Analyse dialoog Onderwijs2032

Analyse dialoog
Onderwijs2032
Oktober
2015
inhoudsopgave
1Inleiding
04
6 Maatschappelijke toerusting
48
6.1Inleiding
49
2 Verantwoording, facts and figures
08
6.2Burgerschap
49
2.1Methode
09
6.3 Maatschappelijk relevante thema’s
51
3 Doel van het onderwijs
12
toerusting54
3.1Inleiding
13
6.4Samenvatting Maatschappelijke
3.2 Samenhangende visie: waartoe
dient het onderwijs?
13
3.3 Functies van het Nederlandse
onderwijs
14
7 Condities voor goed onderwijs
56
7.1Inleiding
57
7.2Maatwerk
57
7.3 Examinering en evaluatie
60
7.4 Rollen in het onderwijs
63
4 Dynamiek in de samenleving
16
7.5Samenvatting Condities voor
4.1Inleiding
17
4.2Technologisering
17
4.3Internationalisering
21
8 Aanpak van het curriculum
72
4.4 Economie in ontwikkeling
24
8.1Inleiding
73
8.2 Integraal onderwijs
73
8.3 Inrichting curriculum
75
8.4 Doorlopende leerlijnen
77
8.5Leermethoden
78
4.5Informatiesamenleving
in ontwikkeling
27
4.6 Van blijvende waarde in
een onbekende toekomst
31
goed onderwijs69
4.7Samenvatting Dynamiek in
8.6Samenvatting Aanpak van
de samenleving33
het curriculum80
5Persoonsvorming
36
5.1Inleiding
37
5.2Zelfontplooiing
37
5.3 Brede ontwikkeling
39
Bijlage: Overzicht bronnen Onderwijs203284
5.4 Ontwikkeling zelfbeeld
42
Actueel
85
5.5Gezondheid
43
Ingezonden stukken
87
5.6 Sociale ontwikkeling
45
Bijeenkomsten
93
Dialoogsite
93
5.7Samenvatting Persoonsvorming46
9 Over dit onderzoek
82
Deze rapportage is opgesteld door een onderzoeksteam van EMMA - Experts in Media en Maatschappij.
02
03
1
In november 2014 lanceerde staatssecretaris Sander Dekker een nationale brainstorm over het
basisonderwijs en voortgezet onderwijs van de toekomst. Duizenden tweets en veel reuring later,
in februari 2015, startte een nieuwe fase: een maatschappelijke dialoog over het toekomstige
onderwijs, bedoeld om de ideeën uit de brainstormfase verder te verdiepen. Alle vormen van
basisonderwijs en voortgezet onderwijs werden in de (online en offline) dialoog betrokken, zowel
speciaal als regulier onderwijs en van praktijkonderwijs tot vwo.
De resultaten van de dialoog dienen als fundament voor het kabinetsadvies dat het Platform
INLEIDING
Onderwijs2032 dit najaar uitbrengt over de onderwijsinhoud van de toekomst. Het Platform vroeg
een onderzoeksteam van EMMA - Experts in Media en Maatschappij de resultaten te analyseren. In
deze rapportage doet het team verslag van de resultaten.
De brainstorm die staatssecretaris Dekker in
Door de ‘dialoogvrijheid’ was de drempel voor
november 2014 lanceerde, heeft tot veel reuring
deelname zo laag mogelijk: iedereen kon de
geleid. Naar aanleiding van die brainstorm zijn
vorm kiezen die het beste bij hem of haar paste.
drie thema’s vastgesteld die aan de basis lagen
Daarnaast zien we dat deze vormvrijheid zich
van de onderwijsdialoog:
ook heeft vertaald in een zekere inhoudelijke
vrijheid. Deelnemers lieten zich niet ‘beperken’
1 kennis voor leren en werk;
door inhoudelijke lijnen (de drie hoofddoelen),
2 maatschappelijke toerusting;
maar voelden zich vrij om ieder thema aan te
3persoonsvorming.
snijden dat volgens hen van belang is voor goed
toekomstig onderwijs. Zo is er in de bijdragen
Dit zijn de drie hoofddoelen van onderwijs.
veel aandacht geweest voor de inrichting van
Hoewel deze hoofddoelen inderdaad stuk voor
het onderwijs en andere randvoorwaarden
stuk terugkeerden in de dialoog, zien we dat de
voor goed onderwijs, thema’s die niet direct een
reikwijdte van de dialoog aanzienlijk groter was.
inhoudelijke koppeling hebben met een van
Voor een belangrijk deel is dit te verklaren door de
bovenstaande hoofddoelen.
vrije structuur in de vormgeving van de dialoog:
deelnemers konden zelf kiezen in welke vorm
Deze rapportage is gestructureerd aan de hand
ze hun bijdrage leverden. Dit kon via het online
van de bijdragen die zijn geleverd aan de dialoog,
platform www.onsonderwijs2032.nl en tijdens
dus niet op basis van de thematische structuur
een van de georganiseerde bijeenkomsten, maar
die in de brainstorm naar voren kwam. Het
ook door een whitepaper in te sturen, een bijdrage
laatste zou ervoor hebben gezorgd dat we veel
te leveren via sociale media en/of een poststuk of
bijdragen, die immers niet allemaal de van tevoren
verslag van een eigen bijeenkomst op te sturen.
vastgestelde lijn volgden, niet goed zouden kunnen
Bijeenkomsten waren er veel: verschillende
plaatsen.1 De onderstaande thema’s waren leidend
partijen gingen gestructureerd met elkaar in
in de maatschappelijke dialoog. We hebben
gesprek over het onderwijs van de toekomst.
deze rapportage op basis van deze thema’s
Waar mogelijk sloten Platformleden daarbij aan.
gestructureerd.
1
De thema’s Persoonsvorming en Maatschappelijke toerusting komen overigens wel terug in deze rapportage, omdat deze lijnen
ook in de maatschappelijke dialoog duidelijk zichtbaar zijn.
04
05
nóg meer aandacht moeten besteden om het
Dynamiek in de samenleving
Aanpak van het curriculum
toekomstbestendig te maken? Voor één vraagstuk
De wereld om ons heen vormt het decor van
Er is veel discussie over de methoden en
is opvallend weinig aandacht: hoe kunnen alle
razendsnelle technologische ontwikkelingen,
curriculumindeling die het meest geschikt zijn
voorstellen zodanig worden verwerkt dat de
alomtegenwoordige informatie en continue
om vorm te geven aan het onderwijs van de
onderwijsinhoud werkbaar blijft voor leerling en
vernieuwing op velerlei vlakken. Trends die we in
toekomst. Concreet komen binnen dit thema
leraar? Hierin ligt een belangrijke uitdaging voor
de dialoog regelmatig terugzien, zijn bijvoorbeeld
de onderwerpen Inrichting van het curriculum,
het Platform Onderwijs2032. Er zijn ideeën genoeg,
internationalisering, digitalisering en flexibilisering.
Doorlopende leerlijnen en Leermethoden aan bod.
maar hoe zijn deze samen te brengen in één
Deelnemers aan de dialoog constateren dat
het huidige onderwijs niet meer aansluit op
wat de maatschappij nu en in de toekomst van
samenhangende, realistische visie op het onderwijs
Dynamiek
van de toekomst?
burgers vraagt. Daarom zoomen ze in op nieuwe
De dialoog heeft ertoe geleid dat aan het onderwijs
De opbrengsten van de dialoog, zoals in dit
vaardigheden die leerlingen op school zouden
gelieerde partijen met elkaar in gesprek zijn
document beschreven, worden door het Platform
moeten leren. Tegelijkertijd wordt de waarde
gegaan die elkaar normaal gesproken minder
Onderwijs2032 gebruikt bij het opstellen van de
benadrukt van een noodzakelijke kennisbasis en
opzoeken. Dit is bijvoorbeeld te zien aan de vele
contouren van zijn advies. Dit advies op hoofdlijnen
van ‘blijvende waarden’ in het onderwijs: zaken die
bijeenkomsten die hebben plaatsgevonden om de
wordt opnieuw breed getoetst; ook dan weer heeft
vroeger, nu én in de toekomst van belang worden
toekomst van het onderwijs te bediscussiëren. Ook
iedereen de ruimte om inbreng te leveren. Het
geacht.
zijn verschillende whitepapers naar het Platform
Platform gebruikt deze inbreng vervolgens bij het
opgestuurd, die het resultaat zijn van overleggen
opstellen van zijn definitieve advies.
Persoonsvorming
tussen meerdere betrokkenen (vaak afkomstig van
In het onderwijs zou meer aandacht moeten zijn
verschillende partijen).
voor persoonsvorming, vinden veel deelnemers
aan de dialoog. Om dit te bewerkstelligen, moeten
We zien bovendien dat deelnemers elkaar
kinderen zich geïnspireerd voelen, zich creatief
in de grote lijnen van de dialoog vaak weten
kunnen uiten, leren omgaan met anderen en
te vinden. Voor ieder van de vijf hierboven
hun identiteit kunnen ontwikkelen. De centrale
genoemde thema’s geldt dat er op hoofdlijnen
vraag is hoe het onderwijs kan bijdragen aan de
een gemeenschappelijke richting te benoemen is.
ontwikkeling van kinderen tot volwassen personen.
Zo is er een breed gedeelde tendens naar meer
maatwerk in het onderwijs. Wanneer er verschillen
Maatschappelijke toerusting
van mening zijn, hebben deze vaker betrekking op
Het onderwijs zou een positieve invloed moeten
de manier waarop invulling wordt gegeven aan een
hebben op de samenleving als geheel. Leerlingen
tendens, dan op de tendens zelf.
die Nederlands onderwijs hebben genoten, moeten
later een positieve bijdrage kunnen leveren aan het
creëren of behouden van een goed functionerende
Tot slot
maatschappij. Hierbij valt te denken aan goed
In deze rapportage geven we aan de hand van
burgerschap, niet pesten, waardering voor kunst
vijf inhoudelijke thema’s een weergave van de
en cultuur en besef van duurzaamheid en milieu.
opbrengst van de dialoog. Per hoofdstuk geven we
eerst een indruk van de ‘grote lijn’ van de discussie,
Condities voor goed onderwijs
waarna we het thema steeds verder ‘afpellen’.
