Samenvatting en Analyse

De Wereld van Sofie
Jostein Gaarder
SAMENVATTING EN ANALYSE
De Hof van Eden, De Hoge Hoed, en De Mythen
Samenvatting
De Hof van Eden
Nadat ze op een dag begin mei met haar vriendin Joanna van school naar huis is
gelopen, vindt Sofie Amundsen een briefje in haar brievenbus. Het is aan haar
geadresseerd, zonder postzegel, en het bevat alleen maar een vraag – “Wie ben
jij?”. De brief doet Sofie nadenken. Zij vraagt zich af of haar naam veel
betekent, of haar fysiek uiterlijk haar maakt tot wat ze is. Dan denkt Sofie na
over het feit dat het leven overpeinzen onverbiddellijk leidt tot denken aan de
dood, en vice versa. Zij keert terug naar de brievenbus en vindt nog een brief,
met de vraag “Waar komt de wereld vandaan?” aan de binnenkant geschreven.
Sofie beseft dat het een gerechtvaardigde vraag is en gaat naar het hol, haar
buitenshuis-schuilplaats, om na te denken. Zij onderzoekt het feit dat de wereld
hoort bij het heelal, en dat dat ergens vandaan moet zijn gekomen. Maar dat
betekent dat iets moet zijn gekomen uit niets, wat zij niet kan aannemen. Even
schraal is de mogelijkheid dat het heelal altijd al heeft bestaan. Ook al schiep
God het heelal, dan moet hij zelf toch ergens vandaan zijn gekomen. Wanneer
Sofie daarna de post haalt, krijgt ze een geheimzinnige ansichtkaart. Ze komt uit
Libanon, afgestempeld “VN-Bataljon”, heeft een Noorse stempel, en is
geadresseerd aan Hilde Møller Knag, p/a Sofie Amundsen. De briefkaart is van
Hilde’s vader, die haar hartelijk feliciteert met haar 15de verjaardag en haar zegt
dat hij de kaart langs Sofie diende te sturen. Compleet verward neemt Sofie de
telefoongids door, maar vindt geen Hilde Møller Knag.
De Hoge Hoed
Sofie vertelt niemand over de vreemde brieven, en is ongeïnteresseerd in het
spelen met haar vriendin Joanna de volgende dag. Na school stormt ze naar huis
en vindt een aan haar geschreven brief. Hij bevat drie bladzijden die de filosofie
beschrijven. De brief suggereert dat het belangrijkste in het leven filosoferen is –
een poging doen om onszelf en onze rol in de wereld te begrijpen. Er bestaan
© 2009 door Luc Goossens
Samenvatting en Analyse
18
De Wereld van Sofie
Jostein Gaarder
niet veel filosofische vragen, maar er zijn veel manieren om op elk ervan een
antwoord te vinden. Het leven zelf is als een goocheltruc, en filosofen moeten
het altijd observeren met verwondering. Nadat zij de brief heeft gelezen, keert
Sofie terug naar de brievenbus en vindt er nog een, die met nadruk betoogt dat al
hetgeen we nodig hebben om een filosoof te zijn het vermogen is ons te
verwonderen. Kleine kinderen bezitten dat vermogen, maar de meeste mensen
raken gewend aan het leven en vinden het niet langer verbazingwekkend.
Filosofen zijn anders dan de anderen, en de filosoof die de brieven schrijft wil
dat Sofie nooit haar vermogen tot verwondering kwijtraaktt. De brieven zullen
een cursus filosofie vormen opdat ze die kan aanvatten. Sofie tracht die avond
een filosofische discussie te voeren met haar moeder, maar die heeft alleen tot
gevolg dat haar moeder zich afvraagt of Sofie drugs is beginnen te gebruiken.
De Mythen
Een dag later, na school, vindt Sofie een brief van haar pa, die ver weg aan het
werk is, en daarna een andere over filosofie. Deze brief beschrijft de
omstandigheden die uiteindelijk resulteerden in het begin van de westerse
filosofie. Voor de Griekse filosofen verklaarden de mensen het leven door
middel van mythen – verhalen over de goden. Maar de eerste Griekse filosofen
trokken de mythen in twijfel en begonnen te zoeken naar andere verklaringen
voor waarom de wereld is zoals hij is. Sofie denkt hierover na en beseft dat
verhalen verzinnen om de werking van de natuur te verklaren niet zo vergezocht
is, want zij zou hetzelfde doen als ze niet reeds andere verklaringen kende.
