FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN:

2008-2010
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN:
Een studie naar stedelijke versterkingen in Mesopotamië
Linus Tombeur
Master Archeologie
20054400
Promotor: Prof. Ernie Haerick
1
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
Vakgroep Archeologie
Fortificaties in het Oude Nabije Oosten: Een studie naar
stedelijke versterkingen in Mesopotamië
2
“He carved on a stone stela all of his toils,
and built the wall of Uruk-Haven,
the wall of the sacred Eanna Temple, the holy sanctuary.
Look at its wall which gleams like copper(?),
inspect its inner wall, the likes of which no one can equal!
Take hold of the threshold stone--it dates from ancient times!”
(Gilgamesh epos, table I)
3
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
DANKWOORD
Dit proefschrift is het resultaat van een twee-jarig onderzoek, waarbij ik graag enkele mensen
zou willen bedanken.
Allereerst wil ik mij promotor Prof. Ernie Haerinck bedanken voor zijn ideeën en zijn hulp bij
het uitwerken van mijn onderwerp tijdens het schrijven van mijn Bachelor- en Masterscriptie.
Een dankbetuiging zou ik ook willen richten naar Karine Vandermarliere voor haar hulp bij
het verzamelen en vinden van de juiste boeken.
Ik bedank Sandy De Boeck voor het nalezen en verbeteren van mijn scriptie, alsook mijn
ouders en vriendin voor hun niet aflatende steun en toevertrouwen tijdens deze laatste twee
jaar
4
INHOUDSTAFEL
INHOUDSTAFEL
DANKWOORD ........................................................................................................................ 4
INHOUDSTAFEL .................................................................................................................... 5
ABSTRACT .............................................................................................................................. 7
1.0 INLEIDING ........................................................................................................................ 9
1.1 BRONNEN..................................................................................................................... 12
1.1.1 ICONOGRAFIE ...................................................................................................... 12
1.1.2 ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK ...................................................................... 13
1.1.3 GESCHREVEN DOCUMENTEN ......................................................................... 14
2.0 HISTORISCHE SITUERING ........................................................................................ 15
3.0 GEOGRAFISCHE SITUERING .................................................................................... 19
3.1 IRAK .............................................................................................................................. 19
3.2 SYRIË ............................................................................................................................ 20
3.3 TURKIJE ........................................................................................................................ 21
4.0 DE FUNCTIE VAN FORTIFICATIES ......................................................................... 23
4.1 IMPACT ......................................................................................................................... 25
4.2 ELEMENTEN ............................................................................................................... 27
4.2.1 NATUURLIJKE VERSTERKINGEN ................................................................... 27
4.2.2 KUNSTMATIGE VERSTERKINGEN ................................................................. 28
5.0 DE OPBOUW VAN FORTIFICATIES ......................................................................... 36
5.1 HOUT ............................................................................................................................. 36
5.2 BAKSTEEN ................................................................................................................... 39
5.3 STEEN ........................................................................................................................... 41
5.4 ANDERE BOUWMATERIALEN ................................................................................ 41
6.0 STUDIE NAAR STADSMUREN ................................................................................... 43
6.1 DE STAD ....................................................................................................................... 43
6.2 ARCHEOLOGISCHE DATERING VAN EEN STADSMUUR .................................. 45
6.3 DE STADSMUUR ALS STADSVERTEGENWOORDIGER ..................................... 46
6.4 HOOGTE EN DIKTE .................................................................................................... 48
6.5 TYPOLOGIE ................................................................................................................. 49
6.5.1 OVALE STADSMUREN ....................................................................................... 49
6.5.2 CIRKELVORMIGE STADSMUREN .................................................................... 53
6.5.3 RECHTHOEKIGE STADSMUREN ...................................................................... 55
6.5.4 SEMICIRCULAIRE STADSMUREN ................................................................... 63
6.5.5 POLYGONALE STADSMUREN .......................................................................... 64
6.5.6 ONREGELMATIGE STADSMUREN................................................................... 67
6.5.7 GEMENGDE VORMTYPES ................................................................................. 68
6.6 CONCLUSIE EN DISCUSSIE ...................................................................................... 72
7.0 STUDIE NAAR STADSPOORTEN ............................................................................... 74
7.1 STADSPOORTEN ALS BEELDEND MEDIUM ........................................................ 75
7.2 POORTELEMENTEN ................................................................................................... 77
7.2.1 TOEGANGSWEG .................................................................................................. 77
7.2.2 POORTDEUREN.................................................................................................... 78
7.2.3 POORTKAMER ..................................................................................................... 80
7.3 TYPOLOGIE ................................................................................................................. 80
7.3.1 STADSPOORTEN MET SIMPELE DOORGANG ............................................... 80
7.3.2 STADSPOORTEN MET VOORUITSTEKENDE TORENS ................................ 82
5
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
7.3.3 STADSPOORTEN MET POORTKAMER ............................................................ 84
7.3.4 STADSPOORTEN MET MEERDERE POORTKAMERS ................................... 88
7.3.5 STADSPOORTEN MET VOORHOF .................................................................... 92
7.3.6 SECUNDAIRE POORTEN .................................................................................... 93
7.4 CONCLUSIE EN DISCUSSIE ...................................................................................... 95
8.0 STUDIE NAAR VERDEDIGINGSTORENS ................................................................ 97
8.1 HOOGTE EN OPBOUW ............................................................................................... 97
8.2 TYPOLOGIE ................................................................................................................. 99
8.2.1 SEMICIRCULAIRE VERDEDIGINGSTORENS ................................................. 99
8.2.2 RECHTHOEKIGE VERDEDIGINGSTORENS .................................................. 100
8.2.3 GEMENGDE VERDEDIGINGSTORENS .......................................................... 101
8.3 KANTELEN................................................................................................................. 102
8.3.1 TRAPVORMIG KANTELEN .............................................................................. 103
8.3.2 TANDVORMIGE KANTELEN ........................................................................... 104
8.3.3 AFGERONDE KANTELEN ................................................................................ 105
8.5 CONCLUSIE EN DISCUSSIE .................................................................................... 106
9.0 ALGEMENE CONCLUSIE EN DISCUSSIE ............................................................. 108
10.0 BIBLIOGRAFIE .......................................................................................................... 111
10.1 INTERNETBRONNEN ............................................................................................. 115
6
ABSTRACT
ABSTRACT
From the Neolithic Period onwards we see more and more settlements that become fortified.
The primary goal of these defences is to protect its inhabitants from enemy hostilities and to
protect them against the natural environment the town is located in. Not only did these
fortifications serve as protection, there is also a social and cultural aspect that must be
considered. The splendour of these defences was a symbol of the importance and wealth of
these settlements.
A city was defined by its fortifications. We see that fortifications are comprised of different
defensive systems, each with their specific function. While walls were meant to serve as a
barrier between the city and the surrounding landscape, gates provided an opening between
these two areas. Towers on the other hand not only helped to defend the foot of the walls but
also provided a clear view towards the immediate countryside. In some cases a typology can
be made of these defensive systems, which is what I have attempted to do in the summary.
Thanks to the archaeological records we are able to propose a typology for the pattern of city
walls, the evolution of gates and the shapes of defensive towers. These defensive elements
underwent significant changes throughout history as they adapted to the growing needs which
they had to fulfil.
Differences in the landscape and town planning result in a regional distinction based on the
location where the city was built, the building materials that were available and the elements
that were used. A comparative study can be made between the different regions of the Middle
East.
The interdisciplinary use of archaeological finds as well as iconographical and written
material further allow us to have a better understanding of what city fortifications signified
and how they were viewed by the Mesopotamians.
Ancient Near East, urban architecture, city, fortifications, defensive tower, city wall, gate,
regional comparison
____________
7
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
A partir de la période néolithique nous observons que de plus en plus les habitats sont
fortifiés. L'objectif principal des travaux de fortification est de protéger les habitants contre
les attaques hostiles et même contre l'environnement naturel dans lequel est implanté l'habitat.
Les fortifications n'avaient pas seulement pour objet la protection. L'aspect social et culturel
ne peut être ignoré. La splendeur de cette fortification était le symbole de l'impotance et la
richesse du site.
Une ville est définie par ses fortifications. Nous pouvons constater que les murailles sont
composées de différents éléments qui ont chacun leur fonction spécifique. Les remparts de la
ville formaient une barrière entre la ville et le paysage environnant, alors que les portes des
villes donnaient accès à ces deux endroits. Les tours n'aidaient pas seulement à la défense des
murailles, mais permettaient une vue clair sur la paysage environnant. Dans certains cas il est
possible d'établir une typologie des structures défensives, comme c'est le cas ici.
Grace au record archéologique il est possible de proposer une typologie du trajet des
murailles, l'évolution des portes de ville et la forme des tours défensives.
Ces éléments défensifs ont à travers l'histoire, connus diverses évolutions, s'adapatant aux
exigences grandissantes.
Des différences dans le paysage et l'urbanisme de la ville ont pour résultat une différence
régionale due à la localisation de la ville, le matériel disponible et les éléments utilisés. Une
étude comparative peut être réalisée entre les différentes régions au Moyen-Orient.
L'approche interdisciplinaire des sources archéologiques avec le matériel iconografique et le
matériel manuscrit nous permet de mieux comprendre ce que signifiait les fortifications pour
les Mésopotamiens et comment ils étaient perçues.
Proche Orient Ancien, architecture urbaine, cité, fortifications, tour défensif, mur d’enceinte,
porte, comparaison régional
____________
8
INLEIDING
1.0 INLEIDING
Een van de belangrijkste karakteristieken van urbane planning in het Oude Nabije Oosten zijn
fortificaties. Reeds vanaf het P(re)-P(ottery) N(eolithicum) krijgen we de eerste defensieve
werken met als functie het verdedigbaar maken van de nederzetting tegen aanvallen - al dan
niet van menselijke origine - en het afbakenen van een urbane begrenzing tegenover het
omringende landschap.
De studie naar fortificaties in Mesopotamië is echter nog maar in beperkte mate gedaan.
Onderzoek legt zich telkens toe op stadsplanning. Versterkingen worden geïntegreerd binnen
de stadsontwikkeling, maar worden nooit een op zichzelf staand onderzoeksthema. Werken
van onder andere Marc Van De Mieroop en Paul Lampl voorzien relevante informatie over
goed gekende steden, maar zijn oppervlakkig in het verschaffen van informatie over hun
verdedigingswerken. Opgravingsverslagen geven gedetailleerde informatie, maar bieden geen
vergelijkende studie tussen verschillende nederzettingen en/of regio‟s. Een uitzondering
hierop is het boek van Alexander Badawy, waarin op het einde van zijn boek een korte
vergelijking wordt gemaakt tussen de fortificaties van de besproken regio‟s. Een
chronologische opsomming van bekende steden uit het Oude Nabije Oosten vinden we terug
in het artikel van Amihai Mazar.
Een beperkte studie van fortificaties is nochtans niet het geval voor het hele Nabije Oosten.
Uitgebreid onderzoek is al gebeurd op het Anatolisch plateau. Hittitische fortificaties zijn
goed gekend en beschreven door onder andere Kampman en Trevor Bryce. Onderzoek naar
de Bijbel heeft een stimulans gegeven aan de studie van versterkingen in de Levant en
Egypte. Bij „Moats in Ancient Palestine‟ van Dag Oredsson en „The Fortifications of Ancient
Egypt 3000-1780 BC‟ door Carola Vogel en Brian Delf staan fortificaties centraal en de
vraagstelling is hier dan ook geheel naar gericht. Met deze dissertatie heb ik geprobeerd
hetzelfde te doen voor de Mesopotamische regio. Het doel van deze dissertatie is dan ook een
overzicht te brengen van hoe het omliggende defensieve systeem van steden uit Mesopotamië
eruit zag.
Deze scriptie kent een brede tijdrekening, aangezien we te maken hebben met solide
structuren die bedoeld waren voor langdurig gebruik. We zien de essentiële constructie van
fortificaties zich telkens herhalen doorheen de hele periode van het Nabije Oosten en verder.
9
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Verdedigingsmuren of grachtstructuren zijn doorheen de tijd duidelijk te herkennen vanwege
hun beschermende functie. Zoals gezegd zien we deze functie zich onbetwistbaar tonen bij de
urbanisatie van het landschap, vanaf het 4de millennium v. Chr. Het onderzoek van dit
proefschrift
beperkt
zich
tot
het
bestuderen
van
alle
aspecten
van
stedelijke
verdedigingsstructuren in Mesopotamië voor wat betreft de tijdspanne beginnend vanaf de
ontwikkeling van de stadsstaten tot voor het Achaemenidisch Rijk. Gezien de beperkte
beschikbare tijd voor het voltooien van een masterproef worden de overige periodes niet
verder uitgewerkt. De komst van het Perzische Rijk is tevens een duidelijke breuk in de
geschiedenis omdat we vanaf dan voor het eerst te maken krijgen met een wereldrijk,
waarover we voorheen nog niet kunnen spreken.
Dit onderzoek naar fortificaties steunt voornamelijk op archeologische opgravingen die het
mogelijk maken een gedetailleerde analyse op te stellen van de verschillende aspecten die
terug te vinden zijn binnen het defensief systeem van een stad. Dit materiaal is echter niet
altijd compleet en beïnvloedt de manier waarop er met dit onderzoek wordt omgesprongen.
Bij de analyse van fortificaties is het preferabel om met sites te maken te hebben waarvan een
groot deel van de versterkingen zijn gedocumenteerd. Onvolledige of lopende opgravingen
zijn moeilijker in kaart te brengen en kunnen niet altijd in het onderzoek geïncorporeerd
worden. Andere sites zijn goed gedocumenteerd, maar missen echter een duidelijke
beschrijving zodat studie naar de ligging en de vorm van de verdedigingswerken niet
mogelijk is. De sites die bij dit onderzoek werden gebruikt zijn daarom voornamelijk gekozen
op basis van 2 criteria:
1. De sites zijn uitgebreid opgegraven en gedocumenteerd;
2. De sites beschikken over een uitgetekend grondplan, waarop het omliggende defensieve
systeem te traceren is.
Er moet duidelijk vermeld worden dat gegeven afmetingen voor het merendeel planmatig zijn
opgemeten en daardoor kunnen verschillen met de werkelijkheid. Het was echter niet altijd
mogelijk om de originele opgravingsverslagen die de juiste gegevens ter beschikking stellen,
in te kijken.
10
INLEIDING
Niet alleen de criteria vooropgesteld bij dit onderzoek zijn van groot belang, maar tevens onze
archeologische kennis over de verschillende periodes in de geschiedenis van het Oude Nabije
Oosten. De archeologie staat nog niet op het punt om dezelfde vragen te kunnen
beantwoorden voor elke periode. Er moet dan ook rekening worden gehouden met dit feit en
het zal dan ook een impact hebben op de chronologische en geografische verspreiding van de
sites. Bij het onderzoek naar fortificaties is het de bedoeling om elke periode binnen de
chronologische context zo goed mogelijk te beschrijven. Er is echter meer informatie
beschikbaar over latere periodes in de geschiedenis dan over de ontwikkeling van de eerste
steden. We zullen daarom meer goed gedocumenteerde sites aantreffen die dateren vanaf de
Assyrische en Hittitische periode dan vanuit de Uruk periode. Er zullen dan ook meer sites
aan bod komen daar waar archeologie een beter beeld van heeft verkregen. Desalniettemin
worden minder gedocumenteerde tijdperken adequaat besproken en wordt er rekening met
hen gehouden bij het onderzoek.
Aan het begin van deze scriptie wordt eerst een kort overzicht gegeven van de bronnen die het
mogelijk maken om onderzoek te verrichten naar fortificaties. Vervolgens worden de
historische en geografische context besproken waarin dit onderzoek kadert.
Bij het hoofdstuk „functie van fortificaties‟ wordt aangetoond dat versterkingen onderhevig
zijn aan verschillende factoren. Het uitzicht van fortificaties is vaak een combinatie van
meerdere elementen die allen hun invloed hebben op de manier waarop stedelijke
versterkingen werden gebouwd. Één van de meest belangrijke elementen is het belang van de
stad. Monumentale architectuur werd gebruikt om de status van de stad te benadrukken. Bij
fortificaties is dit geen uitzondering. Zij waren bedoeld om indruk te maken en hadden een
effect op de denkwijze van de toeschouwer. Kort wordt vermelding gemaakt van de
psychologische impact gevolgd door een overzicht van de verschillende elementen die samen
de fortificaties van een stad vormen. Hierbij wordt er een onderscheid gemaakt tussen
natuurlijke en kunstmatige versterkingen.
In het daaropvolgende hoofdstuk worden de voornaamste bouwmaterialen besproken waaruit
versterkingen in het Nabije Oosten werden geconstrueerd. Er wordt gekeken naar hun
oorsprong, gebruik en plaats binnen de architectuur van fortificaties.
De laatste drie hoofdstukken richten zich elk tot de verdere studie van één belangrijke
militaire constructie die deel uitmaakt van het verdedigingssysteem.
11
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Bij allen wordt telkens een diepgaand onderzoek verricht met als centrale thema het
vooropstellen van een typologie. Deze typologie bestudeerd de drie onderzoeksregio‟s en,
indien mogelijk, vergelijkt hun resultaten met elkaar.
Verder onderzoek in de hoofdstukken verschilt naargelang het onderwerp dat wordt
besproken, aangezien alle drie de constructies een andere functie vervullen.
1.1 BRONNEN
Bij de studie naar fortificaties wordt er gebruik gemaakt van een interdisciplinaire aanpak.
Het is dankzij het samenvoegen van iconografische, archeologische en literaire bronnen dat
het onderzoek naar versterkingen mogelijk is en dat er ons nog zoveel informatie rest.
Hieronder wordt een kort overzicht geschetst van de types bronnen die ons helpen een beter
inzicht te krijgen in het ontstaan, het gebruik en de functie van fortificaties.
1.1.1 ICONOGRAFIE
De iconografische weergave van stedelijke versterkingen is op bepaalde manieren de
belangrijkste bron van informatie die ons rest. Het biedt ons de mogelijkheid een
gedetailleerde studie uit te voeren naar het uizicht van fortificaties (Gates, 2004, p. 3). Deze
representaties zijn voornamelijk terug te vinden in de vorm van tekeningen en reliëfs die
militaire campagnes portretteren. De Assyrische reliëfs in de paleizen van Khorsabad en
Nineveh geven ons een goed beeld van hoe fortificaties er uitzagen.
Het merendeel van vroegere versterkingen zijn ofwel vernietigd, ofwel in verval geraakt,
waardoor enkel de funderingen zijn overgebleven. Het is echter juist de bovenkant van de
versterkingen, de torens, de poorten, de kantelen, die het defensieve systeem kenmerken.
Alleen door hun visuele weergave is het mogelijk om een idee te krijgen van hun omvang,
karakter en functie (Yadin, 1963, p. 25).
Reliëfs zijn verder van grote waarde binnen de chronologie, aangezien op vele de naam van
de opdrachtgever vermeld staat. Het stelt ons mogelijk een datering voorop te stellen (Yadin,
1963, p. 25).
12
INLEIDING
1.1.2 ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK
Het archeologisch onderzoek in het Nabije Oosten kent een lange traditie waarbij er in de loop
van de jaren veel informatie is verzameld omtrent versterkingen.
Reeds vanaf de 12de eeuw n. Chr. zien we de komst van de eerste Europese reiziger, Benjamin
van Tudela, die de ruines van Nineveh beschrijft:
“It [Nineveh] is in ruins but within its ruins there are villages and communities. And the extent may be
determined by its walls, about forty Persian miles, as far as the city Erbil.”
1
Door de eeuwen heen groeide de interesse in het Nabije Oosten met het meebrengen van de
eerste voorbeelden van het cuneiform schrift naar Europa, in de eerste helft van de 17de eeuw
n. Chr., door de Italiaan Pietro della Valle (Matthews, 2003, pp. 1-5).
De opkomst van de Europese machten zorgde voor het ontstaan van nieuwe handelscontacten
met het Nabije Oosten waarmee de weg werd geopend voor verder exploratie. Archeologische
onderzoek kende een bloei tijdens de 18de-19de eeuw n. Chr. wanneer de moderne discipline
zich stilaan ontwikkelde. Sites zoals Nineveh en Babylon werden opgegraven en cuneiforme
inscripties werden vertaald (Nemet-Nejat, 1998, pp. 2-3).
In de afgelopen 150 jaar zien we dat de Mesopotamische archeologie veranderd is van een
schattenjacht met Bijbelse interesse naar een moderne discipline met zijn eigen technieken en
methodologie (Matthews, 2003, pp. 18-19). Dankzij archeologische onderzoek hebben we een
idee gekregen van de constructie, de omvang en het materiaal dat werd gebruikt bij
versterkingen in het Oude Nabije Oosten (Gates, 2004, p. 3). Archeologisch materiaal kan de
illustratieve representaties van fortificaties staven en kan tevens een beeld creëren daar waar
reliëfs of tekeningen ontbreken. Met wetenschappelijke opgravingen is het mogelijk om de
relatieve chronologie van een site in kaart te brengen en de veranderingen die ze onderging
doorheen de tijd te achterhalen.
Veranderingen in de manier van oorlog voeren zullen een impact gehad hebben op de
defensieve werken rondom een stad, welke zich tonen in de overblijfselen van de
versterkingen (Yadin, 1963, p. 25). Het is dankzij archeologie dat we kennis hebben van de
vroegste defensieve systemen, daar waar er geen andere informatie terug te vinden is.
1
Benjamin of Tudela, 2008, p 49-50
13
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
1.1.3 GESCHREVEN DOCUMENTEN
De hoeveelheid aan geschreven materiaal vervolledigt de kennis die we hebben over
fortificaties. Ze geven ons antwoorden op vragen daar waar illustraties en opgravingen dat
niet kunnen. Het gaat hier om informatie over de naamgeving van structuren, de types van
fortificaties en systemen, etc. (Yadin, 1963, p. 26).
Tijdens de afgelopen eeuwen is het gevonden tekstmateriaal enorm uitgebreid als gevolg van
archeologisch onderzoek. Dit omvat onder andere grote archieven zoals de 2500 cuneiforme
tabletten gevonden te Boğazköy en de 24.000 tabletten in de bibliotheek van het
overgrootkleinkind van Sargon te Nineveh (Nemet-Nejat, 1998, pp. 2-4). Maar veel
tekstmateriaal is ook bewaard gebleven in de vorm van monumentale inscripties op stèles en
reliëfs.
Naast historische en administratieve tabletten vinden we ook verwijzingen naar fortificaties
terug in de literatuur. Het Gilgamesh epos dateert van rond het 3de millennium v. Chr. en is
één van de oudste literaire werken. De elf kleitabletten beschrijven het verhaal van de semimythische koning Gilgamesh die de stadmuren van Uruk zou hebben gebouwd (Nemet-Nejat,
1998, pp. 66-67). De teksten geven ons naast een beschrijving ook een beeld van hoe de
Mesopotamiërs dachten over versterkingen. Het is alleen met deze informatie dat we een
diepgaand beeld kunnen vormen over de ideologie die verbonden was met de opbouw van
fortificaties.
14
HISTORISCHE SITUERING
2.0 HISTORISCHE SITUERING
De historische chronologie van Mesopotamië steunt voornamelijk op de val en opkomst van
dynastieën. De veranderingen in sterk gecentraliseerde samenlevingen die periodes van vrede
en oproer kennen is zo karakteristiek in de geschiedenis van het Oude Nabije Oosten dat ze
een belangrijke leidraad vormt voor de chronologie (Postgate, 1992, p. 22). Het is bij dit
proefschrift niet mogelijk om de lange en uitgebreide geschiedenis te behandelen, aangezien
dit een werkstuk op zichzelf zou vormen. Hier wordt enkel een korte samenvatting gegeven
van de historische context waarin het onderzoek naar fortificaties zich afspeelt. Voor verder
leesmateriaal verwijs ik onder andere naar „A History of the Ancient Near East‟, door Mark
Van De Mieroop, en „Ancient Near East C. 3000-330 BC: Volume 1‟ van Amélie Kuhrt.
Vanaf het 2de deel van het 4de millennium v. Chr. zien we de ontwikkeling van nederzettingen
naar meer stedelijke centra (Van De Mieroop, 2004, p. 19). Het aantal nederzettingen neemt
af, terwijl opkomende steden een groei kennen in bevolking en grootte. De periode wordt ook
wel de Uruk periode genoemd, naar de belangrijkste stad van toen. Tijdens deze periode zien
we de opkomst van stedelijke architectuur die zich uit in monumentale constructies voor
zowel religieuze als niet-religieuze gebouwen. Ook het schrift kent een enorme bloei, alsook
het gebruik van cilinderzegels (Kuhrt, 1995, p. 23). Door de grotere bevolkingsdruk in de
centra is er nood aan een verdere hiërachisering van de samenleving die zich manifesteert in
onder andere het verwerven van luxeproducten (Oxford, 1997, p. 480).
Naar het einde van deze periode verspreidt de Uruk cultuur zich over bijna heel Mesopotamië
door middel van lange afstandshandel langs land- en waterwegen. We zien allereerst de komst
van handelskolonies die zich in reeds bestaande nederzettingen vestigen (Algaze, 2005, pp.
25-29). Later worden er nieuwe handelscentra gesticht gelegen aan belangrijke handelsroutes.
Op het einde van deze expansiedrang zien we een teloorgang van de Uruk cultuur, waarbij
zijn invloedsveer verkleint en de regio op zichzelf terugvalt.