Dit deel van de dialoog richt zich op de
Het rapport laat zien dat de opbrengst van de
randvoorwaarden die in het onderwijs aanwezig
dialoog buitengewoon rijk is, zowel op macro- als
moeten zijn om het onderwijs toekomstbestendig
op microniveau.
te maken. Hierbij komen onderwerpen aan bod als
het doel van het onderwijs, de inrichting van het
In de dialoog is met name aandacht geweest
onderwijssysteem, het belang van maatwerk en de
voor aanpassingen in en toevoegingen aan
rol van de leerkracht.
het onderwijs. Waaraan zou het onderwijs
06
07
2
VERANTWOORDING,
FACTS AND FIGURES
Deze rapportage is gebaseerd op de opbrengst van
verreweg de meeste berichten verstuurd via
de maatschappelijke dialoog over het onderwijs van
Twitter. Inhoudelijk ligt het zwaartepunt van deze
de toekomst die is gevoerd van 12 februari tot en
rapportage echter niet bij Twitter, maar bij de
met 30 juni 2015. In deze periode heeft het Platform
overige bronnen (zie de bijlage van dit rapport),
Onderwijs2032 iedereen uitgenodigd om zijn of
die meer ruimte bieden voor diepgang. Dit wil niet
haar visie over de toekomst van het onderwijs te
zeggen dat we geen gebruik hebben gemaakt van
delen. Er zijn geen eisen gesteld aan de vorm van
Twitter: we hebben alle verwijzingen (hyperlinks) in
de bijdragen, waardoor de hoeveelheid input erg
tweets opgenomen in de analyse (deze verwijzingen
groot is (13.010 bijdragen in totaal), verspreid over
bevatten in de regel aanzienlijk meer diepgang).
verschillende typen bronnen. Hieronder staat een
Daarnaast kan het medium een indicatie geven van
overzicht van het aantal bijdragen per bron.
de mate waarin een opvatting al dan niet breed
Zoals de onderstaande tabel laat zien, zijn
wordt gedeeld.
Type bron
Aantal bijdragen
(12 februari - 30 juni 2015)*
Tweets11.983
Artikelen nieuwssites
277
Ingezonden stukken (digitaal en per post)
200
Bijdragen op Facebook
494
Bijdragen op de dialoogsite
190
Blogs145
Artikelen gedrukte media
137
Verslagen fysieke bijeenkomsten
78
Brainstormsessies leerlingen basisscholen en middelbare scholen
59
* Ook ingezonden stukken die zijn binnengekomen na de officiële dialoogperiode (in juli, augustus en september 2015)
zijn meegenomen in deze analyse.
2.1 Methode
Hieronder beschrijven we stapsgewijs de methode
2 Initiële indeling thema’s en onderwerpen
die we hebben gebruikt voor de inhoudelijke
In deze tweede stap staat het identificeren van
analyse van de berichtgeving.
thema’s en onderwerpen centraal. Dit hebben we
gedaan door alle clusters die in stap 1 zijn geïdentifi-
08
1 Clustering van berichten
ceerd, in te delen naar thema en onderwerp. Hierbij
Omdat verreweg de meeste berichten zijn verstuurd
heeft ‘thema’ betrekking op het macroniveau en
via Twitter en omdat uit dit type berichten snel één
‘onderwerp’ op meso- en microniveau. Een voor-
of enkele onderwerpen zijn te destilleren, hebben
beeld hiervan is te vinden in het blokje Invalshoeken
we dit medium gebruikt als startpunt voor de
in de analyse verderop in deze paragraaf. Ons
structurering van alle berichtgeving. Door middel
onderzoeksteam heeft bewust van tevoren geen
van tekstherkenningssoftware hebben we tweets
afspraken gemaakt over de noemers die voor de
met soortgelijke inhoud geclusterd. Hiermee is de
verschillende thema’s en onderwerpen zouden
totale dataset aan tweets teruggebracht tot enkele
worden gebruikt. We zijn waar mogelijk aangesloten
honderden clusters met vergelijkbare inhoud.
bij de taal die in de bijdragen wordt gebruikt.
09
3 Definitieve indeling thema’s
en onderwerpen
vattingen over bepaalde thema’s; eerder is er grote
- organisaties die zich richten op een bepaald
consensus waarneembaar. Binnen die algemene
thema (bijvoorbeeld Hartstichting, Veilig Verkeer
Na alle tweets te hebben voorzien van een voor-
consensus worden thema’s soms wel verschillend
Nederland, College voor de Rechten van de Mens);
lopige indeling hebben we tijdens een sessie
ingevuld. Een voorbeeld hiervan is de opvatting
-bedrijfsleven;
met het complete analyseteam een definitieve
dat er meer ruimte moet zijn voor maatwerk in het
-wetenschappers;
structuur vastgesteld. We hebben ervoor gekozen
onderwijs (thema op macroniveau), een opinie die
-ouders.
om de rapportage in te delen in vijf overkoepelen-
breed gedeeld wordt. Indien er wel duidelijke ver-
de thema’s, die elk verder onder te verdelen zijn in
schillen van mening zijn, is dit met name op meer
In de komende hoofdstukken gaan we in op de
meer concrete onderwerpen en - uiteindelijk - in
praktisch gebied (meso- en microniveau): de manier
inhoud van de dialoog. Ieder hoofdstuk sluiten we
curriculumsuggesties. Belangrijk in de opbouw van
waarop er invulling wordt gegeven aan een bredere
af met een lijst waarin de belangrijkste bijdragen
de structuur is dat de thema’s en onderwerpen
ontwikkeling. Als we bij het voorbeeld van maatwerk
zijn samengevat.
elkaar zo veel mogelijk uitsluiten, zodat bij het
blijven, zien we dat sommige deelnemers aan de
lezen van een titel intuïtief duidelijk is waar een
dialoog vooral inzetten op ICT-oplossingen, terwijl
thema of hoofdstuk over gaat.
andere het belangrijk vinden dat het schoolexamen
meer ruimte krijgt ten opzichte van het centraal
4 Indeling berichtgeving
examen. Hoewel deze bijdragen de nadruk leggen
Na het vaststellen van de definitieve structuur
op een andere invulling van maatwerk, hoeven ze
hebben we alle bijdragen uit alle bronnen hier-
elkaar niet noodzakelijkerwijs uit te sluiten - integen-
binnen een plek toegekend.
deel. Indien het duidelijk is vanuit welk perspectief
een suggestie wordt gedaan, wordt dit benoemd in
5 Inhoudelijke analyse
de rapportage.
Stap 1 tot en met 4 zijn er met name op gericht om
het complete corpus van meer dan 13.000 bijdragen
We kunnen helaas geen bindende uitspraken doen
terug te brengen tot behapbare ‘pakketten’ per
over de belangrijkste thema’s die per invalshoek in
thema. Nadat dit proces voltooid was, zijn we
het debat aan bod zijn gekomen. Dit komt enerzijds
begonnen met de inhoudelijke analyse. Dit hebben
door de brede consensus die heerst over veel on-
we gedaan door per subthema alle bijdragen te
derwerpen en anderzijds door de manier waarop de
lezen en hier vervolgens een lopende samenvatting
dialoog is opgezet. Zo is het niet mogelijk om te zeg-
van te maken. Door de analyse op deze manier te
gen of een groep ouders het algemene ouderper-
structureren, konden bijdragen van verschillende
spectief representeert (voor zover er een dergelijk
bronnen elkaar goed aanvullen.
perspectief bestaat) en zijn thematische bijdragen
niet altijd te vergelijken, omdat ze verschillende
Omdat we voor dit onderzoek gebruik hebben
vormen aannemen. Daarnaast hebben relatief veel
gemaakt van meer dan 13.000 bronnen, hebben
deelnemers meerdere ‘petten’ op. Zo kan iemand én
we niet bij ieder thema in de tekst kunnen verwij-
leraar én ouder én onderwijskundige zijn.
zen naar alle relevante bronnen. Wel hebben we
telkens verwezen naar de belangrijkste kwalitatieve
Ondanks dat we geen uitspraken kunnen doen over
bron(nen). Een overzicht van de blogs, ingestuurde
de representativiteit van de deelnemers aan de
bijdragen (digitaal en per post) en verslagen van
dialoog, kunnen we wel een indruk geven van de
bijeenkomsten die we voor deze analyse hebben
invalshoeken die goed vertegenwoordigd zijn.
gebruikt, is te vinden in de bijlage.
De volgende groepen zijn veelvuldig aan het woord
Perspectieven in de analyse
gekomen in de maatschappelijke dialoog:
-leraren;
In het algemeen constateren we dat de dialoog over
-bestuurders/schoolleiders;
het onderwijs van de toekomst een breed gedragen
- onderwijskundigen (bijvoorbeeld onderzoekers);
basis heeft. Zelden zagen we twee diametrale op-
-leerlingen;
10
11
3
DOEL VAN HET
ONDERWIJS
3.1Inleiding
Uit de dialoog blijkt een breed gedeelde behoefte
ten zijn en wat het zou moeten betekenen. Deze
aan een samenhangende visie op onderwijs. Een
visie moet een kapstok bieden om de discussie te
gemeenschappelijke visie waarin we bepalen welke
kunnen voeren over het ‘wat’ en het ‘hoe’, de daad-
doelen onderwijs heeft, wat het onderwijs zou moe-
werkelijke vormgeving van het onderwijs.
3.2Samenhangende visie: waartoe dient het onderwijs?
De behoefte aan een samenhangende visie op
Voormalig schoolleider Gertjan Kleinpaste stelt in
onderwijs, om hieraan vervolgens richting en invul-
zijn blog op hetkind.nl de vragen die hij van belang
ling te geven, komt op verschillende plaatsen in de
vindt om het ‘waartoe’ te bepalen.
dialoog terug.