Analyse
De eerste vragen die Sofie ontvangt doen haar nadenken over wie zij is en waar
de wereld vandaan kwam. Deze vragen zijn makkelijk te stellen en haast
onmogelijk te beantwoorden, maar het meest verbazingwekkende is nota bene
dat mensen ophouden met ze te stellen. Sofie beseft dat ze vroeger nooit echt
heeft nagedacht over die dingen, en op het ogenblik dat ze het doet begrijpt ze
dat niets belangrijker zou kunnen zijn. Het lijkt wel dat weten wie we eigenlijk
zijn essentieel is opdat ons leven zin heeft en van belang is. Buiten dat leven wij
op de wereld, en zijn wij in constante wisselwerking met de natuur, maar toch
beschouwen de meeste mensen die wisselwerking als vanzelfsprekend en blijven
niet nadenken over hoe de wereld zelf tot stand kwam. Als kleine kinderen zijn
we enorm nieuwsgierig, en wij betwijfelen alles, maar naarmate het leven
voortgaat beginnen we zekere dingen als vanzelfsprekend te beschouwen ook al
snappen we ze niet. Sofie is ervoor gewaarschuwd haarzelf dit niet te laten
© 2009 door Luc Goossens
Samenvatting en Analyse
19
De Wereld van Sofie
Jostein Gaarder
overkomen, en wanneer ze een gesprek heeft met haar moeder beseft ze dat de
meeste volwassenen zich niet alleen die vragen niet stellen, ze denken dat het
dwaas is dit te doen. Maar Sofie vat de cursus ernstig op, en zij overdenkt alles
wat ze leest. Hoewel ze niet echt weet wie ze precies is of waar de wereld
precies vandaan kwam, is Sofie zich bewust van de moeilijkheden die inherent
zijn aan de poging om zulke vragen te beantwoorden en ook het belang van ze te
stellen. Het belangrijkst in het leven is die filosofische vragen te stellen en de
meeste mensen stellen ze niet. Eigenlijk heeft een filosoof meer gemeen met een
kind dan met de meeste volwassenen. Gaarder lijkt te denken dat de meeste
mensen hun leven leiden zonder feitelijk deel te hebben aan het belangrijkste
onderdeel van leven. Dat is denken dat kritisch is, en niet alleen maar denken
aan praktische, alledaagse zaken. Wij moeten nadenken over het leven zelf,
vragen waarom met betrekking tot alles dat we normaal als vanzelfsprekend
beschouwen.
Sofie verneemt dat alvorens mensen zich begonnen te wenden tot andere
typen van verklaringen, zij mythen verzonnen om te verklaren wat ze niet
konden begrijpen. Na hierover te lezen, denkt ze dat ze misschien wel hetzelfde
zou hebben gedaan – wanneer dingen uit eigen beweging schijnen te gebeuren
geloven we gemakkelijk dat er een hogere macht voor deze acties
verantwoordelijk is. Maar wat belangrijk is, is proberen de dingen te verklaren
gebruik makend van onze rede liever dan verhalen te verzinnen. Met ons
verstand zijn we misschien wel in staat om zowaar een interpretatie van de
wereld te verkrijgen, terwijl de mythen gewoonweg de onzekerheid elders
overbrengen. Sofie beseft dat de suggestie dat God de wereld schiep niet echt
iets beantwoordt. Hoewel het voor sommigen de kwestie van waar de wereld
vandaan kwam zou kunnen oplossen, begrijpt Sofie dat men gewoonweg zou
kunnen vragen waar God vandaan kwam, en we zouden terug bij hetzelfde
probleem zitten. De filosofische vragen moeten niet vermeden worden via
makkelijke antwoorden maar eerder doorworsteld worden, en de implicatie is
dat een goed leven er een is dat onophoudelijk deze kwesties bekampen met zich
meebrengt.