We zien de ontwikkeling van lokale culturen zoals de Djemdet Nasr cultuur in ZuidMesopotamië, de Nineveh V cultuur in Noord-Mesopotamië en de Proto-Elamieten in
Zuidwest- en Zuid-Iran (Nemet-Nejat, 1998, p. 19).
15
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Vanaf ca. 2900 v. Chr. zien we de opkomst van een aantal stadsstaten, geregeerd door een
„stadsvorst‟, die hun macht en periferie beginnen uit te breiden. Door deze uitbreidingen
ontstaan er conflicten tussen steden, wat zich vertaalt in het optrekken van versterkingen en
het creëren van een professioneel leger. Deze periode is de Vroeg-Dynastische periode en
wordt traditioneel onderverdeeld in E(arly) D(ynastic) I, II en III (Pollock, 1999, p. 72). Rond
deze tijd krijgen we de eerste historische teksten en informatie ter beschikking in de vorm van
koninklijke inscripties die „stadsvorsten‟ lieten ordonneren ter gelegenheid van belangrijke
gebeurtenissen. Verder kent de religie een grote bloei qua ideologie en architectuur. We
kunnen nu spreken van een uitgewerkte religie, waarbij elke stad een stadsgod vereert, die
zich architecturaal vertegenwoordigt in de bouw van tempels (Van De Mieroop, 2004, pp. 4041). In de daaropvolgende periode is er voor het eerst sprake van een imperium, geleid door
een vorst.
Kaart 1 Landstreken van Mesopotamië (University of North Carolina at Pemborke, 2010)
Rond 2200 v. Chr. zien we dat er zich een vreedzame machtsovername voordoet door
Semitische Akkadiërs die uiteindelijk het hele land veroveren. De stichter van de dynastie is
Sargon I. Hij sticht een rijk met als hoofdstad Akkad waarin het Akkadisch de officiële taal
wordt.
16
HISTORISCHE SITUERING
Tevens zien we een nieuwe ideologie rond het koningschap waarbij de koning als een god
wordt vereerd (Nemet-Nejat, 1998, pp. 22-23). Toch kent het Akkadische rijk zijn problemen.
De vorsten moeten verscheidene opstanden onderdrukken en troonsopvolgingen gaan gepaard
met periodes van instabiliteit. Na de 4de vorst Naram-Sin raakt het rijk verbrokkeld als gevolg
van binnenvallende volkeren zoals de Amorieten, de Guti en de Elamieten (Frankfort, 1954,
p. 47).
In 2230 v. Chr. krimpt het rijk terug tot het Akkadische kernland en de omliggende gebieden
scheuren zich los. In het zuiden van Mesopotamië zullen de vroegere stadstaten weer hun
onafhankelijkheid behalen, terwijl de Guti in het noordoosten van het land een eigen dynastie
oprichten. Naarmate de autonomie van de stadsstaten verder wordt geconsolideerd zullen deze
opnieuw de macht proberen te grijpen over het hele land, waardoor de Guttische dynastie ten
val wordt gebracht.
Pas in 2112 v. Chr. slaagt Ur-Nammu erin om het noorden en het zuiden te veroveren en
sticht zo de Ur III dynastie. Ur wordt opnieuw een belangrijke stad en het Summerisch wordt
wederom de officiële taal (Oxford, 1997, p. 481). We zien een wederopbouw en uitbreiding
van steden als gevolg van de bevolkingstoename en ontwikkelingen in het urbane landschap.
Het rijk desintegreert echter in ca. 2004 v. Chr. wanneer de randgebieden zich opnieuw
beginnen af te scheiden en het rijk geteisterd wordt door invallen van Elamieten en Amorieten
(Frankfort, 1954, p. 54).
Na de val van de Ur III dynastie breekt er een tijd aan van conflicten tussen stadsstaten die de
Oud-Babylonische periode uitmaakt. Uiteindelijk zal Babylon op de voorgrond treden onder
Hammurabi om rond 1760 v. Chr. het land voor een korte tijd te herenigen (Nemet-Nejat,
1998, p. 31).
Het Oud-Babylonische Rijk eindigt met de inval van de Hittieten in ca. 1595 v. Chr. De stad
wordt overgenomen door de Kassietische dynastie die de Babylonische beschaving
assimileert. Het is een periode van verval waar Zuid-Mesopotamië op de achtergrond valt. In
het Noorden zien we echter de opkomst van de Assyriërs die hun macht aan het uitbreiden
zijn.
De 12de -11de eeuw v. Chr. is een periode van algemene instabiliteit die zich over het gehele
Nabije Oosten voordoet. Deze instabiliteit uit zich in het ineenkrimpen van het MiddenAssyrische Rijk als gevolg van de dood van Tukulti-Ninurta en het eind van het Hittitische
Rijk.
17
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Ook de Kassietische dynastie zal getroffen worden en valt rond 1155 v. Chr. door een
Elamitische invasie (Brinkman, 1968, pp. 87-88).
Vanuit de stad Isin ontstaat er een nieuwe dynastie die de Isin II dynastie wordt genoemd. De
stichter, Nebuchadnezzar I, slaagt erin de Elamieten te verdrijven en een rijk te stichten dat
zich uitstrekt van Elam tot de Midden-Eufraat. Zijn opvolger probeert Assyrië binnen te
vallen wat hem niet lukt en meteen het einde vormt van de dynastie, ca. 1025 v. Chr.
Babylonië wordt door het Assyrische Rijk ingelijfd (Brinkman, 1968, pp. 91-92).
Na de korte regeerperiode van de Isin II dynastie valt het zuiden van Mesopotamië in een
duistere periode van conflicten en hongersnood doorheen de hele 10de eeuw v. Chr. In het
noorden zien we echter reeds de gestage opkomst van de Assyriërs (Nemet-Nejat, 1998, pp.
34-35).
Tijdens de 10de eeuw v. Chr. zien we dat het Assyrische Rijk een periode kent van
wederopbouw en uitbreiding. Aan het einde van de 9de eeuw v. Chr. is het Assyrische
grondgebied vanuit het 2de millennium v. Chr. geheel heroverd met een invloedsfeer die
buiten zijn grenzen reikt. Assyrië bereikt zijn hoogtepunt vanaf het midden van de 8ste eeuw v.
Chr. wanneer ca. 722 v. Chr. de Neo-Assyrische periode aanbreekt (Van De Mieroop, 2004,
p. 232). Deze periode wordt ook wel de Sargonieden genoemd, naar de eerste vorst Sargon II.
Hij bouwt een nieuwe hoofdstad bouwt genaamd Khorsabad, welke Assur vervangt. Het
Assyrische Rijk strekt zich uit over geheel Mesopotamië, Iran en Oost-Anatolië. Egypte wordt
ca. 664 v. Chr. volledig veroverd door de 4de vorst Assurbanipal en hij brengt zo het
grondgebied tot zijn maximale expansie (Briant, 1996, p. 22).
De Assyriërs blijven bijna een eeuw aan de macht, maar worden uiteindelijk in 612 v. Chr.
verslagen door een coalitie van Babyloniërs, Meden en Skythen. Met het einde van het
Assyrische Rijk valt Mesopotamië in handen van de Neo-Babylonische dynastie. Deze
dynastie kent een korte bloeiperiode, maar wordt in 539 v. Chr. overwonnen door de Perzen (
Briant, 1996, p. 22).
18
GEOGRAFISCHE SITUERING
3.0 GEOGRAFISCHE SITUERING
Het is belangrijk om alvorens naar de onderzoeksregio te kijken een geografische afbakening
te bepalen zodat een duidelijker beeld kan worden geschetst van het landschap waarin
fortificaties werden geplaatst.
Het geografische gebied dat hier wordt besproken is Mesopotamië, wat voor het merendeel
overeenstemt met het hedendaagse Irak. Mesopotamië reikte echter verder dan de huidige
landsgrenzen van Irak. Met deze reden is het dan ook dat we ons verder richten naar
Noordoost-Syrië en het oosten van Turkije, regio‟s die men tevens ook onder
Mesopotamische noemer kan zetten (Matthews, 2003, p. 5). Deze regio‟s zijn allemaal
verbonden door middel van de Eufraat en/of de Tigris. Ik beschouw ze hier echter als min of
meer aparte gebieden waartussen een continue interactie en uitwisseling van ideeën en cultuur
is geweest.
De Tigris en de Eufraat, de voornaamste rivieren in het Nabije Oosten, staan symbool voor de
bloei en de uitbreiding van de beschaving. Het is dan ook tijdens de urbane ontwikkeling dat
we de opkomst van defensieve structuren zien. We zien tussen deze streken duidelijke
bewijzen van onderlinge contacten en uitwisselingen welke ook te bemerken zijn bij de
opbouw van fortificaties.
3.1 IRAK
Het moderne Irak wordt begrensd door het Zagros- en Taurusgebergte in het oosten en in het
zuiden door woestijn (Gates, 2004, pp. 13-15). Deze vaste regio kent een grote geografische
diversiteit, waarbij we in het noorden een opeenvolging zien van heuvels en vlaktes, in
tegenstelling tot in het zuiden, waar we eerder een moerasachtige streek met vlakke, kale
vlaktes terugvinden (Postgate, 1992, p. 6).
Irak kent verschillende klimaattypes: de alluviale vlakte kent een aried klimaat met 200-400
mm regen per jaar, waarbij de rivieren het verdere water aanvoeren. De woestijngebieden in
het zuiden en noordwesten zijn onderhevig aan dezelfde omstandigheden, maar ondervinden
minder regenval. De bergstreken kennen echter een regenachtig klimaat met ongeveer 800
mm regen per jaar (Pollock, 2000, p. 31).
Irak kent 2 belangrijke riviersystemen: de Tigris en de Eufraat. Beide rivieren vertakken zich
verder tot kleinere stromen die het landschap domineren.
19
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Tevens zijn zij verantwoordelijk voor de afzetting van vruchtbaar slib, geschikt voor
landbouw (Van De Mieroop, 2004, p. 8).
Kaart 2 Archeologische sites in Irak (Oriental Institute of
Chicago, 2009)
Kaart 3 Geografische kaart van Irak (Free World Maps,
2009)
3.2 SYRIË
Gelegen aan de Middellandse Zee, tussen het huidige Turkije en Libanon, vinden we Syrië
terug. Het gehele gebied bestaat uit heuvellandschappen, vlaktes en stukken woestijn die zich
over een groot gebied uitstrekken. Parallel met de kleine kuststrook van 180km vinden we
twee bergketens terug: de Nusayriyah keten is een laag gebergte dat 1.212m boven de
zeespiegel rijst. Zijn hoogste punt is echter de top van Nabi Yunis, 1.575m hoog (Akkermans,
Schwartz, 2003, pp. 2-7).
Richting het binnenland vinden we het Anti-Libanon terug in het zuiden. Hier vinden we het
hoogste punt van Syrië: de berg Hermon, gelegen aan de Syrisch-Libanese grens, met een
hoogte van 2.700m. Het oostelijk plateau van Syrië wordt doorkruist door enkele lage
bergketens: de Jabal Abu Rujmayn, Jabal Bishri en Jabal ar Ruwaq (Badawy, 1966, p. 150).
20
GEOGRAFISCHE SITUERING
De twee belangrijke waterwegen in Syrië zijn de Orontes en de Eufraat. Vanaf hier vertakt de
Eufraat zich aan de linkerbank en vormt zo twee andere rivieren: de Balikh en de Khabur.
Samen met seizoenale stromen, genaamd wadis, zorgen deze rivieren voor de wateraanvoer
doorheen Syrië.
Boven de Eufraat vinden we in het noordoosten van Syrië de Mesopotamische vlakte terug
die zich verder over het noorden van Irak en het zuidoosten van Turkije uitstrekt. Deze regio
is beter bekend als Jezireh en bestaat uit een semi-aride steppe met 200-600mm regenval per
jaar (Akkermans, Schwartz, 2003, pp. 2-7). Noordoost-Syrië wordt enkel gescheiden van
Mesopotamië door de Amanusbergen met als gevolg dat we een frequent voorkomen
terugvinden van invloed vanuit de Mesopotamische cultuur (Badawy, 1966, p. 120).
Kaart 4 Archeologische sites in Syrië (Oriental Institute
of Chicago, 2009)
Kaart 5 Geografische kaart van Syrië (Free World Maps,
2009)
3.3 TURKIJE
Het moderne Turkije wordt begrensd door de Zwarte Zee in het noorden, de Middellandse
Zee in het zuiden, de Egeïsche Zee in het oosten en in het Westen door het vasteland.
21
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Het gebied vormt een schiereiland dat ook wel het Anatolische schiereiland wordt
genoemd:een landbrug tussen Europa en Azië (Bittel, 1976, p. 3).
Het zuidoostelijk deel van Anatolië kent twee belangrijke ketens die van oost naar west lopen:
langs de Zwarte Zee vinden we het Pontisch gebergte terug in het noorden en naar het zuiden
toe ligt het Taurusgebergte dat verder uitwijdt richting Syrië (Bittel, 1976, p. 3). In het
zuidoosten van Anatolië komen beide bergketens samen om zo een ruw terrein te vormen met
grote hoogteverschillen, waaronder de berg Ararat met een hoogte van 5.137m. Deze regio is
beter bekend als de Anti-Taurus (Collon, 1995, p. 12). Hier ligt de oorsprong van 3
belangrijke rivieren: de Aras, de Eufraat en de Tigris.
Verder is het Anatolische schiereiland rijk aan water en telt het verscheidene kleinere rivieren
die vanuit verscheidene plaatsen ontspringen en zich een weg banen doorheen het landschap
(Federal Research Division, 2004, p. 125).
Vanwege de geografische diversiteit op het schiereiland kunnen we niet van een algemeen
klimaat spreken. Aan de kuststreek vinden we een overheersend continentaal klimaat terug
met 400-800 mm regen per jaar, terwijl we in Centraal-Anatolië met een steppeklimaat te
maken hebben met regenval tussen 200-400 mm. In het oostelijk deel vinden we een streng
klimaat terug met lange winters en milde zomers (Federal Research Division, 2004, p. 125).
Kaart 6 Archeologische sites in Turkije (Oriental Institute
of Chicago, 2009)
Kaart 7 Geografische kaart van Turkije (Free World Maps,
2009)
22
FUNCTIE VAN FORTIFICATIES
4.0 DE FUNCTIE VAN FORTIFICATIES
De eerste duidelijke attestatie van fortificaties zien we in het 4de millennium v. Chr. Voorheen
zien we reeds het voorkomen van verscheidene defensieve structuren, maar deze hebben niet
noodzakelijk het verdedigen van de nederzetting als primaire functie. Nederzettingen gelegen
op de alluviale vlakte tussen de Tigris en de Eufraat waren kwetsbaar voor
overstromingsgevaar wanneer de rivieren uit hun oevers traden. Een manier van bescherming
was het oprichten van defensieve systemen zodat de eigenlijke nederzetting ongeschonden
bleef. Verder zorgde deze ommuring bij de vroege nederzettingen ervoor dat vee beschermd
werd van wilde dieren (Otterbein, 2004, p. 190; Dalley, 1995, p. 413).
Fortificaties uit het Nabije Oosten bestonden hoofdzakelijk uit dikke muren van steen en/of
kleitegels die de gehele stad ommuurden (Cooper, 2006, p. 70). De stad kon echter voorzien
zijn van verschillende verdedigingswerken die elkaar opvolgden. Het optrekken van
fortificaties gebeurt echter niet zomaar. Er is nood aan materiaal, mankracht en tijd, die
worden gedicteerd door de grootte van de werken. De constructie van fortificaties zorgt voor
een mobilisatie van werkkrachten binnen de gemeenschap en voor een vraag naar
grondstoffen. Dit heeft als gevolg dat er een hoeveelheid aan factoren meespelen bij het
uitzicht en de techniek van fortificaties, zoals militaire, politieke, geografische, demografische
en ideologische factoren (Oxford,1997, p. 319). Het resultaat is steeds een combinatie van één
of meerdere.
Een goed gekend voorbeeld hiervan is de stad Uruk in Zuid-Mesopotamië. Tijdens het 4de
millennium v. Chr zien we dat nederzettingen die gunstig gelegen zijn nabij handelsroutes
steeds meer aan belang winnen, waardoor ze zich tot een centrum van macht ontwikkelen.
De opkomst van urbanisatie zorgt ervoor dat nederzettingen zich omvormen tot volwaardige
steden en machtscentra welke controle hebben over de omliggende periferie. In hun strijd naar
controle ontstaan er conflicten tussen deze groeiende centra. Door hun functie als stadsstaat
en hun conflicten met andere nabij gelegen steden zien we dat er nood is aan
verdedigingswerken om de stad te beschermen, alsook om uitdrukking te geven aan haar
politieke positie.
23
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Uruk is gelegen in het huidige Irak langs de vroegere arm van de Eufraat, welke vroeger één
van de belangrijkste handelswegen vormde, zowel binnen Mesopotamië als voor
internationale handel van de Perzische Golf tot het Middellandse Zeegebied (Mallowan, 1965,
p. 14).
Tijdens de Uruk-Djemdet Nasr periode bereikt de stad een hoogtepunt. Uruk sticht
verscheidene handelskolonies doorheen het Nabije Oosten waardoor de internationale handel
verder opwakkert.
Tegelijkertijd zien we dat Uruk, naast een belangrijk politiek centrum, ook een belangrijke
religieus centrum zal worden binnen de Mesopotamische beschaving. Haar groeiende
religieuze functie wordt gemanifesteerd door de bouw van de Eanna tempel, gelegen in het
centrum van de stad. Deze tempel is opgedragen aan de god Inanna.
Door het belang van dit stedelijk centrum zien we een stijging van de bevolking die nood
heeft aan bescherming tegen invallen. We zien de komst van verdere monumentale
architectuur waartoe de stadsmuur behoort (Mallowan, 1965, pp. 13-14). De stadsmuur van
Uruk zelf zou gebouwd zijn door de semi-mythische koning Gilgamesh en heeft een
oppervlakte van 5.5km². De muren staan tot op het heden nog steeds 15 tot 18m hoog met een
dikte van 6m (Whitehouse, 1997, p. 63).
Veranderingen in het defensieve systeem gaan gepaard met de veranderingen in
oorlogsvoering. Met de komst van projectielen, belegeringswerktuigen en de strijdwagen zien
we ook een geleidelijke aanpassing in de constructie naar verdediging toe (Lampl, 1968, p.
36).
Muren worden voorzien van een borstwering en worden onderaan verstevigd door middel van
aarden wallen. Poorten zijn niet langer rechtstreeks bereikbaar en worden bezet met torens.
Bij de constructie van de fortificaties van Uruk zien we dus een weerspiegeling van de
militaire, politieke, geografische, demografische en ideologische factoren. Als deel van de
urbane matrix hebben fortificaties zowel met militaire als met civiele noden te maken. De
veranderingen in vorm, structuur en bouwmaterialen doorheen de geschiedenis zijn een
illustratie van prioriteiten gekozen binnen de urbane context van de stad (Oxford,1997, p.
319).
24
FUNCTIE VAN FORTIFICATIES
4.1 IMPACT
Fortificaties waren meer dan enkel een scheidingslijn tussen de stad en zijn periferie, een
fysieke barrière bedoeld om zo lang mogelijk tijd te winnen en om een zo goed mogelijke
positie in te nemen tegenover de oprukkende vijand. Ze waren een dominant aspect binnen de
urbane architectuur die het belang en de macht van een stad reflecteerden. De omvang was
bedoeld om indruk te maken op zowel bezoekers als potentiële aanvallers (Oppenheim, 1978,
p. 128).
Naast het puur defensieve karakter van deze werken werd er met zo een monumentaliteit en
grootte gebouwd dat de stad onneembaar scheen te zijn. Het uitzicht van de stadsmuren kon
een psychologische impact hebben op de vijand die op deze manier gedemotiveerd raakte.
De Griekse auteur Herodotus geeft een levendige beschrijving van de fortificaties van
Babylon. De stad is doorheen de geschiedenis van het Oude Nabije Oosten een belangrijk
politiek en religieus centrum geweest.
“Such is the size of the city of Babylon, and it had a magnificence greater than all other cities of which we have
knowledge. First there runs round it a trench deep and broad and full of water; then a wall fifty royal cubits in
thickness and two hundred cubits in height: now the royal cubit is larger by three fingers than the common
cubit.” 2
In de 6de eeuw v. Chr. was Babylon versterkt door middel van een eerste verdedigingsmuur
aan de oostbank van de Eufraat (Figuur 1). Deze bestond uit een dubbele ommuring van
respectievelijk 7m en 7.8m dik die op een afstand van 12m van elkaar lagen. Tussen beide
muren liep een geplaveide straat, breed genoeg voor een vierspan.
De top van de omwallingen hadden kleine en grote torens die elkaar om de 18m opvolgden.
Hiervoor lag een 3.3m dikke glacis en een gracht. De totale lengte van de buitenste
verdedigingsring bedroeg 7.5km (Bromiley, 1979, p. 386).
De binnenste omwalling bestond ook uit een dubbele stadsmuur van ongeveer 9km. Beide
stadsmuren, die 6.5m en 3.7m dik waren, waren 7.2m van elkaar gelegen. Net zoals de
buitenmuur werd de binnenmuur ook voorzien van torens, voorafgegaan door een glacis en
een brede gracht.
2
De Sélincourt, Marincola, 1983, p. 78
25
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
De oostelijke rivierzijde van de stad werd als laatste nog voorzien van 1.65km lange en 7.6m
dikke muur beschermd met bastions (Boiy, 2004, pp. 55-56).
De noordelijke citadel had een eigen dubbele omwalling die bezet was met torens. Toegang
tot de stad werd verleend door mogelijk 8 enorme poortcomplexen, waarvan de bekendste de
Ishtar poort is (Bertman, 2003, p. 202).
De stad Babylon is een illustratie van de impact die fortificaties gehad moeten hebben op
mogelijke belegeraars en op de lokale bevolking die handel kwam drijven. Op de
Eufraatvlakte waren de stadsmuren reeds van veraf te zien, wat de monumentaliteit en het
belang van de stad ten goede kwam.
Figuur 1 Reconstructie van het oostelijk deel van de stad Babylon (André-Salvini, 2008, p. 164)
26
FUNCTIE VAN FORTIFICATIES
4.2 ELEMENTEN
4.2.1 NATUURLIJKE VERSTERKINGEN
Verdedigingswerken zijn opgebouwd uit verschillende elementen: het omringende defensieve
systeem wordt hier als algemene term aangenomen. Bij het aanleggen van een defensief
systeem wordt er allereerst rekening gehouden met het omliggende landschap. Nederzettingen
lagen op strategische posities die makkelijk verdedigbaar waren vanwege de aanwezigheid
van natuurlijke barrières (Yadin, 1963, p. 18). De geografie, alsook de topografie en
hydrologie zijn allen belangrijk voor de locatie van een nederzetting. We zien dat de
Hittitische hoofdstad Boğazköy gelegen is nabij strategische routes in Centraal-Anatolië. De
stad is gebouwd op de noordzijde van een steile heuvel waaruit enkele waterbronnen
ontspringen. De topografie samen met de kunstmatige versterkingen, aangelegd op kwetsbare
posities, maakt de Hittitische hoofdstad een goed verdedigbare urbane nederzetting. Er zijn
echter kunstmatige ingrepen op het landschap gedaan zodat het mogelijk was om op dit
onregelmatig terrein te kunnen bouwen. Terrassen zijn geëgaliseerd door middel van
opvulling en uitgraving zodat er vlakken werden gevormd waarop makkelijk kon worden
gebouwd (Bryce, 2002, pp. 230-232).
Boğazköy is niet de enige stad die zulke werken heeft ondergaan. In sommige gevallen zien
we dat er een voorbereiding is van het oppervlak door de grond te bedekken met grind en
zand, zoals het geval is bij de stadsmuren van Khorsabad, of door dikke pakketten van
kleilagen, zoals te Tell es-Sweyhat (Loud, Altman, 1936, p 17; Cooper, 2006, p. 78).
Bij de constructie van fortificaties rondom en in een urbane nederzetting probeert men dus
gebruik te maken van de topografie van het landschap. Dit is echter niet altijd aanwezig.
Op de alluviale vlakte tussen de Tigris en de Eufraat biedt het landschap weinig bescherming
tegen aanvallers. Hier maakte men gebruik van natuurlijke elementen zoals rivieren, bossen,
moerassen, etc. die in de buurt waren. De nabijheid van waterlichamen maakte het mogelijk
rondom de stad een grachtensysteem aan te leggen dat werd opgevuld.
De Assyrische hoofdstad Assur maakt handig gebruik van zijn nabijheid tot de Tigris. De stad
lag langs de rivier en was een natuurlijk fort dat de handelsroutes langs de Boven-Tigris
domineerde (Cappieri, 1973, p. 23). Het noorden en oosten van de stad werden geheel
afgeschermd door de loop van de Tigris en een aftakking ervan.
27
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Een kanaal rondom de buitenste stadsmuur zorgde ervoor dat praktisch de gehele stad
omringd was met water (Badawy, 1966, p. 113).