Waarom is leren zo ontzettend belangrijk? Waarom
Dick van der Wateren, leraar in het voortgezet on-
heb jij, kind in deze samenleving, het nodig om naar
derwijs, doet in een blog op onderzoekonderwijs.net
school te gaan? Wat wil jij daar dan graag horen, zien
bijvoorbeeld een oproep aan het Platform Onder-
en ruiken? Welke ervaringen wil jij opdoen om in 2032
wijs2032. Dit zou zich niet alleen moeten richten op
vol zelfvertrouwen zelfbewust aan de start van jouw
de vakinhoud van het onderwijs van de toekomst,
‘volwassen leven’ te staan? En hoe kunnen wij jou dan
maar zeker ook aandacht moeten hebben voor het
het beste helpen? 5
‘waartoe’ van onderwijs.
2
In De Staat van de Leerling 2015 staat beschreven
Dat is de opdracht die we aan goed onderwijs zouden
dat het doel van de leerstof in het onderwijs volledig
moeten geven: jonge mensen leren op een volwassen
uit het oog is verloren. Dit is een belangrijke factor
manier in de wereld te staan.3
die meespeelt bij het motiveren van leerlingen.
Uit onderzoeken is al vaak gebleken dat de
Ook wordt in de dialoog regelmatig verwezen naar
motivatie van leerlingen omhoogschiet als hun
visies in het buitenland, zoals in Schotland.
wordt uitgelegd waarom ze iets moeten leren en
als hierover met hen in discussie wordt gegaan.6
Samen vanuit missie en visie ONDERWIJS VOOR
DE TOEKOMST. Schotland doet t. Nu wij nog.
Het kan vóór 2032! 4
2
Onder andere in: Dinant Roode (trenducation.wordpress.com, 30 juni 2015): Trends in education: Rendement, een te smalle basis
voor onderwijs.
3
Dick van Wateren (onderzoekonderwijs.net, 1 juni 2015): Een Curriculum van Grote Vragen.
4
George van Sluis (twitter.com, 1 april 2015)
5
Gertjan Kleinpaste (hetkind.org, 1 juni 2015): Meedenken over onderwijs2032? Dat begint bij een visie en eindigt, misschien, bij een
curriculum.
6
12
Vijftien kritische leerlingen met een passie voor goed onderwijs (PO, VO en MBO) (2015). De Staat van de Leerling 2015.
13
3.3 Functies van het Nederlandse onderwijs
In verschillende bijdragen komen het doel en de
troduceerd door opvoedingsfilosoof John White,
(broad background understanding), maar dat ze ook
functie van het Nederlandse onderwijs ter sprake.
die een florerend leven beschrijft als een leven
leren over seksuele relaties en voortplanting
Hierbij wordt met enige regelmaat het werk van
gevuld met ‘autonomous, whole-hearted and
(equipment for personal flourishing) en dat ze
onderwijspedagoog Gert Biesta aangehaald. Deze
successful engagement in worthwhile relationships,
nadenken over morele vraagstukken als: wat is een
stelt dat goed onderwijs zou moeten voldoen aan
activities and experiences’. Om dit te bereiken,
goede seksuele relatie (equipment for altruism)? 11
drie functies:
zou er volgens Wolbert een omslag moeten
1 kwalificatie: het overdragen en verwerven van
kennis, vaardigheden en houdingen;
2socialisatie: inleiden in en zich verhouden tot
tradities en praktijken (wie je bent);
3persoonsvorming: de vorming van het
persoon-zijn (hoe je bent).
9
plaatsvinden van het huidige subject-based
Er zijn verschillende parallellen te trekken tussen
curriculum naar een aims-based curriculum.
de drie eigenschappen van goed onderwijs zoals
Bij de eerste curriculumvorm geldt de vakinhoud
Biesta die heeft geformuleerd en de bovenstaande
als uitgangspunt voor de invulling van onderwijs,
uitgangspunten. De belangrijkste hiervan is wellicht
terwijl de laatste vorm invulling geeft aan onderwijs
dat de nadruk niet alleen wordt gelegd op de
vanuit een overkoepelend ideaal, in dit geval het
kwalificerende functie van het onderwijs, maar
nastreven van een florerend leven.
dat ook het belang van persoonlijke ontwikkeling
en sociale vaardigheden in beide perspectieven
Volgens leraar Dick van Wateren is het huidige
Uitgaande van een florerend leven zouden de
onderwijs te veel gericht op de kwalificatiefunctie
volgende drie doelen hierbij als uitgangspunt
en krijgen socialisatie en persoonsvorming te weinig
kunnen dienen:
naar voren komt.
aandacht.7 Diverse partijen zijn eenzelfde mening
toegedaan. Zo stelt de PO-raad tijdens een van de
Onderwijs2032-bijeenkomsten:
1 Broad background understanding: Studenten
moeten worden geholpen om hun eigen natuur
en die van anderen te leren begrijpen.
Goed onderwijs moet een bijdrage zijn voor de vorming
2 Equipment for personal flourishing:
van jonge mensen tot volwassen deelnemers aan een
Studenten worden voorbereid op ‘autonome,
democratische maatschappij. Een goed curriculum
gedreven en succesvolle’ betrokkenheid in
is dan meer dan alleen de inhoud die kinderen en
jongeren moeten leren, maar geeft bijvoorbeeld ook
antwoord op zingevingsvragen.8
waardevolle activiteiten en relaties.
3 Equipment for altruism: Omdat persoonlijk
floreren een morele sensitiviteit impliceert, is
ook morele educatie van belang (er bestaat geen
Verschillende respondenten benoemen ‘geluk’
waardevolle relatie zonder dat die ook goed is
als het uiteindelijke doel van het onderwijs.
voor het welzijn van de ander).10
Lynne Wolbert (promovenda bij de afdeling Onderwijswetenschappen & Theoretische Pedagogiek aan
Binnen het huidige vakkenpakket betekent dit
de Vrije Universiteit in Amsterdam) schrijft over het
bijvoorbeeld dat leerlingen kennis opdoen over
ideaal van een ‘florerend leven’. Deze term is geïn-
de fysieke eigenschappen van mensen en dieren
7
o.a Dick van Wateren (onderzoekonderwijs.net, 1 juni 2015): Een Curriculum van Grote Vragen; Marco Otten
(ouderenjournaal.nl, 15 mei 2015): Tussen Bilding en Biesta; Nico Dullemans (Verus.nl, juni 2015). Verus Verdiept: Gepersonaliseerd
leren: een leerzame f(r)ictie.
8
Maatschappelijke Adviesraad PO-Raad (9 juni 2015): Vergadering.
9
White, J. (2011). Exploring Well-Being in Schools: A Guide to Making Children’s Lives More Fulfilling. London: Routledge. p 129-131.
10
Reiss, M.J. & White, J. (2013). An Aims-based Curriculum: The Significance of Human Flourishing for Schools.
14
11
Lynne S. Wolbert (onderwijsfilosofie.nl, 30 maart 2015): De kansen van kinderen op een florerend leven in relatie tot een
toekomstgericht curriculum.
15
4
4.1Inleiding
De wereld om ons heen vormt het decor van
moeten kunnen inspelen op nieuwe technieken.
razendsnelle technologische ontwikkelingen,
Hoe kan de school hen daarbij helpen?
alomtegenwoordige informatie en continue ver-
DYNAMIEK IN DE
SAMENLEVING
nieuwing op velerlei vlakken. Trends die we
-Internationalisering
regelmatig terugzien in de dialoog zijn bijvoorbeeld
Grenzen vervagen en door digitale ontwikkelingen
internationalisering, digitalisering en flexibilisering.
is de rest van de wereld dichterbij dan ooit. Hoe kan
Deelnemers aan de dialoog constateren dat het
het onderwijs leerlingen op die grote, toegankelijke
huidige onderwijs niet meer aansluit op wat de
wereld voorbereiden?
maatschappij nu en in de toekomst van burgers
vraagt. Daarom zoomen ze in op nieuwe vaardig-
- Economie in ontwikkeling
heden die leerlingen op school zouden moeten
Economie en arbeidsmarkt veranderen in rap
leren. Tegelijkertijd benadrukken ze de waarde van
tempo. Ze worden flexibeler en dat vraagt om
een noodzakelijke kennisbasis en van ‘blijvende
andere vaardigheden. Welke zijn belangrijk en
waarden’ in het onderwijs: zaken die vroeger, nu
hoe kan het onderwijs die bijbrengen?
én in de toekomst van belang worden geacht.
- Informatiesamenleving in ontwikkeling
We onderscheiden binnen het thema Dynamiek
De hoeveelheid informatie die dagelijks op
in de samenleving verschillende onderwerpen.
leerlingen afkomt, is immens. Internet en digitale
Deze volgen logisch uit de dialoog over het
ontwikkelingen spelen hierin een belangrijke rol.
onderwijs van de toekomst zoals die vanaf
Wat moeten leerlingen hierover leren?
februari 2015 gevoerd is. Het gaat om de volgende
onderwerpen:
- Blijvende waarden in een onbekende
-Technologisering
Dat de wereld in hoog tempo verandert, staat
Technologische en digitale ontwikkelingen volgen
buiten kijf. We kunnen niet alle ontwikkelingen
elkaar snel op. Dat betekent dat leerlingen snel
voorspellen. Welke waarden blijven belangrijk?
toekomst
4.2Technologisering
16
Als ik om me heen kijk, vind ik dat er nog veel te weinig
Het staat buiten kijf dat (digitale) technologie
gebeurt. ICT, o ja dat is belangrijk, maar ondertussen
van groot belang is voor de toekomstige
wendt iedereen het hoofd af en denkt ‘dat komt vanzelf
economie.13 Nu al volgen technologische
wel’. Terwijl ICT vandaag de dag net zo belangrijk is
ontwikkelingen elkaar in rap tempo op. Dat
als rekenen en taal. Als je niet met een computer kunt
heeft grote impact op bijvoorbeeld arbeidsmarkt,
omgaan, heb je een probleem. Dan kun je eigenlijk niet
zorg en organisatievormen.
functioneren in deze maatschappij.
