handel - Actiris

Monitoring & anticipatie
Werkgelegenheid, opleidingen en arbeidsmarktbemiddeling in Brussel
SECTOR
HANDEL
Actualiteit
en perspectieven
Met de steun van het
Europees sociaal fonds
Monitoring & anticipatie
W ERKGELEGENHEID, OPLEIDINGEN EN ARBEIDSMARKTBEMIDDELING IN BRUSSEL
Sector handel: Actualiteit en perspectieven
Juli 2014
Het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, een dienst binnen Actiris, is opgericht in 1995
en wordt gecofinancierd door het Europees Sociaal Fonds. Momenteel sluit het Observatorium aan bij
het programma 2007-2013 Doelstelling “regionaal concurrentievermogen en werkgelegenheid” van
het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De taken van het Observatorium bestaan erin de evolutie van de
werkgelegenheid en de werkloosheid in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest te bestuderen. Via
thematische analyses wordt onderzoek gedaan naar de mutaties en hervormingen die eigen zijn aan
de arbeidsmarkt.
Directrice - diensthoofd:
Monica DE JONGE (nl)
 02/505.77.42
 [email protected]
 02/505.14.54
 [email protected]
Amandine BERTRAND (FR)
 02/505.78.76
 [email protected]
Véronique CLETTE (FR)
 02/505.77.15
 [email protected]
Mourad DE VILLERS (FR)
 02/505.14.14
 [email protected]
Jérôme FRANÇOIS (fr)
 02/505.77.21
 [email protected]
Sharon GECZYNSKI (FR)
 02/800.42.66
 [email protected]
Inge GOOSSENAERTS (NL)
 02/505.79.38
 [email protected]
Guillaume JACOMET (FR)
 02/505.16.07
 [email protected]
The Man LAÏ (FR)
 02/505.14.12
 [email protected]
Emmanuelle POTTIER (FR)
 02/800.42.62
 [email protected]
Khadija SENHADJI (FR)
 02/505.77.17
 [email protected]
Bénédicte VAN EGEREN (FR)
 02/505.15.35
 [email protected]
Dries VANGENECHTEN (NL)
 02/800.42.63
 [email protected]
Sandy VAN RECHEM (NL)
 02/505.14.56
 [email protected]
Xavier BERCKMANS (FR)
 02/505.11.49
 [email protected]
Griet HANSSENS (NL)
 02/505.14.53
 [email protected]
Verantwoordelijke:
Stéphane THYS (FR)
Medewerkers:
Secretariaat:
De Brouckèreplein 12 - 1000 Brussel
( [email protected] – website Observatorium www.actiris.be)
Verantwoordelijke uitgever: Grégor CHAPELLE, Directeur-generaal van Actiris
Contactpersoon
Amandine Bertrand
02/505.78.76
[email protected]
Eindredactie
Décember 2013
Dankwoord
Wij maken van deze gelegenheid gebruik om de volgende organisaties en personen hartelijk te danken: de pool “Detailhandel,
Horeca, toerisme, MICE” van de Directie Werkgevers van Actiris, Atrium, de studiedienst van BRUXELLES FORMATION,
“Bureau et Services” van BRUXELLES FORMATION, FEBISP, FOREM, VDAB, CCFEE, BNCTO, le Service de Formation des
Petites et Moyennes Entreprises (SFPME), CEFA van Brussel-Stad en van Sint-Gillis, IPIEQ, Comeos, BBTK, UCM, Unizo en
de heer Wayens (Université Saint-Louis Brussel/Université libre de Bruxelles).
INHOUD
VOORWOORD _____________________________________________________________________ 8
DEEL 1: BESCHRIJVING VAN DE SECTOR _________________________________________________ 10
DEEL 2: BEDRIJVEN EN WERKGELEGENHEID ______________________________________________ 11
1.
Bedrijven die worden opgericht en weer verdwijnen ______________________________
1.1 De detailhandel wordt bezield door een vrij groot ondernemersdynamisme … ____________
1.1.1 …dat iets minder uitgesproken is dan in alle activiteitensectoren samen _________________
1.1.2 …dat iets meer uitgesproken is in Brussel dan in de rest van het land ___________________
1.2. De detailhandel is een gevoelige sector ___________________________________________
1.2.1 De detailhandel kent structureel talrijke bedrijven die verdwijnen, gecompenseerd door
bedrijfsoprichtingen, in elk geval in Brussel ________________________________________
1.2.2 De detailhandel kent veel faillissementen en dit geldt nog meer voor Brussel _____________
11
11
11
12
12
12
13
2.
2.1
2.2
De detailhandel biedt veel tewerkstellingsperspectieven ... ________________________ 14
... in Brussel ________________________________________________________________ 14
…en in de periferie ___________________________________________________________ 14
3.
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
De detailhandel, een sector met talrijke facetten _________________________________
Algemene of gespecialiseerde winkels in diverse activiteitssegmenten __________________
De bedrijven met loontrekkenden zijn variabel van omvang ___________________________
Verscheidene paritaire comités vertegenwoordigen de sector _________________________
Geïntegreerde distributie naast geassocieerde of niet-geassocieerde zelfstandige handel ___
Het nabijheidscriterium, een realiteit waarvan de omvang moeilijk te bepalen is ___________
15
15
18
19
19
20
4.
4.1
4.2
4.3
De detailhandel vertoont een specifiek werkgelegenheidsprofiel ___________________
Een genuanceerd werknemersportret ____________________________________________
Zelfstandige werkgelegenheid en de specifieke kenmerken ervan ______________________
Andere wegen voor toegang tot werk in de sector ___________________________________
21
21
26
27
5.
5.1
5.2
De detailhandel houdt vrij goed stand in de crisis ________________________________ 28
Brussel zet minder goede resultaten neer _________________________________________ 28
Uiteenlopende evoluties _______________________________________________________ 28
6.
Werkaanbiedingen in de handel ontvangen door de openbare
arbeidsbemiddelingsdiensten ________________________________________________
Talrijke werkaanbiedingen _____________________________________________________
Gezochte beroepen __________________________________________________________
Het profiel van de werkaanbiedingen voor alle beroepen samen _______________________
6.1
6.2
6.3
31
32
32
33
DEEL 3: DE HUIDIGE EN KOMENDE EVOLUTIES _____________________________________________ 34
1.
1.1
1.2
1.3
1.4
Sociaaldemografische evoluties ______________________________________________
De demografische groei _______________________________________________________
Het demografisch profiel in Brussel en de segmentering _____________________________
Gezinnen die kleiner worden en éénoudergezinnen _________________________________
Belang van klanten die geen inwoners zijn ________________________________________
34
34
35
35
36
2.
2.1
2.2
2.3
Sociaaleconomische evoluties ________________________________________________
De conjuncturele context en de druk op de koopkracht _______________________________
Nieuwe budgetkeuzes en de evolutie van het uitgavenprofiel __________________________
Bipolarisatie van de inkomsten _________________________________________________
36
36
36
38
3.
3.1
3.2
3.3
39
39
39
3.4
De evoluties van maatschappij en gedrag_______________________________________
Een beter geïnformeerde klant is vaak minder trouw ________________________________
Nieuwe waarden die naast de prijs de basis vormen van de consumptie _________________
Alternatieve consumptiemodellen gestimuleerd door de crisis en overeenstemmend met de
waarden van bewust consumeren _______________________________________________
De verwachtingen van de Brusselse klanten _______________________________________
4.
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
4.8
De technologische evoluties __________________________________________________
De opkomst van nieuwe distributiekanalen ________________________________________
Online aankopen worden heel gewoon ___________________________________________
Het einde van de winkels of nieuwe kansen? ______________________________________
Cross-channel-strategieën ontwikkelen ___________________________________________
Online- of offline-aankopen, de kansen variëren met de producten _____________________
Niet alle winkeliers zitten in hetzelfde schuitje… ____________________________________
Verschillende aankooptrajecten, afhankelijk van de producten… _______________________
De onvermoede impact van het internet __________________________________________
42
42
42
43
44
44
45
46
47
5.
De evoluties van het commercieel landschap ___________________________________ 47
6.
6.1
6.2
6.3
6.4
6.5
De evoluties van de werkgelegenheid: volume en profielen ________________________
De prognoses voor het werkgelegenheidsvolume ___________________________________
Uitdagingen voor het commercieel personeel ______________________________________
Uitdagingen voor het management ______________________________________________
Nieuwe marketinguitdagingen __________________________________________________
Nieuwe profielen door de ontwikkeling van e-commerce______________________________
41
41
50
50
50
51
52
52
DEEL 4: DE HANDELSBEROEPEN ______________________________________________________ 54
1.
Handelsberoepen vertonen talrijke facetten _____________________________________ 54
2.
2.1
2.2
55
55
2.3
2.4
2.5
Brusselse werkzoekenden ingeschreven in een handelsberoep ____________________
Een belangrijke doelgroep _____________________________________________________
Het werkzoekendenprofiel vertoont gelijkenissen met het profiel van de werknemers
in de sector _________________________________________________________________
Een specifiek profiel afhankelijk van de beroepen ___________________________________
Aanzienlijke groei ____________________________________________________________
Vergelijkbare kansen om werk te vinden als het geheel van de werkzoekenden ___________
3.
3.1
3.2
3.3
3.4
Werkaanbiedingen voor een handelsberoep in het Brussels Gewest ________________
De gezochte beroepen ________________________________________________________
Na eerdere vooruitgang een daling in 2012 ________________________________________
Eisen die specifiek zijn voor de sector ____________________________________________
Variabele vereisten, afhankelijk van het beroep ____________________________________
59
59
60
60
61
4.
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
Aanwervingsmoeilijkheden ___________________________________________________
Te verklaren door een kwalitatieve onaangepastheid tussen vraag en aanbod ____________
Te verklaren door de arbeidsomstandigheden______________________________________
Nog versterkt door de moeilijkheid om personeel te behouden _________________________
Gedeeltelijk het gevolg van een negatieve perceptie van de sector _____________________
Kunnen soms verergerd worden door aanwervingen voor bepaalde periodes _____________
Kunnen soms verergerd worden door discriminerende praktijken _______________________
Te verklaren door een gebrek aan opgeleide kandidaten? ____________________________
62
62
63
64
64
65
65
65
55
55
57
57
CONCLUSIE ______________________________________________________________________ 68
BIBLIOGRAFIE ____________________________________________________________________ 71
VOORWOORD
In het kader van het Pact voor een Duurzame Stedelijke Groei (de Brusselse New Deal) hebben de
sociale partners en de Brusselse regering aan het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid,
een dienst binnen Actiris, de leiding toevertrouwd over de werkzaamheden om een tool te creëren
voor het monitoren van de beroepen en het anticiperen op de behoeften inzake werkgelegenheid,
opleiding en onderwijs in de sectoren die als prioritair worden beschouwd in het Brusselse Gewest
(maatregel 3.5, 5de voorwaarde tot welslagen, instrument 2). Om zijn opdrachten tot een goed einde
te brengen heeft het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid duurzame partnerships
ontwikkeld met de verschillende bevoegde actoren in het gewest: BRUXELLES FORMATION, in het
kader van de samenwerkingsakkoorden Actiris/BRUXELLES FORMATION, de FOREM en de VDAB
voor het luik opleiding, de Commission Consultative Formation Emploi Enseignement (CCFEE) en het
Brussels Nederlandstalig Comité voor Tewerkstelling en Opleiding (BNCTO) voor het luik onderwijs.
Deze actoren hebben onder andere meegewerkt aan de realisatie van interviews en hebben een deel
van de noodzakelijke gegevens voor de analyses bezorgd.
Een eerste resultaat van deze werkzaamheden zijn de sectorfocussen van het Brussels
Observatorium voor de Werkgelegenheid. Deze focussen willen alle processen onderzoeken die ertoe
leiden dat een sector en de beroepen van deze sector zich vernieuwen, blijven voortbestaan en zich
hervormen.
Ons onderzoek heeft onder meer betrekking op de kwalificatie en de onderhandelingen hierover, de
kwaliteit van de aangeboden arbeidsplaatsen, de praktijken van de werkgevers inzake de organisatie
van het werk en de hernieuwing van de arbeidskrachten, het verband tussen de opleiding van
jongeren en het productiestelsel.
De doelstelling bestaat erin overheids- en privéactoren denkpistes aan te bieden, opdat de
beroepsopleiding en de activering van werkzoekenden niet de enige mogelijke oplossingen zouden
zijn voor het tekort aan werkkrachten en de hoge werkloosheidsgraad. Op deze manier vullen zij de
analyses van de knelpuntberoepen die het Observatorium heeft uitgevoerd aan, door nuances aan te
brengen bij de redenen voor de vastgestelde rekruteringsmoeilijkheden.
Grégor Chapelle
Yves Bastaerts
Directeur-generaal
Adjunct-directeur-generaal
DEEL 1: BESCHRIJVING VAN DE SECTOR
De handelssector bestaat uit twee hoofdsegmenten, de groothandel en de kleinhandel. Het verschil
tussen beide schuilt in het type klant waartoe ze zich richten. De groothandel is voornamelijk
“business-to-business”-georiënteerd en omvat de verkoop van goederen aan tussenhandelaars, zoals
detailhandelaars, bedrijven of vaklui. De detailhandel is daarentegen hoofdzakelijk het “business-toconsumer”-georiënteerd en wijdt zich dus aan de verkoop van goederen aan eindverbruikers.
In het verleden onderscheidden beide segmenten zich van elkaar doordat het ene de verkochte
goederen verder verwerkte en het andere niet.
Maar de laatste jaren onderging de traditionele waardeketen in de handelssector een aantal
1
wijzigingen . Verscheidene grote detailhandelsbedrijven begonnen ook de functie van groothandelaar
uit te oefenen door rechtstreeks met de producenten zaken te doen (waarbij het erop aankomt om de
bevoorradingsketens te beheersen). Op dezelfde manier oefenen sommige distributeurs nu de functie
van producent uit door distributeursmerken te introduceren. De sector is op zoek gegaan naar
schaalvergroting en een grotere rentabiliteit en maakte wegens deze verticale integratie vrij
aanzienlijke wijzigingen door. En terwijl de distributeurs ook de functie van groothandelaar begonnen
uit te oefenen, besteedden sommigen de logistiek uit aan gespecialiseerde bedrijven of regionale
distributiecentra, al dan niet op exclusieve basis.
De Europese activiteitennomenclatuur (NACE-BEL 2008) maakt een onderscheid tussen drie soorten
distributie: de autohandel, zowel groot- als detailhandel, met inbegrip van de onderhouds- en
herstellingsactiviteiten van voertuigen (gekenmerkt door code 45), de groothandel (code 46) en de
2
detailhandel (code 47) . In het kader van deze focus zullen wij onze analyse concentreren op deze
laatste code, waarvan een gedeelte als buurthandel kan worden bestempeld. Zijn daarentegen
uitgesloten van de analyse: diensten en recreatie van commerciële aard, zoals bankagentschappen,
horeca, kapsalons, fitnesscentra, bioscopen, … Ondanks deze uitsluiting is de detailhandel die wij
hieronder behandelen helemaal geen homogene realiteit. Integendeel, zoals zal blijken wanneer we
de subsector zullen bekijken vanuit verschillende oogpunten, zoals de grootte, het activiteitssegment,
de omvang van de vestigingen uitgedrukt in aantal loontrekkende werknemers of de paritaire comités
die er zijn vertegenwoordigd.
1
2
Zie o.a.: Europese Commissie, DG Werkgelegenheid, sociale zaken en gelijke kansen, 2009; Centrale Raad voor het Bedrijfsleven, Speciale
commissie inzake distributie, 2010; Dioux J. et al., 2009.
In Brussel omvatten deze drie distributievormen in 2011 in totaal 7.758 bedrijven met 64.428 loontrekkende werknemers en 18.803 banen voor
zelfstandigen. Bijna de helft van de loontrekkende werknemers (31.716 werkplekken) werken in een detailhandel (4.588 bedrijven, bijna 6
bedrijven op 10), bij de zelfstandigen is dit ongeveer twee derde. Bronnen: RSZ, Gedecentraliseerde statistieken , 31/12/2011 ; INASTI,
31/12/2011.
MONITORING & ANTICIPATIE
10
DEEL 2: ONDERNEMINGEN EN WERKGELEGENHEID
Verscheidene programmatische documenten van het Brussels Gewest maken melding van de
handelssector.
In Brussel is de detailhandel, een activiteit met een zekere lokale verankering, immers een belangrijke
sociaaleconomische speler, die 2,9% van de toegevoegde waarde van het Gewest voor zijn rekening
3
neemt . Verscheidene studies
4
wijzen er nochtans op dat de detailhandel een bescheiden
productiviteitsgroei kent, die ook variabel is van segment tot segment, zodat elke verhoging van de
loonkosten bijzonder schadelijk is en het concurrentievermogen en de winstmarges van de sector
verder aantast.
Ondanks een uitgesproken ondernemersdynamisme wordt de sector ook gekenmerkt door een
bepaalde structurele en conjuncturele kwetsbaarheid. Dit komt tot uiting in de talrijke stopzettingen
van activiteiten.
Ten slotte is de detailhandel ook een belangrijke regionale speler die in Brussel 44.000 banen
oplevert. Hij biedt bovendien werkgelegenheidsvooruitzichten aan een gevarieerde doelgroep en meer
bepaald aan minder goed opgeleide Brusselaars.
Men heeft er bijgevolg alle belang bij om de detailhandel te steunen, zodat zij haar potentieel volledig
kan ontwikkelen.
1. Oprichtingen en stopzettingen van ondernemingen
5
Op Belgische schaal zijn de bedrijven in de distributiesector relatief jong in vergelijking met de
industrie of zelfs met de groothandel en de autohandel. Dit wijst erop dat het om een zeer
concurrerende sector gaat. Zo wordt de detailhandel gekenmerkt door talrijke jonge of intredende
bedrijven, maar ook door talrijke uittredende bedrijven. Eén van de elementen die worden ingeroepen
om dit te verklaren is het feit dat de vaste kosten voor het openen van een handel lager zouden liggen
dan de vaste kosten om een industrieel bedrijf te beginnen.
Hieronder worden de statistieken van de FOD Economie over de btw-plichtigen, de btw-inschrijvingen
(zowel de eerste inschrijvingen als de herinschrijvingen) en de schrappingen beschreven, om een
beter zicht te krijgen op de demografie van de handelsbedrijven. De bewegingen van bedrijven die in
deze statistieken worden opgetekend, maken het niet mogelijk om uitspraken te doen over de
levensduur van bedrijven, maar ze weerspiegelen wel de omvang van de in- en uitstroom binnen de
sector en de mate van turbulentie die er heerst.
1.1 De detailhandel wordt gedreven door een vrij grote ondernemersdynamiek …
1.1.1 …dat iets minder uitgesproken is dan in alle activiteitensectoren samen
6
Zowel in Brussel als in de rest van het land ligt de bruto oprichtingsgraad die voor de detailhandel
werd berekend systematisch lager dan de oprichtingsgraad berekend voor alle activiteitensectoren
samen.
3
4
5
6
11
Meer
bepaald
in
Brussel
werden
in
de
periode
2008-2012
gemiddeld
9,4
Bron: Instituut voor de Nationale Rekeningen, Belgostat.
Zie o.a.: Konings J. et al., 2013; FOD Economie, 2013.
Konings J. et al., 2013.
Dit wil zeggen het aantal oprichtingen of btw-inschrijvingen in verhouding tot alle btw-plichtigen.
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
detailhandelsbedrijven op 100 btw-plichtige bedrijven opgericht, tegenover 10,8 op het niveau van het
gewest.
1.1.2 …dat iets meer uitgesproken is in Brussel dan in de rest van het land
De bruto oprichtingsgraad in de detailhandel ligt inderdaad hoger in Brussel (9,4) in vergelijking met
7
het Vlaamse Gewest (6,6), de Brusselse periferie (6,7) en in mindere mate het Waalse Gewest (8,1).
Bruto oprichtingsgraad (gemiddelde 2008-2012)
9,4
Brussel
6,7
Periferie
8,3
Brussels
Grootstedelijk Gebied
7,9
6,6
Vlaanderen
9,4
8,3
8,1
Wallonië
8,8
7,8
België
0,0
2,0
4,0
6,0
Detailhandel
10,8
8,8
8,0
10,0
12,0
Alle sectoren
Bron: FOD Economie, ADSEI, berekeningen Observatorium
1.2. De detailhandel is een gevoelige sector
1.2.1 De detailhandel kent structureel talrijke bedrijven die verdwijnen, gecompenseerd door
bedrijfsoprichtingen, in elk geval in Brussel
In vergelijking met het geheel van de activiteitensectoren kent de detailhandel relatief meer
bedrijfssluitingen.
In
de
periode
2008-2012
zetten
gemiddeld
8,4
op
100
btw-plichtige
detailhandelsbedrijven in Brussel hun activiteiten stop, tegen 7,9 op gewestniveau.
Sluitingsgraad (gemiddelde 2008-2012)
8,4
7,9
Brussel
Periferie
6,4
Brussels
Grootstedelijk Gebied
7,2
7,7
7,0
Vlaanderen
7,3
6,3
Wallonië
7,6
België
6,9
0,0
2,0
4,0
Detailhandel
6,0
8,5
7,7
8,0
10,0
Alle sectoren
Bron: FOD Economie, ADSEI, berekeningen Observatorium
7
De bruto oprichtingsgraad in de detailhandel bedraagt 6,3 in Vlaams-Brabant en 7,4 in Waals-Brabant, tegen gemiddeld respectievelijk 8,3 en
8,5.
MONITORING & ANTICIPATIE
12
Hoewel er in de sector veel bedrijven verdwijnen, worden er in Brussel nog meer opgericht, zodat de
oprichtingen de stopzettingen compenseren. Dit is in tegenstelling tot de situatie in beide andere
gewesten en in de Brusselse periferie. In Brussel komt de netto oprichtingsgraad van bedrijven voor
de detailhandel, d.w.z. het verschil tussen het aantal oprichtingen en het aantal schrappingen in
verhouding tot het totaal aantal btw-plichtige bedrijven, overeen met 1,0 in de periode 2008-2012,
terwijl dit percentage negatief is in Vlaanderen (-0,7), in Wallonië (-0,5) en in de Brusselse periferie (8
0,5) .
Netto oprichtingsgraad (gemiddelde 2008-2012)
1,0
Brussel
-0,5
Periferie
1,9
Brussels
Grootstedelijk Gebied
-0,7
0,2
2,3
Vlaanderen
-0,5
1,9
Wallonië
1,2
0,1
België
-1,0
2,7
1,8
0,0
1,0
Detailhandel
2,0
3,0
Alle sectoren
Bron: FOD Economie, ADSEI, berekeningen Observatorium
1.2.2 De detailhandel kent veel faillissementen en dit geldt nog meer voor Brussel
De detailhandel heeft een groot aandeel in het aantal faillissementen dat elk jaar wordt genoteerd,
zowel in Brussel als in de rest van het land. Op 2.263 faillissementen die in 2012 in Brussel werden
9
geregistreerd, telde men 352 faillissementen van detailhandelsbedrijven (of 15,6% van alle Brusselse
faillissementen) waardoor in totaal 762 loontrekkende banen verloren gingen. Met andere woorden: in
2012 ging in Brussel bijna elke dag een bedrijf failliet in deze sector.
In vergelijking met bedrijven uit beide andere gewesten en de Brusselse periferie zijn de Brusselse
bedrijven structureel kwetsbaarder. Dit geldt ook voor de detailhandel: in de periode 2008-2012 vond
gemiddeld bijna een kwart (22,8%) van de faillissementen in de sector plaats in Brussel, terwijl slechts
10,9% van de btw-plichtige bedrijven er is gevestigd. Op 100 btw-plichtige detailhandelsbedrijven zijn
er gemiddeld 3,1 faillissementen in het Brussels Gewest, tegenover 1,1 in Vlaanderen, 1,6 in Wallonië
en 1,1 in de Brusselse periferie.
8
9
13
De netto oprichtingsgraad in de kleinhandel bedraagt -0,1 in Waals-Brabant en -0,7 in Vlaams-Brabant, tegen gemiddeld 1,9 in Waals- en
Vlaams-Brabant. De slechtere prestaties van de detailhandel in Vlaams-Brabant komen uitsluitend voor rekening van het arrondissement
Halle-Vilvoorde (- 1,5), want in het arrondissement Leuven bedraagt dit percentage 0,1.
Het aandeel van de detailhandelsfaillissementen in het totaal ligt wat lager in Vlaanderen (12,1% in het Vlaamse Gewest, 12,2% in VlaamsBrabant) en het niveau is relatief vergelijkbaar in Wallonië (16,4% in het Waalse Gewest en 15,9% in Waals-Brabant).
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
Faillissementsgraad (gemiddelde 2008-2012)
Brussel
3,1
2,4
Periferie
0,9
1,1
Brussels
Grootstedelijk Gebied
2,1
1,6
1,1
1,0
Vlaanderen
Wallonië
1,6
1,3
België
1,2
0,0
1,0
Detailhandel
1,5
2,0
3,0
4,0
Alle sectoren
Bron: FOD Economie, ADSEI, berekeningen Observatorium
Ten slotte, als we de relatieve evolutie van het aantal geregistreerde faillissementen bekijken, stellen
we vast dat de detailhandel ook gevoelig is voor conjunctuurschommelingen.
2. De detailhandel biedt veel tewerkstellingsperspectieven ...
2.1 ... in Brussel
De distributiesector in zijn geheel neemt een essentiële plaats in de Brusselse economie in. Dit geldt
meer bepaald voor de detailhandel die talrijke tewerkstellingsperspectieven biedt, niet alleen voor
loontrekkenden, maar ook voor zelfstandigen.
Zo waren er in 2011 in de detailhandel 4.600 bedrijven (of 13,2% van alle in het Brusselse Gewest
gevestigde bedrijven) die samen 32.000 loontrekkende werknemers telden, d.w.z. één baan op twintig
van alle loontrekkende werknemers in Brussel (5,0%). Naast deze loontrekkende werknemers zijn er
nog de 12.000 zelfstandigen die in 2011 een activiteit in de detailhandel uitoefenden (of 13,5% van
alle Brusselse zelfstandigen).
Deze laatste gegevens over de zelfstandige arbeid bevestigen dat dit een belangrijk toegangskanaal
voor deze sector is. Van de ongeveer 44.000 banen in de sector (32.000 loontrekkenden en 12.000
zelfstandigen) wordt meer dan één op vier door een zelfstandige uitgeoefend (of 27,6%, tegenover
12,4% op het niveau van het gewest).
Met 44.000 banen vertegenwoordigt de detailhandel trouwens ongeveer één baan op zestien op het
niveau van het gewest (6,1%).
2.2 …en in de periferie
In de periferie en meer bepaald in het arrondissement Halle-Vilvoorde, waar de grote distributiecentra
gevestigd zijn, vertegenwoordigt de detailhandel ook een groot volume aan banen. Het wordt geraamd
op ongeveer 60.000 eenheden.
Enerzijds telde de RSZ in 2011 in de periferie 38.000 loontrekkende werknemers, waarvan ¾ in
Vlaams-Brabant (28.000 banen) of meer dan de helft in het arrondissement Halle-Vilvoorde (52,2% of
20.000 banen).
MONITORING & ANTICIPATIE
14
Anderzijds waren volgens het RSVZ in 2011 in de detailhandel in de periferie 21.000 zelfstandigen
actief, waarvan ¾ in de provincie Vlaams-Brabant (42,2% in het arrondissement Halle-Vilvoorde en
32,7% in het arrondissement Leuven) en de resterende ¼ in het arrondissement Nijvel.
Bedrijven en totale binnenlandse werkgelegenheid in Brussel en in de detailhandel
Totaal Brussel
Detailhadel (DH)
Brussel
HalleVilv.
Nijvel
Leuven
Grootsted.
Periferie
zone
België
Bedrijven met loontrekkenden
Bedrijven
34.825
4.588
1.462
1.460
1.511
4.433
9.021
39.856
13,2
14,7
11,6
14,7
13,5
13,3
14,5
632.739
31.716
9.442
19.741
8.637
37.820
69.546
252.985
89.366
12.103
5.387
9.066
7.032
21.485
33.588
151.793
722.105
43.819
14.829
28.807
15.669
59.315
103.134
404.778
6,1
9,1
10,5
8,1
9,4
7,6
8,4
% bedrijv. DH / totaal bedrijv.
Binnenlandse werkgelegenheid
Loontrekkenden
Zelfstandigen
Totaal
% werkg. DH / totale werkg.
10
Bron: RSZ, RSVZ , 31/12/2011, Berekeningen Observatorium
3. De detailhandel, een sector met talrijke facetten
Als we naar de typische kenmerken van de bedrijven kijken, kunnen we vaststellen dat de
detailhandel zeer heterogeen is. Zo noteren we de grote diversiteit aan activiteitssegmenten, de
diversiteit in de mate van specialisatie, de variabele omvang van de bedrijven op basis van het aantal
werknemers in loondienst, de verschillende paritaire comités die er vertegenwoordigd zijn, de
organisatiestructuren of het criterium van de nabijheid.
3.1 Algemene of gespecialiseerde winkels in diverse activiteitssegmenten
In de eerste plaats omvat de detailhandel volgens de NACE-BEL-nomenclatuur verscheidene
subsectoren, die zeer divers zijn als we kijken naar het type producten, de mate van specialisatie en
de distributievorm. Deze sectorale opsplitsing maakt enerzijds een onderscheid tussen handelszaken
die al dan niet voedingswaren verkopen en anderzijds tussen zaken die al dan niet gespecialiseerd
zijn in één producttype. Zo vindt men niet-gespecialiseerde winkels in voedingswaren (hoofdzakelijk
supermarkten, naast hypermarkten, superettes
en algemene kruideniers), gespecialiseerde
voedingswarenwinkels (zoals slagers) of gespecialiseerde non-food zaken (bijvoorbeeld kleding, ICTproducten of meubels).
Deze nomenclatuur maakt ook een onderscheid tussen andere distributievormen die buiten de
winkelruimte worden beoefend, zoals leurhandel, verkoop op afstand, elektronische handel en korte
circuits, zoals de verkoop aan de consument bij de producent. Hoewel verder in dit document de
elektronische handel onder de loep zal worden genomen, kan men uit de statistieken op basis van de
11
activiteitennomenclatuur niet opmaken hoe belangrijk deze vorm van handel is . Deze nomenclatuur
kijkt immers naar de hoofdactiviteit van de handelszaak om de activiteitensector te bepalen en houdt
dus geen rekening met commerciële bedrijven van het type “Click & Mortar”
12
die een gedeelte van
hun verkoop eveneens via het internet realiseren.
10
11
12
15
In de RSVZ-statistieken worden de ingeschrevenen regionaal ingedeeld volgens hun officiële (domicilie) of opgegeven adres, dat niet
noodzakelijk overeenstemt met de plaats waar de beroepsactiviteit wordt uitgeoefend.
NACE-BEL-code “47.910” omvat de detailhandelszaken met als hoofdactiviteit de verkoop op afstand waarin zonder onderscheid de verkoop
per briefwisseling en de verkoop via internet zijn inbegrepen.
In zijn ruimste definitie is in de elektronische handel ook de verkoop van diensten inbegrepen, waarbij sommige zelfs zeer goed
vertegenwoordigd zijn, zoals het toerisme.
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
Op het meest elementaire niveau van de NACE-BEL-nomenclatuur is het nog mogelijk om over
gegevens over de bedrijven en de loontrekkende werkgelegenheid van de RSZ te beschikken, zodat
men de diverse gespecialiseerde handelszaken onderling van elkaar kan onderscheiden, maar dit
geldt niet voor de gegevens over zelfstandige arbeid van de RSVZ.
Als we kijken naar het algemene of gespecialiseerde karakter van de handelszaken in Brussel, zien
we dat iets meer dan één derde van de loontrekkende arbeid (36,4% of ongeveer 11.500) in nietgespecialiseerde winkels werkt, hoofdzakelijk warenhuizen en meer bepaald supermarkten die
hoofdzakelijk voedingswaren verkopen (bijna één vierde van de werkgelegenheid, 23,3%). De rest
van de werkgelegenheid bevindt zich hoofdzakelijk in gespecialiseerde winkels (meer dan zes op tien
of ongeveer 19.800), hoofdzakelijk in de segmenten textiel en leder (21,9%), alsook meubels en
interieurinrichting (13,0%). Dan volgen gespecialiseerde voeding (5,7%), apotheken en winkels voor
medische producten (5,0%), detailhandel in culturele goederen en vrijetijdsartikelen (4,3%) of in
informatie- en communicatietechnologieën (3,2%), naast nog andere segmenten.
Loontrekkende arbeid in de detailhandel per type specialisatie
Detailhandel (DH)
Niet-gespecialiseerde winkels
Brussels
Gewest
Nijvel
Halle-Vilv.
Leuven
Periferie
Hoofdst.
zone
België
36,4
36,5
60,7
36,8
49,2
43,4
36,8
Algemene voeding
2,7
2,3
1,2
3,9
2,1
2,4
3,0
Superettes
2,2
1,8
1,3
3,2
1,9
2,0
1,8
23,3
22,9
47,7
21,9
35,6
30,0
23,5
5,4
7,3
3,4
5,6
4,9
5,1
