De Wereld van Sofie Jostein Gaarder

De Wereld van Sofie
JOSTEIN GAARDER
STUDIEGIDS
Thema’s, Motieven, en Symbolen
Thema’s
De Beoefening van Filosofie als een Middel om Menselijke
Ervaring te Ordenen
De Wereld van Sofie is zowel een roman als een geschiedenis van de filosofie,
en dus is het niet ongewoon dat filosofie haar verenigend thema is. Filosofie
wordt voorgesteld niet als een esoterische oefening uit te voeren door mensen
met te veel vrije tijd maar eerder als iets dat een wezenlijk deel uitmaakt van het
leven zelf. Sofie en Alberto hebben behoefte aan filosofie om hun wereld te
begrijpen. Maar ze zijn niet zo anders dan de rest van ons. Zij kunnen er zeker
van zijn dat hun wereld de creatie is van Albert Knag, maar net het feit dat wij
het antwoord op de vraag waar onze wereld (of heelal) vandaan komt niet
hebben betekent niet dat wij vrijgesteld zijn van ernaar te vragen. Eigenlijk,
zoals Gaarder beklemtoont in heel het boek, betekent een filosoof zijn nooit
ophouden met vragen te stellen. Alberto tracht Sofie tot het besef te brengen hoe
verbazingwekkend haar eigen bestaan nu eenmaal is. Het doet er niet toe dat er
misschien niet één antwoord is op de gestelde vragen – net het stellen ervan
maakt ons menselijk. Waarom wij hier zijn, wat een goed leven geeft, en alle
andere filosofische vragen gesteld in het boek zijn, volgens Gaarder, de
belangrijkste zaken die we kunnen vragen. Zodra er voor ons lichamelijk welzijn
zorg wordt gedragen moeten we ons bezig houden met ons geestesleven. Het
leven is ons opgedrongen, en de enige manier waarop het voor ons persoonlijk
iets kan betekenen is als wij deze vragen onophoudelijk stellen. Filosofie kent
zijn weerga niet, buiten andere disciplines, want in feite stelt Gaarder haar gelijk
met leven. Als wij leven zonder te filosoferen, dan hebben we onszelf het
grootste behagen en begrip ontzegd waar we ooit zouden kunnen toe komen.
Filosofie is een lopende, levenslange bezigheid. Alleen wij van alle schepsels ter
wereld kunnen doen aan filosofische reflectie. Al maakt het ons leven misschien
niet eenvoudiger of geeft het ons misschien geen makkelijke antwoorden,
filosofie zal ons vullen met een gevoel van verwondering over ons bestaan en
ons bestaan. Gaarder laat ons zien dat zelfs wanneer filosofie moeilijk
ontwarbaar is, ze draait om eenvoud.
De Denkbeeldige Aard van de Wilsvrijheid
De filosofische kwestie die de grootste rol speelt in De Wereld van Sofie is
die van de vrije wil. Sofie en Alberto komen te weten dat hun bestaan toe te
schrijven is aan de verbeeldingskracht van Albert Knag. Tot dan toe had Sofie
geloofd dat zij een onafhankelijk, vrij wezen was. Wanneer zij de filosofie van
Berkeley bespreken wordt het duidelijk dat hun vrijheid in feite alleen is wat
Hilde’s vader hen laat denken dat ze hebben. Maar, ondanks het feit dat zij
denkbeeldig zijn, weten Sofie en Alberto een manier te vinden om te
ontsnappen. Zij kunnen niet verwerven wat wij zouden beschouwen als
wezenlijk bestaan, maar zij behalen de vrijheid om te handelen uit eigen
beweging. Maar hoe is Albert Knag’s wilsvrijheid ? Hij schreef een boek voor
zijn dochters verjaardag, en het lijkt wel dat hij misschien al wat hij schreef niet
volledig de baas was. Bovendien ziet het er naar uit dat een aantal van zijn
gedachten de gave hebben ontwikkeld om te handelen uit hun eigen beweging.
Hoewel Gaarder niet meent te kunnen aannemen dat al onze daden berekend
zijn, is het ook niet duidelijk in welke mate wij onze eigen wilsvrijheid mogen
uitoefenen. Mogelijk is er een onzekerheid in alle dingen en zelfs onze eigen
gedachten zijn niet altijd wat we zouden willen dat ze zijn. Duidelijk is dat de
wilsvrijheidsidee zowel uitermate belangrijk is als zeer gecompliceerd om te
ordenen.
Symbolen
Boeken
De Wereld van Sofie is een boek in een boek, met de implicatie dat zo’n
regressie mogelijk zou kunnen doorgaan ad infinitum. Alberto geeft Sofie les
over filosofie maar dan vernemen we dat de lessen in werkelijkheid niet voor
Sofie bestemd zijn maar voor Hilde. Maar toch beseffen wij als lezers dat de
lessen in feite niet voor Gaarders denkbeeldige personages zijn bestemd maar
voor ons. Uitgerekend het communicatiemiddel van het boek wordt gebruikt om
filosofische kwesties te helpen verduidelijken. Hoewel het heel boeiend is, is dit
niet het soort boek dat men kan lezen zonder zich van dat feit bewust te zijn.