Op de arbeidsmarkt zien we twee ontwikkelingen:
12
12
Maud Geboers (Vives Onderwijsinnovatie en ICT, maart 2015): Pabostudenten aan het woord over het onderwijs van de toekomst.
13
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
17
1 In de dienstensector neemt de vraag naar
Ook prof. dr. Koeno Gravemeijer (TU Eindhoven)
tank#2032 (verkenningscommissie wetenschap en
centraal, zoals ‘fail fast and fail often’, ‘dream big and
bijvoorbeeld engineers, consultants en
wijst in een van zijn presentaties op de verwach-
technologie PO, aangevuld met VO-leden ).
take tiny steps’ en ‘test test test’.22 Ronilla Snellen,
computerdeskundigen toe.
te verdwijning van routinetaken en de invloed
2 Fabricageprocessen in de industrie worden
18
initiatiefnemer van de stichting CodeUur, beschouwt
daarvan op overblijvende banen. Informatisering
Een programmeertaal vandaag, is morgen verouderd.
steeds meer geautomatiseerd en gerobotiseerd.
en technologisering maken bepaalde vaardigheden
Onderwijs kan dit natuurlijk niet bijhouden of dit op
De vraag naar hoogopgeleiden op de arbeids-
belangrijker, zoals sociale vaardigheden, flexibiliteit,
enig moment formuleren in een tijdloos curriculum.
Het kunnen doorzien van de mechanismen achter al de
markt neemt toe, terwijl banen van lager
creativiteit en blijvend leren. Ook is het volgens
Onderwijzen met wetenschap en technologie vraagt
toepassingen door zelf logisch te kunnen beredeneren
opgeleiden verdwijnen en ook banen van de
Gravemeijer van belang te kunnen werken met
daarom om een fundamenteel andere benadering
hoe deze er onder ‘de motorkap’ uitzien en deze tot op
middenklasse steeds vaker worden overgenomen
computers of gecomputeriseerde apparatuur.15
van leerlingen en leren: van reproduceren naar cre-
een zeker niveau ook zelf te kunnen maken (‘computa-
ëren. Niet het antwoord op een vraag staat exclusief
tional thinking’) is een vaardigheid die kinderen moet
centraal, maar ook de vraag van de leerling zélf en
worden onderwezen, willen ze klaar zijn voor hun
de zoektocht naar mogelijke antwoorden. Zo wordt
toekomstige werkplek en in staat zijn om effectief te
nieuwsgierigheid gestimuleerd.19
participeren in deze digitale wereld.24
4.2.1 Programmeren en ICT-vaardigheden
Vaak gaat het bij programmeren dus niet om de
Naast soft skills zijn ook hard skills van belang, zoals
Deze ontwikkelingen hebben invloed op de inhoud
weten hoe je een programma moet ‘schrijven’/hoe
vaardigheid van het coderen zelf, maar meer om
wiskunde en schrijven. In een debat tussen overheid
van het onderwijs. De Cyber Security Raad pleit
een computer werkt versus digitale processen be-
de digitale vaardigheden en houding die program-
en bedrijfsleven over ICT, georganiseerd tijdens
voor een geïntegreerde aanpak om digitale
grijpen/digitaal-analytisch kunnen denken. Ook stelt
meerlessen met zich meebrengen: onder andere
DHPA Techday in Den Haag, benadrukt Valerie
geletterdheid en cybersecurity onderdeel te maken
een enkeling de vraag in hoeverre ‘programmeren’
problemen oplossen, conceptueel en algoritmisch
Frissen (NLnet) dat een balans tussen hard skills
van het curriculum, zodat jongeren zich veilig in
toekomstbestendig is.
denken, plannen en abstraheren. Leerlingen ont-
en soft skills erg belangrijk is. Haar collega Michiel
wikkelen middels programmeren ook vakoverstijgende
Leenaars onderschrijft dit: 95 procent van de ICT’ers
houdt zich uitsluitend bezig met het configureren van
door robots en computers.
14
20
het cyberdomein kunnen begeven.16 In de dialoog
programmeren als ‘bouwen met digitale lego’.23
worden technologisering en digitalisering veelal
In het radioprogramma zegt ze [Neelie Kroes]
vaardigheden. Oplossingsgericht en creatief denken,
in verband gebracht met programmeren, coderen
dat Nederlandse leerlingen ‘digivaardiger’ moeten
logisch redeneren, het herkennen van structuren en
en ICT-vaardigheden. Een piek in de berichtgeving
worden door te leren programmeren en coderen.
patronen, doorzettingsvermogen en nauwkeurigheid.
over deze onderwerpen was zichtbaar op en vlak
Maar hiermee spreekt ze toch echt in de verleden
Dit zijn de zogeheten soft skills; tijdens de Kennis-
na 21 mei 2015, toen tijdens het Onderwijsfestival
tijd over de toekomst van het onderwijs. Want ontwik-
land Cocktail in maart 2015 benadert Jan Hein Hoog-
De MKB-commissie voor ICT van VNO-NCW
van Like to Share het CodePact werd ondertekend.
kelaars van de toekomst programmeren en coderen
stad deze skills als ‘ethos’: het gaat hem niet zozeer
benadrukt dat het doorzien van de mechanismen
In het CodePact beloven Neelie Kroes (Startup
helemaal niet meer, ze modelleren. Met behulp van
om programmeren als specifieke vaardigheid, maar
achter al de toepassingen van belang is, evenals het
Delta) en enkele techbedrijven 400.000 leerlingen in
visueel, modelgedreven ontwikkelplatformen zijn in
om de werkwijze en concepten die hieraan ten
tot op zekere hoogte zelf kunnen maken van die
groep 8 en nog eens 400.000 brugklassers te leren
korte tijd hoogwaardige applicaties te ontwikkelen,uit
grondslag liggen. Hierin staan een aantal principes
mechanismen (‘computational thinking’)26.
programmeren. Eind 2016 worden de activiteiten
te rollen en gedurende de gehele applicatie-lifecycle te
gekoppeld aan het bestaande Techniekpact, dat de
beheren, zonder dat hiervoor harde programmeer-
aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt in
kennis is vereist. [...] Niet voor niets kijken wij als
de technieksector beoogt te verbeteren.
IT-dienstverlener die maatwerkapplicaties ontwikkelt
Het merendeel van de berichten over het CodePact
hardware en software. Het echte sleutelen komt dus
21
nauwelijks nog voor.25
bij het aannemen van nieuwe werknemers vooral
18
Deze Denktank#2032 boog zich op uitnodiging van de PO-raad het Platform Bèta Techniek over Onderwijs2032.
naar hun analytisch vermogen.
19
PO-raad en Platform Bèta Techniek (platformbetatechniek.nl, 2015): Onderwijs2032. Nieuwsgierig en vindingrijk.
20
Marielle Stoelinga (onsonderwijs2032.nl, 21 mei 2015): reactie op Hoe kun je op school worden voorbereid op (nog niet bestaande)
17
en programmeren in het onderwijs is positief. Uit
enkele kritische reacties blijkt dat er verwarring
Inderdaad veroudert kennis snel en volgen techno-
bestaat over wat ‘programmeren’ precies inhoudt:
logische innovaties elkaar snel op, aldus de Denk-
beroepen?
21
Harrie Eijkelhof (Universiteit Utrecht) (1 mei 2015): Inbreng van onderwijstrainees in Onderwijs2032 n.a.v. serie masterclasses Curriculum Design.
22
23
14
Price Waterhouse Coopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
Kennisland Cocktail (kl.nl, 2 april 2015): Programmeren in het onderwijs.
Interview met Ronilla Snellen in: Bodegraafs Nieuwsblad (deweekkrant.nl, 19 februari 2015): CodeUur: Alle kinderen aan het
programmeren.
van de arbeidsmarkt.
24
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
15
Koeno Gravemeijer (7 maart 2014): Rekenen-wiskunde in de 21st Century.
25
Stichting DHPA (4 juni 2015): Onderwijs moet beter aansluiten op ICT-sector. Het bedrijfsleven en de overheid in debat op
16
Cyber Security Raad (25 augustus 2015): Conceptadvies van de Cyber Security Raad aan de staatssecretarissen van Veiligheid en
Justitie en Onderwijs en Wetenschap inzake cybersecurity in het onderwijs en het bedrijfsleven.
17
Erik ten Harkel (blogit.nl, 10 juni 2015): Neelie Kroes leeft in het verleden.
18
DHPA Techday.
26
VNO-NCW-MKB commissie voor ICT (24 september 2015): De inbreng van VNO-NCW-MKB-commissie voor ICT in de Malietoren met
Ab vd Touw en Theo Douma.