© 2009 door Luc Goossens
Samenvatting en Analyse
20
De Wereld van Sofie
Jostein Gaarder
De Natuurfilosofen, Democritus, en het Lot
Samenvatting
De Natuurfilosofen
Later die middag, terwijl Sofie nadenkt over filosofie, vindt haar moeder een
van de brieven. Aangezien er geen postzegel op zit, denkt zij dat het een
liefdesbrief is, en Sofie laat haar dat denken om haar privacy te handhaven. Erin
zitten nog drie filosofische vragen, en Sofie denkt hierover een dag lang diep na
alvorens zij het volgende pakje ontvangt. De brief vertelt haar dat haar cursus
filosofie zal lopen van het oude Griekenland tot de dag van vandaag. Hij houdt
ook voor dat het zeer belangrijk is als men elke filosoof beoordeelt om te
begrijpen wat zijn project was – welke vragen hij probeerde te beantwoorden.
Sofie verneemt dat de oude Grieken geloofden dat de wereld eeuwig was, en
daarom vroegen ze niet naar waar hij vandaan kwam maar waren ze eerder
geïnteresseerd in het vraagstuk van verandering. De natuurfilosofen geloofden
dat er een stof was waarvan alle dingen gemaakt waren. Sommigen dachten dat
het water was, anderen lucht, maar ze bleven allemaal zitten met het probleem
hoe veranderingen plaatsvonden. Parmenides geloofde dat niets feitelijk
veranderde, en hij bleef trouw aan zijn verstand ondanks het bewijsmateriaal van
zijn zintuigen, hetgeen hem tot de eerste rationalist maakte. Heraclitus had
vertrouwen in zijn zintuigen en vond dat niets hetzelfde bleef. Maar Empedocles
loste dit probleem op door aan te voeren dat er vier grondstoffen bestonden en
dat alle veranderingen het gevolg waren van het zich vermengen van de vier. Hij
maakt ook een onderscheid tussen ‘grondstof’ en ‘natuurkracht’, iets dat
wetenschappers heden ten dage nog altijd doen. Anaxagoras, uit Athene,
meende dat de natuur bestond uit oneindig kleine deeltjes maar dat elk een stuk
van alles bevatte. Sofie denkt over dit alles na en besluit dat men filosofie niet
kan leren; men kan alleen leren te denken als een filosoof.
Democritus
Nadat zij het laatste pakje heeft gelezen, vindt Sofie een tweede witte envelop in
de brievenbus. Hij vraagt alleen waarom Lego “het meest ingenieuze speelgoed
ter wereld” is. Zij denkt na over deze vraag, en ontvangt de dag daarop een
pakje over Democritus, de Griekse filosoof die meende dat alles was opgebouwd
© 2009 door Luc Goossens
Samenvatting en Analyse
21
De Wereld van Sofie
Jostein Gaarder
uit uiterst kleine, onzichtbare, en eeuwige deeltjes atomen genaamd. Zij leert dat
fysici vandaag de dag nog altijd geloven dat er een kleinste deeltje is in de
fysische wereld. Sofie is verbaasd door het feit dat Democritus er in slaagde om
gebruik te maken van de filosofen voor hem om uit te pakken met een nieuwe
theorie.
Het Lot
Sofie vindt nog een envelop met drie nieuwe vragen erop, en ze besluit een
eigen briefje te sturen. Zij schrijft een brief naar wie het ook is die haar
onderricht geeft in filosofie, en nodigt die persoon uit op de koffie. Zij laat hem
achter in de brievenbus en gaat daarna de trap op om naar bed te gaan. Net voor
ze in slaap valt, denkt ze een man in een baret te zien die naar de brievenbus
loopt, er iets in stopt, en haar brief eruit haalt. Sofie gaat de envelop halen en
leert dat de oude Grieken fatalisten waren – zij geloofden dat alles in het leven
voorbestemd was. Toch begonnen de geschiedschrijvers Herodotus en
Thucydides en de dokter Hippocrates te zoeken naar naturalistische verklaringen
voor de gebeurtenissen die zich in het leven voordoen. De volgende dag is
zaterdag, en wanneer Sofie wakker wordt, vindt zij een sjaal met de naam Hilde
er op.