4,7
2,7
2,2
7,0
2,2
4,7
3,8
3,8
62,6
62,3
38,2
62,1
49,7
55,6
61,7
5,7
5,5
4,2
7,8
5,4
5,5
8,5
Kleding en leder
21,9
13,9
5,1
15,7
9,7
15,2
16,4
Meubels, uitrusting en inrichting
13,0
14,1
14,7
14,9
14,6
13,9
14,5
Apotheken en medische artikels
Culturele goederen en
vrijetijdsart.
5,0
8,4
4,9
7,4
6,4
5,7
7,4
4,3
7,8
3,3
4,7
4,7
4,5
4,5
ICT
3,2
3,1
1,4
1,7
1,9
2,5
2,3
Andere gespecialis. winkels13
9,6
9,5
4,6
9,9
7,0
7,4
8,1
1,0
1,2
1,1
1,1
1,1
1,1
1,5
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
31.716
9.442
19.741
8.637
37.820
69.546
252.985
Supermarkten
Hypermarkten
Warenhuizen zonder overwicht
qua voeding
Gespecialiseerde winkels
Gespecialiseerde voeding
Handel buiten de winkels
Totaal
Totaal (absolute waarden)
Bron: RSZ, Gedecentraliseerde statistieken, 31/12/2011, Berekeningen Observatorium
13
Met name de handel in parfums en schoonheidsproducten, horloges en juwelen, brandstoffen voor voertuigen, fotografische en optische
materialen, bloemen en planten en diverse andere gespecialiseerde winkels.
MONITORING & ANTICIPATIE
16
Als men bovendien een onderscheid maakt tussen de voedingshandel en de non-foodhandel op basis
van de NACE-BEL-nomenclatuur, dan vertegenwoordigt de voeding, zowel gespecialiseerde als nietgespecialiseerde, ongeveer 12.500 loontrekkende werknemers in Brussel, dus ongeveer vier
loontrekkende banen op tien.
Loontrekkende arbeid in de detailhandel voeding
Voedingsdistributie (VD)
Brussels
Gewest
Nijvel
Halle-Vilv.
Leuven
Periferie
Hoofdst.
zone
België
Algemene voeding
6,9
5,8
2,1
9,3
4,2
5,3
Superettes
5,7
4,6
2,3
7,5
3,8
4,5
4,4
Supermarkten
59,2
57,5
82,4
51,7
71,5
66,6
56,6
Hypermarkten
13,8
18,3
5,9
13,2
9,8
11,4
11,3
Gespecialiseerde voeding
14,4
13,8
7,3
18,4
10,8
12,2
20,4
Totaal
Totaal (absolute waarden)
% werkgelegenh. VD / werkg. DH
7,2
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
12.479
3.758
11.435
3.660
18.853
31.332
104.982
39,3
39,8
57,9
42,4
49,8
45,1
41,5
Bron: RSZ, Gedecentraliseerde statistieken, 31/12/2011, Berekeningen Observatorium
Het sectorale profiel van de loontrekkende arbeid in Brussel staat vrij dicht bij wat wordt waargenomen
op het niveau van heel België, met uitzondering van de sterke specialisatie van Brussel in de verkoop
van textielproducten (21,9% tegen 16,4% in België) en een geringere vertegenwoordiging van de
segmenten van de gespecialiseerde voeding (5,7% en 8,5%).
Maar in de Brusselse periferie vertoont dit profiel van de loontrekkende arbeid van de distributie
sterkere afwijkingen. Daar is het gewicht van de niet-gespecialiseerde warenhuizen met of zonder
overwicht qua voeding veel sterker uitgesproken (respectievelijk 45,2% tegen 31,5% in het Brussels
Gewest). Dit is uitsluitend toe te schrijven aan het arrondissement Halle-Vilvoorde (58,1%), dat zich
sterk onderscheidt van de arrondissementen Leuven (29,7%) en Nijvel (32,3%). Met bijna zes
loontrekkende banen op tien in de voedingsdistributie onderscheidt het arrondissement HalleVilvoorde zich bovendien van Brussel en van beide andere arrondissementen van de periferie. Het
valt ook op dat de voedingsdistributie in Halle-Vilvoorde hoofdzakelijk in handen is van supermarkten
en hypermarkten (88%, tegen 73% in Brussel).
Op basis van de RSVZ-gegevens opgesplitst op grond van de NACE-BEL-nomenclatuur in 3 niveaus,
is de zelfstandige arbeid hoofdzakelijk geconcentreerd in de gespecialiseerde winkels. In Brussel
vinden we meer bepaald bij de meest voorkomende segmenten: de andere gespecialiseerde winkels
(4 zelfstandige banen op 10), maar een verder onderscheid is niet mogelijk, hoewel deze winkels een
grote diversiteit vertegenwoordigen (ze omvatten onder andere de apotheken, kleding en schoenen,
parfumeries, bloemenwinkels, …), culturele goederen en vrijetijdsartikelen (23,0%; boekhandels,
krantenwinkels, papierwaren, muziek- en video-opnamen, sportartikels, speelgoed), het segment
meubels en interieurinrichting (21,8%) en ten slotte de gespecialiseerde voeding (9,4%).
Het sectoraal profiel van de zelfstandige arbeid in Brussel lijkt vrij sterk op het profiel van de
zelfstandige arbeid in beide andere gewesten en de periferie, behalve dat we in Brussel enerzijds een
licht lager aandeel van actieve zelfstandigen in de gespecialiseerde voeding zien en een iets grotere
vertegenwoordiging van de culturele goederen en vrijetijdsartikelen anderzijds.
17
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
Zelfstandige arbeid in de detailhandel per sector
Brussels
Gewest
Niet-gespecialiseerde winkels
Gespecialiseerde winkels
Halle-Vilv.
Leuven
Periferie
Hoofdst.
zone
België
1,0
1,0
1,0
1,4
1,1
1,1
1,5
97,0
97,0
95,7
95,0
95,8
96,2
96,7
Gespecialiseerde voeding
Meubels, uitrusting en inrichting
Culturele goederen en
vrijetijdsartikelen
Nijvel
9,4
9,5
11,9
12,4
11,5
10,7
13,2
21,8
20,7
20,3
21,4
20,8
21,1
21,7
23,0
21,2
21,0
19,1
20,4
21,4
20,3
ICT
0,1
0,2
0,0
0,1
0,1
0,1
0,1
Autobrandstoffen
2,7
2,8
3,0
2,5
2,8
2,8
2,9
39,9
42,6
39,5
39,5
40,3
40,1
38,6
Andere gespecialiseerde winkels
Detailhandel buiten de winkel
2,1
2,0
3,3
3,6
3,1
2,7
1,8
Totaal
100
100
100
100
100
100
100
12.103
5.387
9.066
7.032
21.485
33.588
151.793
Totaal (absolute waarden)
Bron: RSZ, 31/12/2011, Berekeningen Observatorium
3.2 De bedrijven met loontrekkenden zijn variabel van omvang
Er kan een tweede onderscheid worden gemaakt als men rekening houdt met de omvang van de
bedrijven in de sector op basis van het gemiddelde aantal loontrekkende arbeidsplaatsen per bedrijf.
Bedrijven met loontrekkend personeel in alle segmenten samen stellen in Brussel gemiddeld 7
mensen te werk, tegenover 18 op regionale schaal. Maar dit gemiddelde werkgelegenheidsvolume is
verschillend per subsector. Het hoeft niet te verbazen dat dit gemiddelde het hoogste is in de
grootdistributie (157 in de Brusselse hypermarkten, 52 in de supermarkten en 26 in de warenhuizen
zonder overwicht qua voedingswaren). Het is ook hoger in het arrondissement Halle-Vilvoorde (14).
Opvallend is ook het hoge concentratiegehalte in de sector, tenminste voor wat de loontrekkenden
betreft, aangezien slechts 2,1% van alle bedrijven, dat wil zeggen de bedrijven met minstens 50
werknemers, samen 12.020 banen tellen of bijna twee banen op vijf in de sector. Daarentegen werken
in bijna alle bedrijven (98,1%) minder dan 50 werknemers, deze bedrijven omvatten 62,1% van alle
werknemers van de sector. Deze werknemers hebben bijgevolg over het algemeen geen
vakbondsvertegenwoordiging in het bedrijf, zodat over de arbeidsvoorwaarden wordt onderhandeld op
sectorniveau, binnen de paritaire comités.
Gemiddelde loontrekkende werkgelegenheid enerzijds en instellingen en loontrekkende arbeid
per grootteklasse anderzijds, in Brussel en in de detailhandel
Totaal Brussel
Gemidd. werkgelegenh.
Bedrijven per
grootteklasse
Brussel
Nijvel
Detailhandel (DH)
HalleLeuven Periferie
Vilv.
Hoofdst.
zone
België
18,2
6,9
6,5
13,5
5,7
8,5
7,7
6,3
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
1 tot 19
87,1
94,5
95,0
92,5
95,4
94,3
94,4
95,1
20 tot 49
7,7
3,4
3,4
3,6
3,4
3,5
3,4
3,5
50 tot 99
2,5
1,6
1,0
1,8
0,7
1,2
1,4
1,0
2,7
0,5
0,7
2,1
0,4
1,0
0,8
0,4
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
1 tot 19
18,4
48,1
58,7
26,3
64,7
43,2
45,4
57,5
20 tot 49
12,8
14,0
15,4
8,1
18,5
12,3
13,1
16,2
50 tot 99
9,7
15,8
10,2
10,0
8,5
9,7
12,5
10,7
59,0
22,1
15,6
55,6
8,4
34,8
29,0
15,6
100 en meer
Loontrekkenden per
grootteklasse
100 en meer
Bron: RSZ, Gedecentraliseerde statistieken, 31/12/2011, Berekeningen Observatorium
MONITORING & ANTICIPATIE
18
3.3 Verschillende paritaire comités vertegenwoordigen de sector
In de handelssector zijn vier paritaire hoofdcomités en één paritair subcomité actief, met name: de
paritaire comités van de handel in voedingswaren (PC202
14
16
15
en PC202.01 ), van de zelfstandige
17
18
kleinhandel (PC201 ), van de grote kleinhandelszaken (PC311 ) en van de warenhuizen (PC312 ).
Naast deze vijf paritaire comités is er nog het paritair comité PC313 dat de apotheken
vertegenwoordigt, één van de bijzondere en belangrijke segmenten van de detailhandel. Bovendien is
er ook nog paritair comité PC119 voor de werknemers van de handel in voedingswaren, dus niet
alleen de kleinhandel, maar ook de groothandel. Ter informatie: in Brussel zijn deze paritaire comités
19
van toepassing op ongeveer 32.000 loontrekkenden .
Elk van deze comités heeft eigen bevoegdheidsdomeinen, specifieke loonschalen en minder of meer
gunstige arbeidsomstandigheden (zoals zondagswerk, betaling van overuren, …). Men merkt op dat
de sector van de detailhandel wordt gekenmerkt door een hoge graad van aansluiting bij een
20
21
vakbond , maar er zijn verschillen tussen de paritaire comités .
3.4 Geïntegreerde distributie naast geassocieerde of niet-geassocieerde zelfstandige
handel
Los
van
de
sectorale
classificatie
die
mogelijk
gemaakt
wordt
door
de
NACE-BEL-
activiteitennomenclatuur en die over het algemeen door economen wordt gebruikt, kan de
detailhandel ook worden beschreven door uit te gaan van de uitbatingsvorm. Er wordt een
onderscheid gemaakt tussen drie vormen. Het betreft de geïsoleerde (of niet-geassocieerde)
22
zelfstandige handel, de geïntegreerde handel en de geassocieerde zelfstandige handel . Hoewel
deze vormen overeenstemmen met verschillende realiteiten, kunnen ze niet statistisch worden
benaderd.
Dit kan hoogstens op een onvolkomen manier, onder andere via statistieken per paritair comité.
Volgens de vakbondsorganisaties vertegenwoordigen de paritaire comités PC202, PC311 en PC312
de werknemers die in grote winkelketens en warenhuizen werken, terwijl het personeel van kleine
winkels of bij franchisenemers
23
van de grote merken (onder andere Carrefour en Delhaize)
hoofdzakelijk terug te vinden zijn in de paritaire comités PC201 en PC202.01, waarbij het niet mogelijk
is om een onderscheid te maken tussen de geassocieerde zelfstandige handel en de nietgeassocieerde zelfstandige handel.
Ter informatie: deze laatste twee paritaire comités groeperen iets meer dan vier werknemers op de
tien in Brussel, tegenover ongeveer de helft in de beide andere gewesten van ons land. Deze
verhouding verschilt aanzienlijk van het gemiddelde afhankelijk van het activiteitssegment; ze is
bijvoorbeeld 36,1% bij de handel in interieurinrichting, 51,9% bij de handel in confectiekleding of
14
Bevoegd voor de voedingssupermarkten (Delhaize, Aldi, Colruyt...) en de gespecialiseerde voedingszaken (zoals Renmans).
Bevoegd voor de werknemers en hun werkgevers met als voornaamste bedrijfsactiviteit de algemene voedingskleinhandel en die minder dan
twintig werknemers tellen, met uitzondering van bedrijven met een hoofdzetel en minstens twee filialen. Bijvoorbeeld AD Delhaize met meer
dan 20 werknemers.
16
Bijvoorbeeld AD Delhaize met minder dan 20 werknemers, Carrefour Express.
17
Bevoegd voor werknemers in het algemeen en hun werkgevers en dit in bedrijven die gewoonlijk minder dan drie afzonderlijke handelstakken
uitoefenen en waar arbeiders en bedienden zijn tewerkgesteld die permanent minstens vijftig eenheden uitmaken. Bijvoorbeeld bedrijven zoals
C&A, FNAC, Ikea, Blokker, Brico of H&M.
18
Bevoegd voor werknemers in het algemeen en hun werkgevers en dit voor bedrijven die gewoonlijk minstens drie afzonderlijke handelstakken
uitoefenen (bijvoorbeeld een voedingsafdeling, een kledingafdeling en een multimedia-afdeling) en waar arbeiders en bedienden werken die
permanent een personeelsbestand van minstens vijftig eenheden uitmaken. Bijvoorbeeld Cora, Carrefour of Inno.
19
Omdat het om twee verschillende realiteiten gaat, stemmen de NACE-BEL-classificatie (31.176 werknemers van de detailhandel, van wie
90,6% behoort tot één van deze comités) en de paritaire comités (32.373 werknemers die tot één van deze comités behoren, van wie 88,8%
werkt in een bedrijf met een NACE-code uit de detailhandel) niet helemaal overeen.
20
Cornille D. et al., 2011, op. cit.
21
Coupain N., 2005.
22
Zie o.a : Coupain N., 2005 ; Conseil central de l'économie, Commission spéciale de la distribution, 2010.
23
Volgens de Belgische Franchise Federatie komen de meeste franchisenemers voor in de voedingsdistributie, de doe-het-zelf sector en de
confectiekleding en doet ook de interieurinrichting er steeds meer een beroep op. Zie de website van de Federatie.
15
19
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
61,5% bij de verkoop van culturele goederen en vrijetijdsartikelen. Bovendien was in Brussel de
evolutie van de werkgelegenheid in deze paritaire comités gunstiger tussen 2008 en 2011, aangezien
deze twee paritaire comités samen een groei optekenden van +7,1%, net zoals in mindere mate de
evolutie
van
de
werkgelegenheid
binnen
het
PC311
(+4,6%),
terwijl
daarentegen
het
werkgelegenheidsvolume verkleinde in PC312 en PC202 (respectievelijk met -13,2% en -1,1%).
Loontrekkende werkgelegenheid in de voornaamste paritaire comités van de detailhandel per gewest
Brussel
Vlaanderen
Wallonië
België
Verdeling per paritair comité (2011)
PC 201
40,4
47,1
44,8
45,4
PC 202
22,0
22,4
22,4
22,4
0,9
2,6
4,0
2,8
PC 311
27,5
24,0
20,8
23,5
PC 312
9,1
3,9
8,1
5,9
PC 202.01
Totaal
100,0
100,0
100,0
100,0
27.941
113.060
65.794
206.795
PC 201
7,0
0,5
11,6
4,5
PC 202
-1,1
2,9
6,5
3,5
PC 202.01
10,8
Totaal (absolute waarden)
Evolutie per paritair comité (2008-11)
10,5
12,2
9,2
PC 311
4,6
14,2
10,3
11,5
PC 312
-13,2
-12,4
-12,5
-12,6
Total
2,4
3,7
7,7
4,8
Totaal (alle comités)
1,5
0,8
2,5
1,3
Bron: RSZ zonder RSZPPO, Gedecentraliseerde statistieken 31/12/2011, Berekeningen Observatorium
3.5 Het nabijheidscriterium, een realiteit waarvan de omvang moeilijk te bepalen is
De handel is belangrijk voor de levendigheid van een stad en dat geldt ook voor Brussel. Handel
draagt bij tot de dynamiek en de vitaliteit van een wijk. De buurthandel kan worden gedefinieerd als
handelszaken waar je dagelijks of toch zeer frequent inkopen gaat doen en die in de courante
behoeften voorzien. Het gaat om verkoopspunten van meestal bescheiden oppervlakte in een
woonzone en waarvan de klantenkring in de ruimte begrensd is. De buurthandel mag niet worden
verward met de geïsoleerde zelfstandige handel, hoewel er overeenkomsten kunnen zijn, aangezien
een buurtwinkel deel kan uitmaken van de zelfstandige handel, hetzij geïsoleerd, hetzij georganiseerd,
hetzij geïntegreerd zoals een superette.
Door het gebrek aan een officiële definitie van de buurtwinkel is dit begrip niet gemakkelijk te
omschrijven.
Zo zijn er geen statistieken om de buurtwinkel correct te positioneren. Men kan een benadering
opstellen op basis van een selectie van NACE-codes voor winkels van dagelijks gebruik, zoals winkels
voor algemene of gespecialiseerde voeding (bakkerijen, slagerijen, …), superettes en bovendien
24
apotheken, boekhandels, krantenwinkels, winkels in papierwaren, uitstallingen en markten . Hiervan
uitgaande zouden er in Brussel bijna 1.700 buurtwinkels zijn (of meer dan één derde van de
handelsbedrijven met loontrekkend personeel). Samen zouden deze ongeveer 5.800 mensen in
loondienst tewerkstellen, of 18,3% van de loontrekkenden van de sector, een verhouding die licht
lager is dan het nationale gemiddelde (20,4% van de loontrekkende arbeid). Maar dit is een
24
Andere segmenten worden soms bij de buurtwinkels betrokken, afhankelijk van de bronnen. Dit geldt voor de verkoop van diensten in
kapperszaken, schoonheidscentra, wasserettes of traiteurs.
Zie o.a.: Solard G., 2010; Observatorium van de Handel, 2007.
MONITORING & ANTICIPATIE
20
restrictieve benadering aangezien ze enkel de loontrekkende werkgelegenheid omvat, vermits ze
bepaalde NACE-codes met 5 niveaus vereist.
Maar deze benadering steunt vooral ook alleen op het winkeltype. Volgens sommigen
25
kunnen
supermarkten of zelfs hypermarkten, aangezien ze algemene of gespecialiseerde voeding en
boekhandelsartikelen verkopen , vanuit het standpunt van de consument ook de functies van een
buurtwinkel vervullen. Als men dus inderdaad, zoals sommigen het voorschrijven, ook rekening houdt
met de supermarkten, dan loopt de loontrekkende arbeid op tot ongeveer 13.200 eenheden, of 41,5%
van de werkgelegenheid van de sector.
Om de beperkingen van een raming van de werkgelegenheid in buurtwinkels op basis van de NACEcodes te overstijgen, vermelden wij ook de werkzaamheden in het kader van de Franse strategische
26
raad voor de buurthandel. Het INSEE identificeert als buurthandel niet alleen de dagelijkse handel
op basis van de Franse activiteitennomenclatuur, maar ook de winkels in een “pôle de vie” (leefkern),
27
d.w.z. de verkooppunten met een geografische inplanting in zeer dichtbevolkte zones . Volgens deze
logica kunnen ook kledingzaken, winkels voor lederwaren, parfumerieën of zelfs hypermarkten tot de
buurtwinkels worden gerekend.
4. De detailhandel vertoont een specifiek werkgelegenheidsprofiel
De detailhandel, een belangrijke sector inzake werkgelegenheidsvolume, biedt kansen op een job aan
een ruim publiek. Dat wordt duidelijk als men naar de kenmerken van de werknemers van deze sector
kijkt.
4.1 Een genuanceerd werknemersportret
In de distributiesector verschilt de
structuur van de loontrekkende arbeid
De detailhandel in Brussel geeft werk aan ongeveer
32.000 loontrekkende werknemers, van wie:
 meer dan 9 op 10 een bediendenovereenkomst heeft;
 bijna 2 op 3 een vrouw is;
 iets meer dan 1 op 6 een werknemer is die jonger is
dan 25 jaar, terwijl één derde jonger dan 30 jaar is;
 ¼ een werknemer met een lage scholingsgraad is,
iets minder dan de helft middengeschoold is;
 meer dan 2 op 5 deeltijds werkt en iets meer dan 1
op 7 met een tijdelijk contract;
 2/3 een Brusselaar is;
 iets meer dan drie op vijf een dagelijks brutoloon
heeft dat minder dan 100 euro bedraagt.
op
verscheidene
punten
van
de
overeenstemmende structuur van de
economie van het gewest. En hoewel
de specifieke kenmerken over het
algemeen op de hele sector van
toepassing
zijn,
verschilt
de
detailhandel in Brussel meestal in
mindere of meerdere mate van de
Belgische situatie.
Onder andere de volgende punten
vallen daarbij op:
 er wordt zeer weinig beroep
gedaan
op
loontrekkende
overeenkomsten als arbeider, terwijl deze op gewestelijk niveau reeds fors in de minderheid zijn
(9,0% arbeiders tegenover 18,8% in het Brussels Gewest).
25
26
27
21
Zie o.a.: Observatorium van de Handel, 2007.
Institut national de la statistique et des études économiques. Zie o.a.: Solard G., 2010.
“Pôles de vie” worden gedefinieerd als zones in grote gemeenten met minstens vier dagelijkse handelsactiviteiten (zoals een superette, een
bakkerij, een slagerij en een vishandel) buiten de handel aan uitstallingen en op markten, traiteur en apotheek, in een straal van minstens 300
meter. In deze zones wordt elke aanwezige winkel (bijvoorbeeld een parfumerie, een doe-het-zelf zaak of een hypermarkt) gedefinieerd als
“leefkernwinkel” en beschouwd als buurtwinkel.
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
Deze trend om relatief minder een beroep te doen op arbeiders vinden we, hoewel minder
uitgesproken, ook terug in België (14,9%) en in de periferie (20,6%) en meer bepaald in het
arrondissement Halle-Vilvoorde (29,8%).
Totale loontrekkende werkgelegenheid in Brussel en in de detailhandel per statuut
100%
9,0
18,8
9,2
20,6
12,2
15,4
14,9
87,8
84,6
85,1
Leuven
Brussels
Groootstedelijk
Gebied
België
29,8
80%
60%
40%
91,0
81,2
79,4
90,8
70,2
20%
0%
Brussel
(alle sectoren)
Brussel
Periferie
Nijvel
Halle-Vilv.
Bedienden (+ambtenaren)
Arbeiders
Bron: RSZ, Gedecentraliseerde statistieken, 31/12/2011, Berekeningen Observatorium
Bovendien geven bepaalde subsectoren meer de voorkeur aan dit soort contracten dan andere,
hoewel arbeiderscontracten in elk geval steeds in de minderheid zijn. Meer bepaald in Brussel gaat
het om gespecialiseerde voedingszaken (41,2%) en vervolgens algemene kruidenierszaken
(24,9%) en superettes (15,7%).
 vrouwen maken er de meerderheid uit, maar minder uitgesproken in Brussel (58,8%) dan in
België (waar 65,2% van de werknemers in deze sector vrouwen zijn). Terwijl vrouwen over het
algemeen de meerderheid vormen in de distributie, is dit niet het geval in het arrondissement HalleVilvoorde (46,4% vrouwen).
Totale loontrekkende arbeid in Brussel en in de detailhandel per geslacht
100%
80%
50,6
41,2
44,4
58,8
55,6
Brussel
Periferie
31,5
36,8
53,6
42,9
34,8
60%
40%
20%
49,4
68,5
63,2
46,4
57,1
65,2
0%
Brussel
(alle sectoren)
Nijvel
Vrouwen
Halle-Vilv.
Leuven
Brussels
Groootstedelijk
Gebied
België
Mannen
Bron: RSZ, Gedecentraliseerde statistieken, 31/12/2011, Berekeningen Observatorium
MONITORING & ANTICIPATIE
22
Vrouwen zijn daarentegen meestal in de minderheid in andere, meer technische subsectoren
(zoals ICT of meubels), in de drie gewesten van ons land, hoewel ze in bepaalde subsectoren met
een eerder vrouwelijke connotatie (kleding, apotheken, juwelen, …) dan weer ruimschoots
vertegenwoordigd zijn. Bovendien behaalt Brussel, in tegenstelling tot beide andere gewesten van
ons land, ongeveer een evenwicht in de supermarkten, terwijl vrouwen de minderheid uitmaken in
winkels voor algemene of gespecialiseerde voeding en superettes.
 de tewerkstellingsvooruitzichten voor jongeren zijn er belangrijker (dit weerspiegelt misschien
gedeeltelijk de hoge turnover in de sector?), met één werknemer op zes die jonger is dan 25 jaar
(16,9%, tegenover 6,4% op gewestniveau), één op drie jonger dan 30 jaar (33,3% tegenover
19,5%). De vooruitzichten voor jongeren in de detailhandel hebben dezelfde omvang in België
(32,4% zijn jonger dan 30 jaar).
Totale loontrekkende arbeid in Brussel en in de detailhandel per leeftijdsklasse
100%
25,8
80%
18,3
19,1
22,9
26,5
26,9
60%
25,6
40%
22,8
17,3
18,4
24,3
25,4
25
23,8
27,8
20%
13,1
6,4
0%
Brussel
(alle sectoren)
<25 jaar
16,4
13,9
15,3
14,7
16,9
17,6
18,2
17,7
Brussel
Vlaanderen
Wallonië
België
25-29 jaar
30-39 jaar
40-49 jaar
50 jaar en ouder
Bron: RSZ zonder RSZPPO, Gedecentraliseerde statistieken 31/12/2011, Berekeningen Observatorium
Maar dit moet worden genuanceerd als we segment per segment bekijken. Binnen de
voedingssector, waar de gespecialiseerde winkels zich over het algemeen niet van het gemiddelde
onderscheiden, zijn de jongeren wel oververtegenwoordigd in superettes (meer dan één op twee is
jonger dan 30 jaar), terwijl er relatief minder jongeren werken in hypermarkten en supermarkten
(iets minder dan één loontrekkende op vier). In de non-foodhandel vindt men eveneens meer
jongeren in de handel van textiel, ICT-producten en culturele goederen of vrijetijdsartikelen, maar
minder in apotheken of zaken voor interieurinrichting.
 terwijl de kwalificatie-eisen inzake diploma hoog zijn in het Brussels Gewest (meer dan de helft van
28
de banen [55,4%] gaat naar hooggeschoolden ) biedt de detailhandel meer banen aan lager
opgeleiden
29
(29,5%
van
de
tewerkgestelde
personen
is
laaggeschoold
en
39,5%
middengeschoold, tegenover 16,4% en 28,3% op gewestniveau). Maar in vergelijking met het hele
land biedt de detailhandel in Brussel meer banen aan hooggeschoolde personen (minder dan één
baan op drie in Brussel [31,0%], tegenover één op vijf in België [20,7%]);
28
29
23
De gegevens per opleidingsniveau gaan over de interne werkgelegenheid en omvatten dus ook zelfstandige arbeid naast bezoldigde arbeid.
Zwak gekwalificeerde personen zijn personen met een scholingsgraad gelijk aan of lager dan lager middelbaar. Gemiddeld geschoold zijn
personen met hoger middelbaar. Hooggeschoold zijn personen met een diploma van het hoger al dan niet universitair onderwijs.
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
Totale binnenlandse werkgelegenheid in Brussel en in de detailhandel per opleidingsniveau
100%
31,0
80%
19,0
20,0
20,7
58,4
53,1
54,6
22,7
26,9
24,7
Vlaanderen
Wallonië
België
55,4
60%
39,5
40%
28,3
20%
0%
29,5
16,4
Brussel
(alle sectoren)
Brussel
Laaggeschoold
Middengeschoold
Hooggeschoold
Bron: FOD Economie, ADSEI, Gemiddelde FTE 2010-2012, Berekeningen Observatorium30
 een gevolg van deze kwalificatiestructuur (ten minste gedeeltelijk) is dat “de vergoedingen er
relatief laag zijn, zelfs in vergelijking met andere sectoren die intensief beroep doen op minder
31
gekwalificeerde arbeidskrachten ”. Meer bepaald drie werknemers op vijf in de sector (61,7%)
hebben een dagelijks brutoloon van minder dan € 100, tegenover één op vier (26,5%) in heel
Brussel. Anderzijds heeft 11,4% van de werknemers van de sector een dagelijks brutoloon van
meer dan € 150, tegenover 38,4% van de Brusselse loontrekkenden. Tussen de paritaire comités
zijn de verschillen goed zichtbaar. Zo is het aandeel van de loontrekkenden met een bruto dagloon
van minder dan € 100 in PC 202.01, 201 en 311 nog hoger (respectievelijk 86,0%, 74,6% en
69,8%) en dit is het omgekeerde van wat men vaststelt binnen PC 312 (28,0%) en 202 (41,1%).
Binnen deze twee laatste paritaire comités blijft het aandeel van de loontrekkenden met een
dagelijks brutoloon van meer dan € 150 nochtans lager dan het gewestelijk gemiddelde
(respectievelijk 29,2% en 15,2%).
Totale loontrekkende arbeid en in de detailhandel in Brussel, per klasse bruto dagloon
100%
80%
5,9
11,4
38,4
15,2
19,5
8,1
22,1
26,9
29,2
43,7
60%
40%
4,7
9,3
35,1
74,6
61,7
42,8
86,0
69,8
20%
41,1
28,0
26,5
0%
Alle sectoren
Kleinhandel
PC 201
< 100 euro
PC 202
100 tot 149 euro
PC 202.01
PC 311
PC 312
150 euro en meer
Bron: RSZ zonder RSZPPO, Gedecentraliseerde statistieken 31/12/2011, Berekeningen Observatorium
30
31
Deze gegevens gaan over de interne werkgelegenheid en omvatten dus ook zelfstandige arbeid naast bezoldigde arbeid.
Cornille D. et al., 2011.
MONITORING & ANTICIPATIE
24
 de flexibiliteit is er groter.
Enerzijds is de detailhandel een sector die wordt gekenmerkt door een grotere flexibiliteit in de
32
uurroosters, met deeltijds werk dat er zeer veel voorkomt, weliswaar lichtjes minder in Brussel
(43,7%, tegenover 48,9% in België). Het aantal uren dat de deeltijdse werknemers presteren ligt
nochtans hoger in de detailhandel als wij vergelijken met het geheel van de sectoren (één
deeltijdse werknemer op vier in de detailhandel werkt hoogstens halftijds, tegenover meer dan een
derde op het niveau van het gewest). Het is bovendien geen verrassing dat deeltijds werk vaker
wordt verricht door vrouwen: dit is het geval voor meer dan meer dan één vrouwelijke
loontrekkende op twee in Brussel (54,4%, tegenover 62,4% in België) en voor meer dan één
33
mannelijke loontrekkende op vier (28,4%, tegenover 22,5% in België) . Deeltijds werk komt ook
ook iets meer voor bij jongeren, en ook bij ouderen.
Bij de segmenten vallen enkele verschillen op. Zo doen vooral de hypermarkten graag een beroep
op deeltijdse werkkrachten (bijna ¾), in vergelijking met de andere spelers van de
voedingsdistributie waar het aandeel van de deeltijdse werknemers rond 4/10 schommelt, met
34
enkele varianten . Bij de gespecialiseerde winkels is tewerkstelling van deeltijdse arbeidskrachten
bovendien relatief minder frequent in de segmenten ICT (13,7%) en meubels, twee sectoren die
relatief ook minder vrouwen aantrekken.
Anderzijds gaat het in de sector hoofdzakelijk om arbeidsovereenkomsten van onbepaalde duur,
35
hoewel tijdelijke contracten er ook vrij veel voorkomen (13,0%, tegenover 8,7% voor alle
sectoren in Brussel samen) en zelfs iets meer uitgesproken dan in België (11,0% binnen de
detailhandel in België).
 de sector wordt ten slotte ook gekenmerkt door een zekere lokale verankering. Niet alleen ontsnapt
de activiteit zelf grotendeels aan delokalisatie, door zich tot een specifiek lokaal klantenbestand te
richten, gaat het bovendien om een sector die vooral tewerkstellingsmogelijkheden aan lokale
arbeidskrachten biedt. Een bewijs hiervan zijn de gegevens over het pendelen: twee derde van
de werkgelegenheid in de sector (66,3%) wordt uitgeoefend door een inwoner van Brussel,
tegenover 48,5% op gewestelijk niveau.
Totale binnenlandse werkgelegenheid en in de detailhandel in BHG, volgens domicilie van de werknemers
100%
14,5
18,6
80%
60%
19,2
33,0
40%
66,3
20%
48,5
0%
Alle sectoren
Kleinhandel
Brussel
Vlaanderen
Wallonië
Bron: FOD Economie, ADSEI, gemiddelde FTE 2010-2012, Berekeningen Observatorium
32
33
34
35
25
Bron: RSZ zonder RSZPPO, Gedecentraliseerde Statistieken 31/12/2011.
Deze trend om relatief minder deeltijdsen in Brussel te werk te stellen in vergelijking met België geldt niet alleen voor de detailhandel, maar
ook voor alle activiteitensectoren, net zoals de verschillen die per geslacht worden vastgesteld.
45,5% in gespecialiseerde voeding, 42,6% in algemene voeding, 39,2% in de supermarkten en 39,2% in de superettes.
Bron: FOD Economie, ADSEI, EAK, gemiddelde 2010-2012, berekeningen Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid. De tijdelijke
overeenkomsten omvatten zowel contracten van bepaalde duur, als uitzendkrachten, studenten of elke andere vorm van tijdelijke contracten.
Omwille van de representativiteit is het niet mogelijk om ze te onderscheiden op basis van deze gegevens.
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
We merken bovendien op dat de mobiliteit van Brusselaars die in de sector werken hoger is dan
die van hun tegenhangers in de andere twee gewesten. 16% van de Brusselaars in de detailhandel
werkt buiten de gewestgrenzen (dit is het geval voor 6% van de Vlamingen en 13% van de
36
Walen) .
4.2 Zelfstandige werkgelegenheid en de specifieke kenmerken ervan
Wij hebben reeds gezien dat in de sector
De zelfstandige werkgelegenheid in de
detailhandel in Brussel vertegenwoordigt meer
dan 12.000 banen of meer dan 1/4 van de
werkgelegenheid in de sector, waarvan
 ± ¾ wordt uitgeoefend door een man;
 ± 2/3 wordt uitgeoefend door een zelfstandige
van minstens 40 jaar en ± 1/10 minder dan 30
jaar oud is;
 ± 8/10 als hoofdberoep wordt uitgeoefend.
niet alleen arbeid als
voorkomt,
maar
ook
loontrekkende
zelfstandige
werkgelegenheid, onder andere wegens
het
hoge
aantal
verkooppunten
van
beperkte omvang. In totaal wordt meer dan
één baan op vier in de sector (27,6%) in
Brussel uitgeoefend als zelfstandige.
Ondanks de aanzienlijke aanwezigheid van
zelfstandigen
in
de
sector,
is
de
werkgelegenheid als loontrekkende in de
detailhandel meer verspreid in de hoofdstad (72,4%) dan in beide andere gewesten van het land
(58,7% in Vlaanderen en 66,6% in Wallonië) en dan in de Brusselse periferie (63,8%, hoewel minder
uitgesproken in Halle-Vilvoorde [68,5%]).
Binnen de detailhandel varieert de aanwezigheid van zelfstandigen van segment tot segment. Zo
wordt in het segment culturele goederen en vrijetijdsartikelen twee derde van de werkgelegenheid
ingenomen door zelfstandigen, in de gespecialiseerde voeding en in de meubelsector is dit ongeveer
twee op vijf.
Het profiel van de zelfstandige arbeid vertoont bovendien bepaalde specifieke kenmerken ten opzichte
van de economie van het hele gewest en van de loontrekkende arbeid in de sector. Enkele van deze
specifieke kenmerken:

over het algemeen zijn er minder vrouwelijke ondernemers in Brussel dan in de rest van het
land. Deze vaststelling geldt ook voor de detailhandel, waar meer dan een kwart van de
zelfstandigen vrouwen zijn (tegenover 38% in beide andere gewesten en 34,4% in de periferie);

terwijl bij de loontrekkenden de detailhandel in verhouding meer jongeren aantrekt in vergelijking
met het hele economische weefsel, zijn er bij de zelfstandigen van de sector relatief meer oudere
werknemers. Meer bepaald in Brussel is bijna twee derde van de zelfstandigen van de sector
minstens 40 jaar oud (tegenover 57,8% op gewestniveau). In vergelijking met beide andere
gewesten en de Brusselse periferie trekt de zelfstandige werkgelegenheid relatief meer
jongeren in Brussel aan. Zo is in Brussel bijna één werknemer op tien jonger dan 30 jaar,
tegenover 6,3% in beide andere gewesten en één op twintig in de periferie;
36
Bron: : FOD Economie, ADSEI, EAK, gemiddelde 2010-2012, berekeningen Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid.
MONITORING & ANTICIPATIE
26
in Brussel geniet het statuut van zelfstandige in hoofdberoep iets meer bijval in de distributie

dan in beide andere gewesten en in de periferie, in tegenstelling tot het statuut van zelfstandige in
bijberoep (14,3% in het Brusselse Gewest, tegenover ongeveer 20% in beide andere gewesten en
in de periferie).
Zelfstandige werkgelegenheid in Brussel en in de detailhandel
in Brussel, in de periferie en in België
Totaal
Brussel
Detailhandel (DH)
HalleLeuven Periferie
Vilv.
Hoofdst.
zone
België
21.485
33.588
151.793
36,0
34,4
31,4
36,7
64,0
65,6
68,6
63,3
1,5
1,5
1,4
1,8
1,7
3,8
4,1
3,8
4,8
4,8
16,5
18,6
19,8
18,5
20,9
20,3
28,2
32,2
34,2
32,5
33,2
31,4
32,0
37,6
46,8
41,8
42,1
43,2
41,2
41,2
78,8
77,9
73,1
71,8
68,7
71,1
73,6
72,7
14,9
14,3
17,8
20,1
23,2
20,5
18,3
19,2
6,4
7,8
9,1
8,1
8,1
8,4
8,2
8,1
Brussel
Nijvel
89.366
12.103
5.387
9.066
7.032
Vrouw
28,4
26,0
33,8
33,6
Man
71,6
74,0
66,2
66,4
<25 jaar
4,1
2,4
1,1
25-29 jaar
9,8
6,6
3,4
30-39 jaar
28,3
25,2
40-49 jaar
26,0
50 jaar en ouder
31,8
Als hoofdberoep
Als bijberoep
Totaal
Geslacht
Leeftijdsklasse
Aard van de activiteit
Actief na pensionering
Bron: RSVZ, 31/12/2011, Berekeningen Observatorium
4.3 Andere wegen voor toegang tot werk in de sector
Bij de andere toegangsmogelijkheden vermelden wij de studentenarbeid die een frequent kanaal
vormt om arbeidsplaatsen in de detailhandel in te nemen. Deze jongeren met een studentencontract
bieden andere voordelen, zoals vrij lage personeelskosten, een zekere flexibiliteit in de uit te voeren
taken, beschikbaarheid om ’s avonds of in het weekend te werken … Studentenarbeid wordt
bovendien bevorderd door de nieuwe wetgeving vanaf 1 januari 2012: studenten kunnen 50 dagen
gespreid over het hele jaar werken, vrijgesteld van socialezekerheidsbijdragen, voor zover ze werken
buiten de periodes van verplichte aanwezigheid in onderwijsinstellingen. Met andere woorden, dankzij
deze nieuwe wetgeving kunnen werkgevers voortaan zonder sociale lasten te betalen een beroep
doen op studentenarbeid, niet alleen in de zomer, maar ook tijdens andere schoolvakanties of tijdens
het weekend of ’s avonds. Studentenarbeid kan zo tot concurrentie met het reeds aanwezige
personeel leiden en de vakbonden vragen een beperkende omkadering van dit werk.
37
Volgens de statistieken met betrekking tot studentenarbeid in België , zijn ongeveer één zesde van
de aangeboden studentenbanen in de detailhandel terug te vinden. De detailhandel in België biedt op
deze manier niet minder dan ongeveer 40.000 studentenbanen aan (jaarlijks gemiddelde). Ongeacht
de activiteitensector heeft dit werk trouwens altijd een seizoensconnotatie. Ook de detailhandel doet
dus meer een beroep op hen in het derde kwartaal (67.100 in 2012), maar ook in de andere kwartalen
e
is het aantal voorgestelde banen aanzienlijk (25.100, 32.800 en 32.484 tijdens respectievelijk het 1 ,
e
e
2 en 4 kwartaal).
Wij herinneren er ten slotte aan dat er gebruik wordt gemaakt van uitzendarbeid om arbeidsplaatsen
in de detailhandel in te vullen, maar de omvang ervan is moeilijk te ramen.
37
27
Bron: RSZ, RSZPPO, Statistiek over studenten tewerkgesteld met een studentencontract en alleen onderworpen aan de solidariteitsbijdrage,
jaarlijks gemiddelde 2012, Berekeningen Observatorium
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
5. De detailhandel houdt vrij goed stand in de crisis
5.1 Brussel zet minder goede resultaten neer
Over het algemeen kan men zeggen dat de detailhandel tussen 2008 en 2011 vrij goed stand heeft
gehouden in de crisis: het totale werkgelegenheidsvolume (loontrekkenden + zelfstandigen) is
ondanks alles blijven groeien.
Maar toch ligt de groei die in deze sector in elk van de gewesten wordt waargenomen lager dan de
groei
in
alle
activiteitensectoren
samen.
Meer
bepaald
in
Brussel
is
het
totale
werkgelegenheidsvolume tussen 2008 en 2011 met +0,5% gegroeid in de distributie (of +206
eenheden), tegenover +2,5% op gewestniveau.
Wij zien bovendien ook dat de sector het in Brussel minder goed doet in vergelijking met beide andere
38
gewesten (+1,4% in Vlaanderen en + 2,7% in Wallonië) en in de Brusselse periferie (+1,7%) .
Evolutie van de totale binnenlandse werkgelegenheid (2008-2011) en in de detailhandel
BHG
Periferie
Brusselse
Grootstedel
ijk Gebied
Vlaanderen
Wallonië
België
Detailhandel
2008
43.613
58.352
101.965
238.804
115.674
398.091
2011
43.819
59.315
103.134
242.105
118.854
404.778
In absolute waarden
206
963
1.169
3.301
3.180
6.687
In relatieve waarden
0,5
1,7
1,1
1,4
2,7
1,7
2008
704.754
614.103
1.318.857
2.732.885
1.253.498
4.691.137
2011
722.159
630.929
1.353.088
2.783.885
1.289.751
4.795.741
In absolute waarden
17.405
16.826
34.231
51.000
36.253
104.604
In relatieve waarden
2,5
2,7
2,6
1,9
2,9
2,2
Alle sectoren
Bron: RSZ, RSVZ, 31/12/2008-2011, Berekeningen Observatorium
5.2 Uiteenlopende evoluties
Hoewel de detailhandel op het eerste gezicht vrij goed bestand was tegen de crisis, dienen er wel
kanttekeningen bij de evolutie van de werkgelegenheid te worden geplaatst op verscheidene vlakken.
Eerst en vooral noteren we dat er in de distributie, binnen de bestudeerde territoria, een verschil op te
merken valt in de evolutie van de loontrekkende arbeid, die meer vooruitgang boekt dan de globale
loontrekkende arbeid, en van de zelfstandige arbeid die, in tegenstelling tot de globale zelfstandige
arbeid, afneemt. De loontrekkende arbeid is tussen 2008 en 2011 in de Brusselse distributie meer
bepaald met +3,6% (of 1.105 extra banen) gestegen terwijl de zelfstandige arbeid in die periode met 6,9%
39
is gedaald (of een verlies van 899 eenheden), tegen respectievelijk +1,8% en +7,3% op
gewestniveau. In dit verband zal men zich herinneren dat de detailhandel een sector is die vrij
conjunctuurgevoelig is. Toch kan dit niet de enige verklaring zijn voor de trend tot daling van de
zelfstandige arbeid in de detailhandel. Deze trend wordt immers al lang waargenomen, onder andere
door de ontwikkeling van de grootdistributie die tot een verschuiving naar de loontrekkende arbeid
heeft geleid en door de toename van de concurrentie die tot de internationalisering van de sector heeft
geleid …
38
39
Het arrondissement Leuven vormt een uitzondering: het werkgelegenheidsvolume is er in die periode gedaald met -0,2%.
Op basis van dit onderscheid presteert Brussel opnieuw minder goed dan beide andere gewesten en dan de periferie. De bezoldigde arbeid
stijgt er minder (+3,6%, tegenover 4,5% in Vlaanderen, +6,3% in Wallonië en +4,5% in de periferie, waar Waals-Brabant een heel goede score
haalt van +8,0%), terwijl de daling van de zelfstandige arbeid er groter is (-6,9%, tegenover -2,7% in Vlaanderen, -3,7% in Wallonië en -3,0%
in de periferie).
MONITORING & ANTICIPATIE
28
Evolutie van de binnenlandse werkgelegenheid (2008-2011) per statuut
Binnenlandse werkgelegenheid
Detailhandel
Totaal - Brussel
Brussel
%
Nombre
Vlaanderen
Wallonië
België
%
%
%
%
Loontrekkenden
1,8
1.105
3,6
4,5
6,3
4,9
Zelfstandigen
7,3
-899
-6,9
-2,7
-3,7
-3,3
Bron: RSZ, RSVZ, 31/12/2008-2011, Berekeningen Observatorium
Vervolgens merken we voor de bestudeerde periode (2008-2011) bij de loontrekkende arbeid in de
sector het volgende op:

het status quo van de vrouwelijke werkgelegenheid in Brussel (+0,1% of 19 eenheden) en de
relatief
gematigde
stijging
elders
40
in
vergelijking met
de
groei
van
de mannelijke
werkgelegenheid, terwijl de loontrekkende banen toch in meerderheid door vrouwen worden
uitgeoefend. In elk gewest en in de periferie deed de stijging van de loontrekkende arbeid zich dus
hoofdzakelijk voor bij de mannen. Meer bepaald in Brussel steeg de mannelijke loontrekkende
werkgelegenheid met +9,1% (+1.086 loontrekkende mannen);
Evolutie van de loontrekkende arbeid (2008-2011) per geslacht
Loontrekkende arbeid
Totaal - Brussel
%
Detailhandel
Brussel
Aantal
%
Vlaanderen
Wallonië
België
%
%
%
Vrouwen
4,0
19
0,1
2,3
4,1
2,6
Mannen
-0,3
1.086
9,1
9,1
10,8
9,6
Bron: RSZ, 31/12/2008-2011, Berekeningen Observatorium

dat de evolutie niet even gunstig was in alle segmenten van de distributie
Zo was de stijging in Brussel groter in de non-fooddistributie (4,6%) dan in de voedingsdistributie
(1,4%) en was ze hoofdzakelijk het resultaat van een stijging in het textiel en vervolgens in de
apotheken en bepaalde andere gespecialiseerde zaken zoals juweliers (+25,3% of 81 extra
banen), het segment bloemen en planten (+17,4% of 45 eenheden) of parfumerieën (8,0% of 40
eenheden). De aanzienlijke evolutie in Brussel in de detailhandel buiten de winkels zou
hoofdzakelijk te danken zijn aan de verkoop van textielproducten of schoenen op markten,
tenminste als men zich op de RSZ-gegevens baseert.
Binnen de voedingsdistributie zien we contrasterende evoluties, met een aanzienlijk banenverlies
in de hypermarkten in 2010 (-1.267 eenheden), waar we het tegenovergestelde opmerken bij de
supermarkten (+1.084) die de verliezen van het vorige segment grotendeels opslorpen. Dit is
voornamelijk het gevolg van een herziening van de NACE-BEL-codes door de dienst statistiek van
de RSZ op basis van de oppervlakte van elke vestiging bij de herstructurering van Carrefour
Belgium. Het valt ook op dat de werkgelegenheid in de superettes (+146 eenheden) en in de
winkels voor gespecialiseerde voeding (+194) ook is gestegen.
40
29
In de periferie bedraagt ze +1,4%. Ze is bovendien gematigder in Vlaanderen (+2,3%, en +0,2% in Vlaams-Brabant) dan in Wallonië (+4,1%,
en +4,7% in Waals-Brabant).
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
Evolutie van de loontrekkende arbeid (2008-2011) in de detailhandel per subsector
Brussel
Loontrekkende arbeid
Aantal
Vlaanderen
Wallonië
België
%
%
%
%
Voedingsdistributie
176
1,4
2,7
4,7
3,2
Algemene voeding
19
2,3
-9,6
17,2
-0,6
Superettes
146
25,8
19,7
13,3
18,4
Supermarkten
1.084
17,2
9,6
3,4
8,5
Hypermarkten
-1.267
-42,3
-25,2
-1,1
-19,0
194
12,1
0,5
8,1
3,6
829
4,6
5,9
8,2
6,4
-134
-13,3
6,8
12,1
6,0
769
12,5
9,2
8,4
9,5
Meubels, uitrusting en inrichting
54
1,3
-0,2
2,8
0,8
Apotheken en medische artikels
75
5,0
9,1
1,9
5,6
Culturele goederen en vrijetijdsart.
-30
-2,2
6,0
22,4
9,6
ICT
-2
-0,2
15,2
20,2
13,7
Andere gespecialiseerde handelszaken
97
3,3
6,7
11,2
7,7
100
45,2
-2,9
-7,6
-1,9
Gespecialiseerde voeding
Non-fooddistributie
Warenhuizen zonder overwicht qua
voeding
Kleding en leder
Detailhandel buiten de winkel
Bron: RSZ, 31/12/2008-2011, Berekeningen Observatorium
De buurthandel, zoals eerder behandeld op basis van de NACE-codes (zie hierboven, deel 2,
&3.5), evolueerde gunstig tussen 2008 en 2011 (+8,5% of 453 loontrekkende banen, en +13,2%
of 1.537 eenheden als men er ook de supermarkten bij betrekt), met nochtans bepaalde
verschillen tussen de segmenten. Zo is er een dalende trend bij de krantenwinkels (- 75 banen),
maar een stijging bij de chocoladeverkoop (+86 banen). Het overzicht van de buurthandel dat in
het kader van een studie van het Observatorium voor de handel
41
werd gemaakt, wijst erop dat er
op lange termijn (1950-2006) een dalende trend bestaat, met uitzondering van de apotheken die
vrij stabiel in aantal blijven, alsook van de superettes en supermarkten die stijgen. Dit overzicht
trekt bovendien de aandacht op het geval van de slagerijen, die de meest spectaculaire daling
kennen, omdat ze het “slachtoffer” zijn van de omschakeling van het beroep naar loontrekkers,
zodat er bij een sluiting geen overnemers kunnen worden gevonden. Het wijst ook op de
belangrijke daling van de buurtwinkels in bepaalde wijken (zoals de Europese wijk met zeer veel
kantoren en een dalend aantal bewoners, of de wijk van de Grote Markt door haar toeristische
functie).

de groei van de loontrekkende arbeid in de periode tussen 2008 en 2011 die hoofdzakelijk te
danken is aan de ouderen, werknemers van 50 jaar en ouder die bijna drie vierde van de groei in
Brussel (+789 extra eenheden of +15,8%) voor hun rekening nemen. Deze trend is ook merkbaar
in beide andere gewesten en weerspiegelt de vergrijzing van de werknemers in de sector. Deze
trend wijst waarschijnlijk ook op een grotere turnover bij jongeren, waar de evolutie van de
werkgelegenheid minder gunstig is (+1,3% bij jongeren van minder dan dertig jaar in Brussel);
Evolutie van de loontrekkende arbeid (2008-2011) per leeftijdsklasse
Loontrekkende arbeid
Totaal - Brussel
%
Detailhandel
Brussel
Aantal
%
Vlaanderen
Wallonië
België
%
%
%
< 30 jaar
-4,2
135
1,3
2,2
9,8
4,4
30-39 jaar
1,0
144
1,8
2,3
-1,8
-2,3
40-49 jaar
-0,2
37
0,5
25,1
5,1
2,9
9,0
789
15,8
6,3
14,9
20,7
50 jaar en ouder
Bron: RSZ, 31/12/2008-2011, Berekeningen Observatorium
41
Observatoire du commerce, 2007.
MONITORING & ANTICIPATIE
30

hoewel de sector er veel gebruik van maakt, is de deeltijdse werkgelegenheid in Brussel minder
toegenomen dan de voltijdse werkgelegenheid (respectievelijk 1,3% en 5,5%) en dit geldt ook
voor beide andere gewesten.
Evolutie van de loontrekkende arbeid (2008-2011) per arbeidsduurstelsel
Detailhandel
Totaal - Brussel
Loontrekkende arbeid
Brussel
%
Aantal
Vlaanderen
Wallonië
België
%
%
%
%
Voltijds
-3,1
938
5,5
2,6
10,1
7,4
Deeltijds
13,1
176
1,3
-19,4
2,9
2,6
Bron: RSZ, 31/12/2008-2011, Berekeningen Observatorium
Bij de evolutie van de zelfstandige arbeid in de detailhandel tussen 2008 en 2011 valt ten slotte het
volgende op:

het aantal actieve zelfstandigen na pensionering stijgt in Brussel jaar na jaar (+115, +13,8%) en
dit doet zich ook in beide andere gewesten voor. Deze stijging druist in tegen de algemene trend
van een daling van de zelfstandige arbeid in de sector. De 50-plussers zijn dan ook de enige
groep die groter wordt (+180, +4,1%). Bij de andere leeftijdsklassen vermindert het aantal
zelfstandigen , in meerdere of mindere mate volgens de leeftijdsklasse.

