscheidt
bijvoorbeeld enkel de afwezigheid van Atalante de mythe van de Caledonische zwijnenjacht van een
gewone, alledaagse jacht. We zien hier ook regelmatig demonen terugkomen. Dit waren typisch
Etruskische elementen, maar dit maakte deze scènes niet mythologisch. Ze konden bijvoorbeeld
aanwezig zijn in de funeraire context. Zo zien we regelmatig afscheidsscènes tussen man en vrouw en
mensen die reizen naar de onderwereld.
Het laatste – en het meest tot de verbeelding sprekende – genre, is dat van de mythologische motieven.
Dit was steeds de meest voorkomende categorie met ongeveer 40% van de motieven in Clusium en
Volaterrae, met een piek van 53% omstreeks 100 v.Chr. Deze scènes vallen te onderscheiden van de
‘profane’ door de kledij die de personages dragen, die niet alledaags was voor de Etrusken. Deze scènes
kwamen zeer veel voor in Etruria en waren dan ook voor een groot deel ingegeven door Griekse invloed.
Ze getuigen van een nood om dergelijke mythes te gebruiken voor contemporaine doelen. Zo zouden
families hun afstamming legitimeren via mythologische/historische verhalen, wat zich soms uitte in het
consequente gebruik van één mythe binnen een bepaalde familie. Zo zien we dat het motief van de
hinderlaag van Cacu door de Vibennae enkel door drie families werd gebruikt in Clusium, waarvan twee
zeker verbonden waren via huwelijken224. Het is zeker niet altijd duidelijk of families altijd een zekere
band hadden met de personages die ze voor hun funeraire container kozen. De meeste motieven werden
zo algemeen gebruikt, dat al deze personen onmogelijk afstamming konden claimen van deze helden.
Soms kwamen dezelfde motieven binnen één tombe herhaaldelijk voor, niet per se omdat men er een
speciale voorkeur voor had, maar vaak omdat er gewoon niet zoveel keuze meer was, zeker in de loop
222
De motieven op assenkisten zijn bijzonder goed bestudeerd voor Clusium en Volaterrae. Bv. Holliday, 1990;
Massa-Pairault, 1990b; Nielsen, 1993; Sclafani, 2010b; Small, 1983; Stevens, 2010; Thimme, 1954.
223
Sclafani, 2010b, 20.
224
Small, 1983, 87-89.
259
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
van de 2de eeuw v.Chr. (zie infra). Toch was het steeds mogelijk dat het wel degelijk ging om een
bepaalde familietraditie, waar mogelijk afstammingsclaims of familiemythes achter schuilgingen 225. De
tombe van de Ceicna familie in Clusium heeft vier urnen, waarvan drie het thema van het duel tussen
Eteokles en Polyneikes hadden226. Het is dus mogelijk dat men een bepaalde voorkeur had voor thema’s
binnen één familie, maar het is uiteraard onzeker wat de bedoeling hiervan was.
Waarschijnlijk waren deze verwijzingen naar mythes niet een poging om zichzelf gelijk te stellen met
Etruskische, Griekse of Romeinse helden van het verleden, maar waren ze bovenal een uiting van het
cyclische tijdsconcept van de Etrusken, waarbij de tijd zich herhaalt en gebeurtenissen voorspelbaar
zijn. In dit opzicht zien we, vooral in Clusium, ook regelmatig motieven in verband met profetieën en
hun vervulling voorbijkomen. Het is bij families zoals de Purnis en de Vetanas zelfs mogelijk dat
sommige van de overledenen haruspices waren, omdat dit thema daar zo consistent is. Overigens
beantwoordden de mythologische onderwerpen in Etruria aan de thema’s die algemeen in de mode
waren in de Grieks-Romeinse wereld. Dit ging dan vaak om voorspellingen van de toekomst en het
onvermijdelijke ‘lot’. Vaak ging het ook over boodschappen die aansloten bij de funeraire context. Dit
sterke mythologische karakter van de hellenistische urnen van Etruria, zet Nielsen ertoe aan om te
suggereren dat men theatervoorstellingen opvoerde bij begrafenissen, als een meer serene versie van de
oudere funeraire spelen227.
Het is alleszins zo dat de Etrusken enorm veel mythes gebruikten op hun funeraire containers. Dit was
vrij uniek binnen Italië en de Romeinen zouden bijvoorbeeld pas vanaf de 2de eeuw n.Chr. echt frequent
mythologische scènes kiezen, hoewel dit er nooit zoveel waren als in het Etruria van de hellenistische
periode228. Dit lijkt iets te zeggen over de Etrusken en hun visie tegenover de dood, maar het is nooit
zeker of het nu gewoon om een mooie versiering ging of dat er effectief een doordachte boodschap
achter zat. Dit kunnen we helaas nooit zeker zijn. Men lijkt in ieder geval de Griekse voorbeelden niet
gewoon te hebben gekopieerd. Zo voegde men regelmatig de Etruskische demonen of Vanths toe. De
aanwezigheid van deze personages zorgde ervoor dat de nadruk eerder op het moment lag waarop het
lot van de mens werd vastgelegd en niet zozeer op de uitvoering ervan. Deze demonen lijken echter niet
op onze versie hiervan, maar waren positieve figuren die op het kritieke moment konden tussenkomen
om de overledene in de scène te beschermen. Vanths werden meestal ook afgebeeld in de vorm van
mooie meisjes die de overledene hielpen bij de gevaarlijke reis naar de onderwereld. Zo werden ze
begeleiders van de overledenen, maar ze voorkwamen hun dood niet. Op deze manier signaliseren deze
demonen dat de centrale persoon de dood nabij was229. Men paste dus de Griekse motieven aan aan de
eigen traditie en emotionele noden.
Men gebruikte echter niet alleen Griekse mythes. Ook Etruskische mythes kwamen af en toe voor, maar
waren al bij al vrij beperkt in aantal en ze waren eerder historisch-legendarisch van aard. Nielsen schat
dat zo’n 9% van de motieven op Volterraanse urnen van de hellenistische periode in deze categorie
thuishoorden230. Voor Clusium was dit waarschijnlijk nog iets minder en Volaterrae lijkt in Etruria het
meeste bezig te zijn geweest met dergelijke motieven. Dit was mogelijk een poging om het Etruskische
verleden naar hun hand te zetten om zo weerwerk te bieden tegen de historische stroming die in Rome
225
Nielsen, 2002, 112-113.
Thimme, 1957, 87-88.
227
Nielsen, 2002, 112-113.
228
Piekarski, 2010, 139.
229
Sclafani, 2010b, 159-160.
230
Nielsen, 1993, 323. In ditzelfde werk (323-324) geeft Nielsen een zeer uitgebreid overzicht van de verschillende
Volterraanse motieven en de frequentie waarmee ze voorkomen. Hier bleven mythologische motieven doorheen
de hellenistische periode erg populair en waren er ook veel verschillende taferelen om uit te kiezen. Deze industrie
blijkt dus veel vitaler en inventiever te zijn geweest in Volaterrae, vergeleken met Clusium.
226
260
IV. De funeraire containers van Clusium
opkwam in de 2de eeuw v.Chr. en het verleden van de Italische volkeren ging vastleggen in het voordeel
van de Romeinen. Mogelijk betekent dit dan dat men hier minder mee bezig was in Clusium231.
Men moet echter oppassen met het al te zeer zoeken naar een statement. Deze motieven waren, net zoals
de urnen waarop ze voorkwamen, het resultaat van een algemeen Italisch-hellenistische koine die door
elke groep werd toegeëigend en aangepast aan de eigen noden. Daarnaast wordt het al snel duidelijk dat
men veel motieven op meerdere manieren kan interpreteren. Caccioli ziet een banket van Servius Tullius
– de archaïsche en Etruskische koning van Rome – op sommige urnen van Volaterrae als een duidelijk
teken van self-Romanization. Het zou om een motief gaan dat erg populair was bij de Romeinse
bezetters, waardoor men zo een poging deed om deze Romeinen te plezieren232. Het wordt echter al snel
duidelijk dat een tegengestelde lezing even, of misschien zelfs nog meer, waarschijnlijk is. Het gaat hier
immers om een Etruskische koning van Rome en dit tafereel verwijst dus rechtstreeks naar de tijd dat
Etruria Rome domineerde. Het lijkt veeleer te gaan om een toeëigening van het Romeinse verleden door
de inwoners van Volaterrae, dan een poging om de Romeinen te plezieren. Integendeel: men lijkt de
wens uit te drukken dat Etruria weer groter zou zijn dan Rome. Dit zou dan passen in de tendens van
historisering als countertrend die Small ziet233. Het wordt alleszins duidelijk dat men erg voorzichtig
moet omspringen met motieven en de boodschappen die ze uitdroegen. Vaak zijn er meerdere opties en
wij zijn te ver verwijderd van de Etrusken in kwestie om hier zekere uitspraken over te doen.
Één van de weinige historisch/legendarische taferelen in Clusium die puur Etruskisch zijn, is het verhaal
van Olta en Porsenna. Hierbij vecht de – vermoedelijk mythische – koning van Clusium die omstreeks
500 v.Chr. zou geregeerd hebben, met het monster Olta; een gevecht dat hij uiteindelijk zou winnen. Dit
is een rechtstreekse verwijzing naar het roemrijke verleden van Clusium, of hoe men het toch
percipieerde. Deze scène was erg zeldzaam en was vermoedelijk een teken van een zelfbewuste elite die
uit nostalgie iconische personages inriep om hun identiteit te versterken. Men lijkt er in elk geval een
statement mee te willen gemaakt hebben en de zeldzaamheid van dit motief lijkt dit te bevestigen234.