Analyse
De discussies met betrekking tot de oerstof die naar de Griekse filosofen
geloofden de wereld vormde zijn zeer leerrijk voor Sofie. Met Parmenides
verschijnt rationalistisch denken, de idee dat wat wij waarnemen via onze
zintuigen misschien wel ontsierd is, maar we mogen vertrouwen op ons
verstand. Verandering was het grootste probleem, en Parmenides’ oplossing –
dat niets eigenlijk verandert – is iets dat iedereen nu en dan voelt. Hoewel wij de
veranderingen niet ontkennen die we allemaal rondom ons zien gebeuren, lijkt
het er vaak op dat de dingen dezelfde blijven. Anderzijds meent Heraclitus dat
we alleen maar kunnen kennen wat we waarnemen, en daar onze zintuigen ons
vertellen dat de dingen in een voortdurende staat van verandering zijn, moeten
ze bijgevolg wel veranderen. De discussie of wij nu op ons verstand of op onze
zintuigen moeten vertrouwen is er een waarmee de mensen zich frequent inlaten.
Het is tamelijk gewoon dat iemand niet geheel gelooft wat ze gezien heeft omdat
het indruist tegen haar verstand of gezond verstand. Empedocles’ conclusie dat
er vier oerstoffen zijn is een poging om de situatie te herstellen, waarmee we
kunnen geloven wat we zien maar ook betrouwen op ons verstand. Wat de
filosofen deden was blijkbaar een poging ondernemen om te verklaren op welke
© 2009 door Luc Goossens
Samenvatting en Analyse
22
De Wereld van Sofie
Jostein Gaarder
manier de wereld moet berusten op wat wij ervan kunnen waarnemen, en dat is
uitermate belangrijk. Hoewel wij zouden kunnen leven zonder na te denken over
die soorten vragen, bepalen uitgerekend de vragen zelf en de antwoorden die we
erop voorstellen precies wat de daad van leven betekent.
Sofie vindt dat alles wat ze leert zinnig lijkt te zijn voor haar, en bovendien
uitermate van toepassing op het leven. Filosofie is niet een bezigheid die
plaatsgrijpt buiten het alledaagse leven; Gaarder zegt dat niets meer betrekking
kon hebben op de manier waarop we leven dan filosofie. In een letterlijke
betekenis is filosofie eigenlijk een regelmatig deel van Sofie’s leven geworden,
aangezien de cursus die ze nu volgt een overgroot deel van haar dag uitmaakt.
De wetenschap gebruikt veel ideeën die uitgewerkt werden in het oude
Griekenland, en het feit dat Empedocles’ onderscheid tussen stof en kracht nog
altijd verspreid is suggereert dat de filosofie misschien heus iets bereikt.
Wetenschappelijk inzicht wordt doorgaans beschouwd als ons inlichten over de
wereld, en aangezien de filosofie ons wetenschappelijk inzicht heeft ingelicht
suggereert ze dat hetgeen wij ontdekken door middel van filosofisch denken
misschien verder dan onze verhouding met de wereld doordringt tot de
werkelijke karakteristieken van de wereld zelf.
Het fatalisme van de oude Grieken stemt goed overeen met het mythologische
beeld van de wereld. Maar wanneer gebeurtenissen in de wereld niet langer
beschreven worden met betrekking tot de handelingen van ‘goden’ maar er
eerder een of andere naturalistische verklaring wordt gegeven, dan is het
verstandig dat de gebeurtenissen in het leven van de mensen ook zouden
ophouden met toegeschreven te worden aan bovennatuurlijke oorzaken. Geloven
dat er een natuurlijke verklaring is voor verandering in de wereld maar niet in
het menselijke leven zou niet erg consequent zijn, en na dus de eerste trappen te
hebben weggehaald uit een mythologisch wereldbeeld, zou het onvermijdelijk
kunnen zijn dat fatalistische verklaringen van het leven der mensen in twijfel
getrokken worden. Sofie leert dat filosofie op zichzelf bouwt, waarbij elke
filosoof vordert vanuit de gevolgtrekkingen van degenen voor hem. Maar,
hoewel zij verandert en vooruitkomt, is er geen zekerheid dat de antwoorden van
de filosoof correct zijn, en dezelfde massa vragen kan onophoudelijk gesteld
worden.