Het strategische effect van een nederzetting werd veelal verder versterkt door continue
bewoning van de site. Het gevolg was een opeenhoping van bewoningslagen die voor een
kunstmatige verhoging van het terrein zorgde. De gevormde heuvel wordt een tell genoemd
(Oppenheim, 1978, pp. 130-131)
4.2.2 KUNSTMATIGE VERSTERKINGEN
4.2.2.1 STADSMUREN
Natuurlijke barrières worden telkens aangesterkt met kunstmatige versterkingen. Permanente
defensieve systemen zijn erg werk- en kostenintensief. Ze worden gebouwd door een groot
aantal mankrachten die er gedurende lange tijd mee bezig zijn. We kennen voornamelijk de
solide stadsmuur als vroegste en meest voorkomende type van een permanent defensief
systeem. Solide muren zijn de simpelste structuren om een fysieke barrière te creëren. Meestal
bouwt men een opeenvolging van muren die een afstand van elkaar zijn verwijderd. Dit maakt
het mogelijk om bij hevige aanvallen een deel van de stad te verlaten om zich daarna te
hergroeperen achter een nieuwe defensieve ring (Cooper, 2006, pp. 74-75).
Het aantal stadsmuren verschilt van stad tot stad, maar hun locatie binnen de nederzetting lijkt
verbonden te zijn met de functie van de bebouwing binnenin. De citadel word nog eens apart
omringd, terwijl de inwoners worden beschermd door één of meerdere stadsmuren (Cooper,
2006, pp. 74-75).
Wanneer het voor de gemeenschap niet mogelijk was om een solide muur op te trekken
vanwege de uitgebreide kosten hieraan verbonden, werd er gezocht naar een andere manier
van verdediging.
In Anatolië vinden we Catal Hüyuk terug, één van de oudste nederzettingen op het Anatolisch
plateau. De site is gelegen op de Konyavlakte en dateert uit het Neolithicum. De ommuring
van deze extensieve nederzetting zou een grote hoeveelheid aan mankracht en materiaal
vergen. Hier werd echter een andere oplossing geadopteerd. De site bestond uit een
onafgebroken rij van huizen die enkel toegankelijk waren vanaf het dak.
28
FUNCTIE VAN FORTIFICATIES
Deze manier van verdedigen vinden we mogelijk nog verder westelijk terug op het Anatolisch
plateau, op de site van Hacilar, daterend uit dezelfde periode. (Mellaart, 1967, pp. 68-69;
Mellaart, 1970, p 10) (Figuur 2).
Figuur 2 Reconstructie van Catal Hüyuk (Gates, 2004, p. 24)
In de Late Bronstijd zien we geregeld het voorkomen van een verdedigingsring door middel
van aaneensluitende huizen die inwaarts zijn gericht. De achterkant van deze huizen zorgde
voor een fysieke barrière die enige bescherming bood tegen aanvallen.
De vroegste attestatie van verdedigen op deze manier vinden we terug in Noord-Syrië vanaf
de Vroege Bronstijd te Tell Habuba Kabira. Langs de zuidoostelijke kant van de site vinden
we huizen terug, opgetrokken uit leemtegels, die aan elkaar zijn gebouwd om zo een solide
verdedigingslijn te vormen langs de Eufraat. Dit gaf het beeld van een nederzetting die goed
verdedigd was en zo potentiële aanvallers afschrok (Cooper, 2006, p. 71).
In de Mesopotamische regio zien we dit soort van defensief systeem bij de Ubaid nederzetting
Gawra. In de oostelijke sector van de site zien we een opeenvolging van huizen die een front
vormen tegen de kwetsbare zuidoostelijke hellingen (Jawad, 1965, p. 54).
Een andere goedkope manier voor het bouwen van defensieve systemen was het optrekken
van aarden ramparts rondom de nederzetting. Het was mogelijk voor deze gemeenschappen
om in enkele maanden, zonder zware investering in werkkrachten en dure bouwmaterialen,
een aarden rampart op te richten rondom een gebied van 20-100 ha. (Oxford, 1997, p. 323).
Wanneer men toch verkoos een muur te bouwen konden hiervoor verschillende technieken
aangeworven worden. Een veel gebruikte vorm van muuropbouw in het Nabije Oosten is de
kazemattentechniek.
29
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Bij de kazemattentechniek is de muur opgebouwd uit een binnen- en een buitenmuur
verbonden door transversale stukken metselwerk, die op deze manier de tussenliggende
ruimte verdelen in een serie kamers die kunnen opgevuld worden met ander materiaal, ter
versteviging van het geheel, of als opslagruimte kunnen dienen. Het voordeel van deze
techniek was dat er minder bouwmateriaal en tijd nodig was bij de bouw van versterkingen.
Hoewel de drijfveer van deze bouwmethode voornamelijk economisch was, namelijk om de
kosten bij de constructie te drukken, kwam het esthetische aspect al gauw zijn intrede doen.
Door dit regelmatige raamwerk en het polijsten van de façade kregen fortificaties al snel een
nog grandiozer uitzicht, waardoor ze imposanter leken (Cooper, 2006, p. 79).
Plan. 1 Kazematten stadsmuur en Yerkapi glacis in de Benedenstad van Boğazköy (Die Hethiter und ihr Reich
Das Volk Der 1000 Götter, 2002, p. 206)
Voorbeelden van deze techniek zijn vooral terug te vinden in het noorden van Syrië en het
oosten van Anatolië, tijdens de Hittitische periode. We zien kazematten muren verschijnen in
Hittitische steden, waaronder de hoofdstad Bogzköy en Alishar (Burney, 2004, p. 53;
Kampman, 1947, p. 123) (Plan. 1). De herkomst van deze techniek is nog steeds onzeker,
maar algemeen wordt verondersteld dat deze techniek zich in het 3de millennium v. Chr. heeft
ontwikkeld, in het Nabije Oosten zelf (Cooper, 2006, p. 79). Zo vinden we ze terug in Syrië
op de site van Halawa Tell B, gelegen in de Eufraat vallei. De lange muur langs de
noordelijke helling is volledig opgetrokken uit zongedroogde baksteen. Binnen deze muur
zijn er vierkantige compartimenten gevonden van 1.5 op 1.5m die op regelmatige afstand van
elkaar liggen. Deze ruimtes werden opgevuld met puin en scherven.
30
FUNCTIE VAN FORTIFICATIES
De Halawa opgravingen lagen aan de basis van de hypothese dat het kazemattensysteem
diende om de druk te verlichten die werd veroorzaakt door de grote hoeveelheid van
omliggend mestelwerk, waardoor de muur stabieler en duurzamer werd (Cooper, 2006, p. 79).
Vanaf de IJzertijd, tijdens de 9de-10de eeuw v. Chr., zien we dat deze manier van bouwen
achterwege wordt gelaten en men stilaan de kazematten muren begint te vervangen door een
massieve stenen wal van monumentaal metselwerk. Deze verandering was waarschijnlijk te
wijten aan de introductie van een nieuw type van stormram (Lampl, 1968, p. 40).
Het voorkomen van zulke defensieve systemen uit vroege periodes toont aan dat tijdens de
ontwikkeling van urbane nederzettingen reeds volop werd geëxperimenteerd met
verschillende verdedigingstechnieken. Het voorkomen van deze fortificaties duidt op een
sociale diversiteit binnen de gemeenschap. De verschillende manier van verdedigen die
werden gebruikt, kunnen het gevolg zijn van de verschillen in aanbod van materiaal om een
danig defensief systeem te creëren of verschillen tussen de sociale hiërarchie van de
gemeenschappen. In ieder geval werd er reeds grote aandacht werd besteed aan het
beschermen van de gemeenschap (Cooper, 2006, p. 71).
4.2.2.2 GLACIS EN GRACHTSTRUCTUUR
Muren werden meestal nog verder voorzien van andere constructies zoals een glacis. Een
glacis is een defensief element waarbij er een steile helling tegen de onderkant van de muur
werd gebouwd om op die manier de onderkant van de stadsmuur moeilijker bereikbaar te
maken en te beschermen tegen belegeringswerktuigen zoals stormrammen (Nossov, Delf,
2008, pp. 21-22).
Om erosie van de stadsmuren tegen te gaan werd er drainage verzekerd door gebruik te maken
van opeenvolgende lagen bestaande uit grind, klei, aarde, pleisterwerk, keien, etc. De
onderkant van de glacis werd geconsolideerd met behulp van een kleitegel of stenen muur
(Figuur 3).
Dit type van defensief systeem werd gedacht geïntroduceerd te zijn door de Hyksos tijdens
het 2de millennium v. Chr, waarna het later is verspreid geraakt doorheen het hele Nabije
Oosten. Vondsten uit Anatolië, Syrië en Palestina uit het 3de millennium v. Chr. tonen echter
aan dat de glacis reeds voor het 2de millennium gekend was (Cooper, 2006, p. 83).
31
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Figuur 3 Schematische voorstelling van de opbouw van een glacis (Cooper, 2006, p. 85)
Voor een glacis werd er meestal een diepe gracht gegraven om een nog grotere hoogte te
creëren. Deze methode zien we vooral gebruikt worden op plaatsen die geen natuurlijke
hoogte bieden of waar deze onvoldoende is. Veelal kan deze gracht ook gezien worden als het
resultaat van het winnen van aarde om de glacis te construeren. Andere aanduidingen van
grachtstructuren en glacis zijn gevonden onder andere in Centraal-Anatolië te Boğazköy, in
Mesopotamië bij Nineveh en Tell Halaf, alsook ten noorden van de Eufraat in de Syrische
vallei in Selenkahiye en Halawa Tell B. Dit type van defensieve structuur zien we dan ook
voorkomen in alle regio‟s van het Oude Nabije Oosten.
Grachten werden verder nog moeilijker overbrugbaar gemaakt door middel van opvulling met
water vanuit naburige rivieren. Ik heb hier reeds het voorbeeld van Assur besproken, maar
ook te Borsippa en Babylon werden rivieren afgeleid om op deze manier de stad bijna geheel
te omringen met water. Ten noorden van de stad Borsippa vormde zich een natuurlijk meer
door een aftakking van de Eufraat. Het water werd door middel van een gracht van ongeveer
4.7km lang rondom de hele stad geleid.
De binnenmuur van Babylon werd voorafgegaan door een gracht van 40m lang welke
verbonden was met de Eufraat. Herodotus schrijft in latere tijden het volgende over Babylon;
(Boiy, 2004, pp. 55-56; Van De Mieroop, 1997, p. 88):
It was surrounded by a broad deep moat full of water, and within the moat there is a wall fifty cubits wide and
two hundred high…. The wall is brought right down to the water on both sides…. 3
3
De Sélincourt, Marincola, 1983, p. 78
32
FUNCTIE VAN FORTIFICATIES
Het is duidelijk dat een stadsmuur niet de enige defensieve structuur was van groot belang.
Assyrische bronnen beschrijven een gracht die rond Dur-Jakin, een archeologisch onbekende
Babylonische stad veroverd door Sargon, werd gegraven. Ze spreken over een gracht van
ongeveer 100m breed en 9m diep die 60m van de stadmuren was gelegen. Men kon de gracht
oversteken door middel van een serie bruggen welke vernietigd konden worden. Het leger kon
gestationeerd worden op de ruimte tussen de gracht en de stadsmuur. Zulke proporties duiden
op een goed gepland defensief systeem dat erg arbeids- en tijdsintensief is. Berekeningen van
de dimensies van de gracht tonen aan dat er voor een middelgrote stad van ongeveer 50
hectaren een duizendtal werkkrachten voor 3,5 maand zouden moeten werken (Van De
Mieroop, 1997, pp. 75-76).
4.2.2.3 TORENS EN POORTEN
Naast het voorzien van verstevigingen aan de onderkant werden stadsmuren veelal vergezeld
van nog enkele andere defensieve werken.
Torens werden op regelmatige afstand van elkaar over de gehele verdedigingsring geplaatst.
Ze werden gebouwd op kwetsbare en strategische posities binnen de stadsmuur en waren een
veel gezien element binnen het omringende defensieve systeem (Cooper, 2006, pp. 80-81).
Stadsmuren telden vaak tientallen verdedigingstorens. De stadsmuur van Uruk telde wel 900
torens verspreid over de hele lengte van de omwalling (Nöldeke, Lenzen,Von Haller, et-al,
1961, pp. 41-42). De top en de schietgaten zorgden voor een voordelige positie om aanvallers
te belagen, alsook om makkelijke toegang tot de bovenkant van de stadsmuur te verlenen. In
tijden van belegering kon elke toren als een op zichzelf staand bolwerk functioneren.
We vinden clusters van torens binnen de verdedigingswerken vooral terug bij poorten.
Stadspoorten vormden de verbinding tussen de stad en het omringende landschap. Ze hadden
als doel het controleren van belangrijke land- en waterwegen die de stad binnengaan. Het
waren de enige in- en uitgangen tot de stad en waren hierdoor van groot belang. Vanuit
militair oogpunt vormden zij het zwakste punt binnen een defensief systeem. Een poort
creëerde een opening in de muur die toegankelijk was. Het was daarom belangrijk om een
stadspoort zo ontoegankelijk mogelijk te maken voor vijandelijke aanvallen (Oxford, 1997, p.
321).
33
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
4.2.2.4 DE CITADEL
De grootste zwakte van stadsmuren was de perimeter die ze besloegen. Steden hadden vaak
stadsmuren die meerdere kilometers lang waren. De mankracht die nodig was om de volledige
lengte van versterkingen te verdedigen bij een staat van belegering moet enorm zijn geweest
en niet altijd haalbaar. Bovendien werden deze versterkingen nutteloos eenmaal een sectie van
het defensieve systeem werd doorbroken.
Om deze zwakte tegen te gaan werden er een aantal defensieve systemen ontwikkeld die het
mogelijk maakten steden verder te verdedigen eenmaal de buitenste fortificaties vielen. De
meest voorkomende was om een tweede muur te construeren met een kleinere perimeter die
makkelijker verdedigbaar was (Yadin, 1963, pp. 23-24).
De citadel was gelegen op het hoogste punt van de stad om het te voorzien van natuurlijke
versterking. Het was een zelfvoorzienend bolwerk dat de laatste linie van verdediging was,
indien de vijand de stad wist binnen te dringen. De citadel vormde als het ware een stad in een
stad. Binnenin de citadel waren de belangrijkste gebouwen gelegen waaronder de residentie
van de heerser, alsook de schatkamer, het militaire hoofdkwartier en de belangrijkste tempels.
De citadel nam meestal een centrale positie in de kern van de stad in, hoewel dit niet altijd het
geval was (Oppenheim, 1979, p. 131).
We zien een duidelijk verschil bij de plaatsing van de citadel tussen organisch gegroeide
steden en planmatige steden. Steden die op zich uit kleinere nederzettingen hadden
ontwikkeld werden gekarakteriseerd door hun dichte bebouwing waar monumentale
gebouwen een deel werden van de binnenstad. Er bestond geen strikte scheiding tussen de
residentiële, religieuze of administratieve districten. Dit was niet het geval wanneer steden
planmatig werden aangelegd. Een duidelijk onderscheid kon gemaakt worden tussen de
verschillende sectoren van de stad waardoor de belangrijkste gebouwen strikt gescheiden
konden worden van de andere architectuur binnen de stad (Van De Mieroop, 1997, p. 83).
Assyrisch geplande steden, met uitzondering van Kar-Tukulti-Ninurta, zijn gekend voor het
voorkomen van twee citadellen (Van De Mieroop, 1997, p. 91). Beiden bevonden zich telkens
aan de stadmuren en niet in het centrum van de stad. De grootste citadel werd gebruikt als
koninklijke residentie, terwijl de tweede als geheel militaire installatie diende.
De citadellen waren van grote afmetingen en telkens rijkelijk versierd, zoals we te Khorsabad
zien (Parrot, Assur, 1961, p. 8) (Figuur 4).
34
FUNCTIE VAN FORTIFICATIES
De Assyrische hoofdstad van Sargon II is gelegen in Noord-Mesopotamië en is voorzien van
twee citadellen. De eerste is gelegen in het noordwesten van de stad welke onder andere het
paleis van Sargon II en de tempel van Nabu incorporeert. In het zuidwesten van de stad
vinden we een tweede, kleinere, citadel die als arsenaal diende (Loud, Altman, 1936, pp. 1820).
Het voorkomen van de citadel is echter een wijdverspreid fenomeen doorheen het Nabije
Oosten en vormt een typisch element binnen het Mesopotamisch stadsplan (Van De Mieroop,
2004, p. 137). Verdere voorbeelden zijn terug te vinden onder andere te Uruk, Ur, Babylon,
Borsippa, Boğazköy, Alishar, Carchemsh, etc.
Figuur 4 Reconstructie van de noordwestelijke citadel van Khorsabad ( University of Texas at Austin, 2010;
ECAI Iraq, 2010)
35
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
5.0 DE OPBOUW VAN FORTIFICATIES
Met de opkomst van urbanisatie krijgen we binnenin de steden grootschalige bouwactiviteiten
die bijdragen tot het creëren van het urbane landschap. Er wordt op grote schaal gebruik
gemaakt van een diversiteit aan bouwmaterialen die de architectuur van het Oude Nabije
Oosten zo typerend en herkenbaar maakt.
De nood aan monumentaliteit vinden we terug in de constructie van paleizen, tempels en
fortificaties met als gevolg dat we de ontwikkeling zien van bepaalde constructiemethoden die
het makkelijker maken om te bouwen. Het gebruik van bepaalde bouwmaterialen is vooral
afhankelijk van de frequentie en de nabijheid van hun voorkomen.
Met de groei van de nederzettingen zien we ook de uitbreiding van de internationale handel
waardoor nieuwe bouwmaterialen die voorheen onbekend waren beschikbaar worden. Grote
en gecentraliseerde politieke organisaties komen in te staan voor de invoer van dure
bouwmaterialen, voor het maken van indrukwekkende fortificaties of het fabriceren van duur
bouwmateriaal zoals granieten metselwerk (Oxford, 1997, p. 361).
Bij de constructie van fortificaties in het Nabije Oosten is er vooral gebruikt gemaakt van
natuurlijke bouwmaterialen die gecombineerd werden ter versteviging van de opbouw. De
meeste defensieve structuren maakten voornamelijk gebruik van hout, kleitegels en steen.
5.1 HOUT
De vroegste Mesopotamische historische referentie naar hout stamt af de 21ste eeuw v. Chr. en
is afkomstig van Sargon van Akkad. Hierin vertelt hij dat de god Dagan hem het gebied van
Mari, Iarmuti en Ebla heeft geschonken welk tot het Cederbos en de Zilveren Bergen reikt.
Een nog vroegere referentie naar cederhout vinden we terug in het Gilgamesh epos, op Tablet
III (Sanders, 1960, p. 16; Leeman, 1960, p. 11):
“[ Hear me, O elders of Uruk-The-Town]-Square!
[ I would thread the path to ferocious Humbaba,]
I would see the god of whom men talk,
Whose name the lands do constantly repeat.”
36
OPBOUW VAN FORTIFICATIES
“I will conquer him in the Forest of Cedar:
Let the land learn Uruk‟s offshoot is mighty!
Let me start out, I will cut down the Cedar,
I will establish for ever a name eternal!” 4
Archeologisch bewijs van hout als bouwmateriaal is schaars vanwege zijn organische
samenstelling. Het is dan ook moeilijk na te gaan in welke hoeveelheden hout werd gebruikt.
Vondsten van hout vertalen zich meestal in verkoolde resten zoals we die terugvinden in het
paleis van Uruk of de tempel van Nimrud. In Khorsabad zijn in poort 7 de verkoolde resten
van balkstructuren teruggevonden ter ondersteuning van de centrale kamer (Moorey, 1994,
pp. 347-348, Loud, 1936, pp 5-7).
Toch kunnen we met zekerheid vaststellen dat hout een frequent constructiemateriaal was in
de architectuur. Een brief van Tabsilesharra aan Sargon spreekt over een inventaris van
15.200 „volledige‟ boomstammen en 13.157 „minderwaardige‟ stukken die enkel vanuit zijn
district alleen werden verscheept5. Ze dienden als bouwmateriaal bij de bouw van Khorsabad
(Loud, Altman, 1936, p. 16).
Bij het gebruik van soorten bouwmateriaal is het belangrijk om een verschil te maken tussen
publieke en domestieke architectuur. Publieke architectuur was een manifestatie van de macht
van de stad en heerser. We merken dan ook een contrast op in de kwaliteit van de gebruikte
houtsoorten ten opzichte van de domestieke architectuur.
Bij grote monumentale bouwwerken werden er houtsoorten zoals ceder, cyprus en sparren
geïmporteerd door staatsautoriteiten (Afb. 1). Deze houtsoorten waren veel duurzamer en
sterker waardoor ze grotere constructies konden ondersteunen. Palmboom, populier en
tamarisk in het zuiden van Mesopotamië, en eik, olm en es in het noorden daarentegen waren
lokale houtsoorten die makkelijker beschikbaar waren voor het bouwen van huizen (Moorey,
1994, pp. 347-348).
Het gebruik van hout was vooral afhankelijk van de beschikbaarheid ervan. Sinds de
vruchtbare gronden van de Mesopotamische vlaktes te kostbaar waren voor bebossing, wordt
hout voornamelijk geassocieerd met de hooglanden (Moorey, 1994, p. 348). In regionen zoals
Syrië en het oosten van Anatolië zien we een breder voorkomen en gebruik van hout.
4
George, 1999, p. 21
5
Waterman, 1936, No. 452
37
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Hier is hout veelvuldig aanwezig en is er een groter gebruik van dit bouwmateriaal in
fortificaties, maar verder ook een ander gebruik naar functie toe. Houten balken werden
binnen de constructie gebruikt als steun tegen seismische activiteiten. Zo werd er een
raamwerk van hout binnen de muur geïncorporeerd om voor meer stabiliteit en
beweeglijkheid te zorgen (Badawy, 1966, pp. 120-121). Dit is te wijten aan de geografie van
de streek die geregeld te maken heeft met aardbevingen. Door het inbrengen van houten
planken voorzag men de structuur met enige flexibiliteit tegen aardbevingen. De elasticiteit en
de makkelijke bewerkbaarheid maakte hout één van de eerste en meest gebruikte
bouwmaterialen in het Nabije Oosten (Badawy, 1966, pp. 120-121).
Afb.1 Assyrisch reliëf waarop de import van ceder uit Libanon staat afgebeeld (Olmstead, 1951, p. 273)
Tevens zien we de opkomst van nieuwe technologische werktuigen om hout te bewerken
zoals bijlen, hamers, boren en wiggen, alsook de opkomst van nieuwe constructiemethoden
zoals het afschuinen en het verbinden door middel van pennen. Een algemeen nadeel van hout
als bouwmateriaal is het gevaar voor brand en verval. Nederzettingen die werden blootgesteld
aan vuur ondervonden dan ook vaak grote schade als gevolg van het uitgebreid gebruik van
hout (Oxford, 1997, p. 361).
38
OPBOUW VAN FORTIFICATIES
5.2 BAKSTEEN
Permanente fortificaties werden voornamelijk opgebouwd door middel van steen en baksteen.
Vanaf het Neolithicum zien we dat het gebruik van zongedroogde bakstenen een algemeen
voorkomen kent doorheen het Nabije Oosten.
Dit bouwmateriaal zien we als typerend in de architectuur van het Nabije Oosten. Ze kunnen
makkelijk gemaakt worden op grote schaal en hebben een erg veelzijdig gebruik. Bakstenen
worden simpelweg gemaakt door klei nat te maken met water en te modelleren naar de
gewenste vorm, waarna de klei wordt gedroogd in de zon of gebakken in een kiln. Om het
breken van de baksteen tegen te gaan, voegt men verschaling aan het mengsel toe zoals stro of
vaatwerk (Moorey, 1994, pp. 304-305).
Vanaf het Chalcolithicum treffen we voor het eerst een uniformiteit binnen de afmetingen van
de bakstenen aan. Men maakt gebruik van een houten gietvorm om zo een gestandaardiseerde
rechthoekige vorm te verkrijgen. We zien wel nog verschillen in standaardafmetingen tussen
sites. De grootte is variabel, maar een baksteen is gemiddeld tussen 12-15cm groot.
Te Khorsabad zien we dat men een standaardgrootte van 40 x 40 x 10cm aanhoudt bij
kleitegels In Boğazköy treffen we echter een andere afmeting aan, namelijk 45 x 45 x 10cm
(Loud, Altman, 1936, p. 13; Deutsches Archäologisches Institute, 2009).
Door het aannemen van een uniforme grootte werd het op deze manier mogelijk om in lagen
te werken en de cohesie van een solide muur te verstevigen (Loud, Altman, 1936, p. 13). De
constructie van fortificaties vereist een grote hoeveelheid aan materiaal en een groot aantal
arbeiders. Als we kijken naar de afmetingen van stadsmuren kunnen we ons goed inbeelden
wat voor een hoeveelheid bouwmateriaal er aan te pas kwam.
Een reconstructie van een deel van de buitenste omwalling van Boğazköy door het Deutsches
Archäologisches Institut geeft enige weerspiegeling van het aantal bakstenen dat
geproduceerd werd voor de constructie van een stadsmuur (Afb. 2 & Plan 2). Hierbij werd
een 65m lang stuk heropgebouwd, gebruik makend van het materiaal waar ze origineel uit
bestond. In totaal werden er 64.000 bakstenen geproduceerd, waarbij men 2.700 ton leem, 100
ton
stro en 1.500 ton water nodig voor het maken van deze bakstenen (Deutsches
Archäologisches Institute, 2009).