Overige historische motieven waren dat van Cacu en de Vibenna-gebroeders, de Celtomachie (of de
slachting van Kelten) en Kelten die een heiligdom plunderen. Op alle soorten materialen waren deze
motieven echter erg zeldzaam en lijken niet zo’n grote rol te hebben gespeeld235.
Vooraleer we ingaan op de specifieke assenkisten van Clusium, volgen er nog eerst een aantal algemene
opmerkingen. Veel van de gebruikte motieven kwamen algemeen voor in Etruria en werden actief
uitgewisseld tussen bepaalde steden. Zo zijn er duidelijk artistieke connecties te bespeuren tussen
Clusium en Volaterrae, maar we zien dat er in Clusium meer variatie en kwaliteit was236. De banden
tussen Clusium en Perusia inzake urnenproductie zijn reeds vermeld en komen straks nog aan bod. Een
verschil tussen Clusium en Volaterrae was dat er in Clusium in het algemeen een evolutie was waarbij
de motieven steeds simpeler werden en daalden in kwaliteit. Het aantal motieven daalde ook doorheen
de hellenistische periode waarbij men de moeilijkst te vervaardigen liet vallen. In Volaterrae bleef men
produceren in alabaster en waren innovaties nog in de 1ste eeuw v.Chr. mogelijk, waar dit in Clusium
geenszins het geval was. De massaproductie in terracotta van Clusium betekende dus dat de motieven
steeds simplistischer en minder gedetailleerd werden237. Deze ontwikkeling past volledig in de daling in
de funeraire luxe.
231
Small, 1983, 89.
Caccioli, 1999, 6.
233
Small, 1983, 89.
234
Sclafani, 2010b, 166.
235
Ibidem, 57 & Stevens, 2010, 102-104.
236
Nielsen, 1993, 328.
237
Ibidem, 331-335.
232
261
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Er was echter een neergang in het aantal
Griekse mythes in de hellenistische periode.
Tegelijkertijd nam het aantal attestaties van de
motieven van Eteokles & Polyneikes (zelf
uiteraard een mythologisch tafereel) en de
demon of de held met de ploeg (zie infra) zeer
sterk toe, zodanig dat ze samen ongeveer 50%
van de motieven gingen uitmaken, waarbij ze
elk ongeveer evenveel voorkwamen. Het lijkt
er dus op dat de Clusinische ateliers in de 2de
eeuw v.Chr., samen met de overstap van urnen
van steen naar die van terracotta, een strenge
selectie doorvoerden in het aantal
onderwerpen. Hierbij zou men volgens
Sclafani de voorkeur hebben gegeven aan die
onderwerpen die het best een vermeende crisis
in de aristocratie en de sociale veranderingen
uitdrukten. Men ging de mythologische
protagonisten immers niet meer automatisch
identificeren met de Etruskische elite; dit zou
al sinds de oriëntaliserende periode bezig
geweest zijn238. Benelli heeft echter
aangetoond dat deze ‘crisis in de aristocratie’
zeker voor de 3de en 2de eeuw v.Chr.
Assenkist van alabaster met het motief van Cacu en de overdreven is en niet lijkt plaatsgevonden te
Vibenna-gebroeders (Stevens, 2010, 103).
hebben239. Mogelijk moet de verklaring voor
deze evolutie dus elders gezocht worden.
In de loop van de 2de eeuw v.Chr. zien we ook dat de dionysische motieven grotendeels verdwenen. Er
waren er sowieso maar enkele (zie supra), maar ze werden nu dus steeds zeldzamer. Waar ze vroeger
aan de absolute elite waren gelinkt, raakten ze nu ook zeer beperkt verspreid onder de bredere bevolking.
Deze verdwijning wordt traditioneel gelinkt aan het senatus consultum de Bacchanalibus, maar dezelfde
argumenten die hierboven zijn gemaakt tegen een dergelijke interpretatie voor de dekselfiguren, zijn
ook hier van kracht. Het valt hierbij op dat deze motieven in zeer geringe mate wel degelijk aanwezig
bleven doorheen de 2de eeuw v.Chr. Ze waren ook altijd al zo zeldzaam geweest, dat ze steeds met de
hand op speciale aanvraag moesten gemaakt worden240. Dit betekent dat het onwaarschijnlijk is dat
ateliers deze urnen na 186 v.Chr. illegaal gingen vervaardigen en hiermee een risico gingen nemen
gezien de weinige vraag ernaar. Dit verdwijnen past mogelijk in een trage, eeuwenlange evolutie naar
meer soberheid en ingetogenheid. Mogelijk is dit een factor die meespeelde in de evolutie van de
gebruikte motieven in Clusium. Om een beter zicht te krijgen op deze redenen, moet er eerst in meer
detail naar deze motieven worden gekeken.
Daarom zullen we ons nu eerst richten op de grootste groep van de Etruskische motieven in de
hellenistische periode: de (Griekse) mythologische scènes. In het algemeen konden deze motieven voor
geheel Etruria in een aantal groepen opgedeeld worden. De eerste betreft Griekse personages die naar
Italië gingen. In tegenstelling tot Griekse figuren die naar het oosten gingen, werden deze dus wel
afgebeeld in Etruria. Hippolytos is zo iemand die naar Italië zou zijn gevlucht en zijn dood is een motief
dat dan ook in Clusium voorkwam en dat we al zijn tegengekomen bij de assenkisten van alabaster. De
238
Sclafani, 2010b, pp. 164-166.
Benelli, 2009a, 157.
240
Sclafani, 2010b, 162-163.
239
262
IV. De funeraire containers van Clusium
volgende groep is vrij heterogeen en betreft voornamelijk moraliserende lessen die duidelijk maken dat
men de goden niet mag uitdagen en dat men zich goed moet gedragen. Vaak werd dit dan duidelijk
gemaakt via de verhalen van jonge helden. Hier zien we doodsscènes, zowel van zij die verwanten
hebben gedood (Alkmaeon, Orestes en Eteokles & Polyneikes) als zij die vreemden hebben vermoord
(Oinomaos, Myrtilos). Ook zij die de goden hebben beledigd, horen hierbij (Dirce, Actaeon,
Hippolytos). Vervolgens is er een groep die helden afbeeldt in een verhitte strijd tegen monsters. De
Etrusken, die toch een redelijk ontwikkelde maritieme traditie hadden, waren verzot op zeemonsters,
zoals de Sirenes, de Skylla of de Ketos die Andromeda aanviel. De Etruskische sfinx, griffioenen en de
minotaurus komen ook enkele keren voor op urnen. De Etruskische cultuur lijkt dus sterk aangetrokken
te zijn geweest tot allerlei monsters, maar het is onduidelijk wat de reden hiervoor was.
Een assenkist uit de Tomba dei Matausni met een
griffoen-achtig wezen als reliëf. Dit was één van de
vele monsters die in Clusium werden gebruikt
(Sclafani, 2010b, pl. 30).
Een assenkist van alabaster met een motief van de Trojaanse
cyclus, in dit geval “Achilles en Ajax na de moord op
Troilus” (Stevens, 2010, 82).
Veruit de grootste groep van wat de mythologische scènes in Etruria betrof, waren echter motieven die
betrekking hadden op de mythe van Troje. Deze motieven behoorden dus tot de zogenaamde Trojaanse
cyclus en waren zeer talrijk. Scènes met Paris, Troilus, Iphigenia, Agamemnon, Clytemnestra en
Aegisthus komen hierin voor, net als Odysseus, die tevens tot de groep van de Grieken die naar Italië
kwamen behoort241. Er is dus redelijk wat overlapping tussen deze groepen. De motieven van deze
Trojaanse cyclus zijn echter cruciaal voor dit onderzoek. Voor Torelli is de mythe van Troje een centraal
onderdeel van de eenmaking van Italië. Aanvankelijk was het een verhaal waar iedereen zich in Rome
achter schaarde, maar doorheen de 2de eeuw en zeker in de 1ste eeuw v.Chr. zou het dan een soort
gezamenlijke mythe van tota Italia geworden zijn, die onder Augustus gefinaliseerd werd. De Trojaanse
mythe, die al eeuwen voor de 2de eeuw v.Chr. aanwezig was in Etruria, zou dan aangepast worden om
te passen in de Romeinse rijksideologie242. Massa-Pairault heeft een gelijkaardige opvatting en ziet deze
Trojaanse scènes als een duidelijk politiek statement waarbij Etrusken de banden met de Romeinse elite
wilden aanhalen. Hiermee zouden de Etrusken verwezen hebben naar hun gemeenschappelijke
voorouders, aangezien de Romeinen claimden afstammelingen te zijn van Aeneas. Dit heeft zich dan
bijvoorbeeld geüit in de motieven op urnen, die dus zouden getuigen van een pro-Romeinse sfeer, maar
ook in de decoratie van enkele tempels in de brede regio. Zo zien we zowel in Arretium als in Chianciano
– dit is een subregio binnen de ager clusinus – heiligdommen uit de 2de eeuw v.Chr. met Trojaanse
taferelen als versiering. Voor Massa-Pairault is dit een duidelijk bewijs van een Etruskische elite die
zich wilde alliëren met Rome en die vooral de gemeenschappelijke banden tussen beide volkeren wilde
benadrukken243.