© 2009 door Luc Goossens
Samenvatting en Analyse
23
De Wereld van Sofie
Jostein Gaarder
Socrates, Athene, en Plato
Samenvatting
Socrates
Sofie gaat haar schuilplaats in en vindt daar nog een brief. Het is een antwoord
op haar eigen brief, en zij verneemt dat Alberto Knox de naam is van de filosoof
die met haar van gedachten wisselt en dat hij zijn brieven zal versturen via een
boodschapper. Hij vermeldt ook dat zij een zijden sjaal kan vinden die aan
iemand anders toebehoort en dat zij er op zou passen. Sofie is verward omdat de
brief rechtstreeks werd besteld naar een geheim plekje en zij het verband niet
kan vatten tussen de filosoof en Hilde Møller Knag. Zij ontvangt het volgende
pakje, haar rechtstreeks bezorgd door een labrador, Alberto’s boodschapper. De
brief in het pakje vertelt haar dat de naam van de hond Hermes is. Sofie leert
over scepticisme, de overtuiging dat we geen ware kennis over de wereld
kunnen hebben, in de praktijk toegepast door de Stoïcijnen in Athene. Verder
hoort zij van Socrates, die woonde in Athene en zijn tijd doorbracht met
gesprekken te voeren met de mensen over heel de stad. Wat we van hem
afweten komt uit de werken van zijn leerling, Plato. Sucrates stelde gewoonlijk
vragen in een poging om mensen in hun eentje tot juiste filosofische conclusies
te doen komen. Hij werd als subversief beschouwd en ter dood veroordeeld, en,
liever dan om genade te smeken of te vluchten dronk Socrates dollekervel en
stierf. Socrates geloofde in principes die hij hoog hield. Hij wist dat hij niet heel
wat wist, en dat maakte hem veel slimmer dan andere mensen. Socrates had
vertrouwen in de menselijke rede en was van mening dat de mensen alleen
gelukkig waren als ze handelden in overeenstemming met hun verstand.
Vandaar, als iemand weet wat het juiste handelen is in een situatie dan zal zij dat
doen, omdat het haar gelukkig zal maken. Socrates gelooft niet dat mensen
doelbewust zouden handelen op een manier om zichzelf ongelukkig te maken.
Sofie raakt weer in discussie met haar moeder na de brief te hebben gelezen,
maar haar moeder lijkt niet helemaal open te staan voor deze ideeën.
Athene
Sofie ontvangt een videoband die avond en zij is verbaasd om te zien dat hij
Alberto in Athene bevat. Hij vertelt haar alles over de wijze zoals Athene
vroeger was en hoe Socrates altijd sprak tegen de mensen die voorbijgingen, en
© 2009 door Luc Goossens
Samenvatting en Analyse
24
De Wereld van Sofie
Jostein Gaarder
dan, op de een of andere manier, voert hij haar terug naar het antieke Athene.
Alberto spreekt met Socrates en Plato, en dan geeft Plato haar enkele vragen om
over na te denken. Sofie is ontzet door de videoband en kan niet uitpuzzelen wat
er aan de hand is.
Plato
De dag daarop denkt Sofie na over de vragen die Plato haar gaf, en wanneer zij
een brief ontvangt waarin zijn filosofie wordt beschreven, verneemt zij dat ze
centraal staan in zijn denken. Plato richtte een school op, de Academie genaamd,
en een groot deel van zijn werk werd bewaard. Hij geloofde dat alles in de
natuur verandert, maar dat er een eeuwige ideeënwereld is buiten de echte
wereld. Plato dacht dat elk ding dat wij zien een benadering is van een perfecte
idee die ergens anders bestaat. Wij kunnen geen ware kennis bezitten over
dingen die veranderen, en dus kunnen we eigenlijk de echte wereld niet kennen,
maar we kunnen ware kennis hebben over dingen die we waarnemen via ons
verstand. Bijgevolg hield Plato erg veel van wiskunde, omdat hij enkel het
gebruik van de rede met zich meebrengt. Plato geloofde dat mensen bestonden
uit een lichaam dat hoort bij de echte wereld maar ook uit een onsterfelijke ziel
die in contact staat met de ideeënwereld. Als we geboren zijn, heeft onze ziel
niet langer de kennis van die wereld, maar door ervaring frissen wij haar
geheugen op en halen ons de ware en volmaakte ideeën voor de geest. Plato
suggereerde enkele manieren om de menselijke beschaving in te richten,
gebaseerd op heersen via de rede, en hij geloofde dat vrouwen net zo vatbaar
waren om te redeneren als mannen.