39
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Er moet rekening gehouden worden met het klimaat in Centraal-Anatolië, waarbij het alleen
vanaf middenjuni tot middenseptember mogelijk is om bakstenen in de zon te laten drogen,
vanwege de warmte en de regenvrije seizoenen. Tegelijkertijd was het tijdens deze periode
dat militaire campagnes werden verricht en er werkkrachten nodig waren in de velden. Veel
Hittitische cuneiforme teksten spreken dan ook over duizenden oorlogsgevangenen die naar
de stad werden gebracht om als werkkracht te dienen.
Afb.2 Reconstructie van de stadsmuur van Boğazköy
Plan. 2 Gereconstrueerd deel van de stadsmuur (rood)
(Deutsches Archäologisches Institute, 2009)
(Deutsches Archäologisches Institute, 2009,)
Zongedroogde bakstenen ondervinden echter snel waterschade en na het regenseizoen waren
reparaties en herstellingen vereist. Om waterschade te voorkomen werden bakstenen gebouwd
op stenen funderingen opdat zij niet in contact zouden komen met de bodem. Verder werden
muren ook bedekt met een pleisterlaag en zorgde men voor een snelle drainage (Deutsches
Archäologisches Institute,2009). In sommige delen van Mesopotamië zorgde de grote
hoeveelheden aan rietsoorten voor brandstof om de bakstenen te bakken en ze zo op deze
manier waterbestendig te maken (Badawy, 1966, p. 119).
40
OPBOUW VAN FORTIFICATIES
5.3 STEEN
Om immense fortificaties te consolideren werd er vaak gebruik gemaakt van steen ter
stabilisering van de constructie. In de heuvelachtige regio‟s van het Nabije Oosten werd steen
vaak aangewend als makkelijk verkrijgbaar bouwmateriaal. Men voorzag een stadsmuur
telkens van een stenen fundering, waarop dan verder gewerkt werd met kleitegels. Om de
stabiliteit van de hoogte van de stadsmuren te verzekeren was er een enorme kwantitatieve
verandering nodig in het metselwerk, aangezien er in de vroegste periodes geen verandering
optrad in de kwaliteit ervan. Naarmate de stadsmuren in hoogte stegen, namen zij tevens toe
in breedte. Zo konden stadsmuren tussen 5m-10m diep liggen (Cooper, 2006, p. 79).
Te Korucutepe, in Anatolië vinden we een stadsmuur terug met een dubbele funderingsmuur,
opgebouwd uit droog metselwerk van stenen blokken. Beide muren zijn tussen 1.40m-1.60m
breed en staan 2.40m van elkaar. De stenen zijn van onregelmatige vorm en variëren in
grootte tussen 20cm-70cm (Bier, 1973, p. 424).
In Boğazköy zien we dat de stenen funderingsmuur een hoogte heeft van 6m. Op deze reeds
imposante muur werd verder gewerkt met zongedroogde bakstenen tot op een hoogte van 1012m.
In Boğazköy zien we dat de stenen funderingsmuur een hoogte heeft van 6m. Ze bestaat uit
cyclopisch metselwerk hetgeen typsich is in de Hittitische architectuur. Op deze reeds
imposante muur werd verder gewerkt met kleitegels tot op een hoogte van 10m-12m
(Deutsches Archäologisches Institute, 2009).
De stabiliteit van muren kon verder versterkt worden door bouwstenen rechthoekig te maken
door middel van een beitel. Op deze manier verzekerde men het contact tussen de blokken
waardoor mortel niet nodig was (Loud, Altman, 1936, p. 15).
5.4 ANDERE BOUWMATERIALEN
Fortificaties werden voornamelijk opgebouwd uit de 3 bovenstaande bouwmaterialen. We
vinden echter nog archeologische sporen en vondsten terug van andere soorten bouwmateriaal
die al dan niet veelvuldig zijn gebruikt. Deze materiaalsoorten zijn meestal ter versteviging
van de constructie.
41
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Zo zien we het voorkomen van types bindmiddel die aangebracht werden op gebakken
bakstenen, waaronder modder waaraan gesneden klei was toegevoegd en bitumen (Loud,
Altman, 1936, p. 16).
Kleimortel werd voornamelijk aangebracht bij bakstenen constructies om voor een betere
hechting te zorgen. Bitumen is een petroleumachtige substantie die in het Nabije Oosten
natuurlijk voorkomt. De substantie werd zowel vloeibaar als in vaste toestand gebruikt,
waarbij het al dan niet vermengd werd met andere bindmiddelen (Moorey, 1994 , p. 332). De
merkwaardige eigenschappen ervan zorgen ervoor dat bitumen als primair bindmiddel werd
gebruikt binnen de architectuur. De stof bindt beter dan mortel en is bovendien
waterbestendig (Bertman, 203, p. 188).
Ook metaal werd gebruikt op verschillende manieren. We vinden metaal als bouwmateriaal
terug in de vorm van ijzeren en bronzen nagels, metalen banden ter versteviging van houten
balken en als decoratieve versiering. Stenen metselwerk steunde voornamelijk op
verbindingen door middel van metalen haken om grote blokken steen aan elkaar te hechten
(Loud, Altman, 1936, p. 16).
42
STUDIE NAAR STADSMUREN
6.0 STUDIE NAAR STADSMUREN
Bij stadsmuren gaat het telkens om een solide, defensieve constructie. Voor de constructie van
zulke bouwwerken is er nood aan een groot aantal grondstoffen en werkkrachten. De
constructie van stadsmuren is het product van een sterke mobilisatie en organisatie van een
groep mensen, hoogstwaarschijnlijk geleid door één persoon. De wijde variatie aan vormen
van stadsmuren is het resultaat van de diversiteit in het landschap. Stadsmuren zijn zowel
afhankelijk van het grondplan dat de nederzetting zal aannemen, als van de omgeving welke
beide invloed hebben op de vormgeving en het traject van verdedigingsmuren.
Het landschap laat niet altijd toe om een vaste uitlijning te volgen. Zoals gezegd maakt men
bij verdedigingswerken allereerst gebruik van natuurlijke beschermingsmogelijkheden,
waarna men deze aansterkt, indien nodig, en verdere zwaktes binnen het landschap
kunstmatig versterkt.
De manier waarop het stratennetwerk is georiënteerd en opgesteld binnenin de nederzetting
zal uitwaarts worden gereflecteerd op de verdedigingsmuren. Stadsmuren worden in direct
contact gesteld met de interne planning van een nederzetting om op deze manier de
toegankelijkheid tot de stadspoorten, gelegen in de omwallingen, te verbeteren.
Het gevolg van deze verschillen in het verdedigingsplan is het voorkomen van een reeks
verschillende geometrische vormen die we van elkaar kunnen onderscheiden Deze vormen
worden al dan niet gecombineerd met elkaar of zijn enkel van toepassing voor een gedeelte
van het verdedigingstraject. De volgende vormen zijn te bemerken binnen de
onderzoeksregio.
6.1 DE STAD
Vooraleer we een blik kunnen werpen op de typologie van stadsmuren is het nodig om een
bredere context te definiëren, met name de plaats van voorkomen: de stad.
Hier blijkt het echter makkelijker om tot een consensus te komen over de juiste definitie van
fortificaties dan van een stad. Het is voor dit proefschrift echter niet nodig om zich in deze
discussie te mengen, aangezien hier enkel onderzoek wordt verricht naar fortificaties.
43
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Het is echter onmogelijk om over het onderwerp te spreken zonder te maken te krijgen met
steden, waardoor het van belang is om minstens een algemene definitie voorop te stellen.
In 1950 werd een eerste gedetailleerde definitie geponeerd door de Australische prehistoricus
Gordon Childe bij zijn onderzoek naar het ontstaan van steden in het Oude Nabije Oosten
(Childe, 1950, pp. 3-17). Volgens Childe voldeden de eerste steden aan 10 criteria of
condities:
1. de concentratie van een relatief groot aantal mensen in een afgebakend gebied;
2. ontwikkeling van sociale stratigrafie;
3. hoewel het merendeel van de inwoners landbouwers zijn, specialiseert een deel van de
populatie zich in non-agriculturele occupaties;
4. de productie van een economisch surplus en de toe-eigening ervan door een centrale
autoriteit;
5. het gebruik van het schrift voor het rapporteren van economische activiteiten, mythes,
gebeurtenissen en andere ideologische aspecten;
6. het beoefenen van exacte en voorspellende wetenschappen;
7. het voorkomen van publieke architectuur, structuren zoals tempels, paleizen,
fortificaties en tombes;
8. figuratieve kunst;
9. buitenlandse handel;
10. een samenhorigheidsgevoel, waarbij mensen van alle klassen en specialisaties het
gevoel hebben dat zij een deel uitmaken van de samenleving.
Op basis van deze criteria plaatste Childe de opkomst van steden in het 4de millennium v.
Chr., hoewel duidelijk moet vermeld worden dat veel van deze criteria reeds aanwezig waren
vanaf de Neolithische periode (Gates, 2004, pp. 2-3).
Bij deze definitie is het echter vooral het 7de criterium dat bij deze dissertatie van belang zal
zijn en dan welbepaald de publieke architectuur van versterkingen. Onderstaand onderzoek
richt zich dan ook geheel op de manier hoe fortificaties worden gebruikt in een stedelijke
context en welke versterkingen we hier aantreffen.
44
STUDIE NAAR STADSMUREN
6.2 ARCHEOLOGISCHE DATERING VAN EEN STADSMUUR
Stadsmuren waren vaak één van de grootste structuren in een nederzetting. Het waren
imposante werken die bedoeld waren om voor lange tijd stand te houden. Door zijn functie is
het echter niet altijd makkelijn om een stadsmuur archeologisch te dateren. Nederzettingen
werden in het Oude Nabije Oosten vaak voor lange periodes bewoond, waardoor een stad
continue veranderingen onderging. Muren werden afgebroken, gerestaureerd en uitgebreid,
waarbij de originele constructie verloren ging. De Assyrische vorst Tukulti-Ninurta I
beschrijft zijn werk aan de stadsmuur van Assur (Van De Mieroop, 1997, pp. 73-75):
“At the time the ancient wall of my city, Assur, which had been built by previous kings, had become dilapidated
and old. I removed its broken down parts, renewed and restored that wall. Around that wall I dug a large moat- a
large moat which no previous king had ever built. Its bottom I cut into the bedrock with copper picks. Twenty
musaru down I reached the water level. I placed my foundation inscriptions in that wall.”
6
Veelal werden de funderingen van de eerste muur telkens opnieuw gebruikt. Materiaal
gevonden aan de onderkant van de muur kan een indicatie zijn voor de ouderdom ervan. Deze
vondsten kunnen ondersteund worden met tekstmateriaal om zo een datering te bekomen. Het
is echter wanneer we de resten van de bovenkant van een stadsmuur bekijken dat het
moeilijker wordt om een datering te achterhalen (De Geus, 2003, pp. 24-25).
De studie naar de vorm en grootte van kleitegels heeft nog geen resultaten opgeleverd voor de
datering van stadsmuren. Toch kunnen andere aspecten van kleitegels ons informatie
verschaffen. Stukjes vaatwerk werden vaak gebruikt als bindmiddel om de interne cohesie van
zongedroogde bakstenen te versterken. De datering van deze scherven vertelt ons wanneer
deze tegels werden gemaakt en rond wanneer dat deel van de stadsmuur werd opgetrokken.
Verder kunnen kleitegels een stempel dragen met een inscriptie zoals de naam van de
bouwheer.
Stenen in een stadsmuur werden bij reparaties vaak hergebruikt binnen de nieuwe structuur.
De technieken van steenbewerking veranderden echter doorheen de tijd door de komst van
nieuwe werktuigen en bewerkingsmethodes. Dit maakt het mogelijk om stenen relatief te
dateren (De Geus, 2003, pp. 24-25).
6
Grayson, 1987, p 267
45
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Een laatste hulpmiddel voor de archeologische datering van een stadsmuur is de techniek
volgens welke de muur werd gebouwd. Hoe een stadsmuur is opgebouwd kan typisch zijn
voor een bepaalde periode. Een constructiemethode die reeds werd besproken is de
kazemattentechniek, waarbij de muur uit compartimenten bestond die werden opgevuld met
puin (De Geus, 2003, p. 26).
Algemeen kunnen we stellen dat het dateren van een muur gebeurt op basis van een
combinatie van verschillende bronnen, zowel archeologische als geschreven bronnen. Het is
dankzij het onderzoek naar deze verschillende bronnen dat we een idee kunnen krijgen over
het ontstaan en de evolutie van een stadsmuur.
6.3 DE STADSMUUR ALS STADSVERTEGENWOORDIGER
Steden zijn duidelijk te onderscheiden vanwege het voorkomen van een stadsmuur. Het is
mogelijk dat de aanwezigheid van een stadsmuur het hoofdkenmerk was van een stad vanuit
het oogpunt van de Mesopotamiërs.
Afb.3 Assyrische representatie van een legerkamp met Koninklijk paviljoen (rechts) (Oates, 2002, p. 236)
We zien dat alle representaties van steden duidelijk voorzien zijn van een stadsmuur.
Inscripties tonen ons hoe verscheidene koningen trots verhalen over reparaties en het bouwen
van omwallingen en zelfs literaire werken schrijven met lof erover (Van De Mieroop, 1997, p.
73).
46
STUDIE NAAR STADSMUREN
Een stad zonder stadsmuur zou ondenkbaar zijn geweest. Van de relatief weinige illustraties
van Mesopotamische steden, geven Assyrische reliëfs ons de beste weergave.
De stad wordt telkens getoond met één of meerdere omwallingen waarop torens zijn
gebouwd. Hetzelfde idee werd voorgesteld in stadsmodellen die geofferd werden aan de
Assyrische koningen als teken van de onderwerping van een stad, alsook bij Assyrische
kampen. Deze laatste zijn echter voorzien van één enkele stadsmuur (Afb. 3 & 4).
Afb.4 Assyrisch reliëf waarin stadsmodellen worden geofferd aan de koning als teken van onderwerping (Van
De Mieroop, 1997, p. 53)
De meest bekende literaire verwijzing naar stadsmuren is zeker deze uit het Gilgamesh-epos.
Hier wordt de schoonheid en macht van de stadsmuren van Uruk verheerlijkt. Deze versie
dateert vanuit het 1ste millennium v. Chr. (Van De Mieroop, 1997, pp. 73-75):
He carved on a stone stela all of his toils,
and built the wall of Uruk-Haven,
the wall of the sacred Eanna Temple, the holy sanctuary.
Look at its wall which gleams like copper(?),
inspect its inner wall, the likes of which no one can equal!
7
7
Nancy K. Sanders, 1960, p. 61
47
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Het beeld dat we krijgen via iconografische afbeeldingen en tekstmateriaal is dat stadsmuren
een belangrijke plaats innamen binnen de stadsarchitectuur. Ze werden beschouwd als een
cruciaal aspect in het Mesopotamische stadsplan en kwamen symbool te staan voor de
stedelijke samenleving (Nemet-Nejat, 2006, p. 109)
6.4 HOOGTE EN DIKTE
De dikte van de stadsmuren varieert gemiddeld tussen 1m en 10m. Hoewel er geen enkele
versterking in het Nabije Oosten volledig bewaard is gebleven, kan men er vanuit gaan dat
deze muren een imposante hoogte hadden (Damerji, 1987, p. 102). Als gevolg van natuurlijke
verweringsprocessen zoals erosie is het moeilijk om accuraat de hoogte van stadsmuren vast
te stellen. Bij het raadplegen van literaire bronnen treffen we inconsistenties aan met de
archeologische bewijzen, zoals in de beschrijving van Babylon door Herodotus. Herodotus
vertelt dat de muren van Babylon 103m hoog waren8. Hedendaagse archeologische resten
tonen een geheel ander beeld, op een kleinere schaal. Het is dan ook duidelijk dat Herodotus
de monumentaliteit van de stadsmuren heeft geaccentueerd door te overdrijven in zijn
beschrijving (F. Haverfield, 1913, pp. 169-170).
Een studie van Aaron Burke op basis van archeologische, literaire en moderne bronnen schat
dat een stadsmuur gemiddeld 10m hoog was (Damerji, 1987, p. 102).
Er is schijnbaar geen relatie tussen de dikte of de hoogte van de verdedigingsmuren en de
grootte van de site. De grootte van de fortificaties kan eerder duiden op de natuurlijke
verdedigbaarheid van de site. Door de topografisch gunstige condities zou het niet nodig
geweest zijn om een grotere stadsmuur aan te leggen (Cooper, 2006, pp. 78-79). Doorheen de
tijd werd de omwalling van een stad systematisch uitgebreid, waardoor er variatie kan
optreden in dikte binnen de lengte van de stadsmuren. Factoren zoals expansie van de
nederzetting, ouderdom en schade, verbeterde bouwtechnieken en conflicten kunnen invloed
hebben op de bovengenoemde uitbreiding van de stadsmuren (Cooper, 2006, pp. 78-79).
8
De Sélincourt, Marincola ,1983, p. 78
48
STUDIE NAAR STADSMUREN
6.5 TYPOLOGIE
6.5.1 OVALE STADSMUREN
De ontwikkeling van urbane nederzettingen ging gepaard met de groei van reeds bestaande
dorpen, waarbij er een stratennetwerk werd gecreëerd naarmate de stad uitgroeide tot een
typische Oriëntaalse vorm. Ovale stadsmuren worden voornamelijk geassocieerd met
organisch gegroeide steden, hoewel hier uitzonderingen op bestaan. Het vroegste voorbeeld
van een ovalen stadsmuur treffen we niet aan in de onderzoeksregio, maar vinden we terug in
de Levant, vanaf de PPN periode. Jericho heeft twee massieve ovale stenen muren van 2.4m
dik en 700m lang die in noord-zuidelijke richting aflopen (Plan 3 & Figuur 5). De muren
werden tot op een hoogte van 3.7m bewaard . De stenen die dienst deden bij deze muur zijn
afkomstig uit een naburige rivierbedding (Kenyon, 1960, p. 105).
Een goede studie van stadsmuren kan echter maar gebeuren vanaf de Bronstijd. Het is hier dat
men voor het eerst regelmatig gebruik maakt van kleitegels, steen of aarde (Lampl, 1968, p.
35). De steden zijn voorzien van één of meer ovaalvormige omwallingen van variërende
dimensies. Deze ovale uitlijning is een vorm die door dieren intuïtief wordt gecreëerd rondom
hun territorium en welke door de gemeenschappen van de eerste urbane nederzettingen werd
gevolgd (Badawy, 1966, p. 81).
In Zuid-Irak vinden we onder andere de stadsstaten Ur III en Uruk terug die op dergelijke
wijze zijn verdedigd (Plan 4 & 5). Beide steden worden omringd door een ovalen omwalling
die respectievelijk 3.5km en 9.5km lang is. De muren van Ur hebben een dikte die varieert
tussen de 25m en de 30m (Nöldeke, Lenzen,Von Haller, et-al ,1961, pp. 41-42; Egli, 1978, p.
54).
Stadsmuren van dit type zijn ook gevonden in het noorden van Irak. Een 24tal kilometer
verwijderd van de stad Nineveh ligt Tepe Gawra, in het noordwesten van het huidige Irak.
De vroegste occupatie dateert vanaf het midden van het 6de millennium v. Chr.. Tepe Gawra
VI (3de millennium v. Chr.) is voorzien van een dubbele ovale omwalling die de gehele stad
omringt (Speiser, 1935, p. 18).
49
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Andere voorbeelden zijn terug te vinden binnen de besproken regio‟s. In Turkije vinden we
dit ovaal type terug vanaf het 2de millennium v. Chr. op de site van Kanesh Kültepe, één van
de vroegste attestaties van het gebruik van deze geometrische vorm (Plan 6).
Deze Cappadocische nederzetting is 20 km ten noordoosten gesitueerd van Mazaka en is één
van de meest uitgebreide ruïnes in Anatolië. De stad bestaat uit 2 hoofdsectoren: de tell van
Kültepe die 20m boven de vlakte ligt, met een diameter van 500m, en een tweede gebied van
1500m bij 1000m aan de rand van de heuvel die de plaats markeert van een 19de eeuwse
Assyrische handelspost (Garstang, Gurney, 1959, p. 3). De stratigrafische laag II van de tell
toont aan dat de stad ten vroegste vanaf het vroege 2de millennium v. Chr. werd omringd door
een stadsmuur van ongeveer 2.3km. In deze laag zijn verder brandresten aangetroffen die erop
wijzen dat de stad volledig verwoest werd door brand (Lampl, 1968, pp. 42-43).
Ongeveer 80km ten zuidoosten van Boğazköy ligt Alishar (Plan 7). De stad ligt ten noorden
van de rivier Konak Suyu, op een heuvel tussen de 1015m en 1025m hoog. De stad dateert uit
het 4de millennium v. Chr. en werd tijdens de Oud-Hettitische periode omringd door een
gekartelde ovalen muur van 1.3km lang (Kampman, 1947, pp. 122-128).
Aan het uiteinde van de Tigris vinden we de site van Korucutepe terug. De site was reeds
bewoond vanaf het midden van het 4de millennium v. Chr. De Oud-Hettitische
stadsfortificaties werden langs de zuid en noordkant van de site opgegraven en volgen een
ovale vorm van ongeveer 550m (Burney, 2004, p. 158; Bier, 1973, pp. 425).
Ten oosten van de Eufraat, op de route van Assyrië naar Syrië, vinden we Hadattu terug
(Plan 8). Gelegen in Noord-Syrië, nabij de huidige grens met Turkije behoorde het vanaf de
9de eeuw v. Chr. tot het Assyrische rijk. De stadsmuur versterkt door middel van bastions,
dateert van de 8ste eeuw v. Chr. en strekt zich over een lengte van 2km uit rondom de
nederzetting (Lampl, 1968, p. 128).
Ovale stadsmuren zijn dus een vaak voorkomend type van omwallingen die wijd verspreid
zijn doorheen Irak, Syrië en Turkije. Het is het vroegste type grondplan dat we aantreffen
binnen het Nabije Oosten. Het vroegste voorbeeld verschijnt echter niet in de
onderzoeksregio‟s, maar vinden we terug in Israël. We zien snel een adaptatie van dit type
stadsmuur, waarna we doorheen de geschiedenis verscheidene steden aantreffen wiens
stadsmuur hetzelfde traject volgt. Het is een instinctieve vorm die weinig stadsplanning
vereist.
50
STUDIE NAAR STADSMUREN
Plan 3 Grondplan Jericho (Roaf, 1990, p 32)
Figuur 5 Reconstructie van Jericho (University of North
Carolina at Pemborke, 2010)
Plan 4 Grondplan Ur (Egli, 1978, p. 54)
Plan 5 Grondplan Uruk (Nöldeke,Lenzen,Von Haller, etal, 1961, Pl. 1)
51
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Plan 6 Grondplan Kanesh Kültepe (Lampl, 1968, Afb. 128)
Plan 7 Grondplan en reconstructie van Alishar (Kampman.A., 1974, p. 122; Badawy, 1966, p. 124)
52
STUDIE NAAR STADSMUREN
Plan 8 Grondplan Hadattu (Egli, 1978, p. 109)
6.5.2 CIRKELVORMIGE STADSMUREN
Deze geometrische uitlijning van stadsmuren is reeds vanaf het 3de millennium v. Chr. bekend
vanuit het Archaïsche Egypte.
Circulaire stadsmuren zijn het best gerepresenteerd in Syrië, tijdens hetzelfde millennium.
Aan de Syrische Eufraat, in de Khabur vallei, zien we de opkomst van een specifieke soort
nederzetting die bestaat uit een heuvel die verdedigd wordt door middel van concentrische
cirkels van stadsmuren. Deze nederzettingen worden ook wel Kranzhügels genoemd en zijn
gelegen in marginale agriculturele zones (Akkermans, Schwartz, 2003, p. 256).
Misschien wel de grootste van deze nederzettingen is Tell Chuera (Plan 9). Het vroegste
bewijs van dit grootschalige urbane centrum dateert van het midden van het 3de millennium v.
Chr, hoewel vroegere occupatiesporen zijn teruggevonden. De site beslaat een oppervlakte
van 80ha en heeft een diameter van 1km. De buitenste muur vormt een cirkel met een omtrek
van ongeveer 3.1km. De binnenmuur heeft een lengte van ongeveer 2.4km (Meyer, 2007, pp.
129-142).
In latere periodes vinden we de stad Sam‟al terug (Plan 10). Gelegen op de grens tussen
Turkije en Syrië dateert de site waarschijnlijk uit Bronstijd.
53
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Van de 10de tot de 7de eeuw v. Chr. was dit de hoofdstad van het Laat-Hittitische Rijk,
strategisch gelegen op de karavaanroute naar Assyrië. Rond 900 v. Chr. werd de stad voorzien
van een perfect cirkelvormige stadsmuur, die tijdens de Assyrische periode werd verdubbeld.
Deze dubbele muur heeft een lengte van ongeveer 2.2km. De stad werd verder in 4 districten
onderverdeeld door middel van transversale muren (Nossov, Delf, 2008, p. 64).
Een circulaire uitlijning van de stadsmuren is dus reeds vroeg aanwezig in het Nabije Oosten.
We zien de intrede ervan reeds vanaf het 2de millennium v. Chr. in Anatolië en een duidelijk
verder gebruik in latere periodes binnen Turkije en Syrië.