19
leraren, ouders, leerlingen) tot mensen die niet
4.2.3 Digitale leermiddelen
ICT-vaardigheden in het onderwijs zeer breed
direct in het onderwijsveld werkzaam zijn (onder-
Tot slot wordt ook vanuit niet-inhoudelijk
vaak. Veel scholieren geven aan dat dit vaak niets meer
gedeeld wordt, waarbij er op Twitter voor wordt
nemers, technici, veel Twitteraars), hebben zich
perspectief over technologie in het onderwijs
is dan een digitaal schrift waarop ze af en toe filmpjes
gepleit om hiermee niet langer te wachten.
over ICT uitgesproken als bij uitstek een thema dat
gesproken. Het gaat dan over het gebruik van
kunnen kijken.32
Verschillende partijen, van direct betrokkenen bij
op dit moment onvoldoende vertegenwoordigd is
digitale leermiddelen en digitaal educatief les-
het onderwijs (studenten aan de lerarenopleiding,
in het curriculum.
materiaal. De commissie voor ICT van VNO-NCW
Uit onderzoek op een van de iPad-scholen van
ziet kansen om te leren met ICT, bijvoorbeeld
Maurice de Hond (De Ontplooiing, Amsterdam) blijkt
door bij aardrijkskunde migratiepatronen te
dat kinderen het met name bij zelfstandig werken
visualiseren.31 Breed gedeeld in de dialoog is de
prettig vinden om virtuele taken op een tablet uit
opvatting dat ICT geen doel op zich is, maar een
te voeren. Doordat de leerlingen met een applicatie
middel voor effectief onderwijs.
zelf hun dag kunnen plannen, wordt zelfregulatie
In het algemeen constateren we dat de roep om
4.2.2 Wetenschap en technologie
Naast de specifieke vaardigheid van het program-
aangevuld met leden uit het VO) vertegenwoordigen
meren keert ook wetenschap- en technologie-
wetenschap en technologie een ‘levensgrond-
onderwijs in het algemeen terug in de dialoog.
houding die bijdraagt aan zowel persoonlijke
Scholieren zijn het er unaniem over eens dat het
kinderen als een van de meest positieve aspecten
Uit onderzoek blijkt dat als je kinderen op jonge leeftijd
ontwikkeling en vorming (Bildung), arbeidsmarkt-
uitgangspunt moet zijn dat ICT een ondersteuning van
van de school gezien.33 Meer over de inzet van
in contact brengt met techniek, dit een positieve invloed
vaardigheden (kwalificatie) als burgerschaps-
de les moet zijn en geen doel op zichzelf. Opvallend
ICT-middelen in het onderwijs staat in de paragraaf
heeft op hun toekomstige beroepskeuze, zegt Rinda
ontwikkeling (socialisatie)’. Daarom zouden het
hierbij is dat zij dit wel vaak zo ervaren. In dit verband
over maatwerk, onderdeel van het hoofdstuk
den Besten, voorzitter van de PO-raad.27 Als het
geen aparte vakken moeten zijn.29 De Stichting
noemen de scholieren de invoering van iPad-onderwijs
Condities voor goed onderwijs.
gaat om wetenschap en techniek in het onderwijs,
Innovatie Onderwijs in Bètawetenschappen en
worden vakoverstijgende vaardigheden genoemd
Technologie (IOBT) spreekt van scientific literacy:
als creativiteit, ondernemingszin, probleem-
leerlingen moeten samenhangende kennis en
oplossend vermogen, samenwerking, initiatief,
vaardigheden verwerven over moderne wetenschap
leiderschap en een kritische en analytische blik.
en (digitale) technologie die noodzakelijk zijn om
mogelijk gemaakt. Die vrijheid wordt door de
4.3Internationalisering
als verantwoordelijke burger te functioneren in
Hoe werken die verschillende technologieën? Welke
de toekomstige kennissamenleving (scientific
Internationalisering is geen doel op zich, maar voor een
verschillende gevolgen voor het onderwijs worden
morele vragen kan dit oproepen? Etc. Leerlingen
citizenship).30
groot gedeelte een dimensie die je aan leerstof geeft.
gekoppeld:
Dat kan door in te gaan op de internationale aspecten
moeten dus handvatten krijgen/ontwikkelen om zich
staande te houden in een samenleving die steeds
De bijdragen over wetenschap en technologie in
van de stof, maar ook door leerlingen contact te laten
technologischer wordt. Op deze manier ondergaan
het onderwijs zijn veelal afkomstig van partijen die
maken met buitenlandse medeleerlingen.
leerlingen die verandering niet lijdzaam, maar
in deze sector werkzaam zijn, zoals betrokkenen
34
1 Het bestaande (moderne) talenonderwijs
moet worden verbeterd, verscherpt en
uitgebreid.
2 Kennis over en respect voor ver-
bij het Techniekpact (onder andere de PO-raad en
Veel bijdragen in de dialoog over Onderwijs2032
het Platform Bèta Techniek). Het belang van de
benadrukken de complexiteit van de huidige en
schillende culturen is onmisbaar voor
Volgens de zogeheten Denktank#2032 (verken-
vakoverstijgende vaardigheden waarop zij wijzen,
toekomstige samenleving. Een van de kenmerken
goed wereldburgerschap. Het onderwijs
ningscommissie wetenschap en technologie PO,
wordt breder gedeeld.
van die samenleving is toenemende globalisering:
moet daarom aandacht besteden aan
grenzen vervagen, daarmee wordt de wereld
intercultureel begrip en interculturele
steeds ‘kleiner’ en krijgen leerlingen vaker te
competenties.
begrijpen ze haar ook beter.
28
maken met andere landen, gebieden en culturen.
In de dialoog zien we dat aan deze ontwikkeling
27
Techniekpact (techniekpact.nl, 4 juni 2015): Rinda den Besten: Op ontdekkingsreis naar de toekomst.
31
GttV (onsonderwijs2032.nl, 25 maart 2015): reactie op Hoe kun je op school worden voorbereid op (nog niet bestaande) beroepen?
3 Internationale vraagstukken zouden een plek
moeten krijgen in het onderwijs.
VNO-NCW-MKB commissie voor ICT (24 september 2015): De inbreng van VNO-NCW-MKB-commissie voor ICT in de Malietoren met
Ab vd Touw en Theo Douma.
28
PO-raad en Platform Bèta Techniek (platformbetatechniek.nl, 2015): Onderwijs2032. Nieuwsgierig en vindingrijk.
32
Landelijk Actie Komitee Scholieren (laks.nl, juni 2015): Scholierencongressen. Eindrapportage 2014-2015.
Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, Koninklijk Wiskundig Genootschap, Nederlands Instituut voor Biologie, Neder-
33
Gesprekken gevoerd met leerlingen op basisschool De Ontplooiing in Amsterdam, n.a.v.: Liza Neto Gomes de Almeida
29
30
landse Natuurkundige Vereniging, Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen en Nederlandse
(22 januari 2015): iSchool: Digitale schoolbeleving. Kwalitatief onderzoek naar de schoolbeleving van leerlingen van Steve Jobsschool
Vereniging van Wiskundeleraren, gezamenlijk verenigd in de Stichting Innovatie van Onderwijs in Bètawetenschappen en
Technologie (IOBT) (nnv.nl, mei 2015): Visie op het Bèta-curriculum. Bijdrage aan de dialoog Onderwijs2032.
20
‘de Ontplooiing’: een school die volgens de principes van het nieuwe leren en met tablets werkt.
34
EP-Nuffic (europeesplatform.nl, 2015): Internationalisering in het curriculum van de toekomst.
21
Bovenstaande drie onderdelen van internationali-
les ingaan op de taak en de werking van de Europese
Het EP-Nuffic pleit voor het opnemen van intercul-
ook bij andere partijen terug, zoals bij ouders,
sering in het onderwijs hangen voor een groot deel
Centrale Bank. [...] De eindtermen van de moderne
turele competenties in kerndoelen en eindtermen,
ondernemers en wetenschappers. Vaak gebeurt dat
samen. Jongerennetwerk NJR, de Jongeren Organisa-
vreemde talen in het voortgezet onderwijs zijn
om leerlingen voor te bereiden op de mondiale
niet onder de noemer ‘interculturele competenties’,
tie Beroepsonderwijs (JOB) en de Nederlandse Jon-
taalkundig. Wij zijn sterk voor de behandeling van
maatschappij. Leerlingen zijn zich niet alleen bewust
zoals bij het EP-Nuffic, maar wordt gesproken over
gerenvertegenwoordigers Europese Zaken stellen
internationale vraagstukken in deze talen, omdat
van culturele verschillen (intercultureel sensitief), maar
het belang van ‘open staan voor andere culturen’
bijvoorbeeld voor in het talenonderwijs aandacht te
deze talen per definitie internationaal zijn en het een
kunnen hier ook effectief naar handelen (intercultureel
en ‘respect voor andere tradities en gebruiken’. Dit
schenken aan internationale vraagstukken.
mogelijkheid biedt de praktijk in de klas te halen.35
competent).40
gebeurt dan vaak onder de vlag van ‘wereldburgerschap’ (zie ook paragraaf 6.2).
Bij een les Frans kan best het Europees Parlement in
Het EP-Nuffic is een grote speler als het gaat om
Straatsburg aan de orde komen en bij Duits kan een
interculturele competenties, maar dit thema keert
4.3.1 Talenonderwijs
4.3.3 Internationale vraagstukken
Kennis van moderne vreemde talen wordt ook
Engels, Duits en Frans, maar ook Spaans, Chinees
Naast talenonderwijs en aandacht voor intercul-
dit in de toekomst van groot belang zijn voor iedere
van belang geacht vanwege internationale handels-
en Arabisch een vereiste voor communicatie met de
turele competenties speelt in een geglobaliseerde
Nederlander of Europeaan.42
belangen en internationaal ondernemen.
omgeving, ‘ook gelet op het belang van ondernemen
samenleving ook aandacht voor internationalisering
en werken op de interne markt van Europa’. Op de
vanuit een meer inhoudelijk perspectief een rol.
Dan zijn er nog grensoverschrijdende thema’s
Handel werd en wordt nog steeds het meest gedreven
dialoogsite wordt het belang van met name Engels,
Eerder in deze paragraaf noemden we al de aan-
als economie, migratie en duurzaamheid. Today’s
met buurlanden. De kennis van een buurtaal draagt bij
Duits en Frans om die reden regelmatig aangestipt.
dacht voor internationale vraagstukken waarvoor
interconnected global challenges demand responses
aan de broodnodige uitwisseling van kennis en ideeën.