Analyse
De filosoof stelt Socrates voor als een principieel man, omdat hij bereid was te
sterven voor datgene waarin hij geloofde. Wij beschouwen vaak de echte proef
van iemands geloof als het gevaar dat zij zullen doorstaan om het te bevestigen.
Toch is het interessant dat Socrates werd vermoord door zijn eigen natie.
Hoewel hij het gebruik van de menselijke rede verdedigde, vonden een aantal
mensen hem zo’n subversief element voor hun eigen plannen dat ze hem lieten
ombrengen. Maar de moord op een man die gewoonweg vragen stelde toont aan
dat Athene, al was het een studiecentrum, poogde om de gedachten van zijn
burgers te controleren. Filosofen en intellectuelen van de laatste tweeduizend
jaar hebben Socrates gezien als een grote en bewonderenswaardige denker, maar
in zijn eigen tijd was dit niet de publieke visie. Ingeval, zoals Alberto Knox aan
Sofie in overweging geeft, het de aard is van een filosoof om de gedachten en
© 2009 door Luc Goossens
Samenvatting en Analyse
25
De Wereld van Sofie
Jostein Gaarder
daden van zijn tijdgenoten in twijfel te trekken en om het status-quo uit te
dagen, dan zullen zij altijd staan tegenover vervolging. Sommige staten zullen
maatregelen nemen tegen kritiek, omdat vele politieke stelsels zich niet
veroorloven om afgekeurd te worden. Bijgevolg moet de filosoof in feite twee
rollen spelen. Een ervan impliceert het individueel aanwenden van de rede om
de grote vragen te onderzoeken die ginder ver altijd zullen zijn. De tweede rol
brengt interactie met anderen met zich mee om te proberen om andere mensen
verder dan de routines van hun dagelijks leven te leren denken en de vragen te
bekijken die we niet kunnen beantwoorden. De tweede rol kan gevaarlijk zijn,
omdat allebei zowel het bestuur als het volk zelf misschien helemaal niet willen
luisteren naar wat een filosoof te zeggen heeft. Het lijkt wel alsof Gaarder in
overweging geeft, via Alberto Knox, dat zijn leven opofferen voor zijn principes
precies dat is wat een filosoof moet doen.
Plato keert terug naar de idee van verandering. Socrates hield zich bezig met
moraalfilosofie en menselijke interactie, en Plato probeerde een theoretische
basis van de echte wereld te verenigen met een van menselijkheid. Plato was
Socrates’ leerling, en dus werd een groot deel van zijn werk onmiskenbaar
beïnvloed door Socrates. Alberto onderricht Sofie over elke filosoof, en hij doet
dat op een chronologische wijze, maar zij vat nog altijd de filosofie van elk op
als een autonome eenheid. Filosofie vertrouwt absoluut op zichzelf, maar het is
belangrijk niet te vergeten dat elke filosoof een individuele denker is, die op de
proppen kan komen met unieke ideeën. Uiteraard konden de voorsocratici niet
reageren op Socrates’ ideeën, en aldus speelt iemands tijdsperiode een rol, maar
die rol is niet absoluut. Plato zou niet de grote filosoof zijn geweest die hij was,
als hij geen onderricht van Socrates had gekregen, maar zijn vorming maakte
zijn ideeën niet onvermijdelijk. De geschiedenis van de filosofie waarover Sofie
iets verneemt is niet noodzakelijk een toegevoegde geschiedenis. Denkers
maken gebruik van en reageren op de ideeën van diegenen voor hen, maar dat
betekent niet dat ze een noodzakelijke ontwikkeling volgen in de geschiedenis
van het denken.