In Irak treffen we één stad aan met een cirkelvormige stadsmuur. Deze komt echter later in de
typologie aan bod. Representaties van dit cirkelvormige omwallingen zijn verder terug te
Nimrud en Balawat, daterend uit de 9de eeuw v. Chr. We vinden hier reliëfs terug met
afbeeldingen van Assyrische militaire kampen. Deze zijn duidelijk voorzien van een circulaire
omwalling met torens op regelmatige intervallen.
Plan 9 Grondplan Tell Chuera (Meyer, 2007, p. 133)
54
STUDIE NAAR STADSMUREN
Plan 10 Grondplan Sam'al (Badawy, 1966, p. 124)
6.5.3 RECHTHOEKIGE STADSMUREN
Rechthoekige stadsmuren worden voornamelijk geassocieerd met geplande nederzettingen,
welke het best gekend zijn vanaf de Assyrische periode. Tijdens deze periode werden er
verscheidene belangrijke steden opgericht, vanaf het late 2de millennium v. Chr. tot het
midden van het 1ste millennium v. Chr. (Van De Mieroop, 1997, pp. 88-91). Deze
indrukwekkende bouwprojecten gebeurden in opdracht van de Assyrische koningen die op
deze manier hun politieke, militaire en economische agenda konden vervullen. De locatie van
deze geplande steden stond telkens in het belang van economische en/of militaire factoren
zoals karavaanroutes of land- of handelswegen. De bouw van een stad had verder grote
implicaties op het landschap en stond dan ook symbool voor de macht van de heerser.
We zien dat koningen grote trots laten blijken bij de aanleg van deze werken. Hun constructie
is dan ook meermaals bezongen in talrijke koninklijke inscripties. Ze zijn een weerspiegeling
van de grootsheid en macht van de heerser.
55
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Op de muren van het paleis van Sargon II te Khorsabad is een inscriptie gevonden van de
koning die de bouw van de stad en daarbij ook zijn fortificaties verheerlijkt:
"Sargon, king of the universe, built this city: Dûr-Sharrûkin ["The fortress of Sargon"] is its name; inside it he
had this unrivalled Palace built.” 9
Deze onafgewerkte stad ligt 12km noordoostelijk van Nineveh en werd als nieuwe hoofdstad
gesticht door Sargon II in de 8ste eeuw v. Chr. (Plan 11). De stadsmuren volgen een vierkante
uitlijning van ongeveer 6.9km waarbij de hoeken noordwest-zuidoost zijn georiënteerd (Loud,
Altman, 1936, p. 18)
De vroegste attestaties van een rechthoekige stadsmuur in Irak is echter al terug te vinden in
het 6de millennium v. Chr., tijdens de Samarra periode. De site van Tell es-Suwan ligt 10km
ten zuiden van de moderne stad Samarra en is gelegen aan de Tigris, in het zuiden van Irak
(Charvàt, 1993, pp. 22-23; Forest, 1994, pp. 40-41) (Plan 12). Vanaf de derde bewoningslaag
vinden we een nederzetting terug die omringd werd door een muur van ongeveer 220m lang
voorgeleid van een gracht (Lloyd, 1997, p. 72).
Latere voorbeelden van deze geometrische vorm vinden vanaf het vroege 2de millennium v.
Chr. te Haradum en Borsippa.
De stad Haradum werd gebouwd op een plaats waar voorheen reeds een Babylonische
nederzetting werd aangetroffen (Plan 13). De stad is gelegen aan de Eufraat, 90km ten
zuidoosten van Mari en groeide in de 18de eeuw v. Chr. uit tot een volwaardige stad omringd
door een bijna perfect vierkante stadsmuur (Kepinski-Lecomte, 1988, pp. 59-61). De
stadsmuur loopt over een lengte van 372m, waarbij de hoeken naar de windstreken zijn
gericht. De dikte van de muren, ongeveer 3m breed, alsook het defensieve karakter van de
poort duiden op het militaire karakter van Haradum. Haar nabijheid tot de rivier en gevonden
teksten verwijzen echter ook naar de stad vanuit economisch oogpunt. Haradum had een
belangrijke rol bij de handel tussen Babylonië en de regio‟s daar noordelijk en westelijk van
gelegen (Van De Mieroop, 1997, pp. 90-91).
In dezelfde eeuw vinden we een andere stad terug in het zuiden van Mesopotamië. Borsippa is
zuidwesten gelegen van Babylon, op de oostelijke bank van de Eufraat (Plan 14). De stad
werd gebouwd nabij een meer waarlangs de stad zich aan beide zijden uitstrekte.
9
Loud, 1936, p. 129
56
STUDIE NAAR STADSMUREN
Onder Nebuchadrezar werd de stad omringd door een stadsmuur van ongeveer 5.6km (Van
De Mieroop, 1997, p 88-89).
Stadsmuren met een rechthoekig grondplan blijven voorkomen tijdens de latere Assyrische
periode. Tegenover Assur, 3km stroomopwaarts, stichtte de Assyrische koning TukultiNinurta I een nieuwe hoofdstad in de 13de eeuw v. Chr. (Plan 15). Deze nieuw aangelegde
stad kent een korte bewoningsperiode, maar geeft een goed voorbeeld van het voorkomen van
het Assyrische ideaaltype van een stad. Alabasteren tabletten gevonden te Assur, opgedragen
door de heerser zelf, geven wederom blijk van de symbolische waarde van een stad als
uitdrukking van macht:
“At that time the god Aššur, my lord, requested of me a cult centre on the bank opposite my city, the desired
object of the gods, and he commanded me to build his sanctuary. At the command of the god Aššur, the god who
loves me I built before my city Aššur, a city for (the god) Aššur on the opposite bank, besides the Tigris, in
uncultivated plains and meadows where there was neither house nor dwelling, where no ruin hills of rubble had
accumulated, and no bricks had been laid. I called it Kur-Tukulti-Ninurta. I surrounded it with two walls, I
heaped up heaps of earth in front of the wall and I dug a big moat following the circumference of the wall. In my
city Kar-Tukulti-Ninurta which I love I constructed magnificent daises to serve as armchairs for the great gods
and goddesses, my lords. I cut straight as a string through rocky terrain, massive and strong mountains. I cut a
wide path for two watercourses of life which carry abundance for my city Kar-Tukulti-Ninurta.
I transformed its plains into irrigated (fields). I arranged for regular offerings to Aššur and the great gods, my
lords, in perpetuity from the produce (fish) of the waters of that canal.” 10
Wanneer
we
op
zoek
gaan
naar
gelijkaardige
voorbeelden
van
rechthoekige
verdedigingsmuren in de andere regio‟s dan vinden we weinig navolging. Oost-Anatolië kent
geen steden die voorzien zijn van een rechthoekige stadsmuur. De Neolithische nederzetting
van Hacilar wordt hier echter wel vermeld omdat deze nederzetting de vroegste Anatolische
representatie is van een rechthoekige stadsmuur. De site is gelegen in het zuidwesten van
Turkije en dateert van het Neolithicum. Rond 5400 v. Chr. vinden we een kleine,
rechthoekige nederzetting terug omringd door een kleitegelen muur van 186m lang en 1.5m3m dik (Plan 16). De muur was voorzien van enkele kleine torens langs de noordelijke ingang
(Mellaart, 1970, p. 25; Mazar, 1995, p. 1523)
10
Grayson, 1987, p. 355
57
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Het Mesopotamisch geometrisch rechthoekig plan zien we wel verschijnen in NoordoostSyrië te Habuba Kabira en te Tell Halaf.
Habuba Kabira/ Tell Quannas zijn moderne namen die werden gegeven aan 2 sectoren van
dezelfde site. De oorspronkelijke naam van de stad is tot op heden onbekend. Habuba Kabira
representeert de residentiële sector van de nederzetting die zich 1km langs de Eufraat uitstrekt
(Plan 18). De stad was een vroege Mesopotamische kolonie en dateert van het 4de millennium
v. Chr., wanneer het een kortstondige bewoning had. De stad is langs 3 zijden omringd door
een stadsmuur van 4m dik met vooruitstekende torens. Het gekende deel van de stadsmuur
betreft 0.75km. De overige proporties zijn onbekend wegens onvolledig onderzoek.
Gelegen in de Khabur vallei, op de route van Assyrië naar Syrië, vinden we Tell Halaf terug
(Plan 17). De site dateert uit het 6de millennium v. Chr. De stad werd later in de 10de eeuw v.
Chr. de nieuwe hoofdstad van een klein Aramees koninkrijk en kreeg de naam Guzana. Tell
Halaf werd dan versterkt door middel van een rechthoekige stadsmuur van 1.7km lang
(Lampl, 1968, p. 46).
Het verschijnen van rechthoekige stadsmuren kunnen we in verband brengen met de opkomst
van stadsplanning, waarbij nieuwe steden worden gesticht of oude steden worden
heropgebouwd volgens een vooropgesteld architecturaal plan. Toch kent deze geometrische
vorm reeds een vroeg ontstaan. Bij Tell es-Suwan vinden we het vroegste voorbeeld van een
rechthoekige muur terug die een nederzetting omringt. De functie van deze ommuring is
echter nog onduidelijk. Vanaf de Assyrische periode kent deze geometrische uitlijning een
grotere bloei en een verdere verspreiding vooral binnen Irak, waarbij er een grote trots van bij
de Assyrische koningen uitgaat naar het oprichten van geplande steden.
Het voorkomen van een rechthoekige stadsmuur blijft dan ook hoofdzakelijk een traditioneel
Irakees plan, hoewel voorbeelden uit andere regio‟s zoals Tell Halaf zijn gekend.
58
STUDIE NAAR STADSMUREN
Plan 11 Grondplan Khorsabad (Lloyd, 1979, p. 200)
Plan 12 Grondplan Tell es-Suwan (Aufrecht, Mirau, Gauley, 1997, p. 26)
59
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Plan 13 Grondplan Haradum (Van De Mieroop, 1997, p. 90)
Plan 14 Grondplan Borsippa (Van De Mieroop, 1997, p. 88)
60
STUDIE NAAR STADSMUREN
Plan 15 Grondplan Kar-Tukulti-Ninurta (Deutsche Orient-Gesellschaft, 2010)
Plan 16 Isometrisch plan Hacilar (Mellaart, 1970, p. 47)
61
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Plan 17 Grondplan Tell Halaf (Lampl, 1968, Afb. 143)
Plan 18 Grondplan Habuba Kabira (Algaze, 2005, p. 27)
62
STUDIE NAAR STADSMUREN
6.5.4 SEMICIRCULAIRE STADSMUREN
Deze vorm vinden we terug bij nederzettingen die langs één zijde beschermd zijn door middel
van een natuurlijke barrière zoals een rivier of een bergketen. Hierbij is het circulaire plan
gevolgd tot op een zeker punt, vanwaar dit niet meer te incorporeren is in het landschap.
Er zijn weinig voorbeelden gekend van dit type ommuring, aangezien we veelal een volledige
ommuring aantreffen. Een semicirculaire stadsmuur treffen we aan in de Assyrische
hoofdstad Assur en in de Hittitische stad Carchemish. Beide steden zijn gelegen aan de
belangrijkste rivieren van Mesopotamië, respectievelijk. de Tigris en de Eufraat. Deze sites
worden echter verderop besproken omdat zij niet enkel over stadsmuren beschikken die een
semicirculair patroon volgen.
In het hedendaagse Syrië vinden we een voorbeeld terug van deze geometrische vorm op de
site van Til Barsib (Plan 19). De site ligt aan de oostelijke bank van de Eufraat op de rand van
een terras dat over de alluviale vlakte kijkt, en was strategisch gelegen op de route tussen
Noord-Syrië en het Middellands zeegebied. De stad werd in de 9de eeuw v. Chr. veroverd door
de Assyrische koning Shalmaneser III en tot koninklijke stad benoemd. De stadsmuur dateert
vanuit de 8ste eeuw v. Chr. en vormt een D-vorm van 2.2km rondom de site (Thureau-Dangin,
1929, p. 185; Akkermans, Schwartz, 2003, p. 382).
Plan 19 Grondplan Til Barsib (Thureau-Dangin, 1929, p. 185)
63
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Het voorkomen van semicirculaire stadsmuren is dus vrij zeldzaam en schijnt dan ook weinig
in gebruik te zijn genomen. Bovenstaande sites zijn afkomstig uit het 1ste millennium v. Chr.
tijdens de Assyrische periode en geven dan ook een kort chronologisch gebruik weer. In Irak
en Syrië treffen we deze geometrische vorm wel aan, terwijl er geen stadmuren van dit type te
vinden zijn in Oost-Anatolië.
6.5.5 POLYGONALE STADSMUREN
Voorbeelden van polygonale stadsmuren treffen we onder andere aan te Shaduppum, Nippur
Nimrud en Nineveh. Het gaat hier telkens om langdurig bewoonde steden die van ideologisch,
politiek of militair belang zijn en hierdoor veranderingen hebben ondergaan in hun
architecturaal plan.
Tijdens de Isin-Larsa periode vinden we nabij Bagdad de stad Shaduppum terug (Plan 20).
De stad deed hoogstwaarschijnlijk dienst als administratief centrum en werd omringd door
een 5m dikke muur met een opeenvolging van torens en bastions. De totale lengte van de
muur bedraagt 600m (Lampl, 1968, p. 22).
De stadstaat Nippur was een belangrijk religieus centrum in Zuid-Mesopotamië (Plan 21).
Het verloor echter zijn belang met de groei van Babylon, hoewel de stad tot de 10de eeuw n.
Chr. verder zou blijven bestaan. De stad breidde zich uit aan beide kanten van de Eufraat met
aan de westbank het commerciële en residentiële district en aan de oostbank het religieuze en
administratieve gebied. Vanaf het 3de millennium v. Chr. werd de stad omringd door twee
polygonale omwallingen die respectievelijk als dûru en shalkhû worden vermeld (Hilprecht,
1903, p. 480). De buitenste omwalling omringde de gehele stad langs beide zijden van de
Eufraat. Een tweede omwalling werd rondom het tempeldistrict gebouwd met een lengte van
5.1km en een dikte van 4.5m (Lampl, 1968, p. 15).
Een andere stad is Nimrud (Plan 22). Strategisch gelegen aan de monding van de Zab werd de
stad gebouwd in de 13de eeuw v. Chr. onder de Assyrische koning Shalmaneser I. Tijdens de
9de eeuw v. Chr. maakte koning Ashurnasirpal II Nimrud tot tweede hoofdstad van het
Assyrische Rijk en bouwde een stadsmuur van 8km rondom de stad (Oates, 2002, pp. 28-33).
Op de site van Nineveh vinden we de resten terug van een massieve stadsmuur die dateert
van 700 v. Chr. (Plan 23 & Afb. 5). De stad was strategisch gelokaliseerd op de oostelijke
bank van de Tigris, bij de aftakking van de Khosr rivier.
64
STUDIE NAAR STADSMUREN
Hierdoor kon het de handelsroutes op deze waterweg controleren. Een muur van 12km lang
en 15m dik vormt een trapezoïd plan die de gehele stad ommuurd.
Polygonale stadsmuren zijn dus reeds vanaf de opkomst van de stadsstaten aanwezig en
blijven doorleven tijdens de Assyrische periode. De reden van hun voorkomen blijkt van
verschillende aard te zijn. Te Shappadum zien we dat polygonale stadsmuren een manifestatie
zijn van beginnende stadsplanning. Er wordt geëxperimenteerd met bij de opbouw van de
stad, waarbij een eerste stap gezet wordt om planmatigheid te creëren. De stadsmuren worden
volgens een strak patroon aangelegd, hoewel we duidelijk kunnen zien aan de hand van het
stratennetwerk dat er geen sprake is van interne planning. Bij andere steden zoals Nippur en
Nineveh krijgen we te maken met steden die een lange bewoningsgeschiedenis kennen en die
tijdens later periodes nieuwe fortificaties krijgen en/of steden die op een natuurlijke
verdedigbare locatie zijn gelegen. Stadsplanning is dan al volledig ontwikkeld en wordt
toegepast op de nieuwe stadsmuren waardoor zij een polygonale vorm aannemen. Deze vorm
is dan het gevolg van de organische groei van de stad en/of het volgen van de contouren van
het omringend landschap.
Plan 20 Grondplan Shappadum (Lampl, 1968, Afb. 60)
65
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
²
Plan 21 Grondplan Nippur samen met een fragment van het stadsplan daterend van 1500 v. Chr. (Lampl, 1968,
Afb. 17 & 23
Plan 22 Grondplan van Nineveh (Roaf, 1990, p. 186)°
Afb. 5 Reconstructie van de stadsmuren van Nineveh
(Roaf, 1990, p. 187)
66
STUDIE NAAR STADSMUREN
Plan 23 Grondplan Nimrud (Oates, 2002, p. 28)
6.5.6 ONREGELMATIGE STADSMUREN
Deze vorm is meestal het resultaat van de topografische verschillen in het landschap. De
stadsmuur volgt hierbij de contouren van het landschap wat voor een onregelmatig traject
zorgt.
In Turkije vinden we onregelmatige stadsmuren terug in de Hittitische hoofdstad. Boğazköy
bestaat uit de benedenstad, in het noorden, bewaakt door een citadel, en een veel grotere stad
in het zuiden, gelegen op de hogere terrassen (Garstang, Gurney, 1959, p. 3) (Plan 24).
Büyükkale, „het grote fort‟, zoals het vandaag de dag wordt genoemd, was reeds bewoond in
de pre-Hittitische periode, in het begin van het 2de millennium v. Chr.
Tijdens de 14de eeuw v. Chr. bezat Boğazköy een buitenste stadsmuur die een traject besloeg
van 6.6km rondom de stad. Verder werd elk district in de lagere stad van een ander
gescheiden door middel van een aparte verdedigingsmuur. De totale lengte aan
verdedigingsmuren in en rondom de stad bedraagt meer dan 9km (Bittel, 1970, p. 66).
67
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Plan 24 Grondplan Bogaköy (Bryce, 2002, p. 231)
6.5.7 GEMENGDE VORMTYPES
Andere vormtypes van stadsmuren zijn bekend in het Oude Nabije Oosten. Deze zijn het
resultaat van een combinatie van bovenstaande types.
We hebben reeds de stadsmuren van Babylon besproken (Plan 25). De buitenmuur volgt een
polygonaal traject om samen met de Eufraat een bijna driehoekig oppervlak te omringen. De
binnenmuur is echter gelegen aan beide zijden van de Eufraat en volgt een rechthoekig
patroon.
Ook Assur wordt tijdens de Laat-Assyrische periode, 1ste millennium v. Chr., voorzien van
polygonale stadsmuur gevolgd door een semicirculaire stadsmuur (Plan 26). Langs de
noordzijde van de stad wordt zij door de Tigris op natuurlijke wijze beschermd. De muren
reikten tot 12m hoog en hadden een dikte van 7m. De binnenmuur beschrijft een halve cirkel
van 1.6km die abrupt wordt afgebroken voor de Tabira poort van de buitenmuur.
68
STUDIE NAAR STADSMUREN
De buitenmuur volgt voor een deel het traject van de binnenmuur, waarna hij verder uitdijt
om de Nieuwe stad te omringen. De totale lengte van de buitenmuur is 2.2km (Badawy, 1966,
p. 113)
Één van de meest eigenaardige sites in Irak is deze van Tell Taya (Plan 27). De nederzetting
is gelegen in de noordwestelijke hoek van het land, langs twee rivieren: de Wadi Taya en de
Oost Wadi. Langs de oostbank van de Wadi Taya vinden we de citadel terug, daterend van het
3de millennium v. Chr. Deze volgt een cirkelvormig plan omringd door een 157m lange muur
met een dikte van 1.60m, voorzien van 7 bastions die gelegen zijn op reguliere intervallen
(Reade, 1968, pp. 241-247).
Vanuit dezelfde periode vinden we langs beide oevers van de rivier de stad terug, beschermd
door een circulaire stadsmuur die onvolledig is opgegraven. Het getraceerde deel van de
stadsmuur heeft een lengte van 515m. Een laatste stadsmuur vinden we op de westbank terug
en sluit in het zuiden aan met de binnenmuur. De omwalling volgt gedurende 454m een
rechthoekig patroon (Reade, 1971, pp. 88-93).
Op de grens tussen Syrië en Turkije vinden we verdere nederzettingen waarin we een
combinatie terugvinden van verschillende vormtypes. Syrische nederzettingen voorzien van
gemengde stadsmuren vinden we onder andere terug te Tell es-Sweyhat (Plan 28). De site
bestaat uit een grote heuvel gelegen aan de oostelijke bank van de Eufraat. Op het einde van
het 3de millennium v. Chr. neemt de site de vorm aan van een versterkt centrum, voorzien van
een onregelmatige buitenmuur en een ovalen citadelmuur. De buitenmuur omringde de gehele
stad met een lengte van 1.6km, terwijl de binnenmuur van 161m enkel de citadel ommuurd
(Cooper, 2006, pp. 73-75).
Noordelijker gelegen in Turkije ligt de op één na grootse site uit de Hittitsche periode en een
duidelijk voorbeeld een gemengd vormtype. De stad Carchemish kent reeds bewoningssporen
daterend van het Neolithicum (Plan 29). Het vroege belang van de stad was
hoogstwaarschijnlijk te wijten aan het rivierverkeer en de handelsroutes over de Eufraat
(Lampl, 1968, p. 45). De stad werd tijdens het midden van het 2de millennium v. Chr.
geïncorporeerd in het Hittitische Rijk als vazalstaat. Na de invallen van de Zeevolkeren bleef
de stad doorleven als hoofdstad van het Neo-Hittitische Rijk, waarbij ze extensieve werken
onderging. Carchemisch kreeg een uniek stadsplan waarbij de ovale stadsmuur uit de 13de
eeuw v. Chr. werd gecombineerd met een latere polygonale buitenmuur uit het 1ste
millennium v. Chr. Beide stadsmuren hebben respectievelijk. een lengte van ongeveer 2.3km
en 2.6km.
69
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
De stad bedraagt een totale oppervlakte van 95ha en is daarbij de grootste nederzetting
gekend naast Boğazköy (Badawy, 1966, p. 128).
Bij gemende vormtypes zien we dat de binnenmuur niet hetzelfde traject volgt als de
buitenmuur. Dit vinden we op verscheidene sites terug doorheen Mesopotamië.
De reden hiervoor kan van geografische oorzaak zijn, aangezien de citadel veelal op het
hoogste punt binnen de nederzetting werd gebouwd. Waar mogelijk werden nog andere
natuurlijke barrières gebruikt, zoals naburige rivieren, om de citadel nog beter verdedigbaar te
maken. Dit is echter niet altijd het geval. Babylon, Assur en Charchemish zijn steden met een
lange bewoningsgeschiedenis. Net zoals steden met enkel een polygonale stadsmuur hebben
zij ook verdedigingswerken ondergaan, waardoor we een opeenvolging krijgen van
stadsmuren daterend uit verschillende periodes. Het gevolg is een verschil in de geometrisch
patronen.
Plan 25 Grondplan Babylon (Van De Mieroop, 1997, p.
87)
Plan 26 Grondplan Assur (Damerji, 1987, Pl. 16)
70
STUDIE NAAR STADSMUREN
Plan 27 Grondplan Tell Taya (Reade, 1968, p. 241-247)
Plan 28 Grondplan Tell-es-Sweyhat (Cooper, 2006, p. 75)
71
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Plan 29 Grondplan Carchemish (Lampl, 1968, Afb. 138)
6.6 CONCLUSIE EN DISCUSSIE
Bij de studie naar stadsmuren is het mogelijk om een typologie op te stellen op basis van de
geometrische vorm die worden nagebootst. Deze vormen zijn echter afhankelijk van
verscheidene factoren die worden weerspiegeld in het traject van een stadsmuur. De
belangrijkste factoren hierbij zijn het landschap en de planning van de urbane nederzetting. In
bergachtige landschappen zoals Oost-Turkije en Noord-Syrië is het niet altijd mogelijk om
een regelmatig traject te creëren voor een stadsmuur en we zien dan ook een topografische
tewerkstelling. Het gevolg is een vermindering van de geometrische herkenning in deze
streken.
Stadsmuren zijn altijd nauw verbonden met datgene wat ze verdedigen: de stad. De reden
waarom deze typologie kan worden opgesteld is te wijten aan de ontwikkeling van het urbane
landschap doorheen de tijd.
Organisch gegroeide steden lijken meestal omringd te zijn door een ovale stadsmuur, een
intuïtieve vorm gevormd door dieren rondom hun schuilplaats en overgenomen door de mens.
72
STUDIE NAAR STADSMUREN
Deze vorm kan dan ook het vroegst geattesteerd worden bij de ontwikkeling van stadsmuren.
We vinden ze terug doorheen de gehele periode en in alle regio‟s en merken hun opkomst
vooral op bij de eerste stadsstaten waarbij het gaat om nederzettingen die zich geleidelijk aan
tot een stedelijk landschap ontwikkelen.
Vanaf het 2de millennium v. Chr. zien we veranderingen optreden in de urbane stadsplanning.