in Brussel daalt het aantal vrouwen (-388, -11,0%) die toch al weinig vertegenwoordigd waren in
de zelfstandige arbeid in de sector. Deze daling is sterker dan de daling van de werkgelegenheid
bij de mannen (-511, -5,4%);

het segment van de gespecialiseerde voeding dat relatief stabiel is in Brussel (+0,4%), in
tegenstelling tot andere activiteitssegmenten afgebakend op basis van de NACE-code met 3
niveaus.
Evolutie van de zelfstandige arbeid (2008-2011)
Zelfstandige arbeid
Totaal - Brussel
%
Detailhandel
Brussel
Aantal
%
Vlaanderen
Wallonië
België
%
%
%
Geslacht
Vrouw
5,4
-388
-11,0
-3,7
-3,5
-4,1
Man
8,1
-511
-5,4
-2,1
-3,8
-2,8
In hoofdberoep
7,8
-784
-7,7
-4,4
-6,6
-5,3
In bijberoep
3,3
-230
-11,8
-1,7
1,3
-1,6
11,7
115
13,8
13,5
10,8
12,8
<30
4,7
-380
-25,9
-23,4
-18,4
-22,5
30-39
6,0
-462
-13,1
-17,1
-13,7
-15,9
40-49
9,1
-237
-6,5
-1,2
-3,7
-2,2
50+
8,2
180
4,1
10,0
4,2
7,9
Aard van de activiteit
Actief na pensionering
Leeftijdsklasse
Subsector
Niet-gespecialiseerde winkel
Gespecialiseerde winkel
Gespecialiseerde voeding
Meubels, uitrusting en inrichting
-34
-22,1
-18,4
-22,2
-19,6
-815
-6,5
-2,1
-3,0
-2,7
4
0,4
-3,5
-2,1
-2,9
-68
-2,5
-0,7
-2,0
-1,2
-195
-6,5
-1,0
-2,0
-1,8
Autobrandstoffen
-1
-0,3
-3,2
-2,9
-2,9
ICT
-1
-9,1
-16,9
-25,5
-19,7
-554
-10,3
-3,0
-4,4
-4,0
-50
-16,7
-13,9
-18,4
-15,3
Culturele goederen en vrijetijdsart.
Andere gespecialiseerde zaken
Detailhandel buiten de winkels
Bron: RSVZ, 31/12/2008-2011, Berekeningen Observatorium
31
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
6. Werkaanbiedingen in de handel ontvangen door de publieke
tewerkstellingsdiensten
6.1 Talrijke werkaanbiedingen
In 2012 ontving Actiris ongeveer 1.100 werkaanbiedingen afkomstig van Brusselse bedrijven actief in
de detailhandel, ofwel bijna één werkaanbieding op twintig. Hoewel deze verhouding in de tijd relatief
stabiel blijft, schommelt het aantal werkaanbiedingen ingediend door de detailhandel volgens de
algemene trends die voor alle werkaanbiedingen worden waargenomen. Deze schommelingen zijn
niet altijd gemakkelijk te interpreteren, soms is de daling meer uitgesproken dan de algemene daling
die wordt waargenomen, soms is de stijging meer uitgesproken of neemt ze dezelfde proporties aan.
Wat de detailhandel betreft, beheerden de Forem en de VDAB in 2012 ongeveer 4.400 vacante
arbeidsplaatsen
42
voor het Brussels Grootstedelijk Gebied dat zowel Vlaams- en Waals-Brabant als
43
Brussel omvat , of respectievelijk 1.273 aanbiedingen (waarvan twee op drie in Waals-Brabant) en
3.118 eenheden (waarvan bijna acht op tien in Vlaams-Brabant).
Hoewel het om talrijke werkaanbiedingen gaat, vertegenwoordigen de werkaanbiedingen die aan de
publieke tewerkstellingsdiensten worden doorgegeven slechts een gedeelte van de vacatures in de
detailhandel. Ze bestrijken de markt slechts gedeeltelijk, omdat de bedrijven in de sector ook op
44
andere aanwervingskanalen een beroep doen , hoofdzakelijk mond-tot-mondreclame, affiches in de
winkels, uitzendkantoren en volgens sommigen ook interne promotie voor bepaalde functies. Naast
deze lokale aanwervingskanalen (kandidaturen die persoonlijk worden overhandigd, opgehangen
vacatures) waarbij de selectie in de winkels gebeurd, vermelden we ook de aanwervingspraktijken die
op bedrijfsniveau worden gecentraliseerd en die voornamelijk gebeuren via websites, met meestal een
selectie op basis van CV of tests.
6.2 Gezochte beroepen
Uit de gegevens van Actiris met betrekking tot arbeidsplaatsen blijkt dat de beroepen waar in de
detailhandel het meeste vraag naar is voornamelijk de kernberoepen van deze sector zijn. In 2012
hadden de meeste werkaanbiedingen te maken met beroepen die in verband staan met de handel.
Het betreft hoofdzakelijk aanbiedingen voor verkopers van alle specialisaties samen (42,8% en meer
bepaald de verkoop van textiel [14,8%] en van voeding [10,4%], twee segmenten die in Brussel goed
vertegenwoordigd zijn), gevolgd door aanbiedingen voor functies in de grootdistributie (15%,
hoofdzakelijk kassiers(ters) [10,8%]). Naast aanbiedingen voor verkoopspersoneel en personeel in de
grootdistributie heeft één aanbieding op twintig in de sector te maken met commercieel beheer
(zaakvoerder of directie) en 2,8% met een ambachtelijk beroep.
De resterende aanbiedingen (34,3% in 2012) zijn, in dalende volgorde, gericht op: transversale
beroepen in de activiteitensectoren (hoofdzakelijk administratieve beroepen, boekhouding, HR of
informatica, in elk geval voor een gedeelte); verkoopsondersteunende beroepen (waaronder inkoop,
logistiek en transport, marketing en communicatie); beroepen die worden geassocieerd met
42
43
44
Exclusief de werkgelegenheidsprogramma’s en de aanbiedingen doorgegeven door de gewestelijke arbeidsbemiddelingsdiensten in het kader
van het intergewestelijke samenwerkingsakkoord of door andere partners.
De Forem gaat uit van de plaats van tewerkstelling om het aantal vacante arbeidsplaatsen in Waals-Brabant en Brussel te ramen. De VDAB
baseert zich daarentegen op de vestigingsplaats van het bedrijf om het aantal vacante arbeidsplaatsen in Vlaams-Brabant en Brussel te
ramen. Het gaat dus om vacatures van bedrijven waarvan de maatschappelijke zetel in Vlaams-Brabant of Brussel is gevestigd, onafhankelijk
van de plaats van tewerkstelling.
Zie o.a : BECI & IZEO, 2013 ; Federgon, Idea Consult, 2012 ; APEC, Association pour l’emploi des cadres, Observatoire prospectif du
commerce, 2011 ; Rieucau G. et al., 2013 ; Rieucau G., 2013.
MONITORING & ANTICIPATIE
32
aangeboden verwante diensten (diensten aan personen, restaurantwezen, dienst na verkoop) en
specifieke beroepen voor bepaalde bijzondere segmenten van de detailhandel (bijvoorbeeld
apothekersassistenten).
Werkaanbiedingen in de handel ontvangen door Actiris, per beroepstype, 2012
Andere beroepen
34,3
Verkoopsberoepen
42,8
Ambachtelijke
beroepen
2,8
Beroepen inzake
commercieel beheer
5,0
Grootdistributie
beroepen 15,0
Bron: Actiris, Berekeningen Observatorium
6.3 Het profiel van de werkaanbiedingen voor alle beroepen samen
Globaal genomen bevestigen de werkaanbiedingen van Actiris volgens studieniveau de eerdere
vaststelling met betrekking tot de banen die de sector aanbiedt aan laaggeschoolden, onder wie
Brusselaars, in termen van het aandeel werkaanbiedingen die geen enkel studieniveau vereisen (de
meerderheid: 55,1% in 2012) of die maximaal een getuigschrift van lager middelbaar onderwijs vragen
(13,8%). Middengeschoolde kandidaten komen ook iets meer voor (25,5%). Aansluitend bij deze
vaststelling merkt men dat men bij een selectie evenwel rekening kan houden met andere criteria dan
het diploma, zoals voldoende ervaring met verkoop of zelfs met de verkochte producten, commerciële
competenties, sociale of communicatieve vaardigheden, tweetaligheid …
Bijna negen op de tien aanbiedingen (87,6%) is van het gewone type. Bij deze zogeheten gewone
aanbiedingen leidt een zeer grote meerderheid tot een overeenkomst van onbepaalde duur (meer dan
vier op vijf of 83%). Aanbiedingen met betrekking tot stimuleringsmaatregelen, meestal het ACTIVAprogramma, schommelen rond één aanbieding op tien. We wijzen er bovendien op dat meer dan drie
aanbiedingen op vier (77,2%) tot een voltijdse betrekking leiden, een verhouding die dicht aansluit bij
het gemiddelde (80,6%).
Afhankelijk van de beroepen hebben de werkgevers nochtans bepaalde specifieke eisen die verderop
in dit document worden behandeld (zie verder: deel 4).
33
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
DEEL 3: DE HUIDIGE EN KOMENDE EVOLUTIES
De handel is een activiteitensector die voortdurend evolueert en op die manier de verschuivingen in
de samenleving en de (nieuwe) behoeften die daaruit voortvloeien weerspiegelt. Een voorbeeld: de
commerciële revolutie die ongeveer vijftig jaar geleden plaatsvond (met de opkomst en ontwikkeling
van supermarkten en hypermarkten) was een antwoord op de sociale en technologische evoluties die
toen plaatsvonden (zoals de inkomensstijging en de opkomst van de middenklasse, de groeiende
mobiliteit van gezinnen die zich een auto aanschaften, een ander idee over de ruimte, de langere
bewaartijd van levensmiddelen door de massale aankoop van koelkasten en diepvriezers, …).
Als de handel zich wil blijven verankeren in elke periode en concurrerend wil blijven, dan moet de
sector zich aanpassen aan de nieuwe trends van dit ogenblik (zoals sociaaldemografische en
sociaaleconomische verschuivingen, gedrags- en technologiewijzigingen, …). Zo zou er momenteel
45
een nieuwe commerciële revolutie plaatsvinden . Zij wordt voortgestuwd door de evoluties waarmee
de distributeurs te maken krijgen en waarop zij (zouden moeten) reageren door te innoveren. In dit
opzicht is de handelssector bij uitstek een plek waar innovatie plaatsvindt.
Verscheidene studies
46
hebben zich gebogen over de commerciële innovatie die weliswaar over het
algemeen niet-technologisch is, maar toch een belangrijke hefboom vormt die de distributeurs vaak
gebruiken om zich aan hun omgeving aan te passen en hun concurrentiepositie te consolideren.
Commerciële innovatie die erop gericht is om kosten te drukken en zo de bedrijfsprestaties te
verbeteren, nieuwe markten te veroveren met volkomen nieuwe producten of diensten, het merkimago
te verbeteren of de klantentrouw te vergroten, is uiterst belangrijk. De concurrentiedruk is immers
hoog, rekening houdend met de densiteit van het commercieel apparaat, de groeivertraging en de
internationalisering van de sector.
Commerciële innovaties zijn talrijk en verschillend van aard. Ze kunnen betrekking hebben op
commerciële concepten (zoals de hypermarkt, een meubelzaak met meubels die je meeneemt en zelf
in elkaar steekt, of recenter de elektronische handel [e-commerce] of mobiele handel [mcommerce]…); fysieke, financiële of informatiestromen (zoals het automatische voorraadbeheer, eigen
betaalkaarten of gegevensuitwisseling [of EDI, Electronic Data Interchange], barcodes, …); de
organisatiestructuur van bedrijven (zoals het franchisingsysteem, aankoopcentrales); producten en
diensten (zoals distributeursmerken), …
1. Sociaaldemografische evoluties
Verscheidene aspecten van de evoluties betreffende de sociaaldemografische context
47
zijn in staat
om de vraag naar consumptiegoederen en bijgevolg het aanbod te beïnvloeden.
1.1 De demografische groei
Dit geldt bijvoorbeeld voor de demografische groei en de verjonging van de bevolking
48
die eruit
49
voortvloeit. Volgens sommigen, zoals Lambotte , is het zo dat “aangezien het om een afgeleide
45
46
47
48
49
Moati Ph., 2010.
Zie o.a. : Funel C. et al., 2012; Gallouj C., 2007.
Zie o.a. : Lambotte J.-M., 2011; Observatorium van de Handel, 2009; PIPAME ; Werth F., 2011.
Tussen 2010 en 2012 is de bevolking in Brussel gegroeid met +4,5% (bijna 50.000 eenheden), tegenover +1,8% op Belgisch niveau. Tegen
2020 zou ze nog moeten groeien met +10,5% (ongeveer 120.000 personen), tegenover +5,3% in België. Bron: 2012, observaties, FOD
Economie, ADSEI; 2020, bevolkingsperspectieven, Federaal Planbureu en FOD Economie, ADSEI
Lambotte J.-M., 2011.
MONITORING & ANTICIPATIE
34
activiteit gaat, de handel specifiek de neiging zal vertonen om zich daar te ontwikkelen waar de
demografische groei sterk is en over het algemeen een status quo te kennen in de subregio’s waar de
bevolking stagneert”. Volgens het Brussels Observatorium van de Handel
50
zorgt de demografische
ontwikkeling voor “een stijgende vraag naar artikelen van de detailhandel en dus komt er plaats voor
extra aanbod”. Maar deze beweringen moeten ongetwijfeld worden genuanceerd wanneer het over
Brussel gaat. Een gedeelte van deze aangegroeide bevolking zal immers een beperkt inkomen
hebben en rekening moeten houden met budgetbeperkingen (zie hieronder). Men hoeft bijvoorbeeld
alleen al maar te denken aan de jongeren die op de arbeidsmarkt komen en zich daar proberen in te
schakelen, met alle gekende moeilijkheden.
1.2 Het demografisch profiel in Brussel en de segmentering
Wat de leeftijdsstructuur van de bevolking betreft, kan men zich vragen stellen over de verschillende
doelgroepen met hun eigen, specifieke behoeften. Zo zou de vergrijzing van de bevolking, die in
51
Brussel weliswaar minder uitgesproken is dan in de beide andere gewesten van ons land , de vraag
naar buurtwinkels moeten doen toenemen en het belang van de hypermarkten doen verminderen.
Deze vaststelling, die in verscheidene prognosestudies over de handel terug te vinden is, moet voor
Brussel waarschijnlijk worden getemperd. De reden hiervoor ligt bij de demografische groei (een
gevolg van het hogere geboortecijfers in de migrantenpopulatie en de huidige internationale
immigratie) en de verjonging van de Brusselse bevolking. Ouderen vertonen inderdaad een ander
52
consumptieprofiel dan jongeren : zij hebben specifieke behoeften die voortvloeien uit een beperktere
mobiliteit, een (bij sommigen) belangstelling voor reizen en ontspanning, …, terwijl jonge gezinnen
eveneens een specifiek uitgavenpatroon vertonen en hun behoeften specifieke kenmerken hebben.
Ook de multiculturele component van de bevolking is in Brussel belangrijk en ook dit
sociaaldemografisch element kan de vraag naar consumptiegoederen beïnvloeden.
1.3 Gezinnen die kleiner worden en eenoudergezinnen
Naast de bovenstaande sociaaldemografische aspecten is ook het feit dat gezinnen kleiner worden
één van de elementen die ervoor zorgen dat de vraag naar consumptiegoederen en bijgevolg het
aanbod veranderen, meer bepaald voor wat de verpakking van voedingsmiddelen in kleinere porties
betreft, het aanbod aan bereide maaltijden, een meer uitgesproken voorkeur voor buurtwinkels (in
tegenstelling tot voedingswarenhuizen waar je gaat winkelen om een voorraad aan te leggen),
aanpassing van de openingsuren, … Zo bestaat in Brussel bijna de helft van de gezinnen uit één
53
enkele persoon, tegenover ongeveer één derde op nationaal niveau . En net zoals de kleiner
wordende gezinnen kan ook de positie van de eenoudergezinnen, vooral in Brussel, invloed
54
uitoefenen op de vraag naar consumptiegoederen, voornamelijk wegens hun minder hoog inkomen .
50
51
52
53
54
35
Observatorium van de Handel, 2009.
In 2012 maakten 60-plussers 17,9% van de Brusselse bevolking uit, tegenover 23,3% in België. Tegen 2060 zal hun aandeel tot 23,3% in
Brussel zijn gestegen, tegenover 31,2% in België. Bron: 2012, observaties, FOD Economie - ADSEI; 2060, bevolkingsvooruitzichten, Federaal
Planbureau en FOD Economie – ADSEI.
De seniorenmarkt kan zelf in verscheidene segmenten worden opgedeeld. De pensioenvoorwaarden van bejaarden zullen waarschijnlijk
verslechteren door (stijgende) begrotingsbeperkingen en dit beïnvloedt de keuze van de bezochte winkels.
Volgens de gegevens van de FOD Economie over de bevolking op 1 januari 2009 (tabel 00.07 A : Private huishoudens volgens gezinsgrootte
en aantal collectieve huishoudens), bestaat 48,8% van de Brusselse gezinnen uit één enkele persoon, tegenover 33,6% van de Belgische
gezinnen en meer specifiek 29,9% van de Vlaamse gezinnen en 34,7% van de Waalse gezinnen.
Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, 2009.
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
1.4 Het belang van klanten die geen inwoners zijn55
Naast de sociaaldemografische kenmerken van de bevolking die op het onderzochte grondgebied
woont en die hun weerslag op de detailhandel kunnen hebben, moet er ook gewezen worden op de
mogelijke impact van mensen die er niet wonen. Deze laatsten vertegenwoordigen immers een
aanzienlijk deel van de klanten van de Brusselse winkels, onder andere wegens de toeristische rol
van Brussel en de aantrekkingskracht van Brussel op veel pendelaars.
2. Sociaaleconomische evoluties
2.1 De conjuncturele context en de druk op de koopkracht
De sociaaleconomische context
56
heeft ook gevolgen voor de handel. De koopkracht van
consumenten schommelt immers met de conjunctuurevolutie en de individuele sociale en
beroepssituatie (denk onder andere aan de hoge werkloosheidsgraad en het vrij lage gemiddelde
beschikbare inkomen per inwoner in Brussel), terwijl de aanhoudende druk op de koopkracht grotere
uitdagingen voor de toekomst inhouden.
Schommelingen in de koopkracht en de onzekere conjuncturele context
57
hebben de consumenten
aangespoord en zullen ze blijven aansporen om hun consumptiegedrag aan te passen, keuzes te
maken in hun budgetbestedingen en rationeler te besteden. Zij doen vaker een beroep (en sommigen,
vrijwillig) op goedkopere producten, op distributeursmerken die inmiddels lagere prijzen vragen en
zich toch aan de verwachtingen van de consumenten aanpassen, op discountformules die
tegenwoordig door iedereen worden gesmaakt, ongeacht de sociale afkomst van de consumenten, op
slimme aankopen en buitenkansjes … Deze trend zal waarschijnlijk nog een hele tijd aanhouden,
omdat consumenten gevoeliger zijn geworden voor de prijs en lessen hebben getrokken over de prijskwaliteitverhouding en de juiste prijs van een product (lage prijzen opzoeken gaat niet altijd ten koste
van de kwaliteit). Bovendien verwacht men verwacht dat de koopkracht en het gemiddelde inkomen
de komende jaren aanzienlijk zullen stijgen.
2.2 Nieuwe budgetkeuzes en de evolutie van het uitgavenprofiel
Los van de druk op de koopkracht en de budgetkeuzes die daarvan het gevolg zijn, moet men ook
wijzen op de nieuwe keuzes op het niveau van de gezinsbestedingen die zich hebben voorgedaan of
nog voordoen, wegens uitgavenposten die niet alleen minder kunnen worden beperkt (zoals de huur
of de energie), maar die ook meer op prijs worden gesteld of onmisbaar zijn geworden (zoals de
gezondheidskosten, vrije tijd of telecommunicatie).
In verband met de nieuwe informatie- en telecommunicatietechnologieën (waaronder mobiele
telefonie, internet en digitale producten), die een impact hebben op het consumptiebudget van de
gezinnen, zouden deze gezorgd hebben voor “een grotere kloof tussen de koopkracht en de
58
koopverlangens dan op enig ander moment van de moderne geschiedenis ”. Zo hebben deze nieuwe
technologieën het aanbod uitgebreid aan ‘onmisbare’ consumptiegoederen om mee te kunnen met de
samenleving. Omdat dit nieuwe redenen zijn om geld uit te geven en anderzijds de koopkracht
55
56
57
58
Wayens B., 2006.
Zie o.a.: PIPAME, 2009; Funel C. et al., 2012; L'Observatoire Cetelem, 2013.
De consumptie die rechtstreeks in verband staat met de detailhandel (voedingsmiddelen, persoonlijke en woninguitrusting …) zou gevoeliger
zijn voor schommelingen in de economische conjunctuur dan consumptie die er niet rechtstreeks mee in verband staat (huisvesting,
gezondheidszorg, transport…).
PIPAME, 2009.
MONITORING & ANTICIPATIE
36
effectief
59
stagneert ,
zouden
de
gezinnen
“radicale
keuzestrategieën
hanteren
tussen
productcategorieën of keuzes tussen de prijs en de toegevoegde waarde” om de frustratie te
verminderen die voortvloeit uit de kloof tussen koopkracht en koopverlangens.
Uit de gegevens van het huishoudbudgetonderzoek van de FOD Economie blijkt ook dat de structuur
van het gezinsbudget op het niveau van België en Brussel veranderd is in 2010 in vergelijking met de
situatie van ongeveer 30 jaar eerder. Bij de meest opvallende wijzigingen is er de relatieve daling van
de gezinsbestedingen om in bepaalde primaire behoeften te voorzien zoals voeding
60
(zie de wet van
Engel – daling van de voedingsuitgaven naarmate het inkomen stijgt), maar toch blijft dit de op één na
belangrijkste uitgavenpost, naast kleding en schoenen
61
(onder andere wegens de import van
producten van Aziatische oorsprong). Deze daling heeft dus rechtstreeks invloed op de detailhandel.
De uitgaven om te wonen (huur en huurkosten), een andere basisbehoefte waarop moeilijk kan
worden bespaard, zijn daarentegen aanzienlijk gestegen. Het aandeel van de bestedingen voor huur
is zowel in België als in Brussel gestegen, maar blijft hoger in Brussel
62
.
Nog een verschil met het uitgavenprofiel van zo’n dertig jaar geleden is dat de Brusselaars in 2010
relatief minder uitgeven voor transport in het algemeen (11,3% tegenover 13,2%), meer bepaald voor
privétransport, terwijl de uitgaven voor het openbaar vervoer in Brussel relatief groter zijn. Wij wijzen
in dit verband op de stijgende transportkosten en meer bepaald qua energie, alsook de
mobiliteitsproblemen die in de toekomst de consument zullen aanzetten om zijn verplaatsingen te
beperken en dit heeft dan ook weer invloed op de buurthandel.
Overeenkomstig wat wij eerder vaststelden, is het ten slotte zo dat de meeste andere budgetposten
de neiging hadden om met de jaren te stijgen. Het gaat om communicatiediensten (waaronder
63
communicatiemateriaal en de eigenlijke communicatie ) die met de ontwikkeling van smartphones in
64
de toekomst nog zou moeten stijgen; medische verzorging en gezondheid , onder andere wegens de
gestegen levensduur (farmaceutische producten, controles en analyses, (para)medische honoraria,
ziekenhuisdiensten); alsook cultuur, vrije tijd en onderwijs.
59
60
61
62
63
64
37
Volgens de studie van het Observatoire Cetelem (2013) die in november 2012 in twaalf Europese landen werd uitgevoerd, waaronder België,
zouden gezinnen hun aankoopintenties weliswaar herzien in afwachting van betere tijden, maar vier budgetposten zouden door de crisis
gespaard blijven namelijk voeding, gezondheid, transport en telecommunicatie.
In België zijn de uitgaven voor voeding, drank en tabak geëvolueerd van 22,2% (17,6% voor voeding alleen) in 1978-79, tot 15,3% (12,1%) in
2010. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest evolueerde deze verhouding van 21,3% (16,5%) naar 15,3% (11,9%).Bron: FOD Economie,
Huishoudbudgetonderzoek.
In België is het aandeel van de uitgaven voor kleding en schoenen gedaald van 7,9% in 1978-79 tot 4,5% in 2010 en in Brussel van 6,8% tot
4,2%. Bron: FOD Economie, Huishoudbudgetonderzoek.
In 2010 besteedden de Brusselse gezinnen hieraan 23,3% van hun uitgaven, tegenover 19,3% van de uitgaven van alle Belgische gezinnen.
In 1978-79 waren deze verhoudingen respectievelijk 20,2% en 17,7%. Ten opzichte van dertig jaar geleden is de kloof dus groter geworden.
Men zal nochtans opmerken dat in vergelijking met alle Belgische gezinnen de Brusselaars relatief minder uitgeven aan huurlasten (5,1%
tegenover 6,3%) en woninginrichting (5,4% tegenover 6,8%). Bron: FOD Economie, Huishoudbudgetonderzoek.
Terwijl in 1978-79 de uitgaven voor telefonie (toestellen + gesprekken) slechts 1% van het gezinsbudget uitmaakten in België en 1,2% in
Brussel, zijn deze percentages in 2010 opgelopen tot respectievelijk 2,4% en 3,1% . Bron: FOD Economie, Huishoudbudgetonderzoek.
Het aandeel van deze post is gestegen van 3,3% tot 4,7% tot ongeveer 5% (4,7% in België en 5,1% in Brussel) tussen 1978-79 en 2010.
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
Evolutie van de structuur van het gezinsbudget
Evolutie in 2010 in vergelijking met
1978-79 (%)
België
Brussel
Uitgaven in %
België
1978-79
Voeding, drank en tabak
waarvan voedingsmiddelen
Kleding en schoenen
22,2
17,6
Brussel
2010
15,3
12,1
1978-79
21,3
16,5
2010
15,3
11,9
Jaarl.
gemidd.
Totaal
92,1
2,8
90,5
2,7
Totaal
82,7
84,4
Jaarl.
gemidd.
2,5
2,6
7,9
4,5
6,8
4,2
60,0
1,8
55,7
1,7
17,7
19,3
20,2
23,3
203,4
6,2
193,5
5,9
Verwarming, elektriciteit en water
6,5
6,3
4,8
5,1
173,3
5,3
168,3
5,1
Meubels, huishoudtoestellen
8,6
6,8
7,0
5,4
121,0
3,7
96,9
2,9
Gezondheid
3,3
4,7
3,3
5,1
299,6
9,1
295,6
9,0
Brutohuur
Transport
10,1
13,2
10,2
11,3
264,1
8,0
181,1
5,5
Post en telecommunicatie
1,1
2,5
1,3
3,2
554,4
16,8
508,8
15,4
Cultuur, vrije tijd en onderwijs
7,3
8,0
6,5
8,2
205,8
6,2
218,4
6,6
Horeca
3,9
5,1
4,8
4,9
260,0
7,9
160,8
4,9
Toeristische reizen
Financiële diensten en
verzekeringen
Andere (lichaamsverzorging,
persoonlijke artikels,
successierechten …)
3,9
3,5
5,6
3,0
152,2
4,6
33,5
1,0
3,7
5,3
4,0
4,7
294,7
8,9
197,8
6,0
Totale consumptie
4,0
5,5
4,2
6,4
285,7
8,7
290,2
8,8
100,0
100,0
100,0
100,0
178,6
5,4
154,2
4,7
Bron: FOD Economie, ADSEI, Huishoudbudgetonderzoek
2.3 Polarisatie van de inkomsten
Een ander element dat verband houdt met de sociaaleconomische context is de polarisatie van de
inkomsten. Deze is belangrijk en vooral in Brussel, de ongelijkheden qua levensstandaard vergroot.
Ze kan ook de consumptie beïnvloeden en tot een segmentering van de markt leiden. Zo is het
gemiddelde inkomen dat per inwoner beschikbaar is kleiner in Brussel dan in beide andere
65
gewesten . Bovendien is de inkomensongelijkheid meer uitgesproken in Brussel dan in de rest van
66
het land .
Aanvullend bij de gegevens over het beschikbare inkomen van de Brusselaars, waaruit duidelijk een
polarisatie van de inkomsten blijkt, wijst het huishoudbudgetonderzoek
67
er ook op dat de structuur
van de consumptie-uitgaven sterk varieert in functie van het inkomen. Zo zijn de verplichte uitgaven
belangrijker voor gezinnen met een bescheiden inkomen, zodat zij radicalere keuzes moeten maken.
Voor de Brusselse gezinnen met het meest bescheiden inkomen (met name het 1e kwartiel of de 25%
met het meest bescheiden inkomen) is het deel van het budget dat aan primaire behoeften wordt
besteed zeer belangrijk. In 2010 besteedden zij 38,8% van hun uitgaven aan wonen (huur en
huurkosten) en 15,9% aan voeding (inclusief drank en tabak), terwijl de meest begoede gezinnen
(laatste kwartiel) hieraan slechts 23,3% en 13,2% besteedden. De marges ter beschikking van de
minst begoede gezinnen zijn bijgevolg beperkt voor alle andere posten (waarbij telecommunicatie de
enige uitzondering lijkt te zijn).
65
66
67
In 2011 bedroeg dit € 12.885 in het Brusselse Gewest, tegenover € 16.106 voor heel België, € 17.146 in Vlaanderen en € 15.277 in Wallonië.
Bron: ADSEI, Fiscale statistieken (inkomsten 2011 – boekjaar 2012).
Observatorium van de gezondheid en het sociale, Brussel, 2013.
FOD Economie - ADSEI, 2010
MONITORING & ANTICIPATIE
38
3. Maatschappelijke en gedragsevoluties
De maatschappelijke organisatie en de levenswijze die eruit voortvloeit, zijn net als het gedrag van de
68
consumenten
factoren die de vraag kunnen beïnvloeden en de concurrentie tussen de spelers in de
sector heviger maken. Bijgevolg kan dit nieuwe uitdagingen voor de distributie met zich meebrengen.
Deze nieuwe uitdagingen zijn onder andere het vergroten van de klantenbinding, het personaliseren
van de verkoopsrelatie, het leveren van diensten en het verstrekken van advies aan de klanten, de
specialisering en segmentering van het aanbod en het rekening houden met opkomende nieuwe
waarden.
3.1 Beter geïnformeerde en minder trouwe klanten
In vergelijking met het verleden zijn consumenten actiever en beter geïnformeerd, soms zelfs beter
dan de verkopers. De consumenten gebruiken nieuwe informatiekanalen (zoals forums op internet,
realtime uitwisseling op sociale netwerken, blogs, prijsvergelijkingen, raadpleging van artikels, …) om
hun informatiehonger te stillen. Zij zijn bijgevolg beter in staat om met kennis van zaken keuzes te
maken en ze zijn veeleisender (inzake wachttijden, beschikbare producten, de kwaliteit van het
onthaal, de kwaliteit van het advies over de producten in het algemeen of een bepaald product in het
bijzonder, rekening houdend met hun eigen eisen, …).
Consumenten zijn bijgevolg zappers geworden, die steeds sneller van winkel veranderen en
verscheidene winkels tegelijk trouw zijn, die heen en weer slingeren tussen passie en rede, afhankelijk
van hun behoeften. Een van de uitdagingen voor de distributie bestaat erin om de klantenbinding toch
te vergroten en om met hen een (e-)relatie te creëren en te onderhouden nadat ze in de winkel zijn
geweest, of om een dienstenaanbod te ontwikkelen en aan de klanten voor te stellen, met adviezen
en gepersonaliseerde oplossingen …
Rekening houdend met de densiteit van de handel, de scherpe concurrentie en de evoluties in de
verwachtingen en gedragingen van de consumenten, kan de grootdistributie zich niet langer beperken
tot massaconsumptie (lage prijzen en schaalvergroting), maar moet ze zich wenden tot
69
precisieconsumptie . Zo komt ze terecht in een stelsel van zogeheten intensieve groei, ondersteund
door de kennis van de klanten en het inzicht in hun verwachtingen. Bedrijven dienen hiervoor de
relationele marketing te beheersen en elk marktsegment volledig te exploiteren. Het uiteindelijke doel
bestaat erin om een aanbod samen te stellen dat de klantenbinding vergroot en hun uitgaven laat
stijgen door ruimere behoeften te creëren die moeten bevredigd worden (door nieuwe
aankoopmanieren te stimuleren, nieuwe functionele of emotionele toegevoegde waarde te creëren om
aan de verwachtingen te beantwoorden, met nieuwe keuzemogelijkheden voor de consumenten …).
3.2 Nieuwe waarden die naast de prijs de basis vormen van de consumptie
Meer algemeen merken we dat er nieuwe consumptiegedragingen ontstaan die onder andere kunnen
worden verklaard door de opkomst van nieuwe waarden die op de voorgrond komen, met name:

ecologie, duurzame ontwikkeling, rechtvaardigheid of solidariteit. Sinds enkele jaren merken wij
dat het milieubewustzijn toeneemt en dat er een zekere consumptiemoeheid optreedt, omdat
consumptie soms wordt gelijkgesteld met verspilling en aanzetten tot overconsumptie. Naast de
consument-koper (die dus niet verdwijnt) zien we de opkomst van een “bewuste burgerconsument”. Deze laatste wil op een verantwoorde manier consumeren en daarbij de voorkeur
68
69
39
Zie o.a.: Moati Ph. et al, 11/2010; Dioux J. et al., 2009; Funel C. et al, 2012; Observatorium Cetelem (1989 – 2012), 2013.
Zie o.a.: Funel C. et al., 2012.
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
geven aan meer milieuvriendelijke producten en productiemethodes, die beter aansluiten bij
duurzame ontwikkeling (zoals bio-, seizoens- en lokale producten, producten in bulk of
tweedehands) of die meer overeenstemmen met bepaalde sociale en ethische waarden zoals
rechtvaardigheid of solidariteit (bijvoorbeeld eerlijke handel, traceerbaarheid van de producten die
verkocht worden);

meer aandacht voor gezondheid, waarbij men streeft naar een kwalitatieve, gezonde en meer
evenwichtige voeding;

hedonisme met de appreciatie van positieve ervaringen waar de evenementenmarketing op
inspeelt, de belangstelling voor plaatsen waar men shopping, ontspanning en vernieuwende
restaurantformules kan combineren, waarbij het zoeken naar genot niet alleen verband houdt met
het bezit van een product, maar ook met de verwachte nuttige effecten ervan;