© 2009 door Luc Goossens
Samenvatting en Analyse
26
De Wereld van Sofie
Jostein Gaarder
De Slaaphut van de Majoor en Aristoteles
Samenvatting
De Slaaphut van de Majoor
Na gelezen te hebben over Plato, probeert Sofie het pad te volgen dat Alberto’s
hond Hermes heeft ingeslagen naar de bossen toe.
,gedachten wisselt en dat hij zijn brieven zal versturen via een boodschapper. Hij
vermeldt ook dat zij een zijden sjaal kan vinden die aan iemand anders
toebehoort en dat zij er op zou passen. Sofie is verward omdat de brief
rechtstreeks werd besteld naar een geheim plekje en zij het verband niet kan
vatten tussen de filosoof en Hilde Møller Knag. Zij ontvangt het volgende pakje,
haar rechtstreeks bezorgd door een labrador, Alberto’s boodschapper. De brief
in het pakje vertelt haar dat de naam van de hond Hermes is. Sofie leert over
scepticisme, de overtuiging dat we geen ware kennis over de wereld kunnen
hebben, in de praktijk toegepast door de Stoïcijnen in Athene. Verder hoort zij
van Socrates, die woonde in Athene en zijn tijd doorbracht met gesprekken te
voeren met de mensen over heel de stad. Wat we van hem afweten komt uit de
werken van zijn leerling, Plato. Sucrates stelde gewoonlijk vragen in een poging
om mensen in hun eentje tot juiste filosofische conclusies te doen komen. Hij
werd als subversief beschouwd en ter dood veroordeeld, en, liever dan om
genade te smeken of te vluchten dronk Socrates dollekervel en stierf. Socrates
geloofde in principes die hij hoog hield. Hij wist dat hij niet heel wat wist, en dat
maakte hem veel slimmer dan andere mensen. Socrates had vertrouwen in de
menselijke rede en was van mening dat de mensen alleen gelukkig waren als ze
handelden in overeenstemming met hun verstand. Vandaar, als iemand weet wat
het juiste handelen is in een situatie dan zal zij dat doen, omdat het haar
gelukkig zal maken. Socrates gelooft niet dat mensen doelbewust zouden
handelen op een manier om zichzelf ongelukkig te maken. Sofie raakt weer in
discussie met haar moeder na de brief te hebben gelezen, maar haar moeder lijkt
niet helemaal open te staan voor deze ideeën.
Athene
Sofie ontvangt een videoband die avond en zij is verbaasd om te zien dat hij
Alberto in Athene bevat. Hij vertelt haar alles over de wijze zoals Athene
vroeger was en hoe Socrates altijd sprak tegen de mensen die voorbijgingen, en
dan, op de een of andere manier, voert hij haar terug naar het antieke Athene.
© 2009 door Luc Goossens
Samenvatting en Analyse
27
De Wereld van Sofie
Jostein Gaarder
Alberto spreekt met Socrates en Plato, en dan geeft Plato haar enkele vragen om
over na te denken. Sofie is ontzet door de videoband en kan niet uitpuzzelen wat
er aan de hand is.
Plato
De dag daarop denkt Sofie na over de vragen die Plato haar gaf, en wanneer zij
een brief ontvangt waarin zijn filosofie wordt beschreven, verneemt zij dat ze
centraal staan in zijn denken. Plato richtte een school op, de Academie genaamd,
en een groot deel van zijn werk werd bewaard. Hij geloofde dat alles in de
natuur verandert, maar dat er een eeuwige ideeënwereld is buiten de echte
wereld. Plato dacht dat elk ding dat wij zien een benadering is van een perfecte
idee die ergens anders bestaat. Wij kunnen geen ware kennis bezitten over
dingen die veranderen, en dus kunnen we eigenlijk de echte wereld niet kennen,
maar we kunnen ware kennis hebben over dingen die we waarnemen via ons
verstand. Bijgevolg hield Plato erg veel van wiskunde, omdat hij enkel het
gebruik van de rede met zich meebrengt. Plato geloofde dat mensen bestonden
uit een lichaam dat hoort bij de echte wereld maar ook uit een onsterfelijke ziel
die in contact staat met de ideeënwereld. Als we geboren zijn, heeft onze ziel
niet langer de kennis van die wereld, maar door ervaring frissen wij haar
geheugen op en halen ons de ware en volmaakte ideeën voor de geest. Plato
suggereerde enkele manieren om de menselijke beschaving in te richten,
gebaseerd op heersen via de rede, en hij geloofde dat vrouwen net zo vatbaar
waren om te redeneren als mannen.