Het gevolg is een grotere diversiteit aan geometrische vormen die in het traject van de
stadsmuren wordt geuit. Deze zijn het best gekend vanaf de opkomst van de grote rijken
wanneer heersers meer en meer gebruik maken van de stichting van een stad om hun macht en
heerschappij te symboliseren. De ligging van deze steden wordt dan ook zorgvuldig gekozen
langs water- en landwegen of op plaatsen van militair belang. De topografie van alluviale
vlaktes waarop steden ontstonden neigt meer naar een rechthoekige omwalling zoals te zien in
Babylon. Dit geometrische type beschouwen we dan ook als een typisch Irakees plan. Andere
vormen zoals circulaire stadsmuren zijn echter bijna niet te bespeuren in Irak, maar wel in de
vlaktes van Anatolië en Syrië. In alle regio‟s schijnen semicirculaire weinig voor te komen,
tenzij in combinatie met andere vormtypes. Polygonale stadmuren zijn veelal latere extensies
van verdedigingswerken. Beide zijn vormen die onder hevige invloed staan van de omgeving
en zijn natuurlijke versterkingen.
We zien dat doorheen de geschiedenis een diversiteit aan geometrische vormen wordt
gebruikt bij het aanleggen van stadsmuren die vanaf latere tijden gelijktijdig in gebruik
worden genomen. Als gevolg kennen we sites waar assimilaties optreden van twee
verschillende uitlijningen bij de bouw van de stadsmuren, zoals we duidelijk zien bij Tell
Taya en Carchemish.
73
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
7.0 STUDIE NAAR STADSPOORTEN
Stadsmuren zijn lang niet de enige architecturale vorm van defensieve structuren die
veelvuldig aanwezig zijn in de steden van het Oude Nabije Oosten. Zo vermeldt Herodotus bij
zijn beschrijving van de fortificaties te Babylon het volgende (Van De Mieroop, 1997, p. 76):
“There are a hundred gates in the circuit of the wall, all of bronze with bronze upright and lintels.” 11
Het is duidelijk dat er verder grote aandacht werd besteed aan de oprichting van monumentale
stadspoorten. Vele centra uit het Nabije Oosten werden voorzien van één of meerdere
stadspoorten die toegang verleenden tot de stad. Deze toegangswegen vormden een potentieel
gevaar bij de verdediging van een stad, aangezien zij de enige openingen waren in de
stadsmuur (Yadin, 1963, p. 21). Ze zijn daarom een essentieel element binnen het defensieve
systeem.
Een stadspoort kunnen we als een individueel defensief systeem zien vanwege zijn tweeledige
functie als militaire en civiele constructie (Oxford, 1997, p. 321). Stadspoorten duiden het
begin aan van de hoofdaders binnen het stratenplan die zich over de stad verspreiden. Hun
locatie is daarbij doelbewust gekozen voor het voorzien van een makkelijke toegang tot en
binnen de stad. Deze doorwaadplaatsen tussen de stad en zijn periferie bieden een ideale
locatie voor een veel aan activiteiten. Poortkamers werden zowel gebruikt door wachters,
alsook voor civiele en religieuze functies, zoals rechtspraak, ceremonieën en commerciële
diensten (Oppenheim, 1978, p. 128).
Een poort moet voldoen aan zowel civiele als militaire noden, aangezien de ingang van een
stad moet gelegen zijn op een makkelijk bereikbare plaats en doorgang moet toelaten voor
vervoer tussen de stad en het ommeland. Daarbij vraagt de verdediging, vanuit militair
oogpunt, eerder voor een smalle en moeilijk bereikbare locatie. We vinden dan ook een
verscheidenheid aan poorten terug in het Nabije Oosten, waarbij er binnen de architectuur
gezocht wordt naar een compromis tussen de eisen van beide tegenstrijdige functies. Het is op
deze manier dat we een typologie kunnen maken onderbrengen afhankelijk van de manier
waarop dit dilemma werd opgelost (Oxford, 1997, p. 321).
11
De Sélincourt, Marincola, 1983, p. 78
74
STUDIE NAAR STADSPOORTEN
Een chronologische studie blijkt maar deels mogelijk te zijn door het gebrek aan materiaal
over de evolutie van verschillende poortstructuren. Daarbij zien we dat deze poortstructuren
doorheen de tijd overlappingen kennen in voorkomen en gebruik. Meer onderzoek naar de
evolutie in poortstructuren is nodig om een definitieve chronologische opstelling uit te werken
(Damerji, 1987, p. 184) .
7.1 STADSPOORTEN ALS BEELDEND MEDIUM
Stadspoorten waren een representatie van de rijkdom en de macht van een stad, bedoeld om
bezoekers en vijanden te imponeren (Oppenheim, 1978, p. 128). Massieve poorten vormden
een deel van de architectuur die typerend is voor de vorming van stedelijke centra. Naast hun
constructie zien we dat vele stadspoorten nog verder werden gemonumentaliseerd door
middel van decoratie en versiering die werden aangebracht.
Figuur 6 Reconstructie de Ishtar poort te Babylon (AndréSalvini, 2008, p. 207)
Plan 30 Locatie Ishtar poort (rood) (Damerji,
1987, Pl. 40)
75
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Deze poorten zijn voorzien van een gehele iconografie gelieerd aan de theologie van toen. Op
die manier kan er een accentverschuiving optreden weg van de originele functie van de
stadspoort. De nadruk ligt niet langer op enige militaire functie, maar eerder op een
ceremoniële en religieuze functie.
Stadspoorten worden op deze manier een medium waarbij religie en koninklijke propaganda
een grote rol spelen. We zien dat stadspoorten namen en versiering dragen van goden waartoe
ze zijn opgedragen. De versiering uit zich op verschillende manieren zoals godsdienstige
reliëfs en taferelen, monolithische beelden van mythische wachters, rijk gedecoreerde
poortdeuren en het materiaal dat gebruikt wordt hiervoor. Doorheen de urbane nederzettingen
zien we dat vele poorten voorzien zijn van zulke decoratie en dat zij in elke regio zijn op te
merken.
Het voorbeeld bij uitstek is de bekende Ishtar poort te Babylon. Deze dubbele poort was één
van de 8 poorten die Babylon bezat, gebouwd in de 6de eeuw v. Chr. (Figuur 6 & Plan 30).
De 12m hoge poort is opgedragen aan de godin Ishtar en geheel versierd met met
afbeeldingen van jonge stieren, draken en leeuwen. Men schat dat er ongeveer 120 leeuwen
en 575 draken en stieren in 13 rijen stonden weergegeven (Koldewey, 1913, p. 40).
De poortdeuren zelf konden ook versierd zijn zoals we terugvinden bij de poorten te Balawat
(Afb. 6).
Afb.6 De deuren van Balawat (Benoit, 2004, p. 378)
76
STUDIE NAAR STADSPOORTEN
De site ligt 16km ten noordoosten van Nimrud en was de plaats van de stad Imgur-Enlil. Hier
zijn 13 bronzen banden teruggevonden, afkomstig van tenminste 3 verschillende poorten.
Elke band is ongeveer 71cm - 87cm groot en werd vastgehecht met behulp van nagels over de
gehele lengte van de deuren (Benoit, 2004, p. 379). Deze banden geven een weergave van de
militaire campagnes van de Neo-Assyrische koning Salmaneser III daterend van de 9de eeuw
v. Chr. Hoewel het hier gaat om een tempelpoort van een complex opgedragen aan de god
Mamu, kunnen we ons voorstellen dat ook stadspoorten op dergelijke manier werden voorzien
van versiering.De monumentaliteit en de rijke versiering, alsook de naamgeving van poorten
toont duidelijk het belang aan van dit defensieve element en bewijzen haar functie als medium
van religie en propagandistische kunst.
7.2 POORTELEMENTEN
7.2.1 TOEGANGSWEG
De stadspoort was onvermijdelijk het zwakste punt binnen de stadsmuur. Het was dan ook een
potentieel aanvalspunt wanneer de stad onder belegering kwam te liggen. Binnen de
defensieve architectuur van dit bouwwerk werd er dan ook gestreefd om een constructie te
bouwen die vijandige aanvallen kon weerstaan. Het resultaat was een resem van
verdedigingswerken die reeds startten voor het poortcomplex (Yadin, 1963, p. 21).
Allereerst werd er veel aandacht besteed aan het pad dat naar de poort leidde. De poort was
meestal gelegen op een verhoogd platform. Hiervoor werd een toegangsweg aangelegd met
een zekere hellingsgraad om de bereikbaarheid van de poort te bemoeilijken. Om ervoor te
zorgen dat er geen te steile inclinatie ontstond, bestond de toegangsweg uit een wijd pad dat
langzaam steeg. Waar mogelijk werd het pad nooit frontaal aangelegd, maar volgde deze het
traject van de stadsmuur zodat aanvallers geen beschutting hadden voor projectielen van de
verdedigers (Yadin, 1963, p. 21). Dit is goed op te merken bij de Leeuwen poort te Boğazköy.
De poort was enkel bereikbaar via een trappengang die uitgaf op de onderkant van de
stadsmuur (Nossov, Delf, 2008, p. 19).
De Shamash poort te Niniveh ligt in het oostelijk deel van de stad en is de hoogst gelegen
poort. De toegang loopt over een brug die over het Demelmageh ravijn is gebouwd. De gehele
lengte van de toegangsweg is 61m lang.
77
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Voor de Tabira poort te Assur vinden we een toegangsweg terug van 17m lang die wordt
geflankeerd door torens aan beide zijden (Damerji, 1987, pp. 195-196) .
De poorten van Babylon zijn allen van een uniform type die voorgeleid worden door een weg
van 52m lang (Koldewey, 1914, pp. 32-49).
Het verhoogde plateau waarop poorten gebouwd waren, waren vaak te danken aan de
continue bewoning van de nederzetting, waardoor er een tell werd gevormd. Vroege
nederzettingen hadden dit voordeel niet. Waar het niet mogelijk was om het poortcomplex
hoger te plaatsen, werd er gezocht naar andere manieren voor het aanleggen van een
toegangsweg. Dit nadeel werd deels opgelost met een hoekige toegangsweg om op deze
manier de bewegingsvrijheid van vijanden in te perken. Met de opkomst van de strijdwagen
raakte deze manier van verdedigen in onbruik (Yadin, 1963, pp. 22-23).
7.2.2 POORTDEUREN
Poortdeuren konden vaak indrukwekkende afmetingen aannemen. De houten deuren werden
verankerd aan de poortstructuur om het mogelijk te maken de toegang tot de stad af te sluiten.
Archeologische sporen zijn schaars wegens het gebruik van voornamelijk organische
materialen. Toch kunnen we een duidelijk beeld vormen over het poortmechanisme en de
deuren zelf.
De poortdeur bestond in de eerste plaats uit houten planken die aan elkaar bevestigd werden
door middel van metalen nagels. Ze werd dan verder afgewerkt met metalen platen ter
versterking, alsook om de deuren brandveilig te maken (Yadin, 1963, p. 22).
De zware deuren rustten op houten pijlers gezet in scharnieren, zowel boven- als onderaan,
om op deze manier de deuren te kunnen openen en sluiten.
Scharnieren zijn archeologisch merkbaar te Assur bij de Tabira poort. Hier vinden we twee
stenen, emmervormige scharnieren in situ terug, voorzien van inscripties afkomstig van
Shalmaneser III (Damerji, 1987, pp. 151-155). Beide liggen ongeveer 1m diep in de grond
bovenop een cirkelvormige metalen plaat om het gewicht van de scharnieren in de ondergrond
te verdelen. De platen zelf hadden een diameter van 65cm en een dikte van 2cm tot 2.5cm met
elk een gewicht van 90kg.
Scharnieren verschijnen echter in verschillende vormen en materialen doorheen de hele
periode van gebruik waarbij ze een constante ontwikkeling doormaken (Damerji, 1987, pp.
151-155).
78
STUDIE NAAR STADSPOORTEN
Steden bezaten vaak meer dan één stadspoort om de toegankelijkheid te vergemakkelijken.
Het is echter niet zeker of al deze poorten intensief in gebruik werden genomen. De toegang
werd hoogstwaarschijnlijk gelimiteerd voor veiligheidsredenen. Te Dur-Sharrukin zien we dat
sommigen poorten afgesloten werden voor het publiek. Akkadische teksten beschrijven hoe
de poorten ‟s nachts werden gesloten ter bescherming van de bevolking in de stad (Van De
Van De Mieroop, 1997, p. 76):
“the countryside is quiet, the land is totally still
the cattle lie down, the people are asleep
the doors are fastened, the city gates closed” 12
Poorten werden vergrendeld met behulp van verschillende sluitingsmechanismen. Bewijzen
over het sluiten van poortdeuren zijn erg beperkt, hoewel we ons een idee kunnen vormen aan
de hand van latere periodes.
De simpelste manier om een poort te vergrendelen was met een houten balk die de achterkant
van beide deuren overspande. De balk werd op zijn plaats gehouden met metalen haken en er
was een holte langs beide kanten van de deur die dieper lag dan de lengte van de balk om op
deze manier de balk gemakkelijk weg te kunnen halen (Yadin, 1963, p. 22). Een voorbeeld
hiervan is mogelijk terug te vinden in de zuidelijke citadel van Babylon. De poort werd dicht
gedaan met behulp van een balk die bij het openen van de deuren in een horizontale holte lag
die tot het midden van de noordelijke toren reikte (Damerji, 1987, pp. 175-176).
Afb.7 Vloerbarricade in Fort Shalmaneser te Nimrud (Damerji, 1987, p. 175)
12
A. Leo Oppenheim, 1959, p. 283
79
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Meer complexe mechanismen zijn bekend vanuit de Assyrische en Neo-Babylonische
periode. In het fort van Shalmaneser te Nimrud vinden we een vloerbarricade terug in de
vorm van een pin aan beide kanten van de deuren welke in een holte in de vloer kon glijden
(Damerji, 1987, pp. 175-176) (Afb. 7).
7.2.3 POORTKAMER
Alvorens de stad te betreden werd men doorheen een poortkamer geleid die diende als buffer
tussen de stad en het omringende landschap. Deze poortkamer vormde een smalle doorgang
die makkelijk vanuit meerdere posities kon verdedigd worden. De positie van de kamer ten
opzichte van de poort kon zowel longitudinaal als transversaal zijn, waarbij het mogelijk was
twee poortendeuren, die respectievelijk uit- en inwaarts keken, te plaatsten om beide zijden
van deze kamer af te sluiten (Oxford, 1997, p. 321). Door de opeenvolging van poortkamers
creëerde men telkens een voordelige positie ten opzichte van de aanvallers. De vernauwingen
tussen de kamers zorgden voor een inperking van de bewegingsvrijheid van de aanvallers,
terwijl de verdedigers genoeg konden manoeuvreren om weerstand te bieden. Tegelijkertijd
dienden deze vernauwingen als steunpilaren zodat poortcomplexen meerdere verdiepingen
konden tellen. Het dak bovenop de poort werd voorzien van openingen en kantelen om de
vijand van bovenaf te belagen (Yadin, 1963, p. 22). Op deze manier functioneerde de
stadspoort als een zelfstandig bolwerk dat tegen aanvallen bestendig was.
7.3 TYPOLOGIE
7.3.1 STADSPOORTEN MET SIMPELE DOORGANG
Deze zijn het oudste voorkomende type in het Oude Nabije Oosten. Bij deze stadspoorten
vinden we geen structuren terug die wijzen op het militaire karakter van de poort. Het zijn
simpelweg toegangen tot de stad die al dan niet verder zijn voorzien van een defensief
karakter door het aanleggen van een indirecte toegangsweg. De oudst gekende stadspoort van
dit type vinden we terug te Tell-es-Suwan (Plan 30). Op level III vinden we in het
noordoostelijke deel van de stadsmuur een poort terug voorafgegaan van een voorkamer met
een toegangsweg die schuin ten opzichte van de poort is georiënteerd (Lloyd, 1979, pp. 7374).
80
STUDIE NAAR STADSPOORTEN
Mogelijk kunnen we de stadspoort van Tell Agrab ook bij dit type plaatsen (Plan 31). De stad
dateert uit het 3de millennium v. Chr. en ligt in het zuiden van Irak, 24km te oosten van
Eshnunna. De poort in het noordwesten van de nederzetting zorgt voor een directe opening
van 4m breed (Damerji, 1987, pp. 184-185).
Gelijkaardige stadspoorten zoals deze van Tell-es-Suwan zijn in Anatolië terug te vinden te
Hacilar en Alishar, rond tijdens dezelfde periode .Alishar heeft 3 toeganspoorten, waarvan de
zuidelijke poort de grootste is (Plan 32). De toegang van 4m breed versmald even voor het
einde om een opening van 2m te vormen (Mellaart, 1970, pp. 25-28)
De Zuidpoort van Alishar heeft ongeveer een breedte van 6m en is afgeschermd door een
verlenging van de stadsmuur die parallel met de ingang loopt (Plan 33). Deze extensie van de
stadsmuur kan wel wijzen op het defensieve karakter van de poort om er op deze manier voor
te zorgen dat er geen directe toegang mogelijk is tot binnen de stadsmuren (Damerji, 1987,
pp. 184-185).
Hoewel dit type stadspoort wel degelijk aanwezig is, zijn er weinig restanten van
teruggevonden. Ze dateren van vroege periodes, waarna vele van de poorten verder werden
uitgebreid tot beter verdedigbare types die we frequenter aantreffen binnen de stedelijke
versterkingen.
Plan 30 Stadspoort Tell-es-Suwan (Forest, 1994, p. 41)
Plan 31 Stadspoort Tell Agrab (Damerji, 1987, p. 2)
81
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Plan 32 Stadspoort Hacilar (Mellaart, 1970, p. 71)
Plan 33 Stadspoort Alishar (Damerji, 1987, p. 185)
7.3.2 STADSPOORTEN MET VOORUITSTEKENDE TORENS
De makkelijkste methode om een rechte doorgang te verdedigen is door deze te flankeren met
behulp van torens. Op deze manier is het mogelijk om niet alleen de poort van op een
strategisch voordelige plaats te verdedigen, maar tevens de toegangsweg om zo het
omliggende gebied te beveiligen (Oxford, 1997, p. 321). Met de opkomst van dit poorttype
zien we tevens de verschijning van de eerste torenstructuren, die het militaire karakter van
poorten beginnen te benadrukken. Reeds vanaf het 3de millennium v. Chr. zien we een
frequent voorkomen van stadspoorten voorzien van vooruitstekende torens, die doorheen de
hele geschiedenis van het Oude Nabije Oosten in gebruik blijven. Dit is niet alleen te wijten
aan hun efficiëntie, maar tevens aan de relatief weinige inspanning en kosten die nodig zijn
om toegangswegen op deze manier te versterken.
De Ur poort te Uruk ligt in het zuidelijke deel van de stadsmuur en bestaat uit een
toegangsweg van 3.5m wijd die aan beide zijden voorzien is van twee rechthoekige torens. De
Noord poort kent een gelijkaardige opbouw van een toegang geflankeerd door twee torens
(Nöldeke,Lenzen,Von Haller, et-al, 1961, pp. 42-46) (Plan 34 & 35).
Verdere voorbeelden zijn gekend uit de Dynastische Periode te Eshnunna. Het moderne Tell
Ashmar is gelegen in Noord-Mesopotamië, in de Diyala regio. De stad was tijdens het 3de
millennium v. Chr. een belangrijke stadsstaat die langs de handelsroutes voor de import van
luxegoederen lag.
82
STUDIE NAAR STADSPOORTEN
Bij één van de stadspoorten vinden we een lange doorgang terug met twee licht
vooruitstekende torens, hoewel geen volledige reconstructie mogelijk is (Damerji, 1987, pp.
189-190).
In Syrië treffen we tijdens de Isin-Larsa periode Haradum aan. De stad is bereikbaar door één
enkele poort gelegen in het zuidwestelijke deel van de stadsmuur. Deze poort heeft een
breedte van ongeveer 1.5m en wordt begrensd door twee torens (Van De Mieroop, 1997, pp.
89-90) (Plan 36).
Uit diezelfde periode stamt de site Tell Abu-Harmal af, de vroegere stad Shaddupum, gelegen
in de nabijheid van Bagdad (Plan 37). De poort van 3m is terug te vinden in het
noordoostelijke gedeelte van de stadsmuur (Lampl, 1968, p. 22).
Het gebruik van vooruitstekende torens bij de verdediging van stadsingangen kent zijn
opmars in oudere nederzettingen. Deze centra hebben een urbane overgang gekend waarbij ze
een ontwikkeling hebben doorgaan in de opkomst van monumentale architectuur.
Toch zien we bij Shaduppum en Haradum dat we te maken hebben met geplande
nederzettingen waar een poorttype met vooruitstekende torens in het urbane plan wordt
geïncorporeerd. Beide nederzettingen zijn vroege voorbeelden van geplande steden die
gelokaliseerd zijn aan grensregionen en een militaire of administratieve functie vervulden
(Van De Mieroop, 1997, pp. 89-90).
Plan 34 Stadspoort Uruk; Ur poort (Damerji, 1987, Pl.
157)
Plan 35 Stadspoort Uruk; Noordpoort (Damerji, 1987, p.
186
83
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Plan 36 Stadspoort Haradum (Van De Mieroop, 1997, p.
90)
Plan 37 Stadspoort Shaduppum (Damerji, 1987, p. 186
7.3.3 STADSPOORTEN MET POORTKAMER
Tijdens de Akkadische periode zien we voor het eerst stadspoorten voorzien van een
poortkamer. Één van de vroegst gekende stadspoorten van dit type is te vinden in Ishchali, in
noorden van Mesopotamië (Plan 38). De stad is gelegen op 24km van de stadsstaat Eshnunna
en kan worden geïdentificeerd als de vroegere stad Kiti of Nerebtum. De poortstructuur in het
oostelijke deel van de stadsmuur bestaat uit een poort voorzien van een poortkamer die 6m
lang is en een breedte heeft van 10m. Ten noorden van de deuropening vinden we een toren
terug (Damerji, 1987, p. 191).
Het is echter tijdens de Assyrische periode dat de poortkamer volledig worden geïntegreerd
binnen het poortcomplex. Vanaf nu zien we dat elke stadspoort voorzien is van een
poortkamer en flankerende torens. Te Kar-Tukultininurta vinden we een poortstructuur terug
in het zuidelijke deel van de stad, vergezeld van torens (Plan 39). De poortkamer heeft een
totale lengte van 15m (Damerji, 1987, p. 192).
De Westpoort van Assur bestaat uit een poortkamer van 16.5m bij 4.36m die toegang geeft
aan trappen binnenin de stadsmuur welke symmetrisch langs de poortdeur zijn gebouwd Een
gelijkaardige poortconstructie is verder nog in Assur terug te vinden achter de Westpoort en
bij de stadspoort van de Benedenstad (Plan 40 & 41).
Aan de Westpoort is er een tweede poortstructuur terug te vinden in de binnenste omwalling,
diagonaal ten opzichte van de vorige poort. Ze bestaat uit een toegang voorzien van een
poortkamer en beschermd door torens.
In het oostelijke deel van de buitenste ring vinden we nog eenzelfde poorttype terug, 16m ver
van de kruising met de buitenste ommuring.
84
STUDIE NAAR STADSPOORTEN
De poort had waarschijnlijk een breedte van ongeveer 4m voorzien van solide torens. De
poortkamer was 4.7m bij 12.5m in oppervlakte waarop een wenteltrap uitgaf (Damerji, 1987,
p. 192).
In Nimrud hebben we reeds de noordwestelijke stadspoort van het fort van Shalmaneser
gezien (Plan 42). De poort wordt voorafgegaan door twee vooruitstekende torens die een 4m
brede toegang beschermen. De toegang geeft uit op een poortkamer van 16m bij 4m (Damerji,
1987, p. 175).
De Assyrische stad Nineveh telde 15 stadspoorten, waaronder de Adad poort en de Mashki
poort (Roaf, 1990, p. 187). De Adad poort in het noorden van de stad Nineveh heeft een
poortkamer van ongeveer 6.6m. Torens zijn gebouwd aan weerszijden van de toegangspoort
die een totale lengte van 34.3m heeft. Een tweede poort die we ook kunnen vermelden is de
Mashki poort. Deze poort heeft een wijde poortkamer van 25m bij 6.5m (Damerji, 1987, pp.
192-193) (Plan 43 & Afb.8).
Wanneer we Oost-Turkije en Noord-Syrië van naderbij bekijken vinden we hier ook
voorbeelden terug van poortkamers. De Hittitische steden Hattusha en Sam‟al hebben beide
stadspoorten met een poortkamer .
De Leeuwen poort doet dienst als westelijke ingang tot de bovenstad van Hattusha (Plan 44
& Figuur 7). We vinden een poort terug van 3.3m breed gevolgd door een rechthoekige
poortkamer van 5.9m bij 7.9m die door twee inwaarts draaiende poortdeuren afgesloten kon
worden (Badawy, 1966, pp. 142-143).
Sam‟al bezit 3 toegangspoorten die telkens twee stadsomwallingen overbruggen (Plan 45).
Zowel de westelijke als de noordoostelijke poort bezitten een poortkamer, gelegen achter de
binnenste ommuring. Ze zijn bereikbaar door een ingang van 6.6m tussen twee torens en
hebben beiden een grootte van ongeveer 18.6m bij 5.3m (Lampl, 1968, p. 46).
Stadspoorten met poortkamer kennen een wijde verspreiding binnen het Oude Nabije Oosten.
Hoewel we vroege voorbeelden terugvinden, zoals te Ishchali, kennen deze poorten zeker
vanaf het 2de millennium v. Chr. een uitgebreid gebruik. De poortkamers zorgen voor een
vlotte toegang tot de stad en tegelijkertijd voor betere defensieve mogelijkheden. We merken
op dat veel van deze poortkamers ook als uitgang dienen voor trappen die diep in de
stadsmuren lopen, tot op de ramparts en torens zelf.