241
Small, 1983, 90-91.
Torelli, 1999, 166-179.
243
Massa-Pairault, 1996, 226-237.
242
263
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Deze interpretatie is echter vrij problematisch en is gebaseerd op een duidelijke aanname van een sterke
wil tot self-Romanization. Het feit is dat, zoals Torelli zelf aangeeft zonder de juiste conclusies te
trekken, deze Trojaanse mythe al sinds de archaïsche periode aanwezig was in Etruria, lang voor we
hier sporen van terugvinden in Rome. Meer zelfs: Etrusken claimden om zelf af te stammen van de
Trojanen. Enkele grensstenen uit Tunesië244 bewijzen dit. Hier zien we enkele Etrusken, vermoedelijk
afkomstig uit Clusium, die een kolonie stichten in de Uadi Milian-vallei. Hierbij verwijzen ze naar
zichzelf met de term tartanium, wat zoveel betekent als ‘van de Dardaniërs’. ‘Dardaniërs’ was een
andere term voor de Trojanen245 en hiermee gaven ze duidelijk aan dat ze zichzelf als afstammelingen
van dit mythische volk zagen, toch zeker in de 1ste eeuw v.Chr.246 Het is hierbij belangrijk dat deze
inscripties in het Etruskisch waren – gezien het tijdstip had dit evengoed in het Latijn gekund – en dat
men zich dus niet al te zeer lijkt geïdentificeerd te hebben met Rome.
Deze mythe maakte vooreerst deel uit van een algemene culturele koine in Italië en werd door
verschillende volkeren op verschillende wijzen gebruikt. Torelli geeft zelfs aan dat de vroegere
Etruskische interpretaties van deze mythe de Romeinen afschilderden als slechte Trojanen, die de
afstammingslijn op de verkeerde manier hadden verdergezet 247. Op deze manier lijkt het er veel meer
op dat de Etrusken zich niet zozeer als verwanten zagen van de Romeinen, maar juist als concurrenten.
De Etrusken leken bovenal sterke claims te leggen op de Trojaanse afstamming, die eerder exclusief
leken dan complementair met Romeinse claims. Deze scènes kunnen dus eerder voortkomen uit een
algemene culturele gedachte dat de Trojanen de voorouders waren van de Etrusken en gezien het reeds
vermelde belang van afstamming is het niet vreemd dat men dit zou gedaan hebben. Wanneer we in
gedachten houden dat er overigens geen tekenen waren van enige culturele affiniteit met de Romeinen
voor de municipalisatie en dat dit daarna zelfs niet zo vanzelfsprekend was, lijkt het vrij onwaarschijnlijk
dat men zich op zo’n fundamenteel niveau verwant zag met de overheersers. Het gaat hier immers nog
verder dan culturele verwantschap: in feit zou dit dan over een etnische verbondenheid moeten gaan en
dit lijkt een brug te ver.
Om deze situatie beter te kunnen inschatten voor Clusium, moeten we nu eerst kijken naar de specifieke
mythologische motieven die men daar gebruikte en hoe deze Trojaanse scènes hierin kaderen. Laat ons,
in lijn met het voorgaande in dit hoofdstuk, beginnen met de assenkisten van alabaster. Stevens heeft
een overzicht gemaakt van de mythologische motieven op deze urnen van Clusium en er waren zo’n
140 stuks van deze soort in totaal248. We zien dat scènes met offers en duels met een tragische climax
het meest frequent zijn. Tragiek lijkt dus een overwegend element te zijn, wat op het eerste gezicht niet
zo vreemd lijkt in de funeraire context. In Clusium werd dit erg sterk uitgewerkt, wat resulteerde in een
aantal unieke elementen. Men paste de compositie van vaste motieven aan zodat de focus kwam te liggen
op een centraal geplaatste figuur: het slachtoffer of de bedreigde persoon. Hierbij werden er geen andere
figuren geplaatst tussen de aanvaller en het slachtoffer, waardoor de dreiging groter werd. Het
afgebeelde moment zelf is steeds dat van gevaar, waaraan niet meer te ontsnappen valt. Dit kan eventueel
vlak voor de dood van het slachtoffer zijn, maar deze persoon werd nooit dood afgebeeld. Op deze
manier kon men de emoties sterker beleven. Er zijn hierbij nooit goden aanwezig, alleen af en toe
demonen. Deze werden zoals gezegd in veel motieven toegevoegd als vrij neutrale figuren en helpers,
maar heel soms ook als aanvallers.
244
ET Af 8.1-8.8.
Technisch gezien bestond het volk van de Trojaanse regio uit twee subvolkeren: de Trojanen en de Dardaniërs.
Ook het Trojaanse koningshuis was in deze twee takken opgedeeld. Toch gebruikte men de twee termen door
elkaar.
246
Benelli, 2009b, 317.
247
Torelli, 1999, 166.
248
Stevens, 2010, 77-110.
245
264
IV. De funeraire containers van Clusium
In veel motieven is er een direct verband tussen familiebanden en de gevaarlijke toestand of de dood
van het slachtoffer. Het overlijden van een familielid in deze motieven wekte ongetwijfeld hevigere
emoties op. Het algemene beeld uit deze mythologische taferelen wijst erop dat men meende dat het
‘lot’ en de goden het sterven veroorzaakten. Fatalisme, maar ook redding en goddelijke interventie,
waren dus centrale thema’s op deze urnen, uitgedrukt door mythes. De helft van de mythologische
scènes op assenkisten van alabaster zijn rechtstreeks te verbinden aan redding of hoop op redding. Soms
wordt het slachtoffer gered, maar alleen wanneer hij het verdient en nooit onterecht. Dit is echter vrij
zeldzaam en doorgaans wordt het slachtoffer aan zijn lot overgelaten. Deze vorm van ‘negatieve
rechtvaardigheid’ blijkt veel populairder te zijn geweest dan de positieve variant en het slachtoffer
verdiende dus meestal om te sterven op die manier. “De dood van Hippolytus” is een zeldzaam
voorbeeld van een motief dat positieve rechtvaardigheid toont. We hebben dit motief al besproken en
gezien dat dit bij de eerste generatie van assenkisten van alabaster hoorde. Dit was een erg complex en
moeilijk te vervaardigen motief en al snel (circa 225 v.Chr.) werd het, naast andere, verlaten voor
eenvoudigere alternatieven249.
Blijkbaar was gerechtigheid erg belangrijk voor de Etrusken en ook al hebben we geen autochtone
juridische documenten van hen, een aantal grensstenen en eigendomscontracten lijken deze stelling toch
te bevestigen. De literaire tekst van de Profetie van Vegoia die strenge straffen oplegt voor zij die
grensstenen verplaatsten, sluit hierbij aan250. Een mogelijk boodschap voor de levenden was dat men de
dood niet moet vrezen als men volgens de regels leeft, de goden vroom vereert en de familiebanden niet
breekt. Motieven met positieve rechtvaardigheid konden gekozen worden als uitdrukkingen van hoop
en als troost voor de nabestaanden; motieven met negatieve rechtvaardigheid als waarschuwing voor
wat er kon gebeuren als men fout leefde. In die motieven waarbij het ‘lot’ niet eerlijk handelde en
onterecht het slachtoffer niet beschermde, zoals bij de mythe van de onschuldig vermoorde Troilus, was
de boodschap mogelijk dat het leven niet eerlijk was, zeker niet voor mensen die vroeg gestorven waren.
Het was dan een soort troost dat dit ook bij mythische helden kon gebeuren251.
Het is hier niet de bedoeling om de verschillende motieven op de assenkisten van alabaster meer in detail
te gaan bespreken; hiervoor wordt er naar de catalogus van Stevens verwezen252. Hier zal er slechts
gewezen worden op enkele elementen die interessant lijken in het kader van dit onderzoek. Als we kijken
naar de populaire motieven – dus minstens tien attestaties – dan is het verhaal van Eteokles en Polyneikes
– de tweeling die elkaar vermoordde in een gevecht – veruit het populairst met 36 assenkisten, verspreid
over drie variaties van deze mythe waarbij verschillende fasen van het gevecht worden afgebeeld. Hierna
is het motief van Achilles en Ajax met 17 gevallen het meest voorkomend, daarna “De dood van
Hippolytus” met 14 assenkisten en ten slotte de Caledonische zwijnenjacht met Meleager en Atalante,
goed voor 10 attestaties. Het lijkt erop dat de Trojaanse cyclus inderdaad uitzonderlijk populair was:
maar liefst 44 van de 135 motieven die met zekerheid kunnen bepaald worden253, behoren tot deze
cyclus. Dit was dus een erg populair thema, dat veel mogelijkheden bood om de Etruskische opvattingen
over de dood uit te werken.
Deze populariteit moet natuurlijk ook enigszins genuanceerd worden: deze cyclus beslaat acht
afzonderlijke motieven in Clusium, maar het motief van Eteokles en Polyneikes op zichzelf kwam maar
liefst 36 keer voor en was dus bijna even populair als de gehele Trojaanse cyclus. De Trojaanse cyclus
was hoe dan ook toch een vrij populair genre en hoewel we niet weten in welke mate men deze
afzonderlijke mythes ook effectief met elkaar verbond, lijkt het toch te getuigen van een grote
vertrouwdheid met de Trojaanse mythe. Dit op een moment – eind 3de-begin 2de eeuw v.Chr. – dat Rome
nog op geen enkele manier tussenkwam in Clusium en er daar nog geen enkele tekenen te zien waren
249
Ibidem, 77-79.