Ook ouders van kinderen in minder verstedelijkte
jongerennetwerk NJR, de Jongeren Organisatie
that are rooted in the spirit of our collective humanity,
Zodoende redden leerlingen/studenten zich makkelijker
gebieden, zoals Drenthe en Groningen, roeren zich
Beroepsonderwijs (JOB) en de Nederlandse
aldus Irina Bokova, directeur-generaal van UNESCO
aan scholen of universiteiten in het buitenland. En zij
in de discussie over dit onderwerp. Zo gaven ouders
Jongerenvertegenwoordigers Europese Zaken
in 2014.43 Om in deze behoefte te voorzien, stellen
zouden in een later stadium makkelijker een (droom)
uit de regio Oost-Groningen tijdens een bijeenkomst
pleiten. Zij noemen het een ‘gemiste kans’ om
ook de decanen van de Nederlandse faculteiten der
baan kunnen vinden in het buitenland.36
aan het belangrijk te vinden dat hun leerlingen
leerlingen op school geen kennis te laten maken
Geesteswetenschappen en Letteren en de stuur-
37
kwalitatief goed Engels leren. Een van de conclusies
met de Europese en mondiale realiteit. Deze kennis-
groep Vakdidactiek, moet het onderwijs in alle lagen
We zien deze redeneerlijn terugkeren bij een keur
die in die regio werd getrokken, is dat talen hoofd-
making met de realiteit zou onze concurrentiepositie
en op alle niveaus principes van humaniteit centraal
aan verschillende partijen, zoals ouders, studen-
vakken moeten worden in het onderwijs, om ervoor
in deze globaliserende wereld aanzienlijk vergroten,
stellen: Bildung, burgerschap en betrokkenheid.
ten, leraren, ondernemers en grotere (belangen)
te zorgen dat leerlingen zich kunnen redden in het
omdat wij met Europa in het onderwijs op jonge leef-
Dat impliceert dat in alle lagen van het onderwijs de
organisaties. De SER noemt de beheersing van
buitenland.
tijd al bekend worden met het kijken over grenzen.
nadruk moet liggen op taligheid, communicatieve vaar-
38
4.3.2 Interculturele competenties
en door onwetendheid over elkaars culturen ervoor
hand. Niet alleen in het bedrijfsleven, maar ook in de
kunnen zorgen dat bedrijven grote orders mislopen en
politiek blijkt dat misverstanden door taalproblemen
dat men op politiek vlak elkaar niet begrijpt.39
36
Volgens het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig
digheden, interesse in cultuur, culturen en vreemde
Genootschap kan up-to-date kennis van verschillen
samenlevingen, op historisch bewustzijn en kritisch
en samenhang tussen en binnen gebieden leerlin-
besef en op morele en maatschappelijke vorming.44
gen een voorsprong geven als wereldburger en zal
Kennis van talen en van culturen gaan vaak hand in
35
41
NJR, JOB en Jongerenvertegenwoordigers Europese Zaken (2015) Europa in de klas. Onderwijs over Europa en Europese politiek in
40
EP-Nuffic (europeesplatform.nl, 2015): Internationalisering in het curriculum van de toekomst.
het VO en het MBO.
41
NJR, JOB en Jongerenvertegenwoordigers Europese Zaken (2015) Europa in de klas. Onderwijs over Europa en Europese politiek in
S. Lemmel (onsonderwijs2032.nl, 13 juli 2015): reactie op Welke kennis, vaardigheden en houding heb je nodig in een
het VO en het MBO.
Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (30 juni 2015): Bijdrage vakvereniging KNAG aan Onderwijs2032.
geglobaliseerde wereld?
42
37
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
43
Programma DuurzaamDoor (duurzaamdoor.nl, juli 2015): Ik, wij en de wereld. Whitepaper Natuur, Milieu, Duurzaamheid en
38
Map Schepers, Hanzehogeschool Groningen (2015): De werkelijkheid van Oost Groningen. Onderwijs vanuit ónze werkelijkheid.
39
Jebo (onsonderwijs2032.nl, 12 juli 2015): reactie op Welke kennis, vaardigheden en houding heb je nodig in een geglobaliseerde
44
Wim van den Doel (namens de decanen van de Geesteswetenschappelijke en Letterenfaculteiten en de stuurgroep Vakdidac-
wereld?
22
Onderwijs.
tiek) (8 juli 2015): Brief DLG aan Platform Onderwijs 2032.
23
4.4Economie in ontwikkeling
Kennis is steeds minder een onderscheidend ver-
belangrijker dan de parate kennis zelf.52 Met ande-
mogen – het toepassen en gebruiken van de beschik-
re woorden: de samenleving ontwikkelt zich van
Het leiderschap waar de samenleving van de
netwerken ontstaan. Het gemeenschappelijke
bare kennis in een bepaald vakgebied wordt steeds
een kenniseconomie naar een lerende economie,
eenentwintigste eeuw om vraagt, is geworteld in
kenmerk van deze organisaties is de nauwe betrok-
belangrijker. Dan gaat het om kennis te kunnen vinden,
constateert ook de commissie Arbeidsmarkt- en
universele waarden en vaardigheden. Dat geldt ook
kenheid van de consument: bij productontwikkeling,
interpreteren en vervolgens toe te passen. Omwille van
onderwijsvraagstukken van de Sociaal-Economische
voor de economie waarin onze kinderen straks hun
financiering (via crowdfunding) en in het productie-
snelheid (agile zijn) wordt het al doende leren steeds
Raad (SER).53 De volgende vaardigheden - duurzame
inkomen moeten verdienen. Natuurlijk blijft vakkennis
en distributieproces.
belangrijker. Durf te starten, neem acties ook al zijn die
soft skills - worden daarin van belang geacht:54
ook in de toekomst van belang, maar in een wereld
46
2 De arbeidsmarkt flexibiliseert. Dat wil zeggen:
niet comfortabel voorgekauwd, durf fouten te maken,
die mede als gevolg van de technologische ontwikkeling
vaste contracten (vaste arbeidsrelatie) vormen
wees trots als het in een keer goed gaat en wees trots
- (wereld)burgerschap en normen en waarden;
in hoog tempo verandert, is parate kennis de minst
eerder uitzondering dan regel; het aantal mensen
als je ontdekt waar het fout is gegaan, want dan heb
- aanpassingsvermogen en flexibiliteit;
constante factor.45
met een tijdelijk contract (flexibele arbeidsrelatie)
je geleerd. We leren kinderen om perfect te zijn, terwijl
- empathie en ‘intermenselijkheid’;
groeit. Ook neemt het aantal zzp’ers almaar toe.
imperfectie de basis is voor vernieuwing.
- feedback geven en ontvangen;
47
Economie en arbeidsmarkt veranderen, mede
51
3 Mensen hebben niet langer een ‘baan voor het
-zelfkennis;
onder invloed van nieuwe technologieën. In de
leven’. Ze wisselen vaker van baan en soms zelfs
Ook anderen wijzen regelmatig op het belang van
dialoog keren de volgende ontwikkelingen vaak
van beroep. Roel in ‘t Veld spreekt van ‘werk als
vaardigheden boven kennis. Behoudens basale
- samenwerken en verbinden;
terug:
portefeuille’. De arbeidsmarkt ontwikkelt zich zo dat
kennis van taal en rekenen is de generieke vaardigheid
-resultaatgerichtheid;
zowel de klassieke werknemer als het traditionele
van het zelf eigen kunnen maken van kennis vele malen
-ondernemerschap.
1 In de nieuwe economie ontstaan constant
nieuwe verdienmodellen. Te denken valt aan
beroep steeds minder centraal komen te staan.
- creatief denken en innovatief vermogen;
48
4 Sommige banen van nu zijn in de toekomst
initiatieven als Spotify, Airbnb en Uber.
mogelijk minder relevant. Ook zullen er nieuwe
Deelnemers aan een rondetafelsessie van
banen bij komen waarvan we nu het bestaan nog
4.4.2 Aansluiten bij de ‘buitenwereld’
PricewaterhouseCoopers (PwC) verwachten
niet kunnen voorspellen. Met andere woorden:
Om deze vaardigheden te kunnen ontwikkelen en
Mark Romme (student Universiteit Twente)57,
dat er de komende jaren meer van dit soort
de toekomst is ongewis.
om de motivatie van leerlingen te vergroten, pleiten
de Stichting Platforms VMBO (SPV)58 en leerlingen
veel deelnemers aan de dialoog voor een betere
tijdens het Adviesvangerstraject van Onderwijs2032). Zo zouden leerlingen les kunnen
aansluiting tussen het onderwijs en de ‘buitenwereld’ (onder andere Netwerk SOVO , Techniekpact ,
55
4.4.1 Leven lang leren
56
krijgen in solliciteren59, omgaan met geld60, en
Bovenstaande ontwikkelingen vergroten het belang
wendbare burgers die snel op nieuwe ontwikkelin-
van bepaalde vaardigheden. Zo is het van belang
gen kunnen inspelen. Die opvatting wordt breed
dat mensen worden voorbereid op onzekerheid
gedeeld in de dialoog. Het onderwijs zal leerlingen
en dat ze hiermee goed leren omgaan (‘buffers
de basis moeten verschaffen om flexibel, wendbaar en
opbouwen’). Dat is een van de conclusies van een
weerbaar om te gaan met de onzekere ontwikkelingen,
51
MarliesLS (onsonderwijs2032.nl, 19 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
discussiemiddag voor historici en andere betrokke-
niet alleen op de arbeidsmarkt maar in de hele samen-
52
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
nen bij geschiedenisonderwijs aan de Vrije Univer-
leving.
53
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
siteit in Amsterdam.49 Meer in het algemeen vragen
gesproken over ‘veranderkracht’:
54
PricewaterhouseCoopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
50
Op de dialoogsite wordt in deze context
de economie en arbeidsmarkt van de toekomst om
van de arbeidsmarkt.
55
Netwerk SOVO en VBS (2015): Manifest #vernieuwingsonderwijs 2032.
56
Techniekpact Jaarconferentie 2015 (15 juni 2015): Be smart, boost technology. Visuele notulen.
57
Mark Romme (17 november 2014): Onderwijs2032 door de ogen van een student.
58
Stichting Platforms VMBO (8 juli 2015): Debatmiddag vmbo-scholen
59
M W (onsonderwijs2032.nl, 25 augustus 2015): reactie op Hoe kun je op school worden voorbereid op (nog niet bestaande) beroe-
45
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
46
PricewaterhouseCoopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
pen?; Strategie Summit Onderwijs (1 en 2 juni 2015): Verslag bijeenkomst Het onderwijs van de Toekomst; Presentatie resultaten
van de arbeidsmarkt.
brainstormsessies adviesvangers aan Platform Onderwijs2032 (22 adviesvangers, 4 coördinatoren, 59 klassen, ruim 1.000 leerlin-
47
CBS en TNO (cbs.nl, juni 2015): Dynamiek op de Nederlandse arbeidsmarkt. De focus op flexibilisering.