Tegelijkertijd zien we een verdere uitbreiding van dit poorttype wanneer we een opeenvolging
van poortkamers zien. We spreken dan over stadspoorten met meerdere poortkamers.
85
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Plan 38 Stadspoort Ishchali (Damerji, 1987, p. 186)
Plan 39 Stadspoort Kar-Tukulti-Ninurta (Damerji, 1987,
p. 186)
Plan 40 Stadspoort Assur; Westpoorten (Damerji, 1987, p. 188)
Plan 41 Stadspoort Assur; Bendenstad (Damerji, 1987, Pl.
32)
Plan 42 Citadelpoort Nimrud; Fort Shalmaneser
(Damerji, 1987, Pl. 102)
86
STUDIE NAAR STADSPOORTEN
Plan 43 Stadspoort Nineveh; Adad poort (Damerji, 1987,
p. 188)
Afb.8 Restauratie Adad poort (University of California at
Berkley, 2010)
Plan 44 Stadspoort Nineveh; Mashki poort (Damerji,
1987, Pl. 104)
Afb. 9 Restauratie Mashki poort (University of California
at Berkley, 2010)
Plan 45 Stadspoort Boğazköy; Leeuwen poort (Badawy,
1966, p. 143)
Figuur 7 Reconstructie Leeuwen poort (Nossov, Delf,
2008, p. 27)
87
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
7.3.4 STADSPOORTEN MET MEERDERE POORTKAMERS
Dit type van stadspoort is afgeleid van de stadspoort met één poortkamer. Deze stadspoorten
kennen binnen eenzelfde complex een opeenvolging van twee of meer poortkamers die achter
elkaar gelegen zijn. Deze kamers kunnen zowel longitudinaal als transversaal liggen. Net
zoals de stadspoorten met één poortkamer kent deze vorm zijn oorsprong uit de Akkadische
periode. Hier worden ze echter nog niet binnen de buitenste stadsmuren geïncorporeerd.
Meerdere poortkamers zij te zien bij de citadelpoort in Tell Taya. De poort heeft geen
verdedigingstorens, maar de kamers werden in één groot torencomplex geïntegreerd (Plan
46). Dit gebouw kent twee opeenvolgende transversale kamers van 1.50m bij 2.40m (Damerji,
1987, p. 195).
Meerdere poortkamers bereiken hun toppunt tijdens de Assyrische periode. We vinden
voorbeelden terug in de Assyrische hoofdstad en Nineveh.
De Tabira poort te Assur is gelegen in het westelijke deel van de versterkingen, daar waar ze
naar de rivier afbuigt (Plan 47). We vinden hier een poort terug van ongeveer 5m breed,
gevolgd door twee transversale poortkamers, elk met een breedte van 15.7m. De eerste
poortkamer heeft een diepte van 2.50m, terwijl de tweede 4.25m diep is (Damerji, 1987, pp.
195-196).
De Shamash poort te Nineveh bestaat uit een opeenvolging van 3 transversale kamers die
parallel achter elkaar liggen (Plan 48). De poortopening is 4.55m en wordt aan beide kanten
geflankeerd door torens. Een gelijkaardig plan met twee poortkamers is verder nog in Niniveh
terug te vinden bij de Ningal poort (Damerji, 1987, p. 196).
Khorsabad werd toegankelijk gemaakt door middel van twee poorten aan elke zijde, in totaal
zeven poorten, uitgezonderd in het noodwesten waar de citadel gelegen is. Deze zijn allemaal
uniform en bestaan uit een grote rechthoekige poortkamer van 68m bij 27m, gevolgd door
twee kleinere transversale kamers van respectievelijk 45m bij 13.6m en 45m bij 9.1m
(Damerji, 1987, p. 189) (Plan 49 & Figuur 8)
Het bekendste voorbeeld te Mesopotamië van een poort met meerdere poortkamers is terug te
vinden tijdens de Neo-Babylonische periode. De Ishtar poort bestaat uit een transversale
voorkamer van 3.68m bij 21.85m (Plan 50). De doorgang van 4.5m wordt geflankeerd door
twee vooruitstekende torens.
88
STUDIE NAAR STADSPOORTEN
Deze voorkamer wordt opgevolgd door een longitudinale poortkamer van 14.90m bij 7m.
Beide kamers zijn verbonden met elkaar met behulp van muren (Damerji, 1987, p. 197).
In de Amuq vallei van Noord-Syrië vinden we de stad Tell Atchana (Plan 51). Tijdens de 18de
eeuw v. Chr. bezit de stad een stadspoort met meerdere poortkamers. Toegang wordt verleend
door een 2.9m brede doorgang die uitkomt op twee opeenvolgende longitudinale rechthoekige
kamers van beiden 5.1m bij 3.4m (Badawy, 1966, p. 143).
De zuidelijke poort te Sam‟al is een voorbeeld van een poort met gemengde poortkamers
(Plan 52 & Figuur 9). De eerste poortkamer is een bijna vierkante kamer die longitudinaal is
gelegen met zijden van ongeveer 7.9m. Deze wordt gevolgd door een transversale kamer van
18.6m bij 5.3m (Lampl, 1968, p. 104).
Rond dezelfde periode dateert de citadelpoort van Tell Halaf (Plan 53). Een 4.6m brede
ingang loopt doorheen twee transversale kamers om zo toegang tot de citadel te verlenen. De
kamers meten beiden 17.9m bij 6.3m, waar een ingang van 4.6m breed doorloopt (Badawy,
1966, p. 143)
Net als stadspoorten met één enkele poortkamer merken we een frequent voorkomen van het
poorttype met meerdere poortkamers op vanaf de Assyrische periode. De beter bekende
poorten behoren tot dit type en zijn tevens van een periode waarin nederzettingen
volwaardige, voorbedachte urbane kernen zijn die een grote vorm van architecturale
monumentaliteit teweeg brengen.
Plan.46 Stadspoort Tell Taya (Damerji, 1987, Pl. 119)
89
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Plan 47 Stadspoort Assur; Tabira poort (Badawy, 1966,
Pl. 30)
Plan 48 Stadspoort Nineveh; Shamash poort (Damerji,
1987, Pl. 105)
Plan 49 Stadspoort Khorsabad (Damerji, 1987, p. 189)
Figuur 8 Reconstructie stadspoort Khorsabad (Loud,
Altman, 1936, p. 34)
90
STUDIE NAAR STADSPOORTEN
Plan 50 Stadspoort Babylon; Ishtar poort (Damerji, 1987,
p. 189)
Plan 51 Stadspoort Tell Atchana (Badawy, 1966, p. 143)
Plan 52 Zuidelijke stadspoort Sam‟al (Badawy, 1966, p.
143)
Figuur 9 Reconstructie stadspoort Sam‟al (Oriental
Institute of Chicago, 2009)
Plan 53 Citadelpoort Tell Halaf (Badawy, 1966, p. 143)
91
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
7.3.5 STADSPOORTEN MET VOORHOF
Bij dit type van stadspoorten zien we binnen de poortstructuur een verschuiving van de
toegangspoort naar achteren. De toegang wordt voorafgegaan door een kamer die open is
langs één zijde. Alle poorten van dit type dateren uit de Neo-Babylonische periode en zijn
enkel te vinden als citadelpoorten (Damerji, 1987, p. 197).
Voorbeelden van dit type poort zijn onder andere te vinden in Babylon, in het zuidelijke deel
van Etemenaki en in Ur: de Nanna poort en de Amar-Suen poort. Te Etemenaki vinden we
vier uniforme poorten terug (Plan 54). De voorhoven meten alle 21m bij 24.50m. De
achterkant van deze voorhoven wordt telkens volledig ingenomen door de poort die wordt
opgevolgd door een poortkamer die 6.50m diep is en even breed als het voorhof (Damerji,
1987, p. 197).
De Nanna poort te Ur dateert uit de periode van Nebuchadnezzar en bestaat uit een voorhof
gevolgd door een longitudinale poortkamer voorzien van twee zijkamers en torens. Het
voorhof heeft een oppervlakte van 32m bij 20m. Verder te Ur vinden we nog de Amar-Suen
poort terug welke een voorhof heeft van 25m bij 10m. De eropvolgende poortkamer is
transversaal gelegen met een diepte van ongeveer 5m (Damerji, 1987, pp. 197-198) (Plan 55
& 56).
Plan 54 Stadspoort Babylon; Etemenaki poort (Damerji, 1987, p. 189)
92
STUDIE NAAR STADSPOORTEN
Plan 55 Stadspoort Ur; Nanna poort (Damerji, 1987, Pl.
139)
Plan 56 Stadspoort Ur; Amar-Suen poort (Damerji, 1987,
Pl. 140)
7.3.6 SECUNDAIRE POORTEN
Volgende poorten kunnen niet in de bovenstaande typologie worden geplaatst omdat ze een
aparte plaats innemen vanwege hun welbepaalde functie. Het is daarom mogelijk om deze
vormtypes apart onder de loep te nemen en te bespreken.
Naast de grote, monumentale poorten zien we ook het voorkomen van secundaire poorten.
Zijpoorten zijn kleine, verborgen ingangen die in de stadsomwalling werden geïncorporeerd.
Ze zijn tussen meestal de 0.80m en 1m breed en dienen voornamelijk als ontsnappingsroute of
voor het uitvoeren van verrassingsaanvallen wanneer de stad belegerd wordt. In vredestijd
konden ze ook dienen als doorgang voor voetgangers.
Iets verder gelegen van de hoofdpoort van Assur vinden we een onopvallende zij-ingang terug
die duidelijk bedoeld is om verrassingsaanvallen uit te voeren (Badawy, 1966, p. 113).
Te Boğazköy zijn er in totaal 7 gangen aangetroffen die op deze manier de verschillende
stadsdelen met elkaar verbinden . Ze bestaan uit een lange gang van ongeveer 50m die
overdekt is en monden uit langs de zijde van de heuvel of rampart, beschermd door middel
van bijstaande torens (Badawy, 1966, p. 142) (Afb. 10).
De zij-ingang van Korucutepe pre-dateert deze van Boğazköy en bestaat uit een tunnel onder
de stadsmuur met een L-vormig grondplan (Burney, 2004, p. 158).
93
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Verdere voorbeelden van zijpoorten in Anatolië en Syrië zijn te vinden te Alishar en Alaca
Hüyük waar we in beide steden één zijpoort terugvinden (Figuur 10 & Afb. 11). De zijingang te Alishar liep tussen twee torens door, terwijl deze te Alaca Hüyük onder de
Westpoort was gebouwd, zoals te Boğazköy. De zijpoort is merkwaardig vanwege zijn Lvormige grondpan (Bier, 1973, p. 428).
Op de deuren van Balawat vinden we een Assyrische
representatie terug van de stad
Carchemish. Hierbij zien we duidelijk hoe er een zijpoort is gelegen nabij een hoofdpoort
(Badawy, 1966, p. 143).
Zijpoorten waren evenals stadspoorten een essentieel deel van stadsfortificaties. Ze bevonden
zich nabij hoofdingangen of lagen verder binnen de ommuring bij moeilijk terrein die de
mogelijkheid bood om een verrassingselement te creëren. Ook zij kunnen een dubbele functie
vervullen, waarbij zowel rekening wordt gehouden met militaire als civiele noden.
Afb.10 Zijingang te Boğazköy (rood), onder de Yerkapi rampart (Hattuscha, 2010; Die Hethiter und ihr Reich
Das Volk Der 1000 Götter, 2002, p. 162)
94
STUDIE NAAR STADSPOORTEN
Figuur 10 Reconstructie van de zijingang te Alishar (Kampman, 1974, p. 127)
Afb.11 Ingang en uitgang van de zijingang te Alaca Hüyuk (Nossov, Delf, 2008, p. 21)
7.4 CONCLUSIE EN DISCUSSIE
Op basis van het grondplan van poortstructuren zien we verscheidene vormtypes optreden.
We kunnen een algemene ontwikkeling zien doorheen de tijd waarbij we in de allervroegste
fases veelal te maken hebben met simpele doorgangen die worden afgeschermd door een
verderzetting van de stadsmuur. Met de opkomst van stedelijke centra zien we al snel een
grotere nood aan verdediging en monumentale weergave.
95
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Poorten worden vanaf dan vergezeld van vooruitstekende torens die niet alleen de nadruk
leggen op het monumentale, vanwege hun omvang en grootte, maar ook een zinvolle
defensieve functie binnen de poortstructuur vervullen van waaruit de toegangsweg makkelijk
te bewaken en te verdedigen is.
Een verdere ontwikkeling treedt op met de invoering van poortkamers die vooral vanaf de
Assyrische periode in gebruik worden genomen. De kamers doen dienst als buffer tussen de
stad en daarbuiten, alsook zorgen zij voor een secundaire verdedigingslinie binnen eenzelfde
structuur. Wanneer de eerste toegangspoort werd doorbroken was het mogelijk om de tweede
af te sluiten en van op de stadsmuren de vijand langs beide zijden aan te vallen. We merken
zowel het voorkomen van transversale als longitudinale poortkamers op die zowel
gezamenlijk als alleen worden gebruikt. Meer onderzoek naar de oorsprong van beide kamers
is echter nodig. De opkomst van de transversale kamers zien we tijdens de Assyrische periode
wanneer dit kamertype voor de eerste keer wordt geïmplementeerd. Wat verder wel opvalt is
dat transversale kamers hun opmars doen bij geplande steden, waar longitudinale kamers
frequenter voorkomen bij organisch gegroeide centra. Tevens zien we transversale kamers in
de besproken regio‟s meer voorkomen wanneer we een opeenvolging hebben van
verscheidene poortkamers. Het lijkt mogelijk dat de voorkeur hiervoor te maken heeft met de
oppervlakte die in beslag wordt genomen door de poortstructuur. Een opeenvolging van
transversale kamers neemt minder oppervlakte in beslag dan een longitudinale opeenvolging.
Toch kennen we gemengde vormen zoals we zien te Babylon en Sam‟al. We zien wel dat we
bij deze te maken hebben met poorten die telkens twee stadsomwallingen overspannen. Beide
omwallingen zijn zo dicht bij elkaar gelegen dat we met één poortstructuur te maken hebben.
Algemeen kunnen we stellen dat stadspoorten met meerdere poortkamers een gelijkaardige
tendens kennen als poorten met maar één enkele kamer. We zien dat beide tegelijkertijd in
gebruik werden genomen en zelf op dezelfde sites terug te vinden zijn.
Vanaf de Neo-Babylonische periode zien we een laatste poorttype naar voren treden, dit van
een toegangspoort voorafgegaan door een voorhof. Dit voorhof is mogelijk een verdere
ontwikkeling van de poortkamer Op deze manier krijgen we een verderzetting van de
Assyrische traditie van opeenvolgende poortkamers, waarbij één zijde van de eerste
poortkamer is opengelaten mogelijk om een monumentale entree te ontwikkelen.
96
STUDIE NAAR VERDEDIGINGSTORENS
8.0 STUDIE NAAR VERDEDIGINGSTORENS
Om het mogelijk te maken stadsmuren en poorten op een efficiënte en veilige manier te
beschermen van aanvallen werden torens gebouwd die dienst deden als vuurplatform. Op deze
manier was het voor de verdedigers mogelijk om de vijand vanuit meerdere posities te
belagen. Vanop torens kon zowel frontaal, links en rechts als neerwaarts gevuurd worden met
genoeg vrijheid en ruimte om mobiel en trefzeker te zijn (Yadin, 1963, p. 20).
Reeds vanaf de opkomst van fortificaties zien we het verschijnen van torens in het defensieve
systeem. Verdedigingstorens waren vaak talrijk aanwezig en werden veelvuldig geïntegreerd
met de façade van stadsmuren. Poorten werden telkens geflankeerd waardoor ze meer
statigheid verkregen en een imposanter uitzicht hadden. Verdedigingstorens waren een
kenmerkend fenomeen binnen de monumentale architectuur van stedelijke centra en vormden
de „skyline‟ van de stad.
Het Groot Woordenboek der Nederlandse taal beschrijft een toren simpelweg als een
bouwwerk van grote hoogte in verhouding tot de doorsnede, boven andere gebouwen
uitstekend, hetzij alleenstaand of als onderdeel van een groter bouwwerk, dienend tot
verdediging, versterking of als sieraad13. Voor het vormen van een typologie is het doel van
de toren wel van groot belang. Hoewel het bij bovenstaande definitie niet altijd gaat om torens
met een defensieve functie worden hier enkel torens besproken met een militair karakter. Bij
de opstelling van deze typologie wordt dan ook specifiek gesproken over verdedigingstorens.
Binnen de architectuur van Mesopotamië zien we een algemene adaptatie van twee vormtypes
van verdedigingstorens: we onderscheiden het rechthoekige en het semicirculaire type.
8.1 HOOGTE EN OPBOUW
Verdedigingstorens maakten deel uit van de stadsomwalling en bij de constructie van deze
torens werden dan ook dezelfde materialen gebruikt als bij de opbouw van stadsmuren. Zo
bestond de fundering uit steenblokken, waarna er verder werd gebouwd met behulp van
kleitegels. Een vaatwerken fragment gevonden te Boğazköy daterend vanuit de 15de-14de
eeuw v. Chr. geeft een ons een beeld over de interne opbouw (Nossov, Delf, 2008, pp. 17-18)
(Afb.12).
13
Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, 1993, p. 3134-3135
97
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
De verdedigingstoren bestond uit drie verdiepingen. Bij de opbouw van het gelijkvloers
werden er geen openingen in de façade gemaakt. Een deur aan de binnenzijde van de
omwalling zorgde voor toegang tot het gelijkvloers. Door middel van een houten stapladder
kon men de eerste verdieping bereiken. Deze verdieping gaf uit op de ramparts door middel
van openingen aan beide zijden van de toren. Aan de buitenkant werden er ramen gemaakt die
boogschutters toelieten om de vijand zowel frontaal als langs de flanken aan te vallen. Het
construeren van ramen in plaats van schietgaten kan te wijten zijn aan het gebruikte
bouwmateriaal: het is technisch makkelijker om ramen te plaatsen met kleitegels dan om
smalle schietgaten te creëren. Het is niet zeker of er ramen aanwezig waren aan de binnenkant
van de toren. De laatste verdieping was de top van de toren die geheel vlak was en afgezet
met een borstwering (Nossov, Delf, 2008, pp. 17-18).
Afb. 12 Vaatwerken representatie van een Hittitische verdedigingstoren (Die Hethiter und ihr Reich Das Volk
Der 1000 Götter, 2002, p. 207)
De afstand tussen torens bedroeg nooit meer dan tweemaal de schietafstand van een boog. Op
deze manier was het mogelijk om de ruimte tussen beide torens vanuit twee posities te
verdedigen. Vooruitstekende torens, soms bastions, werden gemiddeld op een regelmatig
interval van 20m-30m geplaatst om zo op een efficiënte manier de onderkant van de muur te
kunnen verdedigen (Yadin, 1963, p. 20; Badawy, 1966, pp. 140-141).
98
STUDIE NAAR VERDEDIGINGSTORENS
Te Babylon zien we dat de binnenmuur aan de westelijke bank een opeenvolging kent van
torens die op een regelmatige afstand van 52.5m van elkaar staan (Van De Mieroop, 1997, p.
88).
Net zoals dat het geval is bij stadsmuren is de hoogte van verdedigingstorens niet met
zekerheid te achterhalen. Mesopotamische representaties tonen ons dat de torens hoger
werden gebouwd dan de omliggende stadsomwalling. Waar we voor stadsmuren een
gemiddelde hoogte van 10 tot 12m mogen aannemen, stonden torens 3m tot 4m hoger
(Nossov, Delf, 2008, pp. 17-18).
8.2 TYPOLOGIE
8.2.1 SEMICIRCULAIRE VERDEDIGINGSTORENS
Semicirculaire torens zijn reeds vanaf de vroegste periodes van urbane stadsplanning
attesteerbaar. De oudste fortificaties te Jericho werden vergezeld van een circulaire stenen
toren die 8m hoog stond met een diameter van 8m (Kenyon, 1960, p. 105) (Afb.13). Toch
vinden we weinig voorbeelden van semicirculaire verdedigingstorens terug in Mesopotamië.
De beste representatie van deze torenvorm zien we te Uruk. De gehele buitenste ommuring is
voorzien van 900 verdedigingstorens van minstens 7m hoog. Deze sequentie van torens volgt
elkaar op met een interval van 9m-10m, waarbij de torens zelf 6.8m breed zijn en 3.8m
uitspringen (Nöldeke,Lenzen,Von Haller, et-al, 1961, pp. 41-42) (Afb. 14). Gelijkaardige
verdedigingstorens zijn verder nog gevonden te Tell Agrab, in de Dyala regio (McIntosh,
2005, p. 185).
Hoewel er duidelijke attestaties zijn van verdedigingstorens met een semicirculair grondplan,
zijn er weinig voorbeelden terug te vinden. Ze zijn voornamelijk herkenbaar in het vroege
urbane landschap wanneer we te maken hebben met organisch gegroeide steden.
99
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Afb.13 Toren te Jericho (Gates, 2004, p. 19)
Afb.14 Afdruk verdedigingstorens te Uruk
(Nöldeke,Lenzen,Von Haller, et-al, 1961, pp. 41-42)
8.2.2 RECHTHOEKIGE VERDEDIGINGSTORENS
Vanaf de Uruk expansie treffen we naast semicirculaire verdedigingstorens ook een ander
vormtype aan.
Rechthoekige verdedigingstorens zijn in Noord-Syrië terug te vinden in de Uruk kolonie van
Habuba Kabira. Een totaal van 20 torens bezet de omwalling met een regelmatige interval van
14m. De torens zelf hebben een rechthoekig grondplan van 8m bij 6m (Pollock, 2000, p. 177).
Op de westelijke bank van de Eufraat, nabij de grens tussen Turkijke en Syrië, vinden we de
nederzetting Hadatu terug. De stad is voorzien van minstens 79 torens met een interval van
16m. De torens zelf hebben een oppervlakte van ongeveer 6m bij 6m.
In Anatolië zien we dat Hittitische fortificaties worden gekenmerkt door het gebruik van vele
torens. In de hoofdstad Boğazköy zien we dat de stadsmuur die de bovenstad omringt
versterkt is door middel van rechthoekige verdedigingstorens. De torens werden om de 30.5m
geplaatst en hadden een oppervlakte van ongeveer 15m bij 10m (Burney, 2004, p. 89).
De gedeeltelijke opgravingen van verdedigingswerken te Korucutepe hebben 9 torens aan het
licht gebracht waarvan twee volledig zijn opgegraven. De torens hebben een oppervlakte van
8m bij 8 m met een interval van 14m tot 16m (Bier, 1973, p. 424).
100
STUDIE NAAR VERDEDIGINGSTORENS
De dubbele stadsomwalling van Sam‟al is bezet met 100 verdedigingstorens rondom de
volledige lengte. De torens hebben een grondplan van ongeveer 5m bij 5m en zijn telkens
15m van elkaar gelegen (Nossov, Delf, 2008, p. 64).
De stadsomwalling van de binnenstad te Assur, in het noorden van Mesopotamië, telt een
40tal torens van 11m bij 7m die op een interval van 28m achter elkaar werden geplaatst (Egli,
1978, p. 61).
Verder stroomopwaarts van de Tigris situeert zich nog een andere Assyrische stad. Nineveh
werd verdedigd door opeenvolgende torens met een interval van 18m.
Ten noorden van Niniveh komen bij de stadsmuur van Khorsabad bastions voor die telkens op
een afstand van 27m van elkaar gelegen zijn. De massieve wallen werden over de gehele
lengte verstevigd met 157 torens die 32m bij 11m groot zijn (Loud, Altman, 1936, p. 18).
Bij rechthoekige verdedigingstorens hebben we te maken met een wijd verspreid vormtype
dat reeds tijdens de Uruk expansie zijn opmars kent. In latere periodes merken we een
duidelijke verschuiving in dominantie van een semicirculair naar een rechthoekig grondplan.
8.2.3 GEMENGDE VERDEDIGINGSTORENS
Bij het voorkomen van gemengde verdedigingstorens zien we telkens een duidelijke plaatsing
van beide types. Hierbij vinden we de semicirculaire verdedigingstorens terug op de
stadomwalling, terwijl voor een rechthoekig grondplan wordt geopteerd om de stadspoorten te
flankeren.
De stad Uruk kent tenminste twee stadspoorten die werden beschermd door rechthoekige
verdedigingstorens aan beide zijden van de toegang (McIntosh, 2005, p. 185).
Het gebruik van zowel rechthoekige als semicirculaire torens binnen een omwalling vinden
we verder terug in de citadel van de Hittitische stad Sam‟al. De citadel is gelegen in het
midden van de stad en heeft een aparte ommuring die 8 hectares omvat. De muur is over de
gehele lengte voorzien van semicirculaire verdedigingstorens met een interval dat ongeveer
tussen 13m en 21m varieert. De toegangspoorten binnen het complex werden echter telkens
geflankeerd door rechthoekige torens van 15m bij 10m. In totaal vinden we een 50tal torens
terug, waarvan er ongeveer een 10tal een rechthoekig grondplan hebben (Lampl, 1968, p.
104).
101
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Figuur 11 Citadel van Sam‟al (Oriental Institute of Chicago, 2009)
8.3 KANTELEN
Bovenop de verdedigingstorens moest het voor de verdedigers mogelijk zijn om een goed
zicht te krijgen op de aanvallers, maar tevens genoeg beschutting te hebben tegen aanvallen
van vijandige projectielen (Bertman, 2003, p. 202). De architecturale oplossing hiervoor was
het bouwen van een borstwering langsheen de hele bovenkant van de fortificaties.