Dit wordt het beste uiteengezet in: Becker, 2010, 131-148.
251
Stevens, 2010, 79-80.
252
Ibidem, 80-108.
253
Zes zijn onzeker volgens Stevens (2010).
250
265
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
van enige affiliatie met Rome. Wanneer we naar de andere mythes kijken, dan zien we dat verhalen over
moorden en gevechten (bijvoorbeeld de belegering van Thebe) het meest populair waren. Deze motieven
beantwoorden dus aan het algemene beeld dat is geschetst voor Etruria.
De assenkisten van travertijn zijn veel minder goed gedocumenteerd op het vlak van versiering en
doorgaans gaat het om niet meer dan vage en veralgemenende beschrijvingen. Er waren natuurlijk maar
vrij weinig van deze urnen die rijkelijk versierd waren en het merendeel was aniconisch, vaak met vrij
algemene vegetatieve elementen (zie supra). In de selectie van tombes van Thimme254 is er zelfs geen
één assenkist van travertijn opgenomen met een volwaardig uitgewerkt motief dat verder gaat dan deze
vrij algemene plantaardige en dierlijke elementen. Thimmes lijst is uiteraard allesbehalve compleet en
het is eerder een bloemlezing van de belangrijkste tombes, maar het feit dat geen enkele van deze vaak
belangrijke families dergelijke motieven had op deze assenkisten, terwijl ze wel heel veel van deze urnen
hadden, lijkt er toch op te wijzen dat ze binnen Clusium erg zeldzaam waren. Dit lijkt eens te meer zo
gezien het feit dat dergelijke assenkisten vooral toebehoorden aan deze elitaire families, waardoor ze
zich waarschijnlijk niet massaal in andere tombes bevinden. De assenkisten van travertijn zijn dus niet
bruikbaar als we willen bekijken welke mythes er werden gebruikt in Clusium, maar aangezien deze
urnen deels parallel liepen met die van alabaster en deels met die van terracotta, wordt dit hiaat enigszins
opgevangen.
De mythologische scènes op de assenkisten van terracotta zijn uitvoerig bestudeerd door Sclafani. Ook
hier is de dood zeer frequent aanwezig: bij motieven A, B, C, P en Q (zie onderstaande grafiek) is dit
zelfs zeer expliciet. We zien hier ook veel andere elementen van de assenkisten van alabaster
terugkomen. Hier zijn er eveneens veel demonen die toegevoegd werden aan de scènes, nog meer dan
voordien. Zo krijgt het motief van Eteokles en Polyneikes hier regelmatig een toevoeging van deze
figuren. Dit motief is ook hier erg populair: zoals gezegd ging het, samen met het motief van de demon
of de held met de ploeg, meer dan de helft van de motieven uitmaken. Er zijn echter ook redelijk wat
cruciale verschillen met de assenkisten van alabaster. Er zijn nauwelijks nog mythologische scènes te
bespeuren. Het duel tussen Eteokles en Polyneikes blijft de enige mythologische scène van Griekse
oorsprong die zowel in Clusium als in Perusia werd behandeld. Overige Griekse mythen hebben slechts
enkele voorbeelden. Er is bovendien geen sprake meer van motieven die gelinkt zijn aan de Trojaanse
cyclus. De selectie in motieven die hier eerder al werd vermeld, is dus overduidelijk zichtbaar in de
grafiek. Men stapte dus duidelijk over op een veel beperktere groep van motieven op het mythologische
vlak255. Overigens moet men deze selectie niet overdrijven: het zijn vooral motieven A en B die
meestijgen met het aantal assenkisten in deze periode, maar de rest komt doorgaans ook nog in redelijke
mate voor; in aantallen die erg groot waren voor de assenkisten van alabaster. Er was dus nog wel
degelijk keuze, maar het is duidelijk welke motieven het populairst waren. Het is wel zo dat het aantal
motieven gestaag afnam doorheen de 2de en 1ste eeuw v.Chr. en op het einde van de productie van deze
assenkisten maakten motieven A en B meer dan de helft van alle gebruikte motieven uit256.
254
Thimme, 1954 & 1957.
Sclafani, 2010b, 159-164.
256
Ibidem, 165.
255
266
IV. De funeraire containers van Clusium
Boven: Overzicht van de
motieven op assenkisten van
terracotta uit Clusium en
Perusia (Sclafani, 2010b,
155).
Rechts: Het motief van
Eteokles en Polyneikes. Hier
worden beide broers na het
feitelijke gevecht afgebeeld,
wanneer
ze
aan
hun
verwondingen
bezwijken
(Stevens, 2010, 87).
267
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
Het lijkt evenwel duidelijk dat mythologie in zijn geheel aan belang inboette in het begin van de 2 de
eeuw v.Chr. en dat men hoofdzakelijk ging overstappen op motieven van het dagelijkse leven.
Elementen van de decoratieve groep (motieven F, G, K, I, L, M en N) waren ook nog vrij frequent
aanwezig. Straks zullen we deze niet-mythologische motieven wat uitgebreider bekijken, maar
voorlopig wordt het duidelijk dat de hypothese dat het afbeelden van de Trojaanse cyclus van selfRomanization getuigt, niet lijkt te kloppen. Net wanneer men een grotere graad van affiniteit met de
Romeinen zou verwachten, verdwijnen deze motieven. Ze werden niet meer afgebeeld op urnen of
sarcofagen van eender welke soort, waarschijnlijk al vanaf circa 175 v.Chr. Nochtans zou men
verwachten dat er in de 2de en 1ste eeuw v.Chr. sterkere pro-Romeinse gevoelens waren dan ervoor,
eenmaal men meer had kunnen wennen aan de vreemde overheersing en men uiteindelijk een deel zou
worden van het Romeinse Rijk. Hiermee wil ik zeker niet suggereren dat het verdwijnen van deze
motieven gelijk staat aan een soort verzet tegen Rome. Het lijkt waarschijnlijker dat men deze motieven
losliet samen met de andere mythologische motieven, op dat van Eteokles en Polyneikes na. Waarom
men dit dan deed, zal straks worden ingeschat na het bekijken van de andere soorten motieven. Het is
ook mogelijk dat men, door gelijkaardige Romeinse initiatieven, de claims op de Trojaanse afstamming
losser liet en dat het dus geen onderscheidend element meer werd voor de Etrusken.
Het lijkt ook vrij onwaarschijnlijk dat deze motieven op funeraire containers van Romeinse afkomst
zouden zijn, terwijl de Romeinen in de Republiek zelf nauwelijks mythes afbeeldden op hun containers.
Binnen Centraal-Italië was deze mythologische traditie grotendeels een Etruskische257. In het algemeen
zien we dus geen duidelijk Romeinse invloed op de Etruskische urnen, ook al gaat Massa-Pairault hier
wel van uit en stelt ze dat alle iconografische innovaties door Rome gemedieerd werden258. Het lijkt er
echter op dat Etruria eerder een voortrekkersrol speelde op dit vlak en invloed in de omgekeerde richting
zien we dan weer wel duidelijk, zelfs nog heel laat. Piekarski heeft aangetoond dat het motief van de
Caledonische zwijnenjacht, dat in de late 2de eeuw n.Chr. weer opkwam in de funeraire cultuur van
Rome, terugging op Etruskische voorbeelden. In Etruria was dit motief immers steeds aanwezig geweest
in de funeraire cultuur, maar in Rome verdween het op het einde van de Republiek, waardoor er geen
interne bronnen waren voor de latere heropleving. De teruggekeerde versies van deze motieven
vertoonden echter heel wat overeenkomsten met de Etruskische, vooral uit het zuiden. Hierbij
veranderden de Romeinen – in de geografische en niet juridische zin van deze benaming – wel een aantal
elementen: het was dus niet een loutere kopie259. Dit toont aan dat de Etruskische funeraire cultuur
levendig bleef, haar eigen tradities bleef hebben en dat deze ook invloed kon uitoefenen op andere
gebieden.
Dat deze tradities lang konden doorleven, wordt ook geïllustreerd door twee grafstenen van Carnuntum,
waarschijnlijk van rond 100 n.Chr. Het gaat om twee soldaten van het Legio XIV die volgens Paschinger
duidelijk Etruskische elementen in hun reliëf hebben. Het gaat hierbij vooral om een fabelwezen dat
enige gelijkenissen vertoont met de Chimera: het heeft een leeuwenlichaam met een vogelkop en een
slang als staart. Vaak had het ook runderhoeven als poten en was het gevleugeld. Daarnaast gebruikten
ze ook ornamentele schilden, dolfijnen als begeleiders van de doden en amforen. Deze elementen waren
typisch voor Clusium, Perusia en Volaterrae. Voor Paschinger is dit onomstotelijk bewijs dat het hier
om een directe Etruskische invloed gaat, aangezien volgens hem motieven en ornamenten typisch zijn
voor een bepaald volk en steeds blijven terugkomen. Op deze manier kan je er een volk aan herkennen260.
257
Piekarski, 2010, 139.
Massa-Pairault, 1996, 228.
259
Piekarski, 2010, 139-143.
260
Paschinger, 1972, 1-26.