70
het afwijzen van beperkingen, onder andere in de tijd . De distributeurs kunnen hierop reageren
zoals bijvoorbeeld de buurthandel doet door:
een aangepast dienstenaanbod (self-scanning,
thuislevering, ophalen van goederen, …); de ontwikkeling van verkoopsconcepten (e-commerce,
de handel onderweg, op plaatsen waar klanten voorbijkomen, zoals stations of tankstations, driveins (vooral in Frankrijk), gemengde ruimtes zoals boekhandels waar men ook lichte maaltijden kan
gebruiken, …), of distributeursmerken van een nieuwe generatie (die zo nauwkeurig mogelijk
71
willen inspelen op de behoeften van hun klanten met de beste prijs-kwaliteitverhouding , een
meer eenvoudige keuze) …

het individualisme dat de behoeften en verwachtingen van de consumenten complexer maakt en
de traditionele segmentering overhoop haalt (bijvoorbeeld op basis van sociale klasse of
socioprofessioneel statuut), waarbij individuen niet langer in “hokjes” willen worden gestopt;

buiten de traditionele entiteiten zoals het gezin en vrienden met wie sterke banden worden
onderhouden, ontstaat de behoefte om vrij toe te treden tot nieuwe groepen, volgens de eigen
affiniteit of belangstelling. Door waarde toe te kennen aan de adviezen en aanbevelingen
afkomstig van sociale netwerken kunnen deze de fasen van de aankoopcyclus (ontdekking,
informatie, beslissing en eigenlijke aankoop) beïnvloeden, vooral bij jongeren. Dit leidt tot de vraag
hoe men de aanwezigheid van merken of distributeurs op de netwerken kan optimaliseren.
Terwijl het zoeken naar de “laagste prijs” een van de belangrijkste bepalende elementen was in de
aankoopbeslissing in het kader van het massaconsumptiemodel dat de basis van de grootdistributie
vormde, merkt men nu dat ook immateriële factoren de aankoopbeslissing mede beïnvloeden. Deze
factoren zijn onder andere de behoefte aan erkenning, het streven naar een meer gepersonaliseerde
commerciële relatie, de uitdrukking van steeds meer individuele verwachtingen, het belang van een
goede prijs-kwaliteitverhouding en de correcte prijs, verwachtingen en eisen ten opzichte van het
product, maar ook van de nuttige effecten of aanvullende diensten die ermee in verband worden
gebracht … Aangezien deze factoren voortaan de aankoopbeslissing beïnvloeden, moeten ze in de
commerciële strategieën worden opgenomen als men zich wil onderscheiden van de concurrenten en
een aanbod voorstellen dat aansluit bij de doelgroep.
70
71
Gallouj C., 2007.
Aanvankelijk werden distributeursmerken gedefinieerd als laaggeprijsde producten. Voortaan ontwikkelen ze zich tot echte merken,
gesegmenteerd en met een kwalitatieve positionering.
MONITORING & ANTICIPATIE
40
3.3 Alternatieve consumptiemodellen gestimuleerd door de crisis en
overeenstemmend met de waarden van het bewust consumeren
Volgens de studie van het Observatoire Cetelem
72
zou de aanhoudende crisis ook de opkomst van
alternatieve consumptiemodellen stimuleren. Deze zouden ook na de crisis blijven bestaan omdat ze
aansluiten bij sommige van de hierboven vermelde waarden. Of de gezinnen er al dan niet de
middelen voor hebben, de zin om te consumeren lijkt vervlogen. Volgens deze studie zou dit ook te
maken hebben met “een meer redelijke aanpak van de consumptie”. Deze houding wordt gevoed door
de economische onzekerheid die het sparen bevordert en het verlangen om te consumeren tempert,
maar ook door een gevoel van overdaad of door ethische of ecologische motieven bij de
consumenten.
Ook het “Observatoire des consommations émergentes”
73
doet deze vaststelling op basis van een
enquête van juli 2012 bij een representatief staal van de Franse bevolking tussen 18 en 70 jaar.
Volgens deze enquête zou iets meer dan de helft van de Fransen beter willen consumeren (22% wil
evenveel, maar beter consumeren en 30% minder en beter). Volgens het “Observatoire des
consommations émergentes” was dit “minder het gevolg van een afwijzing van de consumptie als
zodanig, maar weerspiegelt het de wil om tegelijk de uitgaven te optimaliseren, toegang te krijgen tot
kwaliteitsvolle producten (…) en indien mogelijk via de eigen consumptie bewust te handelen op
maatschappelijk en milieugebied”. Dit streven bleek sterker te zijn bij de hogere beroepsklassen en
populaties met hogere diploma’s, maar het werd nog meer geassocieerd met de waarden waarmee
individuen zich identificeren: waarden als vrijheid, rechtvaardigheid, delen met anderen en solidariteit.
Nu de toekomst onzeker lijkt, zien wij alternatieve consumptiewijzen ontstaan die het gevolg zijn van
deze nieuwe waarden, maar ook van nieuwe technologieën. Voorbeelden hiervan zijn gezamenlijke
consumptie (“collaborative consumption”) (zoals het hergebruiken van producten, de
tweedehandsmarkt die goed ontwikkeld is op internet en extra inkomsten biedt aan “consumentendetailhandelaars”, het ruilen van goederen, gegroepeerde aankopen, gedeelde consumptie,
uitwisselen van diensten, …), zelfproductie of de voorkeur om dingen zelf te produceren,
rechtstreekse aankoop bij producenten, huren van uitrusting die slechts occasioneel wordt gebruikt in
plaats van aankoop, … Terwijl deze alternatieve consumptiewijzen dagelijkse kost kunnen –of
moeten, volgens het Observatorium Cetelem, in navolging van PIPAME
74
- worden of, is het toch
moeilijk in te schatten wat de omvang van deze geobserveerde trends zal zijn, welke de impact ze in
de toekomst op de handel zullen hebben en in welke mate deze alternatieve consumptiemodellen al
dan niet marginaal zullen blijven.
3.4 De verwachtingen van Brusselse klanten
De consumenten in Brussel gedragen zich niet alleen volgens de algemene trends die het gedrag en
de behoeften van de consumenten beïnvloeden, maar vertonen ook talrijke en gevarieerde behoeften
en verwachtingen. Wij verwijzen in dit opzicht naar de barometer 2014 van Atrium Brussels
75
dat via
enquêtes en panels de variëteit van het aanbod, de doelgroepen, hun gewoonten en verwachtingen in
kaart brengt. Deze tool is bedoeld om de ontwikkeling van de Brusselse handelswijken zo goed
mogelijk af te stemmen op de vraag van de consumenten.
72
73
74
75
41
Observatorie Cetelem, 2013.
L’Observatoire des consommations émergentes, 2012.
PIPAME, 2009.
Atrium Brussels, 2013.
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
4. Technologische evoluties
4.1 De opkomst van nieuwe distributiekanalen
Bij de grote wijzigingen op technologisch gebied denkt men meteen aan informatie- en
communicatietechnologieën, zoals het internet, die nieuwe distributiekanalen mogelijk maakten die
voor een deel aan de nieuwe gedragen/verwachtingen van de consumenten tegemoetkomen, zoals:

online handel of e-commerce die de verkoopsrelatie wijzigt en de concurrentie aanzwengelt;

meer recent, mobiele handel of m-commerce, nu smartphones
76
gemeengoed worden en de
markt van de tablets zich ontwikkelt, waardoor ook e-commerce een ander karakter krijgt. Door de
consument in staat te stellen om altijd en overal online te gaan, kan hij meer informatie opzoeken
77
vóór de verkoop , zodat de concurrentie heviger wordt: een concurrent bereik je voortaan door
even te klikken, te tikken of te swypen, en niet door naar een andere wijk of ander winkelcentrum
te gaan. Anderzijds levert m-commerce ook meer kennis over de klant en zijn gewoonten op, want
smartphones leveren ook daarover veel aanwijzingen op, op voorwaarde dat de consument de
voorgestelde diensten niet ervaart als een inbreuk op zijn privacy, maar als een voordeel
(bijvoorbeeld door hem gepersonaliseerde en of geografisch gerichte aanbiedingen te doen). De
technologie biedt ook nieuwe perspectieven, zoals scanning, geolokalisatie, betalingen (mpayment)
als
aan
de
bezwaren
over
deze
betaalwijze
wordt
tegemoet
gekomen,
gepersonaliseerde promoties, de ontwikkeling van nieuwe, aangepaste applicaties, …;

f-commerce als winkels ook op de sociale netwerken verschijnen, met nochtans een beperkte
impact, tenzij dan bij de jongeren, die meer vertrouwen op sociale netwerken om zich te
78
informeren of een buitenkans te melden ;

we beleven ook het begin van de t-commerce of geconnecteerde tv’s
79
waarmee tv-kijkers in
interactie met merken en bedrijven kunnen gaan.
4.2 Online aankopen worden heel gewoon
Enkele factoren die hebben bijgedragen tot de ontwikkeling van elektronische handel zijn: de
veralgemening van internettoegang, het grotere consumentenvertrouwen, het bredere aanbod, het
80
groter aantal afhaalpunten en de ontwikkeling van mobiele toestellen en sociale netwerken .
De prognoses met betrekking tot commerciële transacties online zijn gunstig als we kijken naar de
groeiende belangstelling van “klassieke” detailhandelaars hiervoor, naar de nieuwe perspectieven
door de snelle ontwikkeling van mobiel internet, naar de positieve ervaringen van reeds actieve ehandelaars
76
77
78
79
80
81
82
81
82
en de evolutie van de elektronische handel in België . Wat dit laatste betreft, wijzen
Het aantal smartphonegebruikers in België stijgt wel, maar vertoont toch nog een achterstand in vergelijking met andere landen, onder andere
wegens “het beperkte aantal 3G-netwerken, het vroegere verbod op koppelverkoop en het gebrek aan transparante en betaalbaare
internetabonnementen” (volgens de website van Comeos, via deze link).
Beschrijving van de productkenmerken door Quick Response-codes (QR) te scannen, prijzen vergelijken tussen concurrenten, toegang tot
commentaren en beoordelingen op sociale netwerken …
Observatoire prospectif du commerce, 2013.
Fauconnier Fl., 29 oktober 2012.
Bearingpoint et al., 2012.
iVox, 2012.
Volgens Ogone (het betaalplatform dat in België ongeveer 85% van de onlinetransacties centraliseert) bedroeg de onlineverkoop van de
Belgische handel 16,6 miljoen euro in 2012, of 25% meer dan in 2011. Maar dit cijfer omvat ook de verkoop van bedrijven die in België online
verkopen, maar niet noodzakelijk hun maatschappelijke zetel in België hebben.
MONITORING & ANTICIPATIE
42
sommigen
83
toch op een zekere inertie bij de Belgische bedrijven en een beperkter en minder
gevarieerd aanbod op Belgische sites dan in de buurlanden.
Verder vinden Belgische consumenten e-commerce steeds aantrekkelijker, ook groepen die vroeger
weigerachtig stonden, zoals senioren. Volgens Comeos
85
84
is het percentage online kopers in 2013
86
gestegen , net zoals de regelmatige online kopers . De online koper die van deze praktijk heeft
87
geproefd zou dit in de toekomst sneller nog doen .
De redenen om online te kopen die de e-consumenten volgens de verschillende studies
88
het meest
vermelden, zijn de prijs, tijdwinst, het gemak van thuislevering, het voordeel van specifieke promoties,
24 uur per dag kunnen winkelen, wachtrijen vermijden, producten kunnen vergelijken en de ruime
keuze … Deze redenen variëren naargelang het producttype. Bij voeding hebben tijdwinst en comfort
bijvoorbeeld meer belang dan de prijs.
4.3 Het einde van de winkels of nieuwe kansen?89
De handel kan voortaan allerlei gedaanten aannemen en wisselt voortdurend van aard. Dit blijkt uit de
talrijke varianten op de term e-commerce (e-commerce, m-commerce, f-commerce…) waarbij de
consument gebruik maakt van alle mogelijkheden waarover hij beschikt en allerlei kanalen steeds
meer combineert. De verschillende fasen van het aankoopproces (informatie, bestelling en levering)
speelden zich vroeger in de winkel af, maar tegenwoordig steeds vaker op verschillende tijdstippen en
op meerdere plaatsen, dankzij de diversiteit in toegang tot informatie en aankopen. De tijd lijkt dus rijp
te zijn voor de ontwikkeling van connected commerce (waarbij virtuele en fysieke winkels onderling en
met de consumenten verbonden zijn). De distributie moet dan een cross-channelstrategie uitwerken,
die verder gaat dan multi-channel
90
en die de consumenten een coherente verkoopservaring biedt.
Dat er nu zoveel verschillende handelsvormen naast elkaar bestaan, betekent niet dat één kanaal het
andere zal verdringen of dat fysieke winkels zouden verdwijnen.
Ondanks de optimistische vooruitzichten voor e-commerce en de voordelen ervan, behoudt de
traditionele handel zijn bestaansrecht, hoewel hij zich soms bedreigd voelt door de digitale handel.
Want de traditionele handel heeft veel troeven, die overeenstemmen met de redenen die je hoort om
91
niet online te kopen . Denk aan de rechtstreekse, persoonlijke verkoopsrelatie en de meerwaarde
ervan inzake onthaal, informatie, advies of persoonlijke service, eventuele onderhandelingen; de
behoefte om te zien, te voelen, te ruiken en te proberen voor je beslist iets te kopen; de nabijheid; de
emotionele of impulsaankoop die bevorderd wordt door de verkoper die zijn passie overbrengt; geen
terugzendingskosten.
83
84
85
86
87
88
89
90
91
43
Zie o.a.: AWT, Agence wallonne des télécommunications, 2013.
Comeos, InSites Consulting, 2013. Deze enquête over e-commerce in België (sinds drie jaar bij een representatief staal van duizend personen
tussen 17 en 70 jaar die in België wonen) houdt geen rekening met de regionale dimensie, terwijl dit bij online verkochte diensten wel gebeurt
(bijv. bij hotelreservaties), zodat de definitie van e-commerce in brede zin moet worden opgevat.
Bijna zes consumenten op tien hebben al ooit online gekocht, tegenover 52% beide voorgaande jaren; 57% kocht de voorbije twaalf maanden
iets online, tegenover ongeveer 45% voordien.
Een kwart van de kopers voert een dergelijke transactie minstens één keer per maand uit, voordien ongeveer één op zes.
In 2013 wilden bijna 9 onlinekopers op 10 in de loop van de volgende twaalf maanden opnieuw online kopen.
Zie o.a.: Comeos, InSites Consulting, 2013; AWT, 2012.
Zie o.a.: Barba C., 2011; Funel C. et al., 2012; Bearingpoint et al., 2012.
C. Barba (2011) verstaat onder meerdere kanalen (multi-channel) dat ze zonder onderlinge afhankelijkheid naast elkaar bestaan, terwijl crosschannel coherent en harmonisch alle beschikbare kanalen combineert als evenveel gelegenheden om de klant voor, tijdens en na de aankoop
service te bieden.
Zie o.a.: Comeos, InSites Consulting, 2013; AWT, 2012.
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
Anderzijds bestaat er twijfel over de veiligheid van online aankopen, het gebrek aan vertrouwen en de
aarzeling om een kredietkaart te gebruiken of persoonlijke gegevens over het internet prijs te geven …
Maar deze twijfels zouden kunnen verdwijnen en dan wordt e-commerce aantrekkelijker, vooral voor
bepaalde segmenten (zie hieronder). En hoewel onlineconsumptie niet noodzakelijk in de plaats komt
van offline-aankopen en het dus om extra verkoop kan gaan, gaat het soms toch om een
92
verschuiving .
4.4 Cross-channel-strategieën ontwikkelen
93
Deze nieuwe distributiekanalen die voor extra groei kunnen zorgen versterken de band met het merk
en de klantenbinding. Ook de fysieke winkels van het type “brick and mortar” hebben er daarom
belangstelling voor. In de toekomst zou die interesse moeten groeien en zouden zij cross-channel94
strategieën moeten ontwikkelen . Daarvoor moeten zij zich de webcultuur eigen maken en op afstand
commerciële relaties kunnen aangaan. Verder moeten zij de intense concurrentiedynamiek op de
onlinemarktplaats begrijpen en zich onderscheiden met hun aangeboden assortiment, hun imago, de
service die aan de klanten wordt voorgesteld, … Bij de ontwikkeling van deze cross-channelstrategieën moet er gezorgd worden voor coherentie tussen het commerciële beleid van de website
en de winkel en moet men een coherente en kwaliteitsvolle aankoopervaring voorstellen. Behalve een
website moeten ook andere wegen worden verkend en gebruikt, zoals de aanwezigheid op sociale
netwerken voor het sociale aspect, om de dialoog vóór de aankoop te ontwikkelen, een band tussen
consument en de winkel te doen ontstaan en bijdragen te vergaren via 2.0 tools. Er kan ook gebruik
worden gemaakt van de mogelijkheden van mobiele toestellen, de digitalisering van verkoopspunten
(schermen en interactieve zuilen, digitale vitrines en QR-codes, …), technische tools om klanten beter
te benaderen, te herkennen en de relatie maximaal te personaliseren, …
Ook “pure players” (die directe concurrentie voor de merken of de merkensites vormen om op de
vraag en de verwachtingen van consumenten in te spelen) zouden zich in de toekomst duidelijker
manifesteren met een fysieke aanwezigheid op het terrein, of ten minste, zoals de e-commerce sites,
door het zich eigen maken van de commerciële regels van de fysieke wereld (menselijke relatie,
gepersonaliseerd advies en service, nabijheid van het product …).
4.5 Online- of offline-aankopen, de uitdagingen variëren met de producten
Afhankelijk van de marktsegmenten en de soort producten of diensten (min of meer sterke emotionele
waarde, uitzonderlijk karakter, producten die al dan niet fysiek contact of begeleiding door een
verkoper vergen, verschillende kosten tussen de online- en de fysieke formule, …) is e-commerce (in
95
ruime) zeer zin variabel. De ontwikkelingsvooruitzichten zijn dus niet identiek , aangezien producten
of diensten niet allemaal hetzelfde potentieel hebben. De onlineverkoop van niet-fysieke goederen
zoals culturele goederen (denk bijvoorbeeld aan de sector van de muziek- of boekenverkoop) is een
echte concurrent voor winkels. Maar de complementariteit tussen websites en winkels is sterker voor
andere producten, zoals elektrische huishoud- of informaticaproducten, terwijl de vooruitzichten voor
de onlineverkoop van voedingsmiddelen beperkter zijn.
92
93
94
95
Op de vraag “In welke mate vervangen uw aankopen via internet uw offline-aankopen?” antwoordt 37% dat het om volledig (16%) of
hoofdzakelijk (21%) om nieuwe of extra aankopen gaat, 31% zegt dat het totaal (5%) of hoofdzakelijk (25%) om vervangingsaankopen gaat,
terwijl de resterende 32% zegt dat het soms extra aankopen en soms vervangingsaankopen zijn. Bron: Comeos, InSites Consulting, 2013.
Ter informatie: volgens de barometer van AWT (Agence wallonne des télécommunications) verkochten Waalse bedrijven in 2011 vooral online
om hun omzet te verhogen (81% van de bedrijven), wegens lagere distributiekosten (41%), de verovering van nieuwe markten (38%) of
andere klantenprofielen (32%), de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten (23%), de aanwerving van personeel (22%), naast andere,
minder vermelde criteria. Slechts 2% van de bedrijven die online verkopen, doen dit om fysieke verkoopspunten af te schaffen.
Zie o.a.: Barba C., 2011; Bearingpoint et al, 2012.
Zie o.a.: BearingPoint et al., 2012; Novedia Group et al., 2013; PIPAME, 2009.
MONITORING & ANTICIPATIE
44
De producten die momenteel het meest geliefd zijn bij onlinekopers
96
zijn kleding en schoenen
(volgens Comeos zijn deze artikelen in 2013 meer verkocht dan de voorgaande jaren, wat misschien
wordt verklaard door de komst van de pure player Zalando naar België), toerisme (overnachtingen in
hotels of verhuringen), de aankoop van tickets (voor een evenement of voor vervoer), culturele
producten zoals boeken of cd’s, dvd’s en games, en technische producten: informatica, elektronische
toestellen en telecom.
In de voeding zou e-commerce daarentegen vrij bescheiden zijn. Maar als een consument online
voedingsmiddelen of bereide gerechten koopt, dan doet hij dit vaak steeds opnieuw, en is dus trouwer
aan deze praktijk.
Bepaalde Franse en Belgische experimenten zouden echter ook voor de voedingssector een nieuw
97
tijdperk kunnen inluiden. Denk in dit verband aan de drive-informules
in Frankrijk, een andere manier
om het internet te gebruiken die zich de laatste jaren heeft ontwikkeld en meer recent ook in België.
98
Denk ook aan de afhaalpunten in de winkels in België . Op deze manier versterkt de
voedingsdistributie zijn aanwezigheid op het web, bestrijdt ze de beperktere rentabiliteit van
thuisleveringen door de hoge transportkosten, maakt ze een einde aan de verplichting van het
winkelen. Maar deze formules stonden en staan wel voor bepaalde uitdagingen, onder andere inzake
de rentabiliteit (deze formules zijn gunstig voor verstandsaankopen - en niet voor impulsaankopen - en
voor de wedloop naar bodemprijzen, maar minder gunstig voor aankopen die rendabeler zijn voor de
merken, zoals verswaren, vlees en vis, …).
4.6 Niet alle handelaars zitten in hetzelfde schuitje99…
In vergelijking met de bedrijven en merken die vrij goed gewapend zijn om aan e-commerce het hoofd
te bieden en die vooral klanten naar de verkooppunten willen lokken, vallen zelfstandige handelaars
en buurtwinkels sneller uit de boot. Ondanks de goede vooruitzichten riskeert e-commerce aan hen
voorbij te gaan, uit tijdsgebrek, tekort aan financiële middelen, onvoldoende technische kennis of
inzicht in de werking van het internet of omdat zij hoofdzakelijk op een lokaal cliënteel mikken en niet
inzien hoe het internet daarbij kan helpen. Zij botsen bovendien tegen drie belangrijke obstakels: de
plaats van hun website op de pagina’s van de zoekmotoren, onvoldoende verkeer op hun site om
verkoop te genereren (bijvoorbeeld door de aankoop van databases voor e-mailings of
reclamebanners of door aanwezigheid op sociale media) en ten slotte de mogelijkheden om te zorgen
voor de follow-up van de verkoop (bestellingen klaarmaken en verzenden, service na de verkoop).
96
97
98
99
45
Zie o.a.: Comeos, InSites Consulting, 2013; AWT, 2012.
Detailhandel zonder verkoopsruimte, waar de consument zijn bestelling komt ophalen na een bestelling via internet. Zie o.a.: Fauconnier F.,
2011; Neerman P. 2013; Van Looveren Y., 2013.
Boigelot V. et al., 2013.
Zie o.a.: Novedia Group et al., 2013.
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
Zoals gezegd is het juist onmisbaar om op het web op te vallen, ongeacht of men aan e-commerce
doet en/of een website creëert en onderhoudt. Er zijn andere mogelijkheden, zoals de aanwezigheid
op marktplaatsen of sociale netwerken, de ontwikkeling van blogs of deelname aan platforms.
Denk aan het proefproject met het e-commerce platform dNearshop dat in september 2012 werd
gelanceerd met de steun van de stad Bergen. Het biedt mogelijkheden aan zelfstandige of
buurtwinkels (voeding en andere specialiteiten) inzake zichtbaarheid op het net en in termen van
elektronische handel. Denk ook aan het proefproject voor thuislevering door het nationale postbedrijf
bPost voor alle soorten bestellingen bij lokale handelaars, supermarkten of e-commerces sites, maar
ook bijvoorbeeld strijk- en hersteldiensten. Wij vermelden bovendien het vademecum over e-business
voor Brusselse detailhandelaars
100
, waarvan de bedoeling is om aan te tonen dat e-commerce niet
alleen voor grote bedrijven is weggelegd. Met voorbeelden wordt aangetoond dat ook kleine bedrijven
dit aankunnen door middelen en oplossingen aan te reiken voor een goed e-commercebeheer dat
rekening houdt met hun specifieke kenmerken.
4.7 Verschillende aankooptrajecten, afhankelijk van de producten101…
Consumenten proberen voortaan hun aankooptraject te optimaliseren, afhankelijk van de producten,
de emotionele waarde van de aankoop, het budget, de tijd, … Soms kiezen ze voor “research online
purchase offline”, soms voor “research offline purchase online” (showrooming), soms voor “full
digital” en soms voor “full store”. Het gaat dus om meer dan e-commerce, met name de uitdaging om
het klantentraject te digitaliseren.
Informatie op internet zoeken is steeds vaker de eerste stap van het aankooptraject (behalve bij
consumenten zonder internetaansluiting, maar die beginnen de uitzondering te worden). Zowel grote
als kleine handelaars zijn genoodzaakt om de kansen te vergroten dat het online zoeken naar
informatie de klant bij hen doet belanden (vooral de consument “Research online purchase Offline”)
en hem te overtuigen om zijn verkooptraject dat op het web begon, in hun winkel af te ronden (Webto-Store
102
-aanpak).
Men hoeft niet noodzakelijk aan e-commerce te doen, maar alle handelaars moeten er wel voor
zorgen dat zij aanwezig zijn op het web en er zichtbaar zijn. Informatie die klanten op hun online
zoektocht erg op prijs stellen, zijn prijzen en promoties, maar ook de technische productkenmerken en
de
beschikbaarheid
in
de
winkel,
of
praktische
informatie
(openingsuren,
routeplannen,
leveringsmodaliteiten, …) en de mogelijkheid om producten online te reserveren. Aansluitend met de
“web to store”-aanpak zijn er een aantal vaak gebruikte tools, zoals geolokalisatiesystemen voor de
winkel (“store locator”) of het product (“product locator”), of “click & collect” om een product te
reserveren vóór men naar de winkel gaat of zelfs de mogelijkheid om de online bestelde artikels terug
te brengen, alsook apps om te zoeken en te shoppen op smartphones of tablets.
100
101
102
UCM, 2012.
Zie o.a.: Barba C., 2013; Bearingpoint et al., 2012; Novedia Group et al., 2013.
“Diensten en functionaliteit die een handelaar ter beschikking kan stellen van (mobiele) surfers om de kansen te vergroten dat online zoeken in
één van zijn winkels eindigt”. Bron: Novedia Group et al., 2013.
MONITORING & ANTICIPATIE
46
De “Research Offline Purchase Online”-consument zou moeten aangespoord worden om ter plaatse
te kopen, om de omgekeerde trend tegen te gaan, d.w.z. showrooming. Eén van de mogelijkheden
daarvoor is digitalisering van de verkooppunten (Web-in-Store) met een aanbod van digitale diensten
in de verkooppunten (digitale klantenkaart, mobiele apps
zoals “boodschappenlijstjes” of
productinformatie via QR-codes of Near field Communication, aanraakschermen, de mogelijkheid om
vanuit de winkel online te bestellen, …) of om verkeer te genereren (bijvoorbeeld gepersonaliseerde
aanbiedingen pushen op mobiele toestellen).
Naast deze online-ontwikkelingen enerzijds en de digitalisering van verkoopspunten anderzijds,
gericht op de uitdaging om het klantentraject te digitaliseren, mogen we ook de eerder vermelde
mogelijkheden, die zinvol blijven, niet uit het oog verliezen: algemene presentatie van de winkel,
creëren van evenementen, aanbod van kwaliteitsdiensten (zoals kortingsbonnen die voor de winkel
gelden, openingsuren, persoonlijke uitnodigingen, …), professionele verkopers …
4.8 De onvermoede impact van het internet103
De ontwikkeling van het internet en de mobiele telefonie hebben de opkomst van nieuwe
distributiekanalen mogelijk gemaakt, maar naast de zichtbare technologietoepassingen heeft de
ontwikkeling van het internet en meer bepaald van e-commerce ook het belang van tussenpersonen in
de
waardeketen
doen
verminderen.
Tussenpersonen
zoals
groothandelaars,
maar
ook
detailhandelaars zijn in aantal verminderd of soms zelfs verdwenen. Het internet laat producenten
rechtstreeks verkopen aan de consumenten. De rol van de detailhandelaars wordt daardoor minder
essentieel of heeft die neiging, zodat zij zich een nieuwe rol moeten aanmeten.
Distributeurs kunnen zich dankzij het internet ook zelf rechtstreeks bevoorraden bij de producenten,
waardoor de rol van de groothandelaars verandert. Maar sommigen zien ook een omgekeerde trend,
met de opkomst van nieuwe tussenpersonen, die soms een traditionele speler vervangen (zoals
Amazon de boekhandels vervangt) of soms volledig nieuw is (zoals websites met informatie over het
aanbod en de vergelijking van kenmerken en prijzen, elektronische marktplaatsen die de keten en de
bevoorradingsmethodes wijzigen, operators van onlinebetaaldiensten zoals Ogone en distributienetten
die leveringen organiseren zoals Kiala).
5. Evoluties in het verkoopslandschap
Behalve technologische innovaties die nieuwe distributiecircuits en commerciële diensten helpen
ontstaan (e-, m-commerce…) kent het commercieel landschap ook verscheidene algemene
evoluties zoals:
 de neergang van de hypermarkten, onder andere wegens:

de inmiddels negatieve perceptie van verscheidene elementen die essentieel deel uitmaken van
de identiteit van de hypermarkt, zoals het aanzetten tot meer consumptie en meer uitgeven dan
gepland, de te lange tijd die in de winkel wordt doorgebracht, de omvang die winkelen
vermoeiend maakt door de te lange afstanden, de weinig zichtbare of te weinig transparante
promoties;
103
Zie o.a.: Europese Commissie, DG Werkgelegenheid, sociale zaken en gelijke kansen, 2009; Centrale Raad voor het Bedrijfsleven, Speciale
commissie inzake distributie, 2010; Dioux J. et al., 2009.
47
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN

een meer concurrerende context dan dertig jaar geleden (hard discount, gespecialiseerde
winkels, internet …) met de onvermijdelijke verplichting of noodzaak om inzake prijzen
aantrekkelijk te blijven.
 de groeiende belangstelling voor de buurthandel en de trends ten gunste van buurtwinkels, met
name:

kleinere gezinnen (die in kleinere woningen wonen),

een verouderende bevolking die zijn verplaatsingen wil beperken,

mobiliteitsproblemen in de stad, energiekosten, stimuleren van alternatieve vervoermiddelen
in plaats van de auto,

het streven naar authenticiteit en ambachtelijke producten door de consumenten,

de sociale functie van dit soort handel,

het afwijzen van tijdverlies en de bekommernis om een maximaal en nuttig tijdsgebruik,