Borstweringen bestonden uit een lage muur die ongeveer tot borsthoogte kwam, waarop
stukken muur werden gebouwd, genaamd kantelen. Tussen de kantelen werd ruimte gelaten
om dienst te doen als schietplaats. Bij vijandige aanvallen was het mogelijk om beschutting
achter de kantelen te zoeken (Yadin, 1963, p. 20).
In Mesopotamië zien we dat verdedigingstorens vaak werden bekroond met een borstwering
van verschillende vormen en groottes. Bewijzen van deze defensieve architectuur komen
voornamelijk voor in de vorm van reliëfs, gemodelleerde voorwerpen en archeologische
reconstructies. Hier wordt een korte typologie gegeven van de verschillende borstweringen
die in Mesopotamië voorkomen. Deze typologie baseert zich op de vorm van de kantelen, die
duidelijk herkenbaar zijn.
102
STUDIE NAAR VERDEDIGINGSTORENS
8.3.1 TRAPVORMIG KANTELEN
Zijn voornamelijk terug te vinden in representaties op Assyrische reliëfs. Verder vinden we
ook vaatwerken en metalen representaties terug van dit soort kantelen. Het gaat hier telkens
om een uitbeelding van een stadsmuur voorzien van torens.
Deze kantelen zijn verder ook archeologisch merkbaar op de site van Khorsabad. Langs de
zuidoostelijke façade van het paleisterras zijn er resten teruggevonden van trapvormige
kantelen die tot het paleiscomplex behoorden (Loud, 1936, pp. 57-58)
Trapvormige kantelen konden makkelijk worden gerealiseerd door het gebruik van baksteen.
De opeenstapeling van rechthoekige kleitegels zorgde voor een trapvormige uitlijning.
Archeologische vondsten en voorkomen van deze kantelen vinden we terug in Irak.
Afb.12 Ijzeren komfoor die een stadsmuur uitbeeld
met verdedigingstorens, Fort Shalmaneser (Oates, 2002,
p. 86)
Afb.13 Vaatwereken representatie van een Assyrische
verdedigingstoren (Oates, 2002, p. 152)
103
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Afb.14 Trapvormige kanteelresten langs de ZO façade
van het paleisterras te Khorsabad (Loud, 1936, Pl. C)
Afb.15 Reliëf van de Elamietische stad Der uit het paleis
van Assurbanipal te Nineveh (Andrae, 1913, p. 8)
8.3.2 TANDVORMIGE KANTELEN
Tandvormige kantelen zijn een variatie van trapvormige kantelen. Hierbij worden de hoeken
van de kleitegels weggewerkt om zo een driehoek te vormen. Net zoals de trapvormige
kantelen vinden we dit vormtype terug in Irak, maar we zien het verder ook verschijnen op
Assyrische reliëfs die Syrische steden afbeelden.
Afb.16 Rekiëf van de medische stad Kishesim uit
het paleis van Sargon II te Khorsabad (Lampl, 1968,
Afb. 9)
Afb.17 Assyrische representatie van een ommuurde stad
te Nineveh (Layard, 1849, Pl. 39)
104
STUDIE NAAR VERDEDIGINGSTORENS
Afb.18 Reliëf van de Syrische stad Parga uit het paleis
van Sargon II te Khorsabad (Lampl, 1968, Afb. 8)
Afb.19 Reliëf van de Fenisische stad Tyre van de poorten
van Shalmaneser III (Lampl, 1968, Afb.7)
8.3.3 AFGERONDE KANTELEN
Afgeronde kantelen vinden we terug in de Hittitsche architectuur. Ze zorgen voor het
karakteristieke uitzicht van fortificaties uit Oost-Turkije. De reconstrucite van de stadsmuur
van Boğazköy toont duidelijk op welke manier deze kantelen werden aangelegd. De
zongedroogde bakstenen werden afgerond door de hoeken glad te smeren met klei.
Een mogelijke verklaring voor dit vormtype kan zijn dat afgeronde kantelen zijn gebaseerd op
de vorm van schilden. Hittitische schilden waren 8-vormig en gemaakt uit leer dat strak over
een houten raamwerk werd gespannen. Het zetten van afgeronde kantelen zou mogelijk een
suggestie zijn naar een stadsmuur die geheel bezet was met gewapende manschappen klaar
om de stad te verdedigen (Tracy, 2000, p. 11).
105
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Afb.21 Reconstructie van een verdedigingstoren te
Boğazköy (Deutsches Archäologisches Institute, 2009)
Afb.22 Torensvormige pedistielen
(Nossov, Delf, 2008, p. 15)
uit
Carchemish
8.5 CONCLUSIE EN DISCUSSIE
Verdedigingstorens zijn in het defensieve systeem van stedelijke centra heel belangrijk. Zij
zorgden ervoor dat de stadmuur beter verdedigd kon worden en waren een kenmerkend
symbool van urbane nederzettingen.
We merken op dat er weinig voorbeelden terug te vinden zijn van verdedigingstorens met een
semicirculair grondplan. Hun ontstaan is te situeren in het begin van de Vroege Bronstijd.
Rechthoekige verdedigingstorens zijn van een iets latere tijd (Vroege Bronstijd II) , maar
worden de algemene norm naarmate de planmatigheid in de stadsplanning zich verder
ontwikkelt. Een mogelijke verklaring voor deze ontwikkeling is dat een rechthoekig
grondplan bouwtechnisch makkelijker is en minder planning vereist. Vanuit een militair
oogpunt waren semicirculaire torens beter voor observatie en beschutting tegen vijandige
projectielen. Rechthoekige torens hadden echter een hoger en dieper bereik waardoor de
stadsmuur in sterkte toenam.
106
STUDIE NAAR VERDEDIGINGSTORENS
Ook bij de borstwering zien we de adaptatie van verschillende vormen. Deze verschillende
zijn echter van decoratieve aard en veranderen niets aan het militaire karakter van de
borstwering. Het voorkomen van deze vormtypes is wijd verspreid, maar het is mogelijk om
een algemene regionale afbakening voorop te stellen.
Afgeronde kantelen vinden we voornamelijk terug bij Hittitische representaties. Bij
Assyrische
reliëfs
verschijnen
trapvormige
en
tandvormige
kantelen
bovenop
verdedigingstorens. Representaties van tandvormige kantelen zijn tevens terug te vinden bij
reliëfs van militaire campagnes in Syrië.
Dit onderzoek beperkt zich tot de regio‟s van Irak, Noord-Syrië en Oost-Turkije. Het is echter
duidelijk dat de verschillende types van kantelen zich verder dan de besproken regio‟s hebben
verspreid. Boven Irak vinden we nog verdere aanwijzing van het gebruik van trapvormige
kantelen. Trapvormige kantelen verschijnen verder nog in Iran, samen met tandvormige
kantelen. In de rest van Syrië lijken tandvormige kantelen een algemene verspreiding te
hebben gekend. Fortificaties in Egypte zijn net zoals de Hittitische versterkingen voorzien van
afgeronde kantelen.
Verder onderzoek is nodig naar de vraag of het voorkomen van verschillende vormen van
kantelen het gevolg is van culturele of regionale tradities.
107
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
9.0 ALGEMENE CONCLUSIE EN DISCUSSIE
Het beeld dat zich gevormd heeft op het einde van deze dissertatie is dat fortificaties een
verzamelnaam is voor een geheel van structuren en gebouwen met een defensief karakter. Om
een diepgaande studie te verrichten was het dan ook nodig om de verschillende onderdelen
van elkaar te onderscheiden. Deze structuren en gebouwen hebben in de loop van de tijd elk
andere ontwikkelingen ondergaan onder invloed van verschillende factoren. Het product van
al deze processen geeft ons een inzicht in wat fortificaties waren, hoe ze waren opgebouwd en
welke veranderingen ze ondergingen doorheen de geschiedenis.
Attestaties van verdedigingswerken vinden we al heel vroeg terug. De vroegste voorbeelden
van versterkingen rondom een nederzetting komen reeds voor vanaf het 8ste-7de millennium v.
Chr. Deze kunnen geassocieerd worden met het gevaar voor natuurrampen. Sites die gelegen
waren op de alluviale vlakte van Mesopotamië waren vatbaar voor overstromingen. We
merken op dat er in de vroegste fases veel werd geëxperimenteerd met verschillende manieren
waarop men een nederzetting kon verdedigen.
Met de opkomst van stedelijke centra rond het 3de millennium v. Chr. kwam ook de vorming
van monumentale architectuur waardoor fortificaties een nieuwe betekenis kregen binnen het
urbane landschap van een stad. Ze behielden in de eerste plaats nog hun beschermende
functie, maar werden verder nog van symbolisch en publiek belang. Fortificaties blijken een
belangrijk aspect geweest te zijn voor de definitie van een stad vanuit de gedachtengang van
de Mesopotamiërs. Deze publieke monumentale bouwwerken waren een weerspiegeling van
de sociale stratigrafie die zich bij de opkomst van urbanisatie heeft voorgedaan. Hun
constructie duidt erop dat een grote groep mensen kon worden gemobiliseerd, meestal onder
één persoon, om een bouwwerk te creëren bedoeld voor de noden van de gemeenschap. De
stad en haar fortificaties werden eenzelfde idee en werden dan ook zo weerspiegeld.
Het traject van fortificaties werd voornamelijk bepaald door de stad zelf. Er is een duidelijke
associatie te zien tussen de vorm en afmetingen die fortificaties aannamen en de interne
stadsplanning. Stadsmuren en grachten bakenden de grenzen af van de urbane nederzetting,
stadspoorten en torens werden geplaatst op belangrijke verkeersaders die toegang tot de stad
verleenden en de belangrijkste gebouwen van de stad werden nogmaals apart voorzien van
een stadsmuur en geïncorporeerd binnen een citadelcomplex.
108
ALGEMENE CONCLUSIE EN DISCUSSIE
Elk van deze elementen ondergaan in de loop van de tijd veranderingen die zorgen voor
verschillende types binnen elk defensief element
Fortificaties zijn doorheen het 2de millennium v. Chr. prominenter aanwezig en ontwikkelen
zich verder onder invloed van verscheidene factoren, waarbij de niet minst belangrijke factor
de militaire factor is. Zo bood de introductie van de glacis een antwoord op
belegeringswerktuigen die hun opmars kenden. De tendens naar de veranderingen in
fortificaties werd opgemerkt over heel Mesopotamië, hoewel we binnen de drie besproken
regio‟s een duidelijke diversiteit zien in de constructie van versterkingen, zowel qua vorm als
qua bouwmateriaal. Deze regionale verschillen waren bewerkstelligd door de geografische
condities van het landschap en de culturele achtergrond.
Bij de opkomst van de eerste rijken zien we dat steden zich gevormd hadden tot volwaardige
machtscentra, waarbij fortificaties dienden als representatie van die macht. Ze werden een
propagandistisch middel alleen al door hun indrukwekkende constructie. De architecturale
stijl en de versiering door middel van kleurtegels, bogen en dergelijke maakten het uitzicht
van de stadswal groots, zelfs „goddelijk‟, om zowel vriend als vijand te imponeren.
Tegelijkertijd werden deze steden burgerlijke centra en zien we dat defensieve werken een
meer civiel karakter gingen krijgen. Poorten werden breder, waarbij de poortkamers
toegankelijk werden voor het gewone publiek en als audiëntiezalen of als marktplaats
dienden. Ceremoniële installaties en het voorkomen van banken in de zijkamers zijn
architecturale getuigenissen hiervan.
De studie naar fortificaties is echter nog ver van compleet. Veranderingen in fortificaties zijn
vaak het gevolg van externe invloeden. Als gevolg van nieuwe militaire ontwikkelingen
voldoen versterkingen niet meer en wordt er gezocht naar nieuwe technieken binnen de
defensieve architectuur. Doorheen de geschiedenis van het Oude Nabije Oosten zien we
verscheidene veranderingen gebeuren in de oorlogsvoering zoals de opkomst van pijl en boog,
belegeringswerktuigen en de strijdwagen. Allemaal hebben zij een invloed gehad op de
manier waarop strijd werd geleverd, alsook de manier waarop stedelijke centra werden
verdedigd. Hoewel deze ontwikkelingen in de oorlogsvoering maar oppervlakkig aan bod
komen zou een verdere studie naar de relatie tussen stedelijke versterkingen en de
veranderingen binnen de oorlogsvoering nieuwe informatie kunnen opleveren over de
opkomst en ontwikkelingen van verdedigingswerken.
109
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
De oorsprong van bepaalde defensieve elementen zoals de poortkamer vraagt om nader
onderzoek. Een vergelijkende studie tussen de besproken regio‟s en andere uit het Nabije
Oosten kan ons hierbij een beter beeld geven. Op deze manier zou het mogelijk zijn om een
vergelijkende studie voor de gehele regio op te stellen, alsook een beter zicht te krijgen op het
gebruik en de verspreidingsmechanismen van deze defensieve elementen. Een diepere studie
binnen de interdisciplinaire aanpak van archeologische, literaire en iconografische bronnen
zou hierbij van grote hulp kunnen zijn, aangezien de gecombineerde studie van deze bronnen
tot betere interpretaties leidt.
Ook was het bij dit onderzoek niet mogelijk om alle sites met fortificaties te bespreken
waarvan men weet heeft. Ik denk echter dat er genoeg voorbeelden zijn besproken voor het
opstellen van een overzicht zoals de typologie en de opbouw van de verschillende defensieve
elementen. Ik hoop alleszins dat ik in deze masterproef in mijn opzet ben geslaagd om het
belang van stedelijke versterkingen in Mesopotamië aan te kaarten en de aanzet heb gegeven
tot verdere studie naar dit onderwerp.
110
BIBLIOGRAFIE
10.0 BIBLIOGRAFIE
Akkermans P.M.M.G., Schwartz G.M., 2003, The Archaeology of Syria: From Complex
Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (ca. 16.000-300BC), Cambridge University Press
Algaze G., 2005, The Uruk World System: The Dynamics of Expansion of Early
Mesopotamian Civilization, University of Chicago Press
Andrae W., 1913, Die Festungswerke Von Assur, Wissenschaftliche Veröffentlichungen der
Deutschen Orient-Gesellschaft, 23 J. C. Hinrichs‟sche Buchhandlung
André-Salvini B., 2008, La Ville au Temps de Nabuchodonosor II: Plan et Monuments. In:
André-Salvini B., (ed.), Babylon, Hazan, pp. 161-168
André-Salvini B., 2008, Reconstruction Moderne des Monuments de Babylone au Temp de
Nabuchodonosor II, D‟après les Résultats des Fouilles et les Texts. In: André-Salvini B.,
(ed.), Babylon, Hazan, pp. 207-208
Aufrecht W.E., Mirau N.A., Gauley S.W., 1997, Urbanism in Antiquity: From Mesopotamia
to Crete, Journal for the Studies of the Old Testament, Supplement Series 244, Sheffield
Academic Press
Badawy A., 1977, Architecture in Ancient Egypt and the Near East, MIT Press
Benjamin of Tudela, 2008, The Itinerary of Benjamin of Tudela, BiblioBazaar
Benoit A., 2004, Art et Archéologie: les Civilisations du Proche-Orient Ancien, Europe
Media Duplications S.A.
Bertman S., 2003, Handbook to Life in Ancient Mesopotamia, Oxford Universiy Press
Bier C.M., 1973, The Excavations at Korucutepe, Turkey 1968-70: Preliminary Report, Part
II: The Fortification Wall, Journal of Near Eastern Studies, Vol. 32, No. 4, pp. 424-434
Bittel K., 1970, Hattusha: The Capital of the Hittites, Oxford University Press
Boiy T., 2004, Late Achaemenid and Hellenistic Babylon, Orientalia Lovaniensia Analecta
136, Peeters
Briant P., 1996, Histoire de l’Empire Perse, Fayard
Brinkman J. A., 1968, A Political History of Post-Kassite Babylonia 1158-722 B.C., Analecta
Orientalia 43, Pontificium Institutum Biblicum
Bromiley G.W., 1979, International Standard Bible Encyclopedia, Vol. I, Wim B. Eerdmans
Publishing
111
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Bryce T., 2002, Life and Society in the Hittite World, Oxford University Press
Burney C.A., 2004, Historical Dictionary of the Hittites, Historical Dictionaries of Ancient
Civilizations and Historical Eras, No. 14, The Scarecrow Press Inc.
Cappieri M., 1973, The Mesopotamians of the Chalcolithicum and Bronze age, Edward
Brothers Incorporated
Charvàt P., 1993, Mesopotamia Before History, Routledge
Childe V.G., 1950, The Urban Revolution, Town planning Review 21, No 1, Retrieved
February 18, 2009 from http://liverpool.metapress.com/
Collon D., 1995, Ancient Near Eastern Art, British Museum Press
Cooper L., 2006, Early Urbanism on the Syrian Euphrates, Routledge
Dalley S., 1995, Ancient Mesopotamian Military Organization. In: Sasson J.M., (eds.),
Civilizations of the Ancient Near East, Vol. I, Simon & Schutser Macmillan, pp. 413-422
Damerji M.S.B., 1987, The Development of the Architecture of Doors and Gates in Ancient
Mesopotamia, Nihon Kyoiku Shinbunsha Ltd.
De Geus C.H.J., 2003, Towns in Ancient Israel and the Levant, Peeters
De Sélincourt A., Marincola J., 2003, Herodotus: The Histories, Penguin Classics
Egli E., 1978, Geschichte Des Städtebaues, Eugen Rentsch Verlag
Federal Research Division, 2004, Turkey: A Country Study
Forest J.-D., 1996, Mésopotamie. L’apparition de l’Etat VIIe-IIIe Millénaires, Méditarranéé
Frankfort H., 1996, The Art and Architecture of the Ancient Orient, Yale University Press
Garstang J., Gurney O.R., 1959, The Geography of the Hittite Empire, London
Gates C., 2004, The Archaeology of Urban Life in the Ancient Near East and Egypt,
Greece and Rome, Routledge
George A., 1999, The Epic of Gilgamesh: The Babylonian Epic Poem and Other Texts in
Akkadian and Sumerian, Penguin Books
Grayson A.K., 1987, Assyrian Rulers of the Third and Second Millennium B.C. I (to 1115
BC), The Royal Inscriptions of Mesopotamia Assyrian Periods 1, University of Toronto Press
Haverfield F., 1913, Ancient Town Planning, Claredon Press
Hilprecht H.V., 2004, Explorations in Bible Lands During the 19th Century, Gorgias Press
Jawad A.J., 1965, The Advent of the Era of Townships in Northern Mesopotamia, E.J. Brill
Kampman.A., 1974, De Historische Beteekenis der Hethietische Vestingbouwkunde. In: van
Proosdij, Kernmomenten der antieke beschaving: en haar momenten, Vooraziatisch
Gezelschap Ex Oriente Lux, No.7, Brill, pp. 80-276
112
BIBLIOGRAFIE
Kenyon K.M., 1960, Archaeology in the Holy Land, Ernest Benn Limited
Kepinski-Lecomte C., 1993, Haradum I: Une Nouvelle ville sur le Moyen-Euphrate (XVIIIeXVIIe siècles AV. J. –C), Paris
Koldewey R., Johns A.S.G., 1914, The Excavations at Babylon, Macmillan and Co
Kuhrt A., 1995, Ancient Near East C. 3000-330 BC, Vol. 1, Routledge
Lampl P., 1968, Cities and Planning in the Ancient Near East, Braziller
Layard A.H., 1849, The Monuments of Nineveh 1, London
Leemans W.F., 1960, Foreign trade in the Old Babylonian Period: As Revealed by Texts
From Southern Mesopotamia, E.J. Brill
Lloyd S., 1979, The Archaeology of Mesopotamia, Thames and Hudson
Loud G., 1936, Khorsabad Part I: Excavations in the Palace and at a City Gate, The
University of Chicago Oriental Institute Publications Vol. XXXVIII, The University of
Chicago Press
Loud G. & Altman C.B., 1936, Khorsabad II: The Citadel and Town, The University of
Chicago Oriental Institute Publications Vol. XL, The University of Chicago Press
Mallowan, 1965, Early Mesopotamia and Iran, Thames and Hudson
Matthews R., 2003, The Archaeology of Mesopotamia: Theories and Approaches, Routledge
Mazar A.,1995, The Fortifications of Cities in the Ancient Near East. In: Sasson J.M., (eds.)
Civilizations of the Ancient Near East, Vol. III, Simon & Schutser Macmillan, pp. 1523-1537
McIntosh J., 2005, Ancient Mesopotamia: New Perspectives, ABC-CLIO Inc.
Mellaart J., 1967, Catal Hüyük: A Neolithic Town in Anatolia, Thames and Hudson
Mellaart J., 1970, Excavations at Hacilar (1), Occasional Publications of the British Institute
of Archaeology in/at Ankara 9, Edinburgh University Press
Mellaart J., 1970, Excavations at Hacilar (2), Occasional Publications of the British Institute
of Archaeology in/at Ankara 10, Edinburgh University Press
Meyers E.M., 1997, The Oxford Encyclopedia of the Archaeology in the Near East, Oxford
University Press
Meyer J.W., 2007, Town Planning in 3the millennium Tell Chuera. In: Bretschneider J.
Driessen J., van Lerberghe K., Power and Architecture: Monumental Public Architecture in
the Bronze Age Near East and Aegean, Orientalia Lovaniensia Analecta 156, Peeters, pp. 129142
Moorey P.R.S., 1994, Ancient Mesopotamian Materials and Industries, Oxford University
Press
113
FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN
Nemet-Nejat K.R., 1998, Daily Life in Ancient Mesopotamia, Greenwood Press
Nöldeke A., Lenzen H., Von Haller A., Göpner W., 1961, Siebenter Vorläufiger bericht über
die von der Deutschen forschunggemeinschaft in Uruk-Warka unternomen ausgrabungen,
Verlag der Akademie der Wissenschaften Berlin, Walter De Gruyter U.CO.
Nossov K.S., Delf B., 2008, Hittite Fortification C. 1650-700 BC, Osprey Publishing
Oates J., Oates D., 2002, Nimrud: An Assyrian City Revealed, London
Olmstead A.T., 1951, The History of Assyria, The University of Chicago Press
Oppenheim A. L., 1959, A New Prayer to the Gods of the Night, Analecta Biblica 12, Rome
Oppenheim A. L., 1978, Ancient Mesopotamia, University of Chicago Press
Otterbein K.F., 2004, How War Began, Texas A&M University Press
Parrot A., 1961, Assur, L‟univers des Formes, Golden Press
Pollock S., 2000, Ancient Mesopotamia: The Eden that Never Was, Cambridge University
Press
Postgate J.N., 1992, Early Mesopotamia: Society and Economy at the Dawn of History,
Routledge
Reade J.E., 1968, Tell Taya (1967): Summary Report, British Institute for the Study of Iraq,
Vol. 30, No. 2, London
Reade J.E., 1971, Tell Taya (1968-69): Summary Report, British Institute for the Study of
Iraq, Vol. 33, No. 2, London
Roaf M., 1990, Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East, Facts on File
Sanders N.K., 1960, The Epic of Gilgamesh, Penguin Classics
Seeher J., 2002, Hattusa-Boğazköy-Haupstadt des Reiches: Die Enwicklung der Stadtanlage
und ihr Ausbau zur Großreichsmetropole. In: Willinghöfer H., Hasekamp U, (ed.), Die
Hethiter und ihr Reich: Das Volk Der 1000 Götter, Theiss, pp. 156-163
Speiser E.A., 1935, Excavations at Tepe Gawra, Vol. I, University of Pennsylvania Press
Thureau-Dangin F., 1929, Tell Ahmar, Syria, Vol. 10, Retrieved May 29, 2009 from
http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/syria_00397946_1929_num_10_3_33
84
Tracy J. D., 2000, City Walls: The Urban Enceinte in Global Perspective, Cambridge
University Press
Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, 1993, Van Dale lexicografie bv,
Van De Mieroop M., 1997, The Ancient Mesopotamian City, Clarendon Press
Van De Mieroop M., 2004, A History of the Ancient Near East, Blackwell Publishing Ltd.
114
BIBLIOGRAFIE
Waterman L., 1936, Royal Correspondence of the Assyrian Empire, Vol. I, Michigan:
University of Michigan Press
Whitehouse R., 1997, The First Cities, Oxford: Phaidon
Yadin Y., 1963, The Art of Warfare in Biblical Lands, Weidenfield & Nicolson
10.1 INTERNETBRONNEN
Deutsches Archäologisches Institute, 16/01/2009,(http://www.dainst.org/index.php?id=4437&
SessionLanguage=en)
ECAI Iraq, 26/02/2010, (http://ecai.org/iraq/SiteName.asp?SiteID=37)
Free World Maps, 25/05/2010, (http://www.freeworldmaps.net/)
Hattuscha, 29/05/2010, (http://www.hattuscha.de/English/yerkapi.htm)
University of California at Berkley, 26/03/2010, (http://www.digitalnineveharchives.org/
archives2.html)
University of North Carolina at Pembroke, 15/07/2010, (http://www.uncp.edu/home/rwb/
lecture_ancient_civ.htm)
University of Texas at Austin, 26/02/2010, (http://www.utexas.edu/courses/classicalarch/
images.html)
115