48
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
49
Vrije Universiteit Amsterdam (5 juni 2015): Discussiemiddag ‘Toekomst van het geschiedenisonderwijs’ en
Onderwijs (1 en 2 juni 2015): Verslag bijeenkomst Het onderwijs van de Toekomst; Presentatie resultaten brainstormsessies
‘Geschiedenisonderwijs 2032’.
adviesvangers aan Platform Onderwijs2032 (25 september 2015): 22 adviesvangers, 4 coördinatoren, 59 klassen en ruim 1.000
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
deelnemende leerlingen, verspreid over het hele land; basisonderwijs en voortgezet onderwijs (vmbo, praktijk, vso, havo en vwo).
50
24
gen, verspreid over het hele land: PO en VO: vmbo, praktijk, SVO, havo, vwo) (25 september, 2015).
60
Wijzer in geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, 2015): Position paper. Financiële vaardigheden in het curriculum.; Strategie Summit
25
belastingzaken61. Uit onderzoek van PwC onder
school, maar hebben daarna geen huiswerk, sport
arbeidsmarkt moeilijk te voorspellen zijn (zie het
Eerder pleit deze respondent voor samenwerking
bedrijven in de zakelijke dienstverlening blijkt
of verplichtingen meer. Binnen een dergelijk systeem
verschil tussen de laatste ROA-rapportages).
op het gebied van de attitude van leerlingen. Zij
bovendien de (blijvende) relevantie van Engels, bè-
kan de rol van het bedrijfsleven worden vergemak-
Ten tweede, omdat bedrijven hun vraag ook aanpassen
moeten een attitude aangeleerd krijgen die erop is
tavakken en economie op de arbeidsmarkt van de
kelijkt, bijvoorbeeld door gastcolleges, doe-lessen,
aan het aanbod. Zijn er geen technici, dan verplaatsen
gericht zichzelf te blijven aanpassen aan verande-
toekomst. Ook programmeren en informatica staan
experimenten.64
ze die afdelingen (of hun hele bedrijf) wel.68
rende omstandigheden: een creatieve attitude.
in de top vijf van ‘aangeraden vakken’. De betrokken bedrijven raden middelbare scholieren aan om
Tussen onderwijs en bedrijfsleven is sprake van
computergerelateerde kennis op te doen.
tweerichtingsverkeer. Het onderwijs leert kinderen
62
algemene kennis en vaardigheden, hoe ze zich kun-
4.4.3 Geesteswetenschappen
Sowieso wordt een nauwere samenwerking
nen blijven ontwikkelen en hoe ze kunnen blijven
Volgens sommige bijdragen aan de dialoog kan
van deze tijd. Wat dat betreft sluit ik mij van harte
tussen onderwijsinstellingen en het bedrijfsleven
leren. Het bedrijfsleven leidt op tot een specifiek vak
zo’n attitude bij uitstek worden aangeleerd door
aan bij Martha Nussbaums pleidooi voor een herwaar-
aanbevolen. Het onderwijs en bedrijven zijn tot
of specifieke functies. Bovendien kunnen bedrijven
de geesteswetenschappen, omdat die vorm van
dering van de geesteswetenschappen binnen
elkaar veroordeeld, sprak zelfs een bezoeker van
de nieuwste kennis in scholen brengen en de rele-
wetenschap leerlingen flexibiliteit en wendbaarheid
het onderwijs (Nussbaum, 2011).69
de jaarconferentie van het Techniekpact.63 Ook
vantie van die kennis laten zien.66
zou bijbrengen. Deze oproep komt grotendeels uit
65
de hoek van de geesteswetenschappen zelf, hoewel
Volgens de decanen van de Nederlandse faculteiten
samenwerking met het onderwijs, bleek tijdens een
Er moet sprake zijn van een wisselwerking: de school
ook het bedrijfsleven een rol speelt en – als we
der Geesteswetenschappen en Letteren brengen de
bijeenkomst voor ondernemers in het bijzijn van
legt de basis maar brengt leerlingen in situaties (vaak
kijken naar de geesteswetenschappelijke filosofie –
principes van humaniteit - Bildung, burgerschap en
onder anderen Ab van der Touw (CEO Siemens,
buiten de klas) waarin het geleerde echt toegepast
ook een brede groep in de samenleving.
betrokkenheid - leerlingen een houding bij waarin
lid Platform Onderwijs2032), Leah Postma (Google
moet worden en waarin echte ervaringen opgedaan
Nederland) en Peter Engelen (Centre of expertise
worden. Het nieuwe vmbo (met een beroepsgericht
Het Europese cultuurgoed in zijn kunstzinnige en
Alleen dan zal sprake zijn van een veerkrachtige
sector Chemie). Wat voor die samenwerking nodig
programma dat bestaat uit profielvakken en keuze-
levensbeschouwelijke samenhang vormt een
samenleving.70
is, is flexibiliteit in het curriculum. Ook worden
vakken) leent zich hier uitstekend voor.67
uitstekende basis voor de aanpak van de uitdagingen
het bedrijfsleven zelf ziet veel mogelijkheden voor
schatplichtigheid en onderzoek hand in hand gaan.
vormen van publiek-private samenwerking met
‘Centres of Expertise’ en ‘Centra voor innovatief vak-
Wel moeten we kritisch blijven kijken naar de vorm
manschap’ genoemd als zaken waarin geïnvesteerd
van de samenwerking tussen onderwijs en bedrijfs-
moet worden.
leven, waarschuwt iemand op de dialoogsite:
Interessant is in het kader van samenwerking
Wat mij betreft is het een denkfout om het onderwijs
onderwijs-bedrijfsleven het Scandinavische systeem:
alleen af te stemmen op het aanbod van de arbeids-
Vraag: Als iemand uit de jaren vijftig vandaag zou
grotere hoeveelheden en voor een almaar groeiend
leerlingen zijn daar weliswaar een langere dag op
markt. Allereerst, omdat de veranderingen op de
verschijnen, wat zou dan het moeilijkste zijn om
publiek toegankelijk. Dat betekent dat de samen-
hem/haar uit te leggen over het leven van vandaag?
leving anno 2032 (maar ook al daarvóór) een zeer
Antwoord: Ik heb een apparaat in mijn broekzak
kennisintensieve samenleving zal zijn waarin het ‘wijs’
waarmee het mogelijk is alle informatie die bekend
(bewust, kritisch en actief) gebruik van media een
is aan de mensheid te bereiken. Ik mag hem op school
absolute randvoorwaarde is voor een volwaardig
niet gebruiken.71
leven.73 In de dialoog over Onderwijs2032 keert vaak
4.5Informatiesamenleving in ontwikkeling
het vraagstuk terug hoe die ‘randvoorwaarde’ kan
61
Strategie Summit Onderwijs (1 en 2 juni 2015): Verslag bijeenkomst Het onderwijs van de Toekomst; Presentatie resultaten brain-
Onze samenleving ‘mediatiseert’ in een ongekend
worden ingevuld, ofwel: hoe kun je (leren) omgaan
stormsessies adviesvangers aan Platform Onderwijs2032 (25 september 2015): 22 adviesvangers, 4 coördinatoren, 59 klassen en
hoog tempo. Informatie is sneller, in steeds
met enorme informatiestromen en (nieuwe) media?
72
ruim 1.000 deelnemende leerlingen, verspreid over het hele land; basisonderwijs en voortgezet onderwijs (vmbo, praktijk, vso, havo en
vwo).
62
PricewaterhouseCoopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
van de arbeidsmarkt.
68
GttV (onsonderwijs2032.nl, 25 maart 2015): reactie op Hoe kun je op school worden voorbereid op (nog niet bestaande) beroepen?
63
Techniekpact Jaarconferentie 2015 (15 juni 2015): Be smart, boost technology. Visuele notulen.
69
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
64
Platform Bèta Techniek (10 april 2015): Bijeenkomst input bedrijfsleven voor Onderwijs2032.
70
Wim van den Doel (namens de decanen van de Geesteswetenschappelijke en Letterenfaculteiten en de stuurgroep Vakdidac-
65
PricewaterhouseCoopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
tiek) (8 juli 2015): Brief DLG aan Platform Onderwijs 2032.
Mooie teksten (Facebook.com, 14 juni 2014)
van de arbeidsmarkt.
71
66
Platform Bèta Techniek (10 april 2015): Bijeenkomst input bedrijfsleven voor Onderwijs2032.
72
Kennisnet (9 juli 2015): Vergadering Kennisnet.
67
Stichting Platforms VMBO (8 juli 2015): Debatmiddag vmbo-scholen.
73
Mediawijzer.net (7 juli 2015): Whitepaper Mediawijsheid. De meerwaarde van mediawijsheid voor het onderwijs van de toekomst.