258
268
IV. De funeraire containers van Clusium
Deze laatste redenering is echter omstreden en het
moet gezegd zijn, wat hij zelf ook vermeldt, dat
deze elementen algemeen voorkwamen in de
mediterrane wereld en dus zeker niet enkel in
Etruria, ook al waren ze daar inderdaad populair.
Er waren waarschijnlijk mensen uit de brede regio
van Clusium aanwezig in het leger als we Tacitus261
en het onomastische materiaal mogen geloven en
voor Paschinger is dit een teken dat één van de
meesters van het steenkappersatelier van het leger
van Etruria afkomstig was, samen met redelijk wat
soldaten. Dit is inderdaad mogelijk, maar
aangezien deze elementen ook afzonderlijk
voorkwamen op andere grafstenen262, lijkt het me
niet per se om een directe implementatie van een
Etruskisch schema te gaan. Dit is zeker mogelijk,
maar we kunnen enkel met enige zekerheid zeggen
dat deze elementen, die door hellenistische invloed
waren doorgedrongen in Etruria, vanuit deze regio
weer werden uitgestuurd en hierdoor een vast deel
werden van de Italisch-hellenistische koine. Op
zijn minst tonen deze grafstenen aan dat Etruria een
bijdrage leverde aan de culturele interactie binnen
Italië, en uiteindelijk ook daarbuiten. In het beste
geval was men zich nog erg bewust van de
Etruskische tradities en hadden deze nog een erg
duidelijk afgelijnd karakter.
Grafsteen uit Carnuntum van een soldaat van Legio
XIV (Paschinger, 1972, 3).
We zullen weer beginnen bij de assenkisten van alabaster voor de bespreking van niet-mythologische
motieven. Die zijn echter heel wat minder goed gedocumenteerd dan de mythologische. Stevens geeft
een beperkte selectie van enkele motieven en het lijkt erop dat deze veel zeldzamer waren dan de
mythologische. We zien vijf afbeeldingen van de vermelde hinderlaag van Cacu door de Vibennagebroeders, één scène van plunderende Kelten en vijf afbeeldingen van de Celtomachie, maar hier zijn
er nog meer van263. Als we er de (beperkte) selectie van Thimme 264 op nakijken, zien we dat er van de
bekende motieven één bij is met monsters, één met plantaardige elementen, één met een demon, twee
met de hinderlaag van Cacu en maar liefst elf met scènes die allerlei gevechten afbeelden, vooral met
Galliërs. Het lijkt er dus op dat vooral gevechten erg populair waren indien men niet koos voor
mythologische scènes. Uiteraard vielen er bij deze gevechten ook steeds doden en zien we dat de dood
ook hier erg sterk aanwezig was in de gebruikte motieven. Decoratieve elementen lijken heel weinig te
zijn gebruikt en waren misschien te simpel voor zulke dure assenkisten. De latere opkomst van dit soort
versiering moet mogelijk gekaderd worden in de dalende economische waarde van de funeraire
containers.
261
Tacitus, Annales, 4.5.
Paschinger, 1972, 35-53.
263
Stevens, 2010, 102-104.
264
Thimme 1954 & 1957.
262
269
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
De assenkisten van travertijn zijn nog slechter
gedocumenteerd. Hiervoor hebben we enkel de
selectie van Thimme en zoals gezegd wordt dit
type containers gedomineerd door vegetatieve
elementen. In deze selectie zien we één
mensenhoofd,
één
monster,
drie
gefictionaliseerde dieren, vier demonen en maar
liefst dertien vegetatieve versieringen. Er zijn
ook zes assenkisten die geen enkele versiering
dragen.
Plantaardige
elementen,
vaak
gecombineerd met een patera, waren dus het
meest populair. Dit zijn vrij vage en algemene
Voorbeeld van vegetatieve versiering op Clusinische versieringen die vooral van soberheid getuigen,
assenkisten. In dit geval gaat het over een exemplaar van
travertijn met dakdeksel, uit de Tomba del Granduca. Dit maar die ook erg simpel waren om af te beelden.
motief komt erg vaak voor in Clusium (Thimme, 1954, 67). De dieren en demonen zijn samen met het
monster wel tekenen van een meer specifieke
Etruskische traditie en dit speelde hier dus nog zeker mee. Het lijkt er echter wel op dat de meeste
assenkisten van travertijn erg simpel versierd waren. Aangezien ze ook vrij sobere dakdeksels hadden
in plaats van de meer uitgebreide kline-deksels, lijkt dit niet zo vreemd te zijn.
We zijn veel beter op de hoogte van de niet-mythologische scènes op de assenkisten van terracotta. We
zien de gekende soorten weer voorbijkomen: gevechten, dieren, monsters, plantaardige elementen… Er
zijn ook redelijk veel kline-bedden afgebeeld op urnen (groep H in de bovenstaande grafiek), waardoor
er nog steeds een zekere verwijzing was naar het banket, terwijl de dekselfiguren hiervan weg
evolueerden. Deze verwijzingen verdwenen echter vrij vlug binnen deze productie. Dit soort motieven
waren al van in de archaïsche periode aanwezig en kwamen nu beperkt terug nadat ze afwezig waren in
de productie in alabaster. Nog een belangrijk thema is dat van het afscheidnemen tussen de overledene
en de partner (groep E). Beide personen staan centraal in de scène en houden elkaars hand vast terwijl
de familie rond hen staat. Ondertussen staan twee paarden klaar, aan beide kanten, om de reis aan te
vatten: voor de levende is dit de terugkeer, voor de de overledene is dit de reis naar de onderwereld (zie
de sarcofaag van Hasti Afunei op p. 206. voor een Clusinisch voorbeeld van dit motief). Dit motief legt
duidelijk de nadruk op familiebanden en lijkt een meer directe en emotionele impact te hebben dan de
mythologische scènes265. Dit lijkt op het eerste gezicht goed samen te gaan met de ontwikkeling naar
meer ingetogen en minder frivole dekselfiguren in de 2de eeuw v.Chr.
Veruit het populairste niet-mythologische motief was dat van de demon of de held met de ploeg. Het is
niet helemaal zeker hoe we de afgebeelde persoon moeten interpreteren. Het gaat sowieso om een halfnaakte persoon die een soldaat in volle gevechtsuitrusting op de knieën dwingt en op het punt staat om
hem te executeren. Mogelijk gaat het om de mythe van Echetlos die een Perzische soldaat aanvalt, maar
dit is niet zeker. Dit motief kwam voor de 2de eeuw v.Chr. niet voor, maar werd nu alom tegenwoordig.
Dit is, samen met de enorme stijging van het aantal assenkisten met het motief van Eteokles en
Polyneikes, het meest merkwaardige fenomeen als het op de versiering van deze assenkisten aankomt.
De meeste mensen die een dergelijk monument kochten, kozen voor deze motieven, waarbij een gevecht
en de dood werd afgebeeld. Het aantal niet-mythologische motieven nam dus sterk toe in de productie
van de assenkisten van terracotta en het moet gezegd zijn dat het niet altijd even duidelijk is of het bij
het afgebeelde duel steeds om Eteokles en Polyneikes gaat. Dit is waarschijnlijk wel het geval 266, maar
mogelijk ging de mythologische lading wat verloren bij dit motief, waarbij het enkel nog neerkwam op
twee vechtende broers wiens onvermogen een alliantie te vormen hun dood betekende.
265
266
Small, 1983, 88.
Thoden van Velzen, 1992, 68.
270
IV. De funeraire containers van Clusium
Assenkist van terracotta met het motief van de held/demon met de ploeg. Bij deze urne is de polychromie ook
goed bewaard (Briguet, 2002, 81).
Het is nu de vraag hoe deze evolutie in de hellenistische motieven moet verklaard worden. Het meest
opvallend is uiteraard de daling in de mythologische scènes. Men kan hiervoor een technische verklaring
bieden, zoals ik eerder al heb gedaan voor de dekselfiguren. Deze hypothese is toen echter bijzonder
problematisch gebleken en dezelfde kritiek kan hier herhaald worden. Er lijkt dus meer aan de hand te
zijn geweest en de meeste auteurs bieden dan ook een meer sociaal gerichte verklaring. Sclafani merkt
op dat scènes van dansen en banketten, die al voorkwamen in reliëfs en muurschilderingen sinds de
archaïsche periode, uiteindelijk geen plaats meer kregen op de urnen. Dit past in de algemene evolutie
van het geleidelijke verdwijnen van verwijzingen naar het banket in de dekselfiguren. Wederom
suggereert ze dat er mogelijk sumptuaire wetten hiervan de oorzaak waren267. Wat de verschuiving van
het mythologische weg veroorzaakte, zou dan volgens haar een veranderde visie op een elite in crisis
zijn; die ik hier eerder al heb uiteengezet. Ik heb ook gesteld dat deze crisis er meer dan waarschijnlijk
niet was in de 3de en 2de eeuw v.Chr., net wanneer deze verschuiving plaatsvond (zie supra).