Analyse
De filosoof stelt Socrates voor als een principieel man, omdat hij bereid was te
sterven voor datgene waarin hij geloofde. Wij beschouwen vaak de echte proef
van iemands geloof als het gevaar dat zij zullen doorstaan om het te bevestigen.
Toch is het interessant dat Socrates werd vermoord door zijn eigen natie.
Hoewel hij het gebruik van de menselijke rede verdedigde, vonden een aantal
mensen hem zo’n subversief element voor hun eigen plannen dat ze hem lieten
ombrengen. Maar de moord op een man die gewoonweg vragen stelde toont aan
dat Athene, al was het een studiecentrum, poogde om de gedachten van zijn
burgers te controleren. Filosofen en intellectuelen van de laatste tweeduizend
jaar hebben Socrates gezien als een grote en bewonderenswaardige denker, maar
in zijn eigen tijd was dit niet de publieke visie. Ingeval, zoals Alberto Knox aan
Sofie in overweging geeft, het de aard is van een filosoof om de gedachten en
daden van zijn tijdgenoten in twijfel te trekken en om het status-quo uit te
© 2009 door Luc Goossens
Samenvatting en Analyse
28
De Wereld van Sofie
Jostein Gaarder
dagen, dan zullen zij altijd staan tegenover vervolging. Sommige staten zullen
maatregelen nemen tegen kritiek, omdat vele politieke stelsels zich niet
veroorloven om afgekeurd te worden. Bijgevolg moet de filosoof in feite twee
rollen spelen. Een ervan impliceert het individueel aanwenden van de rede om
de grote vragen te onderzoeken die ginder ver altijd zullen zijn. De tweede rol
brengt interactie met anderen met zich mee om te proberen om andere mensen
verder dan de routines van hun dagelijks leven te leren denken en de vragen te
bekijken die we niet kunnen beantwoorden. De tweede rol kan gevaarlijk zijn,
omdat allebei zowel het bestuur als het volk zelf misschien helemaal niet willen
luisteren naar wat een filosoof te zeggen heeft. Het lijkt wel alsof Gaarder in
overweging geeft, via Alberto Knox, dat zijn leven opofferen voor zijn principes
precies dat is wat een filosoof moet doen.
Plato keert terug naar de idee van verandering. Socrates hield zich bezig met
moraalfilosofie en menselijke interactie, en Plato probeerde een theoretische
basis van de echte wereld te verenigen met een van menselijkheid. Plato was
Socrates’ leerling, en dus werd een groot deel van zijn werk onmiskenbaar
beïnvloed door Socrates. Alberto onderricht Sofie over elke filosoof, en hij doet
dat op een chronologische wijze, maar zij vat nog altijd de filosofie van elk op
als een autonome eenheid. Filosofie vertrouwt absoluut op zichzelf, maar het is
belangrijk niet te vergeten dat elke filosoof een individuele denker is, die op de
proppen kan komen met unieke ideeën. Uiteraard konden de voorsocratici niet
reageren op Socrates’ ideeën, en aldus speelt iemands tijdsperiode een rol, maar
die rol is niet absoluut. Plato zou niet de grote filosoof zijn geweest die hij was,
als hij geen onderricht van Socrates had gekregen, maar zijn vorming maakte
zijn ideeën niet onvermijdelijk. De geschiedenis van de filosofie waarover Sofie
iets verneemt is niet noodzakelijk een toegevoegde geschiedenis. Denkers
maken gebruik van en reageren op de ideeën van diegenen voor hen, maar dat
betekent niet dat ze een noodzakelijke ontwikkeling volgen in de geschiedenis
van het denken.
© 2009 door Luc Goossens
Samenvatting en Analyse
29
De Wereld van Sofie
© 2009 door Luc Goossens
Jostein Gaarder
Samenvatting en Analyse
30