…,
al deze elementen sporen de consumenten aan om voorrang te geven aan winkels op
mensenmaat, met kleinere verpakkingen en meer dienstverlening, dicht bij hun woning of langs
hun traject … De buurthandel zou dus een mooie toekomst tegemoet gaan (althans volgens
sommigen, als men er ook de kleinere winkelconcepten van grote distributiegroepen bijrekent,
zoals superettes en supermarkten of mini-winkelcentra)
evoluties en aan veranderende consumptiebehoeften
 de
concurrentie
van
de
hard
105
104
, als hij zich aanpast aan sociologische
;
discountwinkels
die
goed
ingeburgerd
zijn
in
het
consumptielandschap en tegelijk op prijs en nabijheid inzetten. Zij zullen de behoeften van een
groot deel van de bevolking blijven invullen, zoals budgetkeuzes en het zoeken naar ‘onklopbare’
prijzen. Maar dit maakt het moeilijker om de winstmarges te verhogen.
Om hun cliënteel uit te breiden door te mikken op meer kapitaalkrachtige sociale klassen en om op
de “one stop shop”-behoefte in te spelen, willen sommige hard discounters van hun imago afraken
om naar het concept van “smart discounter” te evolueren. Zij leggen dan meer de nadruk op
verswaren zoals fruit en groenten, vlees en brood, of leggen merkproducten in hun rekken
106
.
Omgekeerd zetten andere detailhandelaars in op de prijzenslag en de belangstelling voor
distributeursmerken, die niet alleen lage prijzen garanderen, maar zich ook aan de verwachtingen
van de consumenten aanpassen (bijv. met bioproducten). Dit vervaagt de grens tussen hard
discounters en de traditionele detailhandel;
 de internationalisering van de sector en het gewicht van de merken, hoewel dit moet worden
gerelativeerd voor Brussel. Het betreft hier slechts 13% van de verkoopspunten in Brussel en
36% van de netto verkoopoppervlakte. Ze bevinden zich bovendien geconcentreerd in een
vijftiental kernen, met varianten voor wat de belangrijkste winkelstraten betreft. Ze beslaan ten
slotte niet alle activiteitssegmenten van de sector: het gaat vooral om hyper- en supermarkten,
doe-het-zelf- en grote kledingwinkels, in tegenstelling tot de andere segmenten met vooral een
nationaal aanbod
107
;
104
Zie o.a. Mérenne-Schoumaker, 2012; Observatoire du commerce, 2007.
105
106
Zie o.a.: UCM, Unizo, 2013.
Zie o.a.: Padoan B., 2013; Milcent B. et al., 2012.
Wayens B., 2011.
107
MONITORING & ANTICIPATIE
48
 de sterker wordende trend om een beroep te doen op de franchisingformule, hoewel dit
moeilijk exact in beeld te brengen is, met meestal minder goede arbeidsvoorwaarden. De
Belgische Franchise Federatie
108
wijst op de toename van het aantal franchisebedrijven en
franchisenemers en dus het groter wordende aandeel van de geassocieerde handel in de sector;
 de ontwikkeling van alternatieve handelaars (waarvan de omvang moeilijk te becijferen is)
zoals de tweedehandsmarkt, de korte ketens tussen producenten en consumenten of de markten;
 de impact van e-commerce, vooral in bepaalde segmenten zoals cd’s, boeken … die de
slachtoffers zijn van de digitalisering van culturele goederen, alsook kleine winkels of zelfstandigen
die a priori minder goed gewapend zijn om er het hoofd aan te bieden.
Daarnaast zijn er enkele elementen specifiek voor het Brusselse Gewest, zoals:
 de concurrentie van de winkelcomplexen in de periferie, meer bepaald grote warenhuizen en
commerciële centra in de periferie;
 de ontwikkeling van projecten van grote commerciële complexen, zoals het Neo-project op de
Heizelvlakte of het project Docks Bruxsel (dat vroeger Just Under the Sky werd genoemd)
onderaan de Van Praetbrug. Deze projecten zullen op de een of andere manier een impact hebben
op het Brusselse handelslandschap: zij zullen banen opleveren (waarmee niets gezegd is over het
uiteindelijk creëren van nettobanen door deze projecten
109
), maar andere winkels ook concurrentie
aandoen;
 de detailhandel in het Brusselse Gewest wordt gekenmerkt door een mozaïek aan wijken met een
eigen identiteit, die elkaar soms beconcurreren en een eigen dynamiek hebben. Sommige wijken
merken dat hun standing en zelfs hun uitstraling vermindert of dat ze geconfronteerd worden met
de verarming van hun bevolking. De handel een nieuwe dynamiek geven, die zoals gezegd een
belangrijke toegevoegde waarde kan opleveren, inzake volume en werkgelegenheidsprofielen, en
de diversiteit van het verkoopsaanbod vergroten zijn maatregelen die de wijken, maar ook het
gewest, rijker en aantrekkelijker maken. Zij maken bijgevolg deel uit van de gewestelijke prioriteiten
en mobiliseren verscheidene regionale spelers.
Het bewijs hiervan zijn de verschillende politieke instrumenten die het gewest heeft ingevoerd en
die het handelslandschap mede vorm geven. Het betreft onder andere het GewOP (dit Gewestelijk
Ontwikkelingsplan zegt dat nieuwe handelskernen moeten worden gecreëerd en dat nieuwe
handelsvestigingen in de bestaande kernen moeten worden ingeplant); het Gewestelijk Plan voor
Duurzame Ontwikkeling (GPDO); het Gewestelijk Bestemmingsplan (of GBP dat 104 randzones
van handelskernen afbakent waar de vestiging van winkels wordt bevorderd; 33 winkelgalerijen en
5 shopping centers); het schema voor handelsontwikkeling (met een hiërarchie van de
handelskernen met diverse bestemmingen, onder andere met de aanbeveling om het bestaande
aanbod kwalitatief te versterken, de handelskernen te specialiseren en hun identiteit te versterken);
de handelskerncontracten om vervallen handelskernen nieuw leven in te blazen; de prospectieve
schema’s van Atrium (een toekomstgericht stadsplannings- en stadsmarketinginstrument
de
handelswijken tegen 2020 wil positioneren) of de barometer 2014 van Atrium (om de sleutels van
een geslaagde lokalisatiestrategie te ontwikkelen); in aansluiting op de laatste regeringsverklaring
moet de recente herstructurering van Atrium tot een gewestelijk handelsagentschap het mogelijk
maken om geïntegreerd na te denken over de ontwikkeling van de handel op het hele gewestelijke
108
109
Voor 2007 telt de Belgische Franchise Federatie een honderdtal franchisebedrijven in België, 3.500 franchisenemers, 30.000 banen en een
dekking van 6% van de detailhandel. Deze ramingen zouden binnenkort moeten worden geactualiseerd.
Sommige banen zouden afkomstig kunnen zijn van winkels in de omgeving die sluiten en andere zouden kunnen ontstaan wegens de vitaliteit
van de wijk rondom die zich ten gevolge ervan zal ontwikkelen.
49
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
grondgebied. Ook werd er een ordonnantie aangekondigd over de handelsmix “die een wettelijke
basis wil bieden voor een strategie van specialisatie van de wijken, met verwijzing naar de
principes uit het schema voor handelsontwikkeling”;
 de wet op de handelsvestigingen van 2004 of de IKEA-wet
110
, die in 2009 werd geamendeerd
om in overeenstemming te zijn met de voorschriften van de Dienstenrichtlijn en die tegen juli 2014
zou moeten worden geregionaliseerd, waarvoor overleg tussen de gewesten nodig is.
6. Evoluties van de werkgelegenheid: volume en profielen
6.1 Prognoses van het werkgelegenheidsvolume111
Het werkgelegenheidsniveau van de detailhandel hangt niet alleen af van de arbeidsmarkt in deze
sector, maar ook van de markt van goederen en diensten, zowel aan aanbod- als aan vraagzijde. Vier
factoren kunnen bijgevolg het werkgelegenheidsvolume beïnvloeden:
 de vraag naar arbeid, die onder andere afhangt van de arbeidskosten, de productiviteit en de
arbeidswetgeving;
 het aanbod van arbeid, dat onder andere afhangt van de aantrekkelijkheid van de sector;
 de vraag naar goederen en diensten, waarbij niet alleen het volume, maar ook de aard van de
vraag varieert met de koopkracht, de evolutie van de uitgaven of consumptiewijzen en de vraag
naar commerciële dienstverlening;
 en ten slotte het aanbod van goederen en diensten waarbij rekening moet worden gehouden met
de evolutie van het commerciële landschap, de ontwikkeling van handelsprojecten, de concurrentie
van handelskernen buiten het Gewest of het nemen van strategische beslissingen door de
organisaties om zich aan de veranderingen aan te passen (bijvoorbeeld de ontwikkeling van een ecommerce website, een cross-channel-strategie, een strategie van gespecialiseerde concepten,
het al dan niet uitbesteden van bepaalde diensten …).
Daarom is het moeilijk om zich uit te spreken over de impact die de verschillende oplossingen die
eerder werden aangehaald zullen hebben op het werkgelegenheidsvolume van de sector. Sommigen
kunnen de behoefte aan arbeid verminderen door de bereikte productiviteitswinst, terwijl anderen
omgekeerd voor meer arbeid zullen zorgen door de groei die ze meebrengen of het invullen van
nieuwe behoeften aan goederen en diensten. Prognoses op Brussels niveau zijn bovendien moeilijk,
onder andere wegens de potentiële verschuiving van bepaalde handelsactiviteiten naar de periferie of
de ontwikkeling ervan in de periferie.
6.2 Uitdagingen voor het personeel van de handel112
Rekening houdend met de mate waarin consumenten geïnformeerd zijn en de evoluties die hun
gedrag beïnvloeden, worden de dienstverlening, het advies aan de klanten, het beantwoorden aan
specifieke behoeften, … voor de distributeurs verkoopselementen van steeds groter strategisch
110
111
112
Ter vervanging van de wet van 1975, de zogeheten “grendelwet”, met een vereenvoudigd stelsel waarbij de gemeentelijke overheden een
sociaal-economische vergunning kunnen afleveren voor een netto winkeloppervlakte van meer dan 400m 2, na advies van het Nationaal
Sociaal-Economisch Comité voor netto winkeloppervlakten van meer dan 1000 m². Deze vergunningen worden verleend op basis van 4
criteria. Drie ervan werden herzien in het kader van de wet van 22/12/2009 om sommige wetten aan de Dienstenrichtlijn aan te passen
(ruimtelijke lokalisatie van de commerciële vestiging [niet herzien], de bescherming van de consumenten [en niet langer de belangen van de
consumenten], het naleven van de sociale en arbeidswetgeving [in plaats van de invloed van het project op de werkgelegenheid] en de
bescherming van het stadsmilieu [in plaats van de weerslag van het project op de bestaande handel]). Zij werden toegelicht in het KB van
13/01/2010.
Zie o.a.: Lefebvre M. et al., 2006; FOREM, 09/2013.
Zie o.a.: Observatorium Cetelem, 2011; Observatorium Cetelem (1989 – 2012), 2013; Bearingpoint et al, 2012; Barba C., 2013; BVA et al.
2013.
MONITORING & ANTICIPATIE
50
belang. De verkoper ondergaat daardoor een gedaanteverwisseling: van een “doorgever van
verlangens” wordt hij wordt een adviseur en zelfs een vertrouweling.
Nu consumenten steeds beter geïnformeerd zijn en dus veel zekerheden hebben, moeten de
verkopers meer en meer over een buitengewone deskundigheid en grotere kennis over hun eigen
producten en de producten van de concurrenten beschikken, zowel qua prijs als wat de specifieke
kenmerken betreft, en dit om op de verwachtingen van de klanten te kunnen inspelen en tot een
verkoop te kunnen komen, maar ook om klanten een meerwaarde te bieden en er trouwe klanten van
te maken.
Men zou dus moeten zien dat het opleidings- en kwalificatieniveau van de jobs in de handel in
rechtstreeks contact met de klanten toeneemt. Het gaat dan niet alleen om technische vaardigheden,
maar ook om gedragsgebonden, relationele en sociale vaardigheden, tevens met betrekking tot de
dienstverlening, zelfs competenties inzake nieuwe informatie- en communicatietechnologieën met het
oog op de technologische innovatie. Nu de klanten goed geïnformeerd zijn en technologische tools
gebruiken, zeggen sommigen dat “ook de verkoper die tools moet hebben, dat hij toegang tot
informatie moet hebben om de klant snel het gezochte product te laten kopen en hem producten voor
te stellen waarvan hij nog niet had gedacht dat hij ze wou kopen
113
».
Bovendien zien we dat het aanbod van nieuwe diensten door de handel (zoals self-scanning, diverse
betaalwijzen, leveringsdiensten, …), afhankelijk van de aangeboden diensten die al dan niet intern
kunnen worden aangewend, enigszins de functieprofielen zouden kunnen wijzigen of tot een vraag
naar nieuwe kennis bij het verkoopspersoneel zouden kunnen leiden. Dit geldt bijvoorbeeld voor de
automatische kassa’s (self-scanning) die naast de klassieke kassa’s bestaan en die het werk van
kassiers(ters) een nieuwe inhoud geven
114
(onder andere met meer controletaken) en die de aard van
de klantenrelaties wijzigen (onder andere door de omkadering of opleiding van klanten). Ook de
ontwikkeling van nieuwe diensten, zoals de Postpunten, of de diversiteit van de betaalmogelijkheden
vergen nieuwe kennis van de kassiers(ters).
Wij moeten er ten slotte ook aan herinneren dat de opleidingsbehoeften van het verkoopspersoneel
ook worden bepaald door de bedrijfsstrategieën, keuzes inzake organisatie (zoals het bevorderen van
polyvalentie, specialisatie of verrijking van de taken, …) en het HR-beleid.
6.3 Uitdagingen voor het management
Het leidinggevend personeel speelt een sleutelrol in de komende wijzigingen. Zij moeten immers de
verkoopteams mobiliseren en hen voorbereiden op veranderingen. Rekening houdend met de huidige
evoluties (gedragingen van de consumenten, opkomst van nieuwe waarden, toenemende
concurrentie, technologische uitdagingen, …) en de verwachte organisatiewijzigingen zowel vóór en
na
115
de eigenlijke aankoop, zou ook dit personeel moeten evolueren. Dit blijkt in elk geval uit een
Franse analyse
116
.
Een voorbeeld: nu de concurrentie op de markt steeds heviger wordt, zoeken bedrijven naar betere
prestaties en een hogere economische rentabiliteit. Daardoor komt bij de commerciële directie het
accent
meer
te
liggen
op
economische
en
managementcompetenties,
al
blijven
de
verkoopscompetenties centraal staan.
113
BVA et al., 2013.
Zie o.a. : Barbier P., 2013; Bernard S., 2012.
115
Het gaat onder andere om aankoop en marketing, maar ook om betaling en dienst na verkoop.
116
APEC et al., 2011.
114
51
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
Een tweede voorbeeld: relationele en managerscapaciteiten zouden belangrijker moeten worden voor
de afdelingschef. Hij moet immers de evolutie van de aankoopgedragingen in zijn klantenrelatie
integreren en meer dan ooit de ontwikkeling van competenties van medewerkers begeleiden en het
team mobiliseren om de verkoopsdoelstellingen van het bedrijf te halen. Terwijl interne promotie een
kanaal is dat vaak gebruikt wordt, vertonen de criteria bovendien de neiging om naar een verhoging
van de vereiste kwalificatie te evolueren. Dit zou het functieprofiel kunnen doen evolueren naar relatief
minder terreinwerk en meer analyse van economische gegevens en omzetvermeerdering door nieuwe
verkoopsstrategieën.
6.4 Nieuwe marketinguitdagingen
Rekening houdend met de evoluties op het niveau van de gedragingen en verwachtingen van de
consumenten, voelt men dat de handelaars steeds nauwere banden met hun klanten moeten
aanknopen, deze banden moeten uitbreiden en onderhouden teneinde de klanten beter te leren
kennen (consumptieprofielen, historiek, aankoopvoorkeuren, …), beter in hun behoeften te voorzien
en beter op hun vragen in te spelen en uiteindelijk de verkoop afsluiten en meer omzet te behalen. De
nieuwe communicatiemiddelen (sociale netwerken, mobiele apps, directe elektronische marketing, …)
en de technische mogelijkheden om grote hoeveelheden gegevens te beheren, zouden het mogelijk
moeten maken om een nieuwe, proactieve en interactieve communicatie te ontwikkelen die nieuwe
perspectieven biedt. Hiervoor zou de sector op zoek zijn naar specialisten in onlinemarketing en in
informatica
117
, functies die als strategisch worden beschouwd en dus bij voorkeur intern worden
uitgeoefend.
6.5 Nieuwe profielen door de ontwikkeling van e-commerce
Naast banen met competenties die gemeenschappelijk zijn voor alle handelszaken (zoals aankoop en
logistiek) zorgt de ontwikkeling van e-commerce voor werkgelegenheid specifiek voor de e-commerce.
Het zou niet gaan om werkelijk nieuwe functies, maar om gemengde profielen die een beroep doen op
ICT-competenties. Deze specifieke banen behoren tot drie domeinen, met name communicatie en
marketing (webmarketeer, SEO-medewerker, …), ontwerp, interface en digitale creatie (webdesigner,
web developer, …), alsook contentproductie en -beheer (webredacteur …). In dit verband verwijzen
118
wij naar de Franse prospectieve studie naar de beroepen van de e-commerce
dat deze beroepen
omschrijft, nagaat welke organisatievarianten er zijn volgens de omvang of het type van het bedrijf en
welke evoluties voor deze beroepen te verwachten zijn tegen 2015.
Er bestaan al enkele opleidingen voor deze beroepen (zoals de “bachelor in e-business” bij EPHEC).
Om te voorzien in het tekort aan opleidingen die aangepast zijn aan de behoeften van de bedrijven
worden deze beroepen tegenwoordig vooral op het terrein aangeleerd, eventueel ondersteund door
interne opleidingen. In kleinere bedrijven is het vaak de bedrijfsleider zelf of een personeelslid met een
zekere beheersing van de informaticatool die alle aspecten van de onlinehandel voor zijn rekening
neemt. Wij vermelden in dit verband de opleidingsworkshops 2013-2014 voor de Brusselse
handelaars in het kader van ”Commerce 2020” en meer bepaald de cyclus “Mon commerce au cœur
des nouvelles technologies”. Wij verwijzen ook naar de antwoorden in het kader van de Commerce
Academy om in 2014 tegemoet te komen aan de opleidings- en informatiebehoeften inzake ecommerce: IZEO organiseert onder andere een E-day Brussels 2014, een ronde langs de 19
117
118
iVox, 2012.
Observatoire prospectif du commerce, 2013.
MONITORING & ANTICIPATIE
52
gemeenten over e-commerce waarbij verscheidene organisaties zijn betrokken, alsook het opzetten
van een e-commerce-opleiding door EFPME (permanente vorming voor de middenstand en de kmo’s)
bestemd voor handelaars, zelfstandigen en toekomstige ondernemers.
53
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
DEEL 4: DE HANDELSBEROEPEN
1. Handelsberoepen vertonen talrijke facetten
De professionele vooruitzichten in de handelssector worden gekenmerkt door een grote diversiteit,
aangezien de beroepen in de sector talrijke competentiedomeinen bestrijken. De handelssector wordt
bovendien gekenmerkt door een dualisatie of segmentatie van de arbeidsmarkt, met enerzijds
uitvoerende beroepen die weinig gekwalificeerde werkkrachten vereisen en anderzijds meer
gekwalificeerde leidinggevende beroepen.
Bij de eigenlijke verkoopsactiviteit vinden wij de specifieke handelsberoepen die verantwoordelijk zijn
voor de verkoop in de winkel (zoals meer specifiek in de grootdistributie kassiers(ters), aanvullers en
afdelingshoofden, verkopers die zich kunnen specialiseren volgens het type product of dienst …)
naast de beroepen van het commercieel beheer (zaakvoerders, adjunct-directeurs, directeurs, …).
Afhankelijk van de bedrijfsgrootte leidt een minder of meer strikte arbeidsopsplitsing tot een minder of
meer uitgesproken afscherming tussen deze beroepen, tot het al dan niet zoeken naar een bepaalde
polyvalentie (bijvoorbeeld kassier-aanvuller, of zaakvoerder die indien nodig de taken aan de kassa of
in de afdelingen kan overnemen). Bovendien is de verantwoordelijkheid van deze beroepen minder of
meer uitgebreid en bieden ze evolutiemogelijkheden, in elk geval bij de grotere merken. Sommige
zeer gespecialiseerde beroepen staan weliswaar dicht bij de handelsberoepen, maar zijn toch ook
specifiek voor welbepaalde segmenten van de handel (bijvoorbeeld alles wat te maken heeft met
gezondheid, zoals apothekersassistenten of apothekers, of bepaalde kunstberoepen zoals juweliers of
fotografen). Deze laatste categorie van beroepen wordt hier niet behandeld.
Vervolgens vindt men in de grootdistributie en in gespecialiseerde voedingswinkels ook beroepen van
de ambachtelijke voeding (bakker, slager, vishandelaar, …) die specifieke competenties vereisen.
Ten slotte vindt men buiten de winkels ook beroepen voor de verkoopondersteuning waaronder de
aankoop, de logistiek en de marketing vallen, alsook een hele reeks zogeheten transversale beroepen
(administratie, boekhouding, HR- en informaticaberoepen) die in de meeste activiteitensectoren
worden uitgeoefend en die niet specifiek zijn voor de handelssector. Beroepen in verband met
beveiliging en schoonmaak worden meestal uitbesteed.
De onderstaande analyse gaat vooral over de beroepen die toebehoren aan de verkoopsactiviteit en
over de beroepen van de ambachtelijke voeding.
MONITORING & ANTICIPATIE
54
2. Brusselse werkzoekenden ingeschreven in een handelsberoep
Wij
analyseren
hier
de
Actiris-gegevens
met betrekking
tot
de
ingeschreven
Brusselse
werkzoekenden die een verkoopberoep willen uitoefenen, zowel in de grootdistributie als in de
winkels, in de ambachtelijke voeding of in een beroep voor commercieel beheer.
2.1 Een belangrijke doelgroep
Op 31 december 2012 gaven 10.205 werkzoekenden te kennen dat zij in de eerste plaats werk
zochten in een typisch handelsberoep. Dit is iets minder dan één werkzoekende op tien (9,4%) in het
Brussels Gewest.
De belangrijkste beroepen die deze werkzoekenden aangaven te willen uitoefenen zijn, in dalende
volgorde: verkoopspersoneel (bijna twee derde van de niet-werkende werkzoekenden (NWWZ), meer
bepaald verkopers van kleding- en accessoires [34,4%], vervolgens verkoper in de voeding [10,6%]),
beroepen in de grootdistributie (ongeveer één op vier en meer bepaald kassier(ster) [13,3%] en
aanvuller [9,9%]), de beroepen van de ambachtelijke voeding (7,2%) en ten slotte de
managementberoepen, hoofdzakelijk uitbater van een handelszaak.
2.2 Het werkzoekendenprofiel vertoont gelijkenissen met het profiel van de
werknemers in de sector
Het profiel van deze werkzoekenden vertoont bepaalde kenmerken in vergelijking met het geheel van
de werkzoekenden in Brussel die zekere gelijkenissen vertonen met de werkgelegenheidsstructuur
(zie hierboven, deel 2).
Zo zijn er bij hen relatief:
 meer vrouwen;
 meer jongeren van minder dan 30 jaar;
 meer laaggeschoolden (hoogstens niveau lager secundair onderwijs of een niet-erkend diploma)
en zeer weinig personen met een diploma hoger onderwijs;
 meer personen met de Belgische nationaliteit, wat minstens gedeeltelijk het kleinere aantal
personen met een niet-erkend diploma verklaart;
 iets minder langdurige werklozen, dat wil zeggen degenen die langer dan twee jaar werkloos zijn;
 minder personen met een gemiddelde kennis van het Engels, maar evenveel tweetalige personen
Nederlands-Frans.
2.3 Een specifiek profiel afhankelijk van de beroepen
De typische handelsberoepen vertonen bovendien bepaalde eigen, specifieke kenmerken. In
vergelijking met alle werkzoekenden die een dergelijk beroep willen uitoefenen, zijn de volgende
kenmerken van belang.
Om te beginnen is het profiel van de werkzoekenden die een beroep in de grootdistributie ambiëren
relatief gelijklopend met het profiel van het geheel van de handelsberoepen, zijnde het lagere
opleidingsniveau en de beperkte taalkennis. Bovendien vormen vrouwen een meerderheid in het
beroep van kassier(ster), in tegenstelling tot het beroep van aanvuller of afdelingshoofd, waar
vrouwen een minderheid zijn.
Vervolgens vindt men over het algemeen relatief meer vrouwen en jonge werkzoekenden bij het
verkoopspersoneel. De oververtegenwoordiging van vrouwen is bijzonder uitgesproken voor de
55
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
verkoop in segmenten met een vrouwelijke connotatie (zoals confectiekleding, juwelen en parfumerie).
Het tegenovergestelde doet zich voor bij de meer technische segmenten (ICT, doe-het-zelf of
sportartikelen). Ook bij het verkoopspersoneel in de modesegmenten zijn jongeren van minder dan 30
jaar oververtegenwoordigd (confectie, accessoires, parfumerie), alsook bij de nieuwe technologieën
en de sportartikelen, en dit in tegenstelling tot de andere segmenten, onder andere de verkoop van
voedingswaren.
Bij de ambachtelijke beroepen vindt men bij de werkzoekenden een overgrote meerderheid van
mannen (87% mannen, en zelfs nog meer uitgesproken bij de vleeswaren), relatief minder jongeren
(betekent dit dat de belangstelling voor dit beroep vermindert?), relatief meer personen van
buitenlandse nationaliteit en bijgevolg een grotere aanwezigheid van laaggeschoolden met een nieterkend diploma, en ten slotte relatief minder tweetaligen.
In verband met de beroepen inzake commercieel beheer verbaast het ten slotte niet dat we bij hen
relatief meer mannen, minder jongeren, meer hooggeschoolden en personen met een betere
taalkennis terugvinden.
Kenmerken van de werkzoekenden ingeschreven in een typisch handelsberoep op 31/12/2012
NWWZ
Totaal (aantal)
Distributie
Typische handelsberoepen
Verkoop
Ambacht
Beheer
Subtotaal
Totaal
BHG
2.451
6.630
737
387
10.205
108.027
Vrouwen
59,2
67,1
13,0
35,9
60,1
47,0
Mannen
40,8
32,9
87,0
64,1
39,9
53,0
<25 jaar
29,5
33,1
11,9
2,3
29,6
14,0
25-29 jaar
20,2
19,6
10,7
8,3
18,7
15,6
30-39 jaar
26,8
23,6
28,6
23,8
24,7
29,0
40-49 jaar
14,6
13,5
26,2
26,9
15,2
22,2
8,9
10,2
22,5
38,8
11,9
19,2
Laaggeschoold
81,4
74,1
82,2
59,4
75,9
66,3
Middengeschoold
17,8
23,7
17,2
27,9
22,0
20,5
0,9
2,2
0,5
12,7
2,2
13,3
< 6 maanden
25,0
27,3
27,8
18,6
26,4
24,6
6 maanden - 1 jaar
13,9
14,5
14,0
11,6
14,2
12,6
1 jaar - 2 jaar
20,4
19,0
17,2
19,6
19,3
17,2
2 jaar en +
40,8
39,2
41,0
50,1
40,1
45,6
74,2
74,0
63,5
79,3
73,5
68,1
9,6
11,0
9,5
12,9
10,6
13,4
16,2
15,0
27,0
7,8
15,9
18,5
Talenkennis (%)
Gemiddelde kennis van de tweede
landstaal (NL of FR)
18,6
24,0
12,5
30,0
22,1
23,3
Gemiddelde kennis van het Engels
18,9
28,5
13,3
46,6
25,8
34,0
Geslacht (%)
Leeftijdsklasse (%)
50 jaar en +
Opleidingsniveau (%)
Hooggeschoold
Werkloosheidsduur (%)
Nationaliteit (%)
Belg
EU
Buiten EU
119
Bron: Actiris, Berekeningen Observatorium
119
De gegevens met betrekking tot de taalkennis dateren van 31/01/2013.
MONITORING & ANTICIPATIE
56
2.4 Aanzienlijke groei
Sinds de crisis is het aantal werkzoekenden ingeschreven in een typisch handelsberoep bijzonder
sterk gestegen, met een groei van 39,6% tussen 2008 en 2012, tegen een stijging met 14,8% voor
alle NWWZ in het Brusselse Gewest.