Dit wil echter niet zeggen dat er geen sociale veranderingen konden geweest zijn en men stelt vaak dat
de 2de eeuw v.Chr. een periode van enorme sociale veranderingen was voor Clusium268. Hier zullen we
straks en op het einde van dit onderzoek nog op terugkomen, maar het is bijzonder moeilijk om sociale
promotie af te lezen aan de gebruikte motieven. Mogelijk kunnen we er wel een verandering in de
heersende ideologie uit afleiden. Thoden van Velzen stelde voor dat de twee meest frequente motieven
in de 2de en 1ste eeuw v.Chr., dat van Eteokles & Polyneikes en dat van de demon/held met de ploeg,
getuigen van een soort cultuurpessimisme. Hij ziet dat er vanaf de 4de eeuw v.Chr. scènes met gevechten,
dood en demonen overal in Etruria gingen voorkomen, wat sterk contrastreerde met eerdere vredevolle
afbeeldingen van zang, dans, jagen en banketten. Ook de mythologische scènes waren doorgaans
gefocust op moorden en gevechten. Deze evolutie zou dan gelinkt zijn aan een bepaalde angst voor
267
268
Sclafani, 2010b, 158.
Bv. Benelli, 2009b, 304; Massa-Pairault, 1990b, 346; Nielsen, 2002, 109-110 & Torelli, 2000, 203.
271
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
vreemde binnendringers, wat zich onder meer uitte in het grote belang dat de Etrusken toekenden aan
grensstenen. De vreemde binnendringer in dit scenario was uiteraard Rome. Hierdoor zou men sterker
de nood hebben gevoeld om territoriale en genealogische claims te uiten, uit vrees dat deze bedreigd
werden269. Het motief van de demon/held met de ploeg die een gewapende soldaat verslaat, lijkt in dit
opzicht makkelijk te interpreteren: het gaat om de eenvoudige Etruskische boer die met alle middelen
zijn grond verdedigt tegen de Romeinse indringer. Het duel tussen Eteokles en Polyneikes toont dan aan
hoe Etruskische verdeeldheid – broers die tegen elkaar in plaats van met elkaar strijden – leidt tot de
ondergang tegen de Romeinen.
Deze interpretatie lijkt op intuïtief vlak misschien aannemelijk en wordt ten dele bijgetreden door
Sclafani die stelt dat de elite de mythe van Porsenna en Olta gebruikte uit nostalgie, wanneer deze haar
einde voelde naderen270. Er zijn echter behoorlijk wat problemen met deze verklaring. Allereerst lijkt de
timing van dit ‘cultuurpessimisme’ niet te kloppen. Waarom vinden we de motieven van Eteokles &
Polyneikes en van de demon/held met de ploeg vooral terug in de 2de en 1ste eeuw v.Chr., wanneer de
Romeinse overheersing al een vaststaand feit was en Clusium uiteindelijk zelfs een deel werd van de
Romeinse staat? Men zou dit dan eerder verwachten in de 4de en 3de eeuw v.Chr. In deze periode zien
we inderdaad wel al veel motieven die gecentreerd zijn rond de dood, iets wat Small ook opmerkt 271,
maar als dit getuigt van een zeker cultuurpessimisme, dan staat dit in scherp contrast met de vaak
lachende banketgangers die regelmatig op de bijbehorende deksels te vinden waren. Het is uiteraard zo
dat kisten en deksels waarschijnlijk niet samen werden gemaakt als één eenheid, maar men combineerde
ze wel als dusdanig en blijkbaar spraken ze elkaar niet tegen op deze manier. Dit pessimistische beeld
lijkt ook niet te stroken met de reële situatie zoals wij ze kunnen waarnemen en die vooral continuïteit
lijkt uit stralen. Er lijkt geen continue bedreiging te zijn geweest en de elites behielden hun posities
terwijl circulatie binnen de elites op hetzelfde ritme verliep als voordien. De 3de en 2de eeuw v.Chr. lijken
zelfs meer stabiele periodes te zijn geweest voor de elite dan de 4de eeuw v.Chr., toen er een nieuwe
aristocratische groep werd gevormd272. De periode van vrij grote veranderingen in de elite was dus al
achter de rug wanneer deze motieven opkwamen.
Het is in dit kader interessant om de voorheen voorgestelde hypothese van MacMullen er weer bij te
halen. Hij suggereerde dat de immense stijging in het aantal Romeinse inscripties vanaf het Principaat
– het ontstaan van de zogenaamde epigraphic habit – te wijten was aan een zogenaamde sense of
audience. Men liet meer inscripties na omdat er nu een groter publiek voor was: niet alleen in de eigen
tijd van de oprichter, maar ook in de toekomst omdat men erop vertrouwde dat het monument generaties
lang zou overleven. Dit werd veroorzaakt door de stabiliteit van het rijk en de hoop op een bloeiende
toekomst die daaruit voortvloeide. Op een gelijkaardige manier zou het latere verval van het rijk en het
intreden van pessimisme over de toekomst dan gezorgd hebben voor een daling in het aantal
inscripties273. Hier valt redelijk wat kritiek op te geven en MacMullen heeft te weinig aandacht voor
puur economische omstandigheden, maar het lijkt interessant om deze hypothese toe te passen op
Clusium. Het pessimisme omtrent de toekomst en de landbouwgronden dat Thoden van Velzen
voorstelt, zou dus moeten resulteren in een afname van inscripties. Als men inderdaad geloofde dat de
Romeinen hun grond zouden komen afnemen of dat ze de elite machteloos zouden maken, dan lijkt het
logisch dat men minder vertrouwen zou hebben in het voortleven van deze inscripties. We zien echter
het tegenovergestelde: de 3de, 2de en 1ste eeuw v.Chr. kenden een ongeziene hausse in het aantal
inscripties, funeraire containers en tombes en er zou pas een sterke daling komen na circa 50 v.Chr.,
wanneer Clusium op politiek vlak volledig geïncorporeerd was in de Romeinse staat en kolonies niet
langer een dreiging waren.
269
Thoden van Velzen, 1992, 71.
Sclafani, 2010b, 166.
271
Small, 1983, 91.
272
Benelli, 2009a, 157.
273
MacMullen, 1982, 246.
270
272
IV. De funeraire containers van Clusium
Men lijkt hier te vervallen in het andere extreem: in plaats van enthousiaste self-Romanization, stelt men
nu absolute weerstand voor. Hoewel de nieuwe motieven inderdaad getuigen van een meer ingetogen
en iets pessimistischere visie op de dood met minder feesten en drinken, lijkt dit niet te zijn veroorzaakt
door een algemene gelatenheid en een verlaten van de eigen cultuur. Deze laatste lijkt net levendiger
dan ooit in deze periode. Radicaal tegen de Romeinen lijkt de Clusinische bevolking ook niet te zijn
geweest: de zeer makkelijk integratie van immigranten die het Latijn gebruikten – sommigen waren
misschien zelfs Romeinen – lijkt hier op te wijzen. De elites lijken ook niet geleden te hebben onder
hun alliantie met Rome. Deze hypothese van het cultuurpessimisme verklaart ook niet waarom er nu
juist een daling in de funeraire luxe was terwijl deze cultuur zich net onder bredere sociale lagen dan
ooit voorheen verspreidde. Het eerste ligt dan voor de hand, het tweede absoluut niet. Toch gaan beide
evoluties in Clusium schijnbaar nauw samen, terwijl dit in andere steden absoluut niet het geval is (zie
supra). Misschien kunnen we deze populaire motieven van strijd interpreteren als een uiting van sociale
strijd binnen Clusium, mogelijk in het kader van de vermelde immigratie. De vlotte integratie van
redelijk wat immigranten (zie supra) lijkt dit tegen te spreken en mogelijk ging het dan eerder om strijd
tussen elites en non-elites. Dit verklaart natuurlijk nog niet waarom er minder motieven voorkwamen,
waarbij het mythologische voor een groot deel verlaten werd en deze motieven ook minder kwalitatief
waren. Alleen op basis van de motieven en zelfs de funeraire containers an sich kan er geen definitieve
uitspraak worden gedaan over deze problematiek; een verdere bespreking van de funeraire cultuur van
Clusium is hiervoor nodig.
Een laatste verklaring is dat het inderdaad om sumptuaire wetten zou kunnen gaan, zoals hierboven werd
gesuggereerd door Sclafani274. Deze hypothese zal in het algemeen later uitvoeriger geëvalueerd
worden, maar het lijkt nu al duidelijk dat dit niet alles verklaart. Waarom koos men zo uitdrukkelijk
voor twee motieven in de meeste gevallen? Het is sowieso niet vanzelfsprekend dat deze wetten ervoor
zouden gezorgd hebben dat er dan minder motieven zouden aangeboden worden – dit veronderstelt al
een zeer uitzonderlijke versie hiervan (zie supra) – en dan nog verklaart dit niet waarom men er meestal
deze twee uitkoos terwijl er duidelijk nog veel meer waren om uit te kiezen. Daarnaast verklaren deze
wetten sowieso niet waarom de kwaliteit van de motieven steeds bleef afnemen, tenzij we zouden
veronderstellen dat er continu striktere wetten werden uitgevaardigd, wat bijzonder onwaarschijnlijk
lijkt. Daarnaast werpt dit de volgende vraag op: waarom hield men zich zo nauw aan deze wetten?
Sumptuaire wetten roepen in dit geval meer vragen op dan ze beantwoorden, maar het blijft een
waardevolle hypothese waar er nog rekening mee zal worden gehouden.