Wat mensen vaak waarderen in een boek (gelijk in andere vormen van vermaak)
is het vermogen om erin te verdwalen. Maar zelfs bij verdwalen in De Wereld
van Sofie moet men precies weten dat men de weg kwijt is in het boek. Gaarder
doet er ons constant aan denken dat we een boek lezen over personages in een
boek dat een meisje aan het lezen is. Naast de humoristische ironie die het
resultaat is van zulke geheugensteuntjes, worden we ook gedwongen om de
ideeën van de roman au sérieux te nemen. Want de ideeën die verkondigd
worden hebben niet alleen belang binnen het bereik van het boek, en dat hoort
bij Gaarders voornaamste bedoeling. Het boek zelf dringt er op aan dat wij
moeten onderzoeken wat we lezen en proberen beter te begrijpen waarmee Sofie
en Hilde worstelen opdat wij filosofie zelf zinvol kunnen maken.
Dromen
De Wereld van Sofie bevat veel dromen, waarvan een aantal niet makkelijk
onderscheiden worden van de werkelijkheid. In feite worden dromen heel
doeltreffend gebruikt om ons werkelijkheidsgevoel te onderzoeken. Sofie krijgt
onderdelen die thuishoren bij Hilde in haar dromen. Aangezien Sofie’s dromen
georkestreerd worden door Hilde’s vader, lijkt dat natuurlijk niet ongewoon.
Toch suggereert het feit dat Hilde de onderdelen die Sofie te binnen schieten
niet kan ontdekken dat er vreemde dingen gebeuren. Hilde droomt dat Sofie tot
haar spreekt voor haar vader thuiskomt en aan het einde van het boek is het dat
precies wat gebeurt. Bovendien vertelt Alberto Sofie (en bijgevolg vertelt Albert
aan Hilde) over Freud en droomtheorieën als wensvervulling en schakels naar
het onbewuste. Als een literaire kunstgreep leveren de dromen in het boek
voorspellingen. Toch is hun rol belangrijker dan gewoonweg de lezer te wijzen
op toekomstige gebeurtenissen. De dromen zelf stellen onze wilsvrijheid en
onze mogelijkheden om de wereld te begrijpen in vraag.
Motieven
Alberto als leraar
Alberto Knox symboliseert de ideale leraar in De Wereld van Sofie. Hij is
intelligent en veeleisend, maar toch bekommerd om het verstand van zijn
leerling. Wat hij leert heeft bovendien grote persoonlijke relevantie en hij
probeert ditzelfde gevoel op te wekken bij Sofie. Uiteraard zijn Alberto en Sofie
feitelijk in staat om een onderdeel van de kwestie betreffende hun bestaan te
beantwoorden en bijgevolg heeft filosofie een direkter belang voor hen. Toch
gebruikt Albert Alberto om Hilde te onderrichten en hij wekt net zo goed
bezieling bij haar. Bovendien laat Alberto Sofie een groot aantal van haar eigen
gevolgtrekkingen maken, liever dan een mening voor haar te vormen. Zo’n
interactieve leermethode lijkt essentieel voor de filosofie, iets dat we moeten
kunnen doen in ons eentje en de hele tijd.
Hilde als lezer
Hilde leest De Wereld van Sofie op de manier zoals wij allen zouden moeten.
Zij denkt na over alles wat Sofie leert en benut het voor haar eigen bestaan.
Hilde is het niet gewoonweg eens met Sofie of Alberto maar vangt hun
gedachten en gebruikt ze om op de proppen te komen met haar eigen inzichten.
Zij denkt filosofisch en kritisch. Bovendien trekt Hilde de tekst zelf in twijfel.
Zij vraagt zich af waarom haar vader sommige dingen die hij doet precies doet.
Het is belangrijk niet geïndoctrineerd te zijn. Descartes besliste dat alle kennis
overgeleverd uit de Middeleeuwen waardeloos was. Wij moeten net zo beslissen
wat we aan een boek ontlenen en waarmee we het oneens zijn. Gaarder wil dat
wij voor al het andere vragen stellen en Hilde doet dat.
Sofie als studente
Sofie neemt Alberto’s onderricht ter harte. Het verschil tussen haar onderwijs bij
Alberto en haar standpunt inzake schoolopleiding is uitgesproken en treffend.
Schoolopleiding is een poging om ons dingen te leren die nuttig voor ons zullen
zijn in het leven, maar ze slaagt niet altijd. Er zijn een aantal dingen in de
schoolopleiding die niet erg bruikbaar voor ons zullen zijn. Sofie is erop
gebrand te leren, maar ze weet ook nog wat bij haar weerklinkt en wat niet. Zij
begrijpt de relevantie van de filosofie en na haar tijd met Alberto is zij duidelijk
een filosoof uit eigen beweging. Maar onze levensstijl en onze gemeenschap
waarin we leven halen ons vaak weg van de filosofische redenering, ook al staan
we er als kinderen zeer dicht bij. Daarom moeten wij goede leerlingen en
studenten zijn zodat we de gelegenheid met beide handen kunnen aangrijpen om
filosofen te worden mocht die kans zich voordoen.