In tegenstelling tot de ambachtelijke beroepen, waar de evolutie nauw aansluit bij de gemiddelde
evolutie, en tot de beroepen van het beheer die, na een gematigde stijging, opnieuw hun niveau van
2008 bereiken, is de stijging vooral uitgesproken in de grootdistributie (+44,9%), meer bepaald voor de
functie van aanvuller (+81,1%) en voor het verkoopspersoneel (+43,4%), ongeacht de specialisatie.
Evolutie van de werkzoekenden ingeschreven in een typisch handelsberoep in het BHG
Typische handelsberoepen
Distributie
Verkoop
Ambacht
Beheer
Subtotaal
Totaal BHG
Evolutie (2008=index 100)
2008
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
2009
110,3
111,3
108,1
110,0
110,8
108,9
2010
119,2
125,5
111,2
108,1
121,9
112,3
2011
133,7
135,5
114,2
103,9
131,6
112,9
2012
144,9
143,4
119,3
101,6
139,6
114,8
Bron: Actiris, Berekeningen Observatorium
2.5 Vergelijkbare kansen om werk te vinden als het geheel van de werkzoekenden
De percentages van personen die werk vinden of tewerkgesteld worden
120
wijzen op de kans die
NWWZ bij Actiris hebben om op de arbeidsmarkt terecht te komen over een periode van een jaar
vanaf hun inschrijving als werkzoekende.
De trends die over het algemeen worden waargenomen inzake de berekende percentages voor het
geheel van de werkzoekenden zijn over het algemeen ook van toepassing op de werkzoekenden die
zich in 2011 in een handelsberoep inschreven.
Zo stijgt het uitstroompercentage van deze laatsten ook met het opleidingsniveau
de leeftijd
121
en daalt het met
122
.
Op dezelfde manier daalt de impact van het opleidingsniveau op het vinden van werk met de leeftijd,
waarbij de kloof tussen de percentages die werk vinden volgens opleidingsniveau groter is bij
jongeren dan bij de oudere werkzoekenden
123
.
Als men ten slotte rekening houdt met de duur van het arbeidscontract, dan vermindert de kans om
werk te vinden naarmate deze duur toeneemt. De kans om een baan te vinden met een duur gelijk
aan of groter dan 28 dagen ligt hoger dan de kans om een baan te vinden met een duur van 3
124
maanden of meer
, en dit ongeacht het opleidingsniveau
125
. Hieruit blijkt het grote aandeel van
tijdelijke contracten van minder dan 3 maanden.
120
121
122
123
124
125
57
Bron: Actiris, Berekeningen Observatorium.
Bij de NWWZ die zich inschrijven voor een handelsberoep hebben de houders van een diploma van het hoger onderwijs de beste kansen om
werk te vinden in de loop van het jaar dat volgt op hun inschrijving als werkzoekende (58,3%, tegenover 55,0% bij de NWWZ met een diploma
van het hoger secundair onderwijs en 41,6% voor de lagergeschoolden). Voor alle NWWZ samen bedragen deze percentages respectievelijk
67,9%, 55,0% en 40,3%.
De uitstroom naar werk van NWWZ die ingeschreven waren voor een handelsberoep is gunstiger bij jongeren (49,8% bij jongeren van minder
dan 30 jaar, tegenover 29,8% bij mensen van 50 jaar en ouder). De globale percentages bedragen respectievelijk 54,8% en 28,7%.
De uitstroom naar werk van NWWZ ingeschreven waren voor een handelsberoep bedraagt voor jongeren van minder dan 25 jaar 76,9% bij
de hoger gekwalificeerden en 48,4% bij de laaggekwalificeerden en bij de personen van 50 jaar en ouder respectievelijk 33,4% en 27,9%.
Voor de handelsberoepen zijn deze percentages 38,7% en 32,4%, en voor alle NWWZ 41,8% en 36,2%.
Voor de NWWZ die een handelsberoep willen uitoefenen bedragen deze percentages 54,3% en 51,7% voor de hooggeschoolden en 35,7%
en 29,4% voor de laaggeschoolden. Voor alle NWWZ samen bedragen ze respectievelijk 62,5% en 56,7% bij de hooggeschoolden en 34,6%
en 29,1% bij de laaggeschoolden.
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
Ondanks deze vrij gelijkaardige trends merken wij op dat het percentage NWWZ ingeschreven in een
handelsberoep dat in 2011 werk heeft gevonden lichtjes lager ligt dan dit percentage berekend voor
het geheel van de NWWZ (44,9%, tegenover 47,6%).
De kloof tussen deze percentages wordt echter groter naarmate het om hooggeschoolden gaat
(59,0%, tegenover 67,9%), terwijl dit bij de laaggeschoolden net omgekeerd is: hun percentages
stemmen vrij goed overeen met het gemiddelde (respectievelijk 41,7% en 40,3%), en dit percentage is
identiek bij de middengeschoolden (55,0%). De kloof wordt ook groter naarmate de werkzoekenden
jonger zijn: de kans om werk te vinden is kleiner bij wie zich heeft ingeschreven in een handelsberoep
(50,1%, tegenover een gemiddelde van 54,8% bij personen jonger dan dertig jaar). Dit vloeit
waarschijnlijk vooral voort uit de structuur van de kwalificatie, waarbij het aandeel van de
laaggeschoolden relatief groter is bij jonge NWWZ die een handelsberoep willen uitoefenen (bijna ¾)
dan bij alle jonge NWWZ samen (55,6%).
Bij de NWWZ die een handelsberoep willen uitoefenen zien we ook dat de kansen om werk te vinden
gunstiger zijn voor de ambachtelijke beroepen (54,0%) in vergelijking met de andere categorieën
handelsberoepen die eerder werden besproken en dit ongeacht de duur van het contract.
Uitstroom naar werk van NWWZ ingeschreven in een typisch handelsberoep in het BHG
Typische handelsberoepen
Totale uitstroom naar werk
Totaal BHG
44,9%
47,6%
Laag
41,6%
40,3%
Gemiddeld
55,0%
55,0%
Hoog
58,3%
67,9%
49,8%
54,8%
Uitstroom naar werk per opleidingsniveau
Uitstroom naar werk per leeftijdsklasse
Jonger dan 30
< 25
52,1%
25-29
44,6%
55,4%
54,0%
30-39
39,6%
46,0%
40-49
36,3%
39,8%
50 en ouder
29,8%
28,7%
Min. 28 dagen
38,7%
41,8%
Min. 3 maanden
32,4%
36,2%
Uitstroom naar werk per duur van het contract
Uitstroom naar werk per beroepentype
Grootdistributie
41,8%
Verkoop
45,0%
Ambachtelijke voeding
54,0%
Beheer
43,4%
Andere beroepen
47,9%
Bron: Actiris, Berekeningen Observatorium
Uit deze gegevens blijkt ten slotte welke beroepsmogelijkheden de sector van de detailhandel biedt
aan NWWZ, ongeacht wie zij zijn, en meer bepaald aan zij die een typisch handelsberoep zoeken.
Terwijl de detailhandel in Brussel 5% van de arbeid in loondienst uitmaakt, zien wij dat bij alle in 2011
bij Actiris ingeschreven NWWZ die in het daaropvolgende jaar werk hebben gevonden, bijna één op
tien (8,8%) in de detailhandel heeft gewerkt en dit wijst op de kansen die deze sector biedt. Maar
hierbij dient te worden opgemerkt dat er geen rekening werd gehouden met de duur van het contract
en dat een deel van het vrij grote aantal personen dat werk vindt in deze sector onder contracten van
korte duur werkte.
MONITORING & ANTICIPATIE
58
Van de NWWZ die wensten te werken in een handelsberoep en die ook werk hebben gevonden
(ongeacht de duur van het contract) werkte bovendien bijna drie op tien in de detailhandel. Dus
hoewel de detailhandel voor deze beroepen een belangrijke arbeidsmarkt is, bieden ook andere
sectoren hen werkgelegenheid. Meestal geldt dit voor uitzendarbeid (met bijna één derde van hen dat
werk
gevonden
heeft
als
uitzendkracht),
de
horeca
(bijna
één
op
tien)
en
de
voedingsmiddelennijverheid (3,3%) en meer bepaald de ambachtelijke beroepen (iets meer dan één
of vijf). De toegang tot het beroep via uitzendarbeid komt relatief frequenter voor bij de
grootdistributieberoepen (43,3%), bij de beroepen van commercieel beheer (18,8%) en in mindere
mate de ambachtelijke voeding (27,4%) en verkoop (32,9%).
3. Werkaanbiedingen voor een handelsberoep in het Brussels Gewest
Hierboven hebben we de bij Actiris door handelsbedrijven ingediende werkaanbiedingen
geanalyseerd, ongeacht het gezochte beroep. In dit gedeelte gaat de analyse daarentegen over de
werkaanbiedingen die Actiris ontvangen heeft voor de verkoopsberoepen, de ambachtelijke voeding
en het commercieel beheer, beroepen die hoofdzakelijk, maar niet enkel, aan bod komen in de
detailhandel.
Hoewel deze beroepen rechtstreeks te maken hebben met de verkoopsactiviteit, kunnen ze ook
uitgeoefend worden in andere sectoren dan de detailhandel. Het hoeft niet te verbazen dat dit ook
geldt
voor
de
beroepen
van
de
ambachtelijke
voeding,
met
arbeidskansen
in
de
voedingsmiddelennijverheid of de horeca, in beroepen die betrekking hebben op televerkoop of de
verkoop aan huis. Op basis van de werkaanbiedingen van Actiris liggen de kansen voornamelijk in de
groothandel, callcenters, reclamebureaus of marktstudiebureaus of in de ICT-sector. In mindere mate
geldt hetzelfde voor beroepen in de verkoop van voedingsmiddelen of in de non-food, zoals verkoper
van diensten in de ICT-sector of verkoper van voedingswaren in de voedingsmiddelensector.
Daarnaast onderstrepen we het belang van de uitzendsector als aanwervingskanaal en dit ongeacht
het beroep, hoewel er nuances op te tekenen zijn. Zo worden bijvoorbeeld de werkaanbiedingen voor
televerkopers, slagers en sommige beroepen in de grootdistributie, zoals aanvuller, vaak via dit
aanwervingskanaal verspreid.
3.1 De gezochte beroepen
In 2012 ontving Actiris 1.479 werkaanbiedingen voor een handelsberoep (alle activiteitensectoren
samen). Dit vertegenwoordigt 6,1% van alle ontvangen aanbiedingen.
Uit de opsplitsing van deze aanbiedingen per beroepstype blijkt het overwicht van het
verkoopspersoneel
(66,3%,
meer
bepaald
verkopers
van
voedingswaren
[12,5%],
van
confectiekleding [15,3%], televerkopers [10,3%], naast andere specialisaties [diensten, ICT,
huishoudelijke artikels, …]), gevolgd door distributieberoepen (18,5%, waarbij de functie van kassier
de meest gezochte is [11,0%]) en ten slotte ambachtelijke voeding (8,9%) en commercieel beheer
(6,4%).
59
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
Werkaanbiedingen voor handelsberoepen ontvangen door Actiris, 2012
Ambachtelijke
Beroepen inzake
beorpen
commercieel beheer
8,9
6,4
Grootdistributie
beroepen
18,5
Verkoopsberoepen
66,3
Bron: Actiris, Berekeningen Observatorium
3.2 Na eerdere vooruitgang een daling in 2012
Nadat het aantal voor deze beroepen ontvangen werkaanbiedingen in 2009 relatief stabiel was
gebleven in vergelijking met 2008, was er een gestage stijging in de daaropvolgende jaren, met
uitzondering van 2012 toen er een achteruitgang werd vastgesteld. Deze trend is niet specifiek voor
deze beroepen, maar geldt ook voor alle ontvangen werkaanbiedingen.
3.3 Eisen die specifiek zijn voor de sector
Het profiel van de werkaanbiedingen voor deze beroepen vertoont bepaalde kenmerken in vergelijking
met het geheel van de werkaanbiedingen die Actiris ontvangt. Deze kenmerken vindt men ook terug
op het niveau van de werkgelegenheidsstructuur (zie hoger, deel 2).
Bij de werkaanbiedingen voor deze beroepen worden minder hoge eisen gesteld in vergelijking met
het geheel van de ontvangen werkaanbiedingen inzake opleidingsniveau, maar niet wat de
talenkennis betreft. Deze werkaanbiedingen zijn toegankelijker voor laaggeschoolden als men afgaat
op het aantal aanbiedingen die geen enkel diploma vereisen (59,9%, tegenover 27,2%) of die
hoogstens een diploma van het lager secundair eisen (10,4%, tegenover 9,9%). Maar één aanbieding
op twee vermeldt wel uitdrukkelijk taalvereisten
126
, dat wil zeggen licht meer dan het gemiddelde. De
meest gevraagde talencombinatie is Frans-Nederlands en deze wordt iets meer gevraagd voor de
handelsberoepen. Engels wordt ook op prijs gesteld in iets meer dan één aanbieding op tien.
Bij de arbeidsvoorwaarden in de aanbiedingen voor deze beroepen wordt bovendien vaker een
contract van onbepaalde duur (74,2%, tegenover 67,5%) en in mindere mate van deeltijds werk
(22,8%, tegenover 19,5%) voorgesteld, in vergelijking met het geheel van de ontvangen
aanbiedingen.
126
Deze gegevens moeten met de nodige omzichtigheid worden geïnterpreteerd. De werkgever vermeldt niet altijd in de aanbieding welke
talenkennis vereist is. Het gebeurt soms ook dat de taalvereisten in de vrije zone van de tekst vermeld staan.
MONITORING & ANTICIPATIE
60
3.4 Variabele vereisten, afhankelijk van het beroep
Afhankelijk van het gezochte beroep komen bepaalde specifieke kenmerken naar voren.
Om te beginnen stellen werkaanbiedingen voor een beroep in de grootdistributie minder eisen inzake
het opleidingsniveau en de talenkennis. Er wordt bovendien vaker gezocht naar flexibiliteit (ongeveer
één derde van de contracten zijn van bepaalde duur of deeltijds).
Vervolgens verschillen de werkaanbiedingen voor verkopers over het algemeen niet fundamenteel
van het gemiddelde, tenzij de taaleisen die vaker voorkomen, hoewel minder uitgesproken bij de
verkoop van voedingswaren dan in de non-food.
Bij de ambachtelijke beroepen wordt vaker gezocht naar een gemiddeld opleidingsniveau, hoewel er
ook vooruitzichten zijn voor de laagst geschoolden. Het valt ook op dat in verhouding tot het
gemiddelde van de bestudeerde beroepen de vacatures voor ambachtelijke beroepen relatief minder
taaleisen stellen en vaker een voltijds werkrooster bieden.
Ten slotte is het niet verbazend dat er voor de beroepen inzake commercieel beheer vaker meer
kwalificaties worden gevraagd en hogere taaleisen worden gesteld. Bij deze beroepen gaat het ook
vaker om een voltijdse baan of een contract van onbepaalde duur.
Werkaanbiedingen (WA) door Actiris in 2012 ontvangen
Werkaanbiedingen
Totaal WA (absolute waarden)
Typische handelsberoepen
Distributie
Distributie
Distributie
Distributie
Distributie
Totaal
BHG
273
980
131
95
1.479
24.203
82,1
69,4
67,9
49,5
70,3
37,2
WA per opleidingsniveau (%)
Laaggeschoold
Maximaal lager secundair
16,8
9,2
13,7
Niet vermeld
65,2
60,2
54,2
Middengeschoold
16,1
26,1
1,8
4,5
Voltijds
65,9
77,3
Deeltijds
34,1
22,6
0,1
2,3
Hooggeschoold
32,1
49,5
10,4
9,9
59,9
27,2
41,1
25,8
21,7
9,5
3,9
41,2
84,0
94,7
76,9
79,3
13,7
5,3
22,8
19,5
0,3
1,8
WA per arbeidsduurstelsel (%)
Niet vermeld
WA per contracttype (%, gewone
aanbied.)
Onbepaalde duur
67,7
74,1
74,1
91,6
74,2
67,5
Bepaalde duur
32,3
25,9
25,9
8,4
25,8
32,0
35,9
55,0
32,0
66,3
50,2
48,7
34,1
49,8
25,8
65,3
45,8
42,6
3,3
14,1
5,5
18,9
11,7
16,4
WA per taaleis (%)
Taaleisen
Gemiddelde kennis van de 2e
landstaal
Gemiddelde kennis van het
Engels
Bron: Actiris, Berekeningen Observatorium
61
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
4. Aanwervingsmoeilijkheden
Uit de inventaris van de knelpuntberoepen die jaarlijks wordt opgesteld door het Brussels
Observatorium voor de werkgelegenheid
127
en gesprekken met vertegenwoordigers en deskundigen
van de sector blijkt dat er structurele moeilijkheden bestaan om verscheidene typische
handelsberoepen in te vullen. Sommigen (o.a. de middenstandsvertegenwoordigers) ontkennen het
structurele karakter weliswaar niet, maar wijzen erop dat de ongunstige economische conjunctuur de
spanningen op de arbeidsmarkt grotendeels heeft verminderd, zeker voor de kleine bedrijven uit de
sector die minder of zelfs helemaal niet meer aanwerven, rekening houdend met hun financiële
moeilijkheden.
Bij de beroepen met structurele aanwervingsmoeilijkheden vinden wij het verkoopspersoneel
televerkopers,
de
beheerders
van
winkels
in
brede
zin
(afdelings-,
128
, de
departements-,
winkelverantwoordelijken, …), slagers, en in mindere mate ook bakkers (waarvoor de moeilijkheden
beperkt blijven tot structuren van beperkte omvang). Volgens verscheidene geraadpleegde bronnen
zouden de beroepen van de grootdistributie bovendien ontsnappen aan deze spanningen op de
arbeidsmarkt, ondanks de werkroosters, het verloningsniveau, het werktempo of de rendementseisen
die typisch zijn voor deze beroepen.
4.1 Te verklaren door een gebrek aan kwalitatieve afstemming tussen vraag en
aanbod
Tijdens gesprekken met consulenten van Actiris hebben de sociale gesprekspartners en bepaalde
deskundigen uit de sector gewezen op een zekere onaangepastheid van het profiel van de vacatures
aan het profiel van de werkzoekenden.
 Hoewel het verkoopspersoneel hier als één geheel wordt beschouwd, moet er aan herinnerd
worden dat het niet om één uniform profiel gaat. Afhankelijk van de activiteitssegmenten, de
verkochte producten, de merken, het winkeltype of de arbeidsorganisatie is er sprake van
bepaalde specifieke eigenschappen die op hun beurt specifieke problemen kunnen opleveren.
Het is bekend dat klantencontact en advies verlenen aan klanten, zeker in de non-foodsectoren
een centrale plaats innemen in het dagelijks werk van het verkoopspersoneel. Zo wordt in Brussel
zoals te verwachten het gebrek aan kennis van (minstens) twee talen als voornaamste
aanwervingsmoeilijkheid genoemd, naast andere taalkennis. Dit is een belangrijk selectiecriterium
voor de werkgevers waaraan niet alle kandidaten voor een verkoopsberoep voldoen. Maar hoewel
de werkgevers dit steeds vragen, zijn de taaleisen variabel naargelang het segment en de functie
die wordt bekleed (vergelijk bijvoorbeeld een aanvuller in de grootdistributie met een verkoper in
een textielwinkel of in de ICT) en zelfs naargelang de winkelwijk (bijvoorbeeld wijken waar veel
toerisme is tegenover wijken met een hoge concentratie aan migranten …). Talenkennis wordt
steeds onvermijdelijker naarmate het verantwoordelijkheidsniveau stijgt. Betreffende de
talenkennis van de kandidaten bij aanwerving waren er trouwens klachten over de talenmodules
die te licht zouden wegen bij beroepsopleidingen voor verkoop of over het gebrek aan taallessen
in bepaalde opleidingen die voorbereiden op verkoopsberoepen, zoals de opleidingen
georganiseerd door de CEFA (centre d’éducation et de formation en alternance) .
127
128
Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, Analyse van de knelpuntberoepen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, via deze link.
De spanningen die het Observatorium voor de handelsberoepen noteert, lijken zich in bepaalde jaren niet voor te doen in de verkoop van
voedingswaren. Ze variëren van jaar tot jaar volgens de andere specialisaties (zoals de verkoop van huishoudartikelen, kleding, ICT-producten
of diensten). Uit de jaarlijkse studie van het Observatorium over de knelpuntberoepen en uit raadplegingen blijkt dat de onderliggende
verklaringen voor de aanwervingsmoeilijkheden bij verkopers niet specifiek zijn voor een of andere specialisatie, maar op alle verkopers van
toepassing zijn.
MONITORING & ANTICIPATIE
62
Naast talenkennis zijn de andere selectiecriteria voor de functie van verkoper die hoofdzakelijk
problemen
opleveren
de
verkoopscompetenties,
de
relationele
capaciteiten
en
de
communicatievaardigheden. Op basis van de evoluties in qua verwachtingen en gedragingen van
de consumenten alsook op basis van de technologische evolutie, is het bovendien waarschijnlijk
dat deze selectiecriteria in de toekomst aan belang zullen winnen.
Ook
het
voorkomen
van
de
kandidaten
is
een
element
die
de
afloop
van
een
aanwervingsprocedure kan beïnvloeden. Soms gaat het gewoon om een verzorgd uiterlijk, soms
om een “look” die overeenstemt met het merk of het beoogde cliënteel.
Het opleidingsniveau is niet noodzakelijk een voorwaarde voor aanwerving, maar men mag toch
niet uit het oog verliezen dat basisvaardigheden in rekenen en mondelinge communicatie
onvermijdelijk zijn in dit beroep. Niet alle kandidaten zouden over deze vaardigheden beschikken.
Los van het opleidingsniveau wordt meestal gevraagd naar ervaring met verkoop of ervaring in
een gelijkaardige functie en dit is zeker het geval in kleinere winkels die niet over interne
opleidingsmogelijkheden beschikken. Ook een zekere voorafgaande kennis van de te verkopen
producten wordt meestal op prijs gesteld en dit geldt nog meer naarmate het om meer technische
producten en kleinere structuren gaat. Kleinere winkels zoeken ten slotte ook zeer vaak naar
polyvalente arbeidskrachten.
 Voor de beroepen in de ambachtelijke voeding zouden de moeilijkheden om kandidaten te vinden
eerder te maken hebben met het opleidingsniveau en het gebrek aan beroepservaring dan met de
hogervermelde competenties of taaleisen. Sommigen vermelden bovendien ook de verschuiving
naar loontrekkende arbeidbij deze beroepen en de verschuivingen in het beroep van slager
wegens de groei van de halalsector, toch in bepaalde wijken.
 Bij de winkelverantwoordelijken zijn de ondervonden aanwervingsmoeilijkheden hoofdzakelijk van
kwalitatieve aard. Ze houden verband met de taaleisen en de polyvalentie van de functie die
verscheidene competentiedomeinen bestrijkt (verkoop, human resources, logistiek, beheer,
marketing, …). Voor deze functie zijn het opleidingsniveau en de beroepservaring trouwens
meestal de doorslaggevende selectiecriteria.
4.2 Te verklaren door de arbeidsomstandigheden
Uit gesprekken met bevoorrechte getuigen uit de sector blijkt dat de aanwervingsmoeilijkheden
grotendeels verklaard worden door de ongunstige arbeidsvoorwaarden of door de perceptie hiervan.
Hieraan moet worden toegevoegd dat er verschillen zijn qua arbeidsomstandigheden, vaak
aanzienlijke verschillen afhankelijk van het paritair comité, die de aanwervingsmoeilijkheden
vervolgens meer of minder verscherpen. Ook de omvang van de bedrijven kan een bepalende factor
zijn.
Onder andere de volgende arbeidsvoorwaarden worden aangehaald om de spanningen op de
arbeidsmarkt te verklaren:
 de flexibiliteit en zelfs de variabiliteit van de uurroosters;
 het deeltijds werk;
 het relatief lage loonniveau, hoewel er, weliswaar beperkte, promotiemogelijkheden bestaan voor
verkoopsfuncties die toegankelijk zijn voor laaggeschoolden;
 het feit dat er steeds meer polyvalentie in de functie wordt gevraagd, zonder dat dit wordt vergoed,
wat voor sommigen moeilijk te begrijpen en te aanvaarden is;
 een zeker fysiek uithoudingsvermogen (rechtstaan voor de verkopers, het hanteren van zware
lasten en blootstelling aan temperatuurverschillen voor de slagers, …) en stressbestendigheid,
63
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
onder andere door de tijdsdruk, de noodzaak om zich voortdurend aan de klanten aan te passen,
variaties in de werklast door drukke en kalme periodes of de polyvalentie.
4.3 Nog versterkt door de moeilijkheid om personeel te behouden
Hoewel dit moeilijk te becijferen is, zou de personeelsrotatie hoog zijn, niet alleen buiten de sector,
maar ook erbinnen. Het zou bovendien even goed gaan om uitvoerende beroepen (zoals
verkoopspersoneel) als om leidinggevend personeel (zoals zaakvoerders), met nochtans verschillen in
omvang. De moeilijkheid om personeel te behouden zou de aanwervingsbehoeften voor de betrokken
beroepen verhogen en tot meer spanningen op de arbeidsmarkt leiden.
Het hoge personeelsverloop is onder andere te verklaren door:
 de arbeidsomstandigheden, voornamelijk
de deeltijdse contracten die niet altijd de voorkeur
genieten van de werknemers, de contracten van bepaalde duur, het contracttype, de uurroosters,
de verloning, de tewerkstellingsprogramma’s, …;
 de sterke concurrentie tussen de werkgevers van de sector, vooral als ze in een geografisch
beperkt gebied actief zijn, waarbij de kandidaten de voorkeur geven aan bepaalde merken die een
grotere bekendheid genieten of voor vestigingen met betere arbeidsvoorwaarden (zoals het aantal
te presteren uren, de uurroosters, de verloning, …). Kleinere bedrijven zouden nog sterker
getroffen worden door personeelsverloop, omdat de goede krachten worden “weggekaapt” door
grotere structuren die betere arbeidsvoorwaarden en meer tewerkstellingsperspectieven kunnen
bieden. Hetzelfde geldt waarschijnlijk voor de verschillen tussen de paritaire comités. Dit lijkt in elk
geval aangegeven te worden door de gegevens van Securex
129
over het vrijwillige of onvrijwillige
personeelsverloop, met grote verschillen tussen de drie grote paritaire comités van de sector, die
gevoelig meer of minder afwijken van het waargenomen algemene gemiddelde;
 jongeren, die talrijk worden tewerkgesteld in de sector, zijn hun werkgever nog minder trouw, zodra
zij bij een concurrent betere arbeidsvoorwaarden vinden, of ze beschouwen de verkoop als louter
broodwinning of als een springplank in afwachting van iets anders. Ook de anciënniteit van de
werknemers binnen het bedrijf zou bepalend zijn: hoe groter de anciënniteit, hoe minder vaak
werknemers vrijwillig vertrekken;
 interne promotie en meer bepaald de promotie van een gekwalificeerd verkoper tot
winkelverantwoordelijke, waardoor de bedrijven moeten aanwerven om te voorzien in de vacante
betrekking van verkoper.
4.4 Gedeeltelijk het gevolg van een negatieve perceptie van de sector
En dit onder andere wegens:
 de arbeidsvoorwaarden;
 gebrek aan kennis over de diversiteit die eigen is aan het verkoopslandschap;
 gebrek aan kennis van de beroepen en beroepsloopbanen die in de sector bestaan.
129
Securex human capital matters, 2013. Volgens deze bron bedroeg de totale rotatiegraad in alle sectoren samen 18,88%, in 2012, en is deze
relatief hoger binnen PC201 (28,82%) en PC311 (24,00%), in tegenstelling tot PC202 (14,59%). Bovendien wordt PC201 over het algemeen
gekenmerkt (over de laatste drie bestudeerde jaren) door een hogere dan gemiddelde vrijwillige en onvrijwillige rotatiegraad (dat wil zeggen
het percentage werknemers dat vrijwillig of onvrijwillig de organisatie heeft verlaten). In de andere paritaire comités ligt de vrijwillige
rotatiegraad over het algemeen vrij dicht bij het gemiddelde, terwijl de onvrijwillige rotatiegraad beter (PC311) of slechter (PC202) dan het
gemiddelde presteert.
MONITORING & ANTICIPATIE
64
4.5 Kunnen soms verergerd worden door just-in-time rekrutering
In deze sector zijn er grotere personeelsbehoeften in periodes van grotere activiteit, zoals
koopjesperiodes, de periode rond Kerstmis en Nieuwjaar en tijdens de zomervakantie. Om deze
activiteitspieken (die kunnen gepland worden) op te vangen of dringend personeel aan te werven,
doen de bedrijven uit de sector onder andere een beroep op contracten van bepaalde duur,
uitzendkantoren, zelfs studenten, met eventueel een verlenging van de contracten in geval van
tevredenheid.
4.6 Kunnen soms verergerd worden door discriminerende praktijken
Wij beschikken niet over harde gegevens die bewijzen dat discriminerende praktijken voor bepaalde
spanningen op deze arbeidsmarkt zorgen. De diversiteit van de werkzoekenden is een dagelijkse
realiteit in Brussel, maar ook bepaalde vooroordelen inzake geslacht of leeftijd lijken hardnekkig en
sluiten misschien een aantal potentiële kandidaten uit.
4.7 Te verklaren door een gebrek aan opgeleide kandidaten?