Voorlopig is het belangrijk om te onthouden dat er een duidelijke evolutie was naar minder verschillende
motieven die bovendien minder kwalitatief waren. Hierbij verliet men grotendeels de mythologische
scènes, die voor de 2de eeuw v.Chr. zo dominant waren. Eén van deze scènes bleef echter in bijzonder
groten getale aanwezig: dat van de vechtende Eteokles en Polyneikes. Samen met het motief van de
demon/held met de ploeg ging dit de motieven van de 2de en 1ste eeuw v.Chr. domineren. Daarnaast
kwamen er ook veel motieven voor die verwezen naar begrafenissen, zoals dat van het afscheidnemen
voor de reis naar de onderwereld. Men koos dus overwegend voor motieven die meer in de realiteit
waren geworteld en op een meer directe wijze verwezen naar de dood. Vegetatieve elementen bleven
steeds aanwezig, op alle soorten urnen, terwijl de uitgebreide motieven verdwenen doorheen de 1ste eeuw
v.Chr. Keuze was dus steeds aanwezig en het is maar de vraag waaraan de voorkeur voor deze twee
specifieke motieven lag. In deze evolutie lijken de assenkisten van travertijn een merkwaardige rol te
spelen: zij hadden een relatief hoge economische waarde, maar waren toch meestal sober versierd of
zelfs helemaal onversierd. Versiering was dus blijkbaar geen cruciaal element, zeker niet vanaf de 2de
eeuw v.Chr. Dit is wat de motieven ons zeggen over de funeraire cultuur van Clusium in de hellenistische
periode. In het algemeen past deze evolutie in de daling van de funeraire luxe die algemeen wordt
waargenomen door historici. De vraag zal dan zijn hoe deze motieven ons helpen om dit te verklaren.
274
Sclafani, 2010b, 158.
273
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
6. Sociale analyse van de funeraire containers
Nu de funeraire containers in al hun facetten uitvoerig zijn beschreven en de evolutie ervan duidelijk is
geworden, is het nu de bedoeling om te kijken naar wat dit nu op het vlak van identiteit en sociale
dynamiek betekent. Wat zegt deze ontwikkeling ons hierover? Er zal gekeken worden naar hoe we de
daling inzake kwaliteit en de stijging inzake kwantiteit moeten interpreteren en hoe dit valt te verklaren.
Is er nog enig onderscheid te maken binnen de funeraire cultuur of heeft de daling in de funeraire luxe
inderdaad geleid tot uniformiteit binnen deze cultuur275? En wat betekent dit dan voor de sociale
dynamiek: kan dit dan bijvoorbeeld betekenen dat er ook sociale uniformiteit was? En welke rol speelde
Rome en romanisatie hierin, of speelden ze net geen rol? Dit zijn uiterst complexe vragen die hier nog
niet zullen kunnen beantwoord worden. Het is hier vooral de bedoeling om voorlopige reflecties over
deze problematiek aan te reiken.
Een cruciale vraag hierbij is of we containers van lagere economische waarde kunnen gelijkstellen aan
personen met een lagere sociale status, en omgekeerd? Deze associatie neemt men vaak intuïtief aan,
maar dit is zeker niet per se waar. Nielsen heeft vrij recentelijk nog gewezen op de gevaren van een
dergelijke aanname. Het is immers mogelijk dat novi homines meer kostbare monumenten gingen
oprichten dan de gevestigde elite, juist om hun nieuwe status te bevestigen. Een bijzonder mooie urne
van Clusium illustreert dit principe: het gaat om het monument van Laris Vetu Athnu, dat speciaal op
vraag werd gemaakt en dus vrij kostelijk was. Vroeger werd deze persoon gezien als een magistraat op
basis van de staf die hij vasthoudt, een functie die lijkt te passen bij een dergelijk monument. Bij nader
onderzoek is echter gebleken dat het om een meetstok gaat en deze persoon blijkt een steenkapper of
bouwer te zijn geweest. Het was dus ook voor personen buiten de elite mogelijk om kostbare
monumenten op te richten. In principe waren het net deze non-elitaire personen die het meest nood
hadden aan dergelijke monumenten. Zij beschikten immers over minder kapitaal – in de Bourdiaanse
zin van het woord – dan de elites en moesten zich vaker tot het puur economische kapitaal beperken om
zich te onderscheiden. De elites beschikten vaak nog over andere vormen van kapitaal, wat kostbare
grafmonumenten niet altijd een noodzaak maakte. Het is ook omwille van deze reden dat we in Rome
tijdens de 1ste eeuw n.Chr. vooral nog dergelijke monumenten van vrijgelatenen zien, en niet meer van
de elite (zie infra).
Voor Clusium lijkt het echter wel in zekere mate op te gaan dat dure monumenten meestal toebehoorden
aan de absolute elite en de goedkopere vormen waren in de regel het eigendom van de lagere klassen.
Het is uiteraard mogelijk dat er hier uitzonderingen op waren, maar de aristocratische huwelijkspatronen
die Benelli heeft blootgelegd276, lijken dit beeld toch te bevestigen. Volgens Nielsen is dit ook het geval
voor de goedkopere assenkisten van terracotta en de ollae van Clusium in de 2de en 1ste eeuw v.Chr.:
deze maakten vooral de lagere klassen archeologisch zichtbaar. Maar ze merkt ook op dat deze
containers tevens door de elite werden gebruikt, zoals we inderdaad al hebben gezien en dit betekent dat
goedkopere monumenten dus zeker niet per se tot de non-elites behoorden. Voor Nielsen signaliseert dit
verregaande sociale veranderingen, met een enorme Romeinse instroom, een Etruskische diaspora, een
economie gebaseerd op slaven en een massale vrijlating van slaven. Daarnaast neemt ze ook aan dat er
nu funeraire collegia ontstonden voor al deze vrijgelatenen en dat enkel zij nog baat hadden bij
tombes277. De inscripties vermeldden na 50 v.Chr. echter nauwelijks nog vrijgelatenen, zeker niet zoveel
als in Rome. Als we het funeraire materiaal letterlijk zouden moeten interpreteren, dan lijkt er net een
daling te zijn geweest in het aantal vrijgelatenen; hoewel dit zeker niet valt hard te maken op basis van
deze bronnen.
275
Benelli, 2001a, 253.
Benelli, 2009a.
277
Nielsen, 2002, 109-110.
276
274
IV. De funeraire containers van Clusium
Ook Nielsen neemt dus aan dat er een uniformiteit ontstond in de Clusinische funeraire cultuur in de 2 de
en 1ste eeuw v.Chr. en dat dit sociale oorzaken had. Het is echter zo dat de veranderingen in de
Clusinische samenleving die zij beschrijft, gewoon niet te bewijzen vallen aan de hand van de
beschikbare bronnen. We weten dat er inderdaad immigranten waren, zeker in de 1 ste eeuw v.Chr., en
dat deze zelfs tot in de elite konden doordringen. Aangezien het aantal inscripties zo sterk terugliep in
deze eeuw, hebben we geen zicht op het aantal immigranten, maar dit konden er redelijk wat geweest
zijn. We weten echter niet precies waar deze personen vandaan kwamen. De meesten hadden wel een
naam die typisch Romeins klonk, maar sommigen hadden ook een matronymikon of gamonymikon278.
Sommigen kwamen dan misschien wel van de ager Romanus van voor 89 v.Chr., maar dit hoeft zeker
niet te betekenen dat ze ook typisch ‘Romeins’ waren. We hebben immers al gezien dat dit zelfs voor
Romeinse kolonies absoluut niet de regel was. De vraag is dus maar hoe ‘Romeins’ die instroom van
migranten was. Van een Etruskische diaspora lijkt het bronnenmateriaal ook niet te getuigen. We hebben
juist gezien dat er een zeer grote mate van continuïteit was in de geattesteerde namen en de funeraire
cultuur. Men lijkt Clusium niet massaal verlaten te hebben en gezien de grote hoeveelheid vruchtbare
landbouwgrond lijkt het tegendeel moeilijk te verklaren. We hebben ook gezien dat er geen sporen zijn
van een slaveneconomie, maar er valt zeker nog verder onderzoek te verrichten op het vlak van
exploitatiestrategieën in de regio, voor zover dit nog mogelijk is.
Voor we nu deze sociale implicaties verder zullen bekijken, is het allereerst noodzakelijk om de
basisaanname van Benelli en Nielsen te testen: was er inderdaad sprake van een funeraire uniformiteit
op het vlak van de containers? Gebruikte iedereen dus ongeveer hetzelfde in de 1ste eeuw v.Chr. of waren
er toch nog duidelijke verschillen merkbaar? Voor de 2de eeuw v.Chr. lijkt dit alvast nog het geval te
zijn geweest: de aristocratie monopoliseerde de weinige sarcofagen en assenkisten van travertijn met
kline-deksel279. Het was in het begin van deze eeuw dus nog zeker mogelijk voor de elite om zich op het
vlak van de funeraire containers te onderscheiden. Nadien lijkt enig onderscheid moeilijker vast te
stellen. Uit de reconstructie van de tombes van de elites door Benelli280 blijkt dat deze groep travertijn
als materiaal bleef gebruiken, maar in een aniconische variant. Uit de opeenvolging van generaties blijkt
dat dit waarschijnlijk nog tot op het einde van de 2de eeuw v.Chr. gebeurde, maar aangezien een exacte
datering onmogelijk is, is het onduidelijk of dit materiaal ook daarna systematisch werd gebruikt. De
elitaire tombes waarvan we wel vrij zeker zijn dat ze ook in de 1ste eeuw v.Chr. werden gebruikt, bevatten
doorgaans ook assenkisten van terracotta en ollae281. Het is dus absoluut zo dat de elite bereid was om
deze goedkopere vormen te gebruiken en in dezelfde tombe onder te brengen als de duurdere varianten.
Het feit dat de eerste Latijnse inscripties, dus ook die van de immigranten die tot de elite behoorden en
de lokale, nieuwe elitaire families die aan hen gelieerd waren, alleen voorkwamen op onversierde
assenkisten van travertijn, kleine en slecht versierde assenkisten van terracotta en ollae, toont aan dat
deze elite ook de goedkopere vormen overnam. In het vorige hoofdstuk hebben we zelfs gezien dat elites
ook tegels gebruiken om hun epitafen op te tekenen. Deze tegels worden traditioneel aan de lagere
klassen gelinkt (zie supra) en dit benadrukt dus nogmaals dat er geen één-op-één relatie is tussen de
economische waarde van een object en de sociale status van de bezitter ervan.
Omgekeerd zien we dat travertijn niet exclusief door de elite gebruikt: in tombe nr. 1 in de lijst van
Benelli komen dergelijke assenkisten bijvoorbeeld samen voor met die van terracotta. Al deze
monumenten zijn in dit geval onbeschreven en het gaat niet om leden van de elite282. Het lijkt er echter
wel op dat het toch vooral de elite was die travertijn het meest gebruikte en het feit dat de ‘echte
tweetalige’ inscripties – die exclusief aan de oude elite en enkele nieuwe autochtone elites toebehoorden
– voorkwamen op monumenten van travertijn en marmer, lijkt dit te bevestigen283. Maar dit gebruik van
278
Benelli, 2012, 106.
Benelli, 2009a, 157.
280
Benelli, 2009a.
281
Bv. de vermelde tombe in de necropolis van Le Palazze: Minetti & Paolucci, 2000, 216.
282
Benelli, 2001a, 236.
283
Hadas-Lebel, 2004, 385.
279
275
Tolli fortunae discrimen in morte? Funeraire luxe en romanisatie in hellenistisch Clusium
travertijn was dus zeker niet exclusief en de elite gebruikte nog andere soorten materiaal en
monumenten. Bovendien hebben we gezien dat de assenkisten van travertijn doorgaans een dakdeksel
hadden, dat minder hoogstaand was dan een kline-deksel, en in de 1ste eeuw v.Chr. waren de meeste
kisten hiervan ook onversierd. De elites hadden soms nog wel een manier om zich te onderscheiden,
maar het lijkt vooral de oude elite, die de 1ste eeuw v.Chr. overleefde, te zijn die hiervan gebruik maakte.
Overigens was er nauwelijks nog een sociaal onderscheid te maken. De elites gebruikten soms de
goedkopere vormen en af en toe gebruikten de sub-elites ook de duurdere vormen, die bovendien niet
zo veel duurder meer waren dan de goedkopere. Het is alleszins zo dat de gemiddelde economische
waarde van de funeraire containers in de 1ste eeuw v.Chr. veel lager was dan in de 3de eeuw v.Chr. en er
waren bovendien nauwelijks nog uitschieters, behalve de enkele marmeren assenkisten van in het
Principaat misschien.
Nielsen had dus gelijk met haar basisstelling dat goedkope containers niet automatisch op een lage
sociale positie wijzen. Er waren zelfs nog nauwelijks dure containers om op een hoge status te wijzen.
Volledig uniform was de funeraire cultuur echter niet: er waren nog steeds heel wat keuzemogelijkheden
om zich te laten begraven. In het begin van de 2de eeuw v.Chr. beschikte men nog over sarcofagen van
terracotta en waren assenkisten van alabaster en travertijn met kline-deksels een mogelijkheid. Deze
laatste soort bleef nog enkele decennia beschikbaar en in de gehele 2de en 1ste eeuw v.Chr. was de
aniconische variant hiervan continu een favoriete optie onder de elite. Ondertussen kwamen de
assenkisten van terracotta en de ollae op, die naar het einde van de 2de eeuw v.Chr. toe ook door sommige
elitaire families werden opgepikt en waarschijnlijk eerder al door de non-elite werden gebruikt. In de
1ste eeuw v.Chr. beschikte men dus over deze laatste twee vormen, terwijl aniconische assenkisten van
travertijn, versierd of niet versierd, en uiteindelijk ook assenkisten van marmer, stèles en cippi een optie
werden.
Het is zeker niet zo dat er nog echt uitzonderlijke manieren waren om zich op het vlak van funeraire
containers te onderscheiden en er was absoluut een daling inzake luxe op dit vlak, maar er was nog altijd
een – weliswaar beperkte – mogelijkheid om voor een duurdere optie te kiezen die voor het overgrote
deel van de bevolking niet haalbaar was. Het verschil in prijs tussen een versierde assenkist van travertijn
en een onversierde olla zal waarschijnlijk groot zijn geweest. In en na de augusteïsche periode zien we
dat vrijwel alleen de elite nog een assenkist of urne had van enige waarde. Mogelijk was de non-elite –
en mogelijk enkele leden van de elite zelf – toen al overgestapt op nieuwe vormen die buiten de tombes
stonden en dus minder goed bewaarden. Maar ook de elite lijkt in beperkte mate te hebben gebruik
gemaakt van stèles, funeraire altaren en cippi. Het is mogelijk door deze overgang dat we het zicht zijn
verloren op de non-elite, maar het lijkt er wel op dat het alleen nog maar de elites waren die op het einde
van de 1ste eeuw v.Chr. nog prominent aanwezig waren binnen het funeraire domein. De elite verdween
dus nooit uit het funeraire toneel en was tevens minstens even of meer prominent aanwezig dan de nonelite.
Hoewel deze resterende keuze niet meteen spectaculair valt te noemen, was ze er wel en dit past niet
meteen binnen het kader van stringente sumptuaire wetten die gelijkheid wilden opleggen, zoals Minetti
& Paolucci ze voorstellen284. Wat hier nog minder bij past, is de graduele en continue daling van de
kwaliteit en economische waarde van de funeraire containers. De enige verklaring zou dan zijn dat er
steeds strengere wetten werden uitgevaardigd, waardoor de totale kostprijs van begrafenissen steeds
meer werd teruggedreven. Hierbij lijkt men dan de productiemethoden te hebben aangepast om deze
kwalitatieve daling te faciliteren. Waarom deed men dit dan? En waarom zou men deze wetten dan zo
goed gevolgd hebben? Zoals we nog zullen zien, was dit absoluut geen garantie bij sumptuaire wetten.
Integendeel: Wallace-Hadrill stelt net dat het verbieden van luxe-objecten ze net begeerlijker maakt; een
evolutie die we effectief in Rome zagen (zie infra)285. Deze wetten verklaren bovendien niet waarom er
284
285
Minetti & Paolucci, 2000, 213-215.
Wallace-Hadrill, 2008, 345.
276
IV. De funeraire containers van Clusium
een zeker onderscheid bleef bestaan, als het doel toch was om een level playing field te creëren. En het
verklaart niet waarom het aantal containers eerst zo sterk steeg in de 2de eeuw v.Chr. om dan, onder
hetzelfde systeem, volledig in te storten na circa 50 v.Chr. We moeten nog naar de tombes kijken om
hier meer over te zeggen, maar sumptuaire wetten lijken meer vragen op te roepen dan dat ze er
beantwoorden.
Er lijkt nochtans wel iets veranderd te zijn omstreeks 200 v.Chr., dat om meer gaat dan puur een
wijziging in de mode. Het patroon dat we zien is namelijk totaal niet wat we zouden verwachten.
Volgens het vooropgestelde model van luxe zou men immers een continue stijging van de waarde van
de funeraire containers verwachten. De sub-elite wil de elite imiteren inzake luxe waardoor de elite
nieuwe en meer ontwikkelde vormen moet vinden om zich te onderscheiden. Uiteindelijk zullen de
oorspronkelijke elitaire vormen, via klassenaspiratie en trickle down effecten, uiteindelijk ook door de
lagere klassen worden overgenomen in een gedegenereerde vorm, terwijl de elite al is overgestapt op
andere vormen (zie supra). Dit suggereert dat de sarcofagen, de assenkisten van alabaster en de rijkelijk
versierde assenkisten van travertijn uiteindelijk ook door de lagere klassen zouden moeten gebruikt
worden, maar dit was nooit het geval. In plaats hiervan verdwenen ze en werden ze vervangen door
vormen die een pak goedkoper én op artistiek vlak minder ontwikkeld waren. Dit was bovendien niet
een eenmalige gebeurtenis, maar een continue evolutie doorheen de 3de, 2de en 1ste eeuw v.Chr., tot in de
1ste eeuw n.Chr. Daarna hebben we nauwelijks nog zicht op de funeraire cultuur van Clusium, dus we
weten niet wat er dan gebeurd is. Hoewel de elite in zekere mate bleef beschikken over objecten die
relatief gezien luxueuzer waren, waren ze dat toch een pak minder dan in de 4de en 3de eeuw v.Chr.
Het is zelfs zo dat de lagere klassen na circa 50 v.Chr. de assenkisten gingen loslaten en deze uiteindelijk
niet meer te bespeuren zijn in ons bronnenmateriaal. Waar deze personen in de 2 de eeuw v.Chr. nog de
elitaire vormen overnamen in een gedegenereerde vorm, lieten ze ze ook wee