Betreffende de handelsberoepen en meer bepaald de verkoops- en distributieberoepen zit er een
zekere veerkracht op de verhouding tussen werk en opleiding.
Zoals reeds herhaaldelijk vermeld, hoeft men voor een verkoopsberoep niet noodzakelijk een diploma
te hebben, aangezien dit selectiecriterium niet speciaal wordt gehanteerd om verkoopspersoneel aan
te werven. Maar meer subjectieve kenmerken treden vaak wel op de voorgrond, wat een zeker risico
op willekeur bij de evaluatie van kandidaten inhoudt. Wij vermelden persoonlijkheid (karakter,
motivatie, …), fysiek voorkomen, relationele en gedragscompetenties. Hiernaast zijn er nog een aantal
meer objectieve criteria die te maken hebben met de taalkennis, zodat men klanten hoffelijk en
geloofwaardig kan te woord staan, verkoopscompetenties en beroepservaring (zeker in kleine
structuren) om direct inzetbare personen aan te werven en bijgevolg beginners of zelfs langdurig
werklozen te weren.
Opleiding
en
onderwijs,
dat
door
diverse
instellingen
wordt
georganiseerd,
kunnen
de
beroepsinschakeling in het domein van de distributie en de verkoop bevorderen. Deze opleidingen zijn
jaar na jaar populair bij jongeren uit Brussel en uit de periferie. Men merkt nochtans dat een aantal
jongeren kiest voor de richting verkoop, door meer technische richtingen uit te sluiten en bij gebrek
aan een welomschreven beroepsproject. Als zij hun diploma eenmaal op zak hebben, zoeken zij
echter niet noodzakelijk werk in de verkoop.
Wat het voltijds onderwijs betreft, benadrukken we in de eerste plaats het “enseignement de
qualification de plein exercice” van de Franse Gemeenschap. Hiertoe behoren opleidingen als
“technicien
commercial”
beroepsonderwijs
130
(commercieel
technicus)
van
en “vendeur” (verkoper) van de 3e graad
de
131
3e
graad
van
het
technisch
van het beroepsonderwijs of het 7e
jaar beroeps voor “beheerder van kleine bedrijven” (minder dan vijf werknemers en dus niet alleen
132
winkels) . In de Vlaamse Gemeenschap is er in de eerste plaats de opleiding “handel” van de 3e
graad van het technisch onderwijs en de opleiding “verkoop” van de 3e graad van het
130
131
132
65
Hierna kan de jongere werken als gekwalificeerd verkoper of hogere studies aanvatten.
Hierna verkrijgt de jongere een certificaat om dit beroep uit te oefenen, kan hij een 7e jaar volgen om een “CESS” te behalen of verder
studeren in “Aanvullende verkoopstechnieken”.
Met het oog op het verwerven van competenties zoals het naleven van de specifieke beroepswetgeving voor de activiteit als zelfstandige, het
opstellen van een financieel plan, het commercieel, boekhoudkundig en financieel beheer, alsook human resources.
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
beroepsonderwijs, met de mogelijkheid om een 7e specialisatiejaar te volgen en meer bepaald een
jaar “verkoop en vertegenwoordiging” of “winkelbeheer en etalage”.
Bij de “Centres d’éducation et de formation en alternance” (CEFA) - Centra voor deeltijds
beroepsonderwijs (CDBO) zijn er vooral twee opleidingen die vrij veel jongeren aantrekken en die wij
vermelden omwille van hun apart statuut. Enerzijds is er de opleiding “verkoper” met een meer
gekwalificeerd profiel, die georganiseerd wordt volgens artikel 49, waarna de jongere een getuigschrift
ontvangt dat gelijkstaat met voltijds onderwijs. Anderzijds is er de opleiding “winkelhulp”, speciaal
ontwikkeld voor deeltijds studeren en georganiseerd volgens artikel 45, met een meer algemeen
profiel
133
, waarna een specifiek kwalificatiecertificaat wordt uitgereikt, dat echter op de arbeidsmarkt
weinig wordt gewaardeerd.
Daarnaast organiseren zowel de Nederlandstalige als de Franstalige middenstand opleidingen voor
deze beroepen, onder andere de Franstalige opleiding “commerçant-détaillant / gestionnaire de points
de vente” (detailhandelaar/beheerder verkoopspunt) met een leercontract of als bedrijfsleider en de
Nederlandstalige opleiding van verkoper of winkelbediende met leercontract.
Ten slotte worden er op het vlak van de verkoop verscheidene initiatieven genomen voor de
beroepsopleiding, onder andere de opleiding tot “verkoper-aanvuller” voor jongeren van minder dan
25 jaar die wordt georganiseerd door “Bruxelles Formation Tremplin jeunes”, de opleiding tot
“winkelbediende” voor Nederlandstaligen of nog andere initiatieven die worden georganiseerd door
instellingen voor socioprofessionele inschakeling.
Wat de beroepen in de ambachtelijke voeding betreft, waarmee een meer specifiek
competentieprofiel overeenstemt en waarvoor de toegang tot het beroep meestal afhangt van een
kwalificerende vorming, is het verband tussen opleiding en beroep directer of evidenter. De
opleidingen
die
hiertoe
leiden,
hangen
af
van
verschillende
richtingen,
waaronder
het
beroepsonderwijs, het volwassenenonderwijs of de middenstandsopleidingen. Op lange termijn zien
we een gebrek aan interesse voor deze beroepen bij jongeren, aangezien het aantal leerlingen in
deze richtingen vrij laag is en zelfs daalt. Dit heeft te maken met het negatieve beeld van de sector en
een gebrek aan kennis van de beroepen en van de arbeidsvoorwaarden. Enkele initiatieven bij
organisaties voor socioprofessionele inschakeling zijn in deze context het vermelden waard, zoals
acties voor doelgroepen of opleidingsacties voor verkoop aan de slagerijtoog en om in de winkel
gerechten op basis van vlees te bereiden.
Wat de beroepen als winkelverantwoordelijke (in ruime zin) betreft, lijkt er een onderscheid te
moeten worden worden gemaakt tussen twee toegangsmogelijkheden. Deze beroepen staan
enerzijds zoals gezegd open voor opgeleide of ervaren verkopers door middel van interne promotie.
Maar wegens de huidige of verwachte professionalisering van dit beroep lijkt deze toegangsweg op
termijn moeilijker te worden. Een hogere commerciële of marketingopleiding, die trouwens
beroepsmogelijkheden in diverse sectoren biedt, is bijgevolg de andere toegangsweg, die steeds
meer op prijs wordt gesteld. Door de huidige of verwachte kwalificatiestijging voor deze
leidinggevende beroepen, zou het in de toekomst moeilijker worden om deze functies in te vullen,
gezien het grotere verschil met het reeds aanwezige personeel en de arbeidsvoorwaarden of het
negatieve
imago
van
de
sector,
waardoor
jonge
afgestudeerden
in
commerciële
of
marketingrichtingen aarzelen om in deze sector aan de slag te gaan of er te blijven. Daarnaast
133
Met als doelstelling om de jongere in staat te stellen om verscheidene relatief gestandaardiseerde taken uit te voeren, zoals het aanvullen van
rekken, de kassa, voorraden sorteren, eerste ontvangst van klanten, … onder de verantwoordelijkheid van een manager (afdelingshoofd,
hoofdkassier, directeur, …).
MONITORING & ANTICIPATIE
66
organiseert
de
VDAB-RDB
in
Brussel
een
beroepsopleiding
voor
de
functie
van
“winkelmanager/afdelingsverantwoordelijke”.
67
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
CONCLUSIE
De overheden vestigen al verscheidene jaren herhaaldelijk de aandacht op de detailhandel en
benadrukken hoe belangrijk het is om deze sector te steunen, zodat hij zijn potentieel volledig kan
benutten. Het betreft immers een belangrijke sociaaleconomische speler in het Brusselse Gewest. Dit
blijkt onder andere uit de analyse van de gegevens over de bedrijven en de werkgelegenheid: het is
een sector met een grote ondernemersdynamiek, die actief een bijdrage levert tot de toegevoegde
waarde van het gewest, die heel wat werk verschaft aan de Brusselse bevolking vooral aan jonge en
laaggeschoolde inwoners, en die de arbeid in loondienst nog steeds doet groeien, ondanks de
crisiscontext.
Maar er is ook een keerzijde, want de sector heeft ook enkele zwakke punten en wordt op sommige
punten bedreigd. De detailhandel vertoont inderdaad een structurele en conjuncturele kwetsbaarheid
die tot uiting komt in de talrijke faillissementen en in de daling op lange termijn van de zelfstandige
arbeid in de sector. Als de crisis zich verder zet, bestaat bovendien het risico dat ze de loontrekkende
werkgelegenheid in de sector aantast. Verscheidene waarnemers wijzen ook op de lage winstmarges
in bepaalde activiteitssegmenten en op het gebrek aan concurrentiekracht van de Belgische handel in
vergelijking met de buurlanden. De reeds hoge concurrentiedruk in de sector neemt bovendien nog
toe, onder andere met de ontwikkeling van de elektronische of mobiele handel en praktijken
teweeggebracht door het internet, zoals showrooming. Bovendien stopt de concurrentie in Brussel niet
aan de gewestgrenzen, maar strekt zich uit tot de periferie en zelfs verder.
Hoewel er in Brussel een grote reserve aan arbeidskrachten is, gaat de detailhandel sinds lang gebukt
onder spanningen op de arbeidsmarkt. Soms hebben die te maken met factoren die in verband staan
met het aanbod, soms met de vraag. De aanwervingsmoeilijkheden in de sector lijken bovendien in
het hele land voor te komen en dus ook in de Brusselse periferie, waar deze sector ook talrijke
tewerkstellingsmogelijkheden biedt.
Wanneer we kijken naar de factoren die deze spanningen verklaren, is er eerst en vooral de flexibiliteit
die kenmerkend is voor de verkoopsactiviteit, naast de vrij lage verloning. Kandidaten voor een baan
of personeel dat er al aan het werk is, kunnen zich om deze redenen vroeg of laat afkeren van de
verkoop.
Bovendien leidt het soms negatieve imago van de sector en de beroepen tot een verlies aan
belangstelling bij de schoolgaande jeugd. Dit is zeker het geval bij de meer specifieke profielen, zoals
beroepen in de ambachtelijke voeding. Tegelijk worden meer gekwalificeerde profielen bij het zoeken
naar werk om dezelfde reden soms aangetrokken door andere sectoren. Daar komt nog bij dat
sommigen niet echt bewust voor deze beroepen kiezen en er louter een broodwinning in zien, bij
gebrek aan iets anders.
De
handelsberoepen
bieden
talrijke
tewerkstellingsmogelijkheden
voor
lagergeschoolde
werkzoekenden, maar vereisen wel bepaalde competenties waarover de kandidaten niet altijd
beschikken. Dit geldt voor de talenkennis die vereist is om een verkoopsrelatie met een nationaal of
internationaal cliënteel tot een goed einde te brengen. Ook verkoopscompetenties en relationele en
communicatievaardigheden zijn onmisbaar, zeker ten opzichte van klanten die steeds hogere eisen
stellen. Afhankelijk van de omvang van het bedrijf en de vacante functie kunnen ook ervaring,
productkennis, opleidingsniveau en soms polyvalentie de uitkomst van een aanwervingsprocedure
bepalen. Bij het selecteren van kandidaten spelen ten slotte ook meer subjectieve kenmerken soms
MONITORING & ANTICIPATIE
68
een rol. Ze hebben te maken met motivatie, dynamisme, een verzorgd uiterlijk of een gewenste “look”.
Ook het idee dat sommige beroepen eerder voor vrouwen of mannen zijn weggelegd, kan een
aanwerving beïnvloeden.
In een context van hevige concurrentie is de detailhandel meer dan ooit verplicht om zichzelf opnieuw
uit te vinden en een krachtige identiteit op te bouwen om zich te kunnen onderscheiden. Zeker nu er
zich talrijke evoluties voordoen of zullen voordoen die de sector op een of andere manier zullen
beïnvloeden. Deze evoluties zijn talrijk en divers van aard en ze zullen waarschijnlijk hun weerslag
hebben op de werkgelegenheid en het verkoopslandschap. Wij schetsen ze hier kort, want ze komen
meer uitvoerig aan bod in de publicatie zelf.
De voornaamste te verwachten wijzigingen hebben in de eerste plaats te maken met de nieuwe
technologieën. Zo vormt de ontwikkeling van de elektronische handel een extra groeimogelijkheid,
maar de populariteit ervan is variabel naargelang de producten. De veralgemening van smartphones,
tablets en sociale netwerken biedt nieuwe perspectieven, net zoals de digitalisering van de
klantentrajecten … Door deze nieuwe distributiekanalen die nochtans complementair blijven aan de
bestaande winkels, wordt het steeds belangrijker voor handelaars om zichtbaar te zijn op het internet,
wat voor sommigen moeilijkheden oplevert.
Om beter geïnformeerde en meer veeleisende klanten te blijven bekoren en aan zich te binden,
moeten bepaalde troeven ongetwijfeld worden versterkt, zoals de kwaliteit en personalisering van de
verkoopsrelatie, het verlenen van diensten en adviezen, de digitalisering van de verkooppunten, …
Nieuwe communicatietools en technische mogelijkheden om steeds grotere hoeveelheden gegevens
te benutten reiken perspectieven aan om een meer interactieve en proactieve communicatie te
voorzien.
Wij maken bovendien de opkomst van nieuwe waarden mee die de consumptiepatronen en bijgevolg
het aanbod kunnen beïnvloeden. Voorbeelden hiervan zijn de belangstelling voor duurzame
ontwikkeling die nieuwe perspectieven biedt, het zoeken naar authenticiteit dat gunstig zou kunnen
zijn voor de ambachtelijke voedingsberoepen of het zoeken naar tijdsbesparing dat, samen met
andere factoren, de buurtwinkels een zeker voordeel oplevert. Een analyse van de verkoopsactiviteit
zou ook niet volledig zijn zonder vermelding van de onzekere conjuncturele context, de koopkracht
van de bevolking en de sterke polarisatie van de inkomens kenmerkend voor Brussel. Voor velen is de
discount een formule die voorrang blijft krijgen, rekening houdend met de budgetbeperkingen en –
keuzes en de grote prijsgevoeligheid.
Handelsberoepen kunnen in Brussel ongetwijfeld als beroepen van de toekomst bestempeld worden,
want ze blijven werkgelegenheid verschaffen. De vraag naar personeel is immers groot. Zonder hier
een precies cijfer op te kunnen plakken, zal deze vraag aanwezig blijven, voornamelijk door de lokale
verankering van de handelsactiviteit, de belangrijke turnover in deze beroepen en de demografische
kenmerken en evoluties in het gewest die perspectieven openen voor een extra, maar ook meer
doelgericht aanbod.
Samen met de andere huidige en verwachte evoluties ondergaan de handelsberoepen bepaalde
veranderingen, waardoor de aanwervingsmoeilijkheden nog zouden kunnen toenemen. Zo zal er
steeds meer nadruk gelegd worden op professionaliteit, deskundigheid, geavanceerde productkennis
en adviezen aan de klanten. Werkgevers zullen steeds meer de voorkeur geven aan polyvalentie en
informaticakennis. Wat het leidinggevend personeel betreft, dat een sleutelrol speelt in het licht van de
toekomstige veranderingen, moet de trend naar een stijging van de vereiste kwalificaties worden
benadrukt.
69
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
Het ziet er bovendien naar uit dat e-commerce niet echt nieuwe beroepen oplevert, maar leidt tot
beroepen die aangepast worden door aanvullend beroep te doen op ICT-competenties. Bij gebrek aan
een ondersteunend opleidingsaanbod worden deze competenties vaak in de praktijk verworven, met
een interne opleiding in de grotere structuren. In dit verband nemen ook sectorale actoren
verscheidene initatieven.
Zoals reeds gezegd, is de detailhandel geen homogene entiteit. Het is integendeel een actor met
talrijke facetten die, ook door zijn diversiteit, bijdraagt tot de rijkdom en aantrekkelijkheid van het
Brussels Gewest en zijn wijken. De sector is aanwezig binnen verscheidene activiteitssegmenten, die
zelf sterk gediversifieerd zijn, en bestaat uit handels die variabel van omvang zijn. Verscheidene
uitbatingsvormen en paritaire comités, maar ook spelers van uiteenlopende aard en afkomst, bestaan
er naast elkaar. Iedereen bekleedt er een eigen plaats, op voorwaarde dat allen de talrijke uitdagingen
kunnen aangaan die zich aanbieden en voordeel kunnen halen uit de kansen die ontstaan door de
evoluties.
MONITORING & ANTICIPATIE
70
BIBLIOGRAFIE
Actiris, Statistieken over de bij Actiris ingeschreven NWWZ en over de ontvangen werkaanbiedingen
APEC, Association pour l’emploi des cadres, Observatoire prospectif du commerce, 2011, Référentiel des métiers du secteur
du commerce de détail et de la distribution, maart 2011, downloadbaar via deze link
Atrium Brussels, 2013, Baromètre 2014, Profil des quartiers commerçants bruxellois
AWT, Agence Wallonne des Télécommunications, 2012, Usages 2012 de l’e-commerce par les Wallons, downloadbaar via
deze link
AWT, Agence Wallonne des Télécommunications, 2013, L’e-commerce 2013 en Wallonie, downloadbaar via deze link
Barba C., 2011, 2020 : La fin du e-commerce… ou l'avènement du commerce connecté ?, downloadbaar via deze link
Barba C., 2013, Le magasin n’est pas mort ! Comment réussir la transition numérique de votre activité en 15 sujets clés,
downloadbaar via deze link
Barbier P., 2013, L’adieu à la caisse, gepubliceerd in viedesidees.fr, juni 2013
Bearingpoint, CNCC (Conseil national des centres commerciaux), 2012, e-Commerce et stratégie cross-canal, Nouvelle donne
pour les enseignes et les centres commerciaux, raadpleegbaar via deze link
BECI & IZEO, 2013, “Enquête sur les besoins du commerce. Qu'attendent les commerçants pour recruter ?”, Persbericht
downloadbaar via deze link
Bernard S., 2012, Travail et automatisation des services : la fin des caissières ?, Toulouse, éditions Octarès, collectie ‘Travail et
activité humaine’
Boigelot V. et al., 2013, « L’e-commerce dans les supermarchés rencontre un franc succès », RTBF Société, 22/11/13
Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, Situatie van de eenoudergezinnen op het vlak van werkgelegenheid en
werkloosheid in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, oktober 2009, downloadbaar via deze link
Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, De taalvereisten op de arbeidsmarkt en de talenkennis van de Brusselse
werkzoekenden, oktober 2011, downloadbaar via deze link
Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, Analyse van de knelpuntberoepen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest,
downloadbaar via deze link
BVA et al., 2013, Web-to-store : Enjeux et opportunités pour le commerce physique à l’ère du digital, september 2013
Comeos, InSites Consulting, 2013, e-commerce Belgium 2013, downloadbaar op de website van Comeos via deze link
Centrale Raad voor het Bedrijfsleven, Speciale Commissie distributie, 2010, Etude sur la compétitivité dans la distribution, 20
september 2010, downloadbaar via deze link
Cornille D., Langohr J., 2011, “Le secteur de la distribution et son impact sur les prix dans la zone euro”, in Revue économique,
december 2011, pp.39-57, downloadbaar via deze link
Coupain N., 2005, La distribution en Belgique. Trente ans de mutation
Dahan I., 2008, Vente et distribution, SIEP, Collection Formations métiers
Dioux J., Dupuis M., 2009, La distribution : Stratégies des réseaux et management des enseignes, 2e éditie 2009, 1e hoofdstuk
downloadbaar via deze link;
Europese Commissie, DG Werkgelegenheid, sociale zaken en gelijke kansen, 2009, Comprehensive Sectoral Analysis Of
Emerging Competences And Economic Activities In The European Union: Distribution and Trade – Samenvatting,
downloadbaar via deze link
Fauconnier F., 2011, “Comment la France fait évoluer ses drives”, in Le journal du Net, Dossier 08/11/12, downloadbaar via
deze link
Fauconnier F., 29 oktober 2012, “Quand l’e-commerce s’approprie la TV connectée”, in Le Journal du Net, downloadbaar via
deze link
Federgon, Idea Consult, 2012, Instroom- en retentiebeleid van bedrijven - Comeos, Powerpoint-presentatie
71
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
FOD Economie, 2013, Panorama van de Belgische economie in 2012, 05 juni 2013, via deze link
FOD Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI), Enquête naar de arbeidskrachten (EAK)
FOD Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI), Btw-plichtige bedrijven
FOD Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI), Onderzoek naar het huishoudbudget
FOD Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI), Fiscale statistieken (inkomsten 2011 –
aanslagjaar 2012)
FOREM, 2013, Métiers d’avenir, Etats des lieux sectoriels et propositions de futurs, september 2013
FOREM, Statistieken over de werkaanbiedingen ontvangen door de FOREM
Funel C., Vigoureux M., Vittori A., 2012, L’innovation commerciale : Quelles innovations commerciales au regard des attentes
des consommateurs, Crédoc, Cahier de recherche n°291, november 2012, downloadbaar via deze link
Gallouj C., 2007, “Innovation commerciale et usage du temps des ménages – un cadre conceptuel”, in Innovations, 2007/1, nr.
25, pp.179-204, downloadbaar via deze link
Grimmeau J.-P., Wayens B. et Hanson E., “Une macro-géographie du commerce de détail en Belgique”, EchoGéo [online],
15 | 2011, online geplaatst op 12 april 2011, geraadpleegd op 19 juni 2013, downloadbaar via deze link
iVox, 2012, BeCommerce: Figures and trends figures in 2012, e-commerce in Belgium, maart 2012, downloadbaar via deze link
J. Konings, S. Vanormelingen, 2013, Een economische doorlichting van de handel, mei 2013, downloadbaar via deze link
Observatorium Cetelem (1989 – 2012), 2013, Retour vers le futur, downloadbaar via deze link
Observatorium Cetelem, 2011, Consommateur-vendeur : un couple au bord de la rupture ?, downloadbaar via deze link
L’Observatoire des consommations émergentes, 2012, Evolutions des tendances de consommation, synthèse, downloadbaar
via deze link.
Lambotte J.-M., 2011, Le commerce, Onderzoeksnota in het kader van de Conférence Permanente du Développement
Territorial Région wallonne, nr. 21, november 2011
Lefebvre M., Meublat O., Pouquet L., 2006, L’évolution de l’emploi dans le commerce : quelques mécanismes à l’épreuve des
faits, Centre de Recherche pour l’Étude et l’Observation des Conditions de Vie (Crédoc), Cahier de recherche nr. 229,
november 2006, downloadbaar via deze link
Observatorium Cetelem, 2013, Le consommateur européen en mode alternatif, downloadbaar via deze link
Mérenne-Schoumaker, 2012, Quels futurs possibles pour le commerce de détail ? Quels défis pour le commerce bruxellois ?,
Powerpoint-presentatie voor de ESRBHG, downloadbaar via deze link
Milcent B., Scemama C., 2012, « Pourquoi le hard discount est à bout de souffle ?, 26/10/2012, artikel gepubliceerd op de
website van L’expansion
Moati Ph. et al, 2010, Quel commerce pour demain ? La vision prospective des acteurs du secteur, Cahier de recherche nr.
271, Centre de Recherche pour l’Étude et l’Observation des Conditions de Vie (Crédoc), november 2010, downloadbaar via
deze link
Moati Ph., 2010, La nouvelle révolution commerciale, Odile Jacob; video-samenvatting, te bekijken via deze link
Neerman P. 2013, “Louis Delhaize lanceert drive-insupermarkt Wink”, artikel op www.retaildetail.be, 27/11/2013
Novedia Group et al., 2013, Web-to-store: Enjeux et opportunités pour le commerce physique à l’ère du digital, september 2013
Observatoire prospectif du commerce, 2013, Contrat d’étude prospective des métiers du e-commerce, juni 2013
Observatorium voor Gezondheid en Welzijn, 2013, Sociale barometer, Het Brussels Armoederapport 2013, downloadbaar via
deze link
Overzicht van de Handel, 2007, Een halve eeuw evolutie van de kleinhandel in Brussel, Rapport 2007, nr. 2, downloadbaar via
deze link
Overzicht van de Handel, 2009, Het schema voor handelsontwikkeling in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Rapport 2008, nr.
3, downloadbaar via deze link
Padoan B., 2013, “Lidl mise gros sur la Belgique”, in Le Soir, 3 oktober 2013
MONITORING & ANTICIPATIE
72
PIPAME, Pôle interministériel de prospective et d'anticipation des mutations économiques, 2009, Le commerce du futur,
november 2009, downloadbaar via deze link
Rieucau G., 2013, “Etre employé-e dans la grande distribution – candidater en personne ou ligne ?”, in Le 4 pages du CEE, mei
2013, nr. 4, via deze link
Rieucau G., Salognon M., 2013, “Le recrutement dans la grande distribution : des pratiques ajustées”, in La revue de l’IRES, nr.
76, 2013/1, downloadbaar via deze link
Rosenthal F., 2012, “Révolution commerciale, révolution pour les marques”, in La revue des marques, nr. 78, 04/2012, pp.38-40
RSVZ, Rijksinstituut voor de sociale verzekeringen der zelfstandigen, Statistiek van personen onderworpen aan het sociaal
statuut van de zelfstandigen
RSZ, Rijksinstituut voor sociale zekerheid, Gedecentraliseerde statistieken, 31/12/2011
Securex human capital matters, 2012, Personeelsverloop 2011, maart 2012
Securex human capital matters, 2013, Personeelsverloop 2012, maart 2013
Solard G., 2010, “Le commerce de proximité”, in INSEE première, nr. 1292, mei 2010 link
UCM, 2012, L'e-business dans le commerce de détail bruxellois, een initiatief van de Kamer van Middenstand van de ESRBHG,
met de steun van het ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, juni 2012, downloadbaar via deze link
UCM, Unizo, 2013, Bouwstenen voor een Kernversterkend handelsbeleid in de gemeenten van het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest, september 2013, downloadbaar via deze link
Valenduc G., 2013, Les impacts sociaux du développement du commerce électronique, Note d’éducation permanente de
l’ASBL Fondation Travail-Université (FTU), nr. 2013 – 2, maart 2013
Van Looveren Y., 2013, “Carrefour ouvre le premier supermarché drive en Belgique”, Artikel op www.retaildetail.be, 18/11/2013
VDAB, Statistieken over de werkaanbiedingen ontvangen door de VDAB
Wayens B., 2006, Structure et dynamique du commerce de détail bruxellois, Une approche sous l’angle des facteurs de
localisation différentielle, april 2006, Proefschrift ingediend voor het verkrijgen van de academische graad van doctor in de
wetenschappen.
Wayens B., 2011, Le commerce à Bruxelles aujourd’hui : évolution et état des lieux, Uiteenzetting in het kader van het
colloquium georganiseerd door de groep Ecolo van het Brussels Parlement, 6 juli 2011.
Werth F., 2011, Etat du commerce indépendant, Uiteenzetting in het kader van het colloquium georganiseerd door de groep
Ecolo van het Brussels Parlement, 6 juli 2011.
73
HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN
MONITORING & ANTICIPATIE
74
Monitoring & anticipatie
Werkgelegenheid, opleidingen en arbeidsmarktbemiddeling in Brussel
SECTOR
HANDEL
ActualitEIT
eN perspectiEveN
Met de steun van het
Europees sociaal fonds
Verantwoordelijke uitgever: Grégor Chapelle, Anspachlaan 65, 1000 Brussel - D/2014/57.47/6