26
27
Deelnemers aan de dialoog die over dit vraagstuk
digheden en mediawijsheid in het algemeen (zie de
media – digitaal en analoog – om de eigen kwaliteit van
mediavormen zijn vaardigheden belangrijk zoals
iets zeggen, vertegenwoordigen veel verschillen-
volgende paragrafen) breder gedeeld wordt dan
leven te vergroten en ervoor te zorgen dat je optimaal
hierboven beschreven.
de partijen, van ouders, leraren en leerlingen tot
concretere onderwijsinvullingen, zoals filmeducatie.
kunt deelnemen aan de wereld om je heen.80 Kritisch
ondernemers en mediaprofessionals. Daarbij
Dat laatste wordt besproken door met name film-
denkvermogen houdt in dat leerlingen niet alleen
In de jaren negentig waren in veel scholen
constateren we dat het belang van informatievaar-
en mediaprofessionals zelf.
veilig en verantwoord gedrag vertonen in hun
documentatiecentrumboeken te vinden. Sinds
omgang met media, maar dat ze ook achterliggende
het internet zijn intrede heeft gedaan, wordt er
drijfveren van mediaproducenten kunnen herken-
informatie gezocht via Google en andere zoek-
nen en de gevolgen daarvan leren doorzien. Zelf
machines. Wat hetzelfde is gebleven, is dat je
geven jongeren aan dat ze graag hun privacy en
weet wat de juiste zoekwoorden zijn. En dat je
niet van één bron uit moet gaan.83
81
4.5.1 Verwerving versus verwerking
In de berichten over dit thema wordt vaak het
Tekst, taalgebruik en informatie zijn vluchtiger
veiligheid op het internet willen leren verbeteren en
onderscheid gemaakt tussen kennisverwerving en
geworden en dat maakt het steeds moeilijker te
dat ze graag willen begrijpen hoe internet en media
kennisverwerking: De vraag hoe kennis te gebruiken
bepalen welke ‘scherminformatie’ waar is en welke
werken.82
wordt vele malen belangrijker dan het verwerven van
niet. Dit onderstreept het belang om te leren informa-
die kennis. Hoe weeg je bronnen, hoe weeg je het waar-
tie beredeneerd te kunnen selecteren en te gebruiken
Met ‘media’ worden zowel (nieuwe) digitale media
heidsgehalte, hoe doorzie je belangen van iemand die
(begrijpend lezen als onderdeel van informatievaar-
bedoeld als (bestaande) analoge media. Voor beide
kennis deelt?’
digheden en mediawijsheid).
74
78
Het gaat erom dat
leerlingen het juiste ‘gereedschap’ krijgen om de
Met andere woorden: het is belangrijk om juist
informatiestroom beter te kunnen hanteren, zeggen
te kunnen zoeken, informatie juist te interpreteren
onderwijstrainees die in het kader van de serie
4.5.3 Beeldcultuur
en informatie te checken op juistheid75, om te
masterclasses Curriculum Design in gesprek gingen
Wel wordt in de dialoog onderscheid gemaakt
beeldcultuur, en op school is er niemand die ze kritisch
leren omgaan met de enorme informatiestroom
over het onderwijs van de toekomst. Het concrete
tussen tekstuele en visuele media. Veel aandacht
leert kijken naar film of video, terwijl dat toch bij uitstek
die op je afkomt, daar relevante onderdelen uit te
middel om dit te bereiken is de toevoeging van het vak
krijgt het artikel van Lucas Westerbeek in de
hun medium is.84
kunnen selecteren, zonder dat je ‘gek’ wordt van
ethiek en analyse. Dit vak heeft als doel het analytisch
Volkskrant over ‘begrijpend kijken’:
het grote aanbod , om informatie op internet te
Tijdens de expertmeeting ‘Film in school’ in EYE
denkvermogen en het ethisch besef van leerlingen te
76
leren vinden, analyseren en op waarde te schatten .
Leerlingen leren op school tekstverklaren, samenvatten,
Amsterdam werd ‘begrijpend kijken’ uitgebreid tot
Niet zozeer op het verwerven van kennis wordt in
artikelen analyseren en boeken lezen. Ze leren hoe
‘begrijpend kijken en maken, en hierop kunnen
de dialoog de nadruk gelegd, maar op de stap die
schrijvers manipuleren met taal. Het hedendaags
reflecteren’. De aanwezigen bij de expertmeeting,
daarna volgt: het verwerken van de relevante
onderwijs leidt jongeren nog steeds op, zoals ik in de
onder anderen CKV- en filmleraren, vertegenwoor-
onderdelen uit die kennisbrij.
jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw ben
digers van de filmindustrie, lerarenopleiders en het
opgeleid: louter tekstueel. Over beeld leren ze niets.
netwerk Filmeducatie, pleitten voor opname van
77
bevorderen.
79
film in het onderwijs.
Maar onze samenleving is de afgelopen jaren in
4.5.2 Kritisch denkvermogen
hoog tempo veranderd. Jongeren van nu - en wij zelf
Filmeducatie geeft ze [kinderen en jongeren]
Analytische vaardigheden en ethisch besef dragen
de dialoog meermalen terugkeert: het gaat daarbij
trouwens ook - worden overal geconfronteerd met
de kennis, vaardigheden en de mentaliteit om
bij aan kritisch denkvermogen. Dat vermogen is
om zowel het weerbaar, veilig en verantwoord omgaan
beelden. Als mijn zonen thuis komen, gooien ze hun
bewegend beeld te onderzoeken en te analyseren,
belangrijk voor het zogeheten ‘mediawijsheid’ dat in
met media, als het slim inzetten van beschikbare
schoolboeken onder tafel, en gaan filmpjes kijken op
de impact ervan en de invloed op de samenleving te
hun laptop of smartphone. Jongeren groeien op in een
kunnen begrijpen en zelf verhalen te kunnen maken
74
Mark Weghorst (oudersonderwijs.nl, 28 mei 2015): Straks is alles beter.
75
MijnOnderwijs (onsonderwijs2032.nl, 17 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
76
Henk Verkuijlen (onsonderwijs2032.nl, 12 juli 2015): reactie op Wat kun je op school leren om je capaciteiten, talenten en interesses
te ontdekken en ontwikkelen?
80
Mediawijzer.net (7 juli 2015): Whitepaper Mediawijsheid. De meerwaarde van mediawijsheid voor het onderwijs van de toekomst.
77
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
81
Mediawijzer.net (7 juli 2015): Whitepaper Mediawijsheid. De meerwaarde van mediawijsheid voor het onderwijs van de toekomst.
78
Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel Taalonder-
82
Stichting Kennisnet (mediawijzer.net, 2015): Monitor Jeugd en Media 2015.
wijs #onderwijs2032 . In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
83
MijnOnderwijs (onsonderwijs2032.nl, 17 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
Harrie Eijkelhof (Universiteit Utrecht) (1 mei 2015): Inbreng van onderwijstrainees in Onderwijs2032 n.a.v. serie masterclasses Curri-
84
Lucas Westerbeek (volkskrant.nl, 20 februari 2015): Leer kinderen nu vooral ook begrijpend te kijken.
79
culum Design.
28
29
en publiceren. Beeldvaardig zijn geeft ze de keuze om
verzinnen en bijdragen aan een betere wereld.88
Immers: een steeds groter gedeelte van ons sociale
leerlingen. Daarom zou ‘media-educatie’ stevig
maker, deelnemer, uitvinder, vertoner, criticus en/of
De Stichting Cinekid spreekt van media literacy:
leven speelt zich online af. Wie die online omgeving
moeten worden verankerd in het curriculum.
niet goed (genoeg) kent, loopt het risico achter te
Media-educatie is volgens Cinekid een breed
raken.
begrip: het omvat onder andere mediawijsheid
liefhebber te worden.85
Kinderen leven in media. Ze zijn op jaarbasis meer
Ook het Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en
met media bezig dan dat ze in de schoolbanken zitten.
het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren gaan
Interactieve media en beeldcultuur zijn hun wereld.
Ze [kinderen] spelen er [online] en leren er contact
in op de rol van beeld in de huidige en toekomstige
Toch blijft het PO zich nog geheel tot lineaire media
leggen, vriendschap onderhouden, hun mening te
Was voorheen de ouder en in meerdere mate de
maatschappij. Het taalonderwijs van de toekomst
(geschreven tekst) beperken. De Britten hebben het
vormen, omgangsvormen gebruiken, keuzes maken,
school verantwoordelijk voor opvoeding en identiteits-
moet nieuwe bronnen aansnijden en die vragen om
prachtige begrip Media literacy, wat media-educatie
een moreel kompas ontwikkelen. Laten we hen daarin
ontwikkeling, nu zitten de media voluit aan de opvoed-
nieuwe vaardigheden en strategieën. Een hypertekst
nevengeschikt naast literacy (geletterdheid, lezen en
goed begeleiden, [...] door hun online ervaringen seri-
tafel en omvatten zowel de privé als de publieke als de
lees je anders dan een tekst op papier. Leerlingen
schrijven) plaatst: je moet het leren net als het ABC.89
eus te nemen en te benaderen als een belangrijk en in
schoolomgeving. We weten dat de cognitieve, artistieke,
zullen steeds meer informatie verwerven via filmpjes en
en filmeducatie.
principe positief onderdeel van hun identiteitsvorming
sociale en emotionele en zelfs de fysieke ontwikkeling
In de Volkskrant gaat Westerbeek in op de rol
en groei naar volwassenheid. In het onderwijs vormen
van het kind direct en indringend door de media
van toekomstige leraren in dezen. Voor hen zijn
we onze leerlingen op allerlei gebied; in de 21ste eeuw
beïnvloed worden. Dit neemt alleen maar toe.94
Juist omdat beeld hét medium van jongeren is
(nog) geen methoden beschikbaar waarmee ze
hoort virtuele vorming daar ook bij!
en zij actief betrokken zijn bij media, wordt het
leerlingen kunnen leren begrijpend te kijken of
kunnen creëren van mediaproducties een belang-
media te creëren; dit thema is ook (nog) niet
Stichting Cinekid wijst bovendien nog op de rol van
rijke competentie. Leerlingen - juist ook zwakkere
opgenomen in de curricula van lerarenopleidingen.
(nieuwe) media in de identiteitsontwikkeling van
leerlingen - moeten daarom kritisch leren omgaan
Meer in het algemeen signaleren we in de dialoog
met (sociale) media, niet alleen als consument maar
de oproep allereerst leerkrachten digitale ge-
ook als producent/werknemer.87 Daarmee kunnen
letterdheid, ICT-vaardigheden en mediawijsheid
ze zichzelf uiten, innoveren, nieuwe oplossingen
bij te brengen.90
andere kanalen (begrijpend luisteren en kijken).86
93
4.6Van blijvende waarde in een onbekende toekomst
4.5.4 Virtuele vorming
In 2032 krijgen leerlingen te maken met beroepen
kennis en vaardigheden die nu belangrijk zijn, dat
waarvan het bestaan nu nog niet bekend is. Maar
in de toekomst blijven, ook al is die toekomst onge-
Tot slot wordt gewezen op de functie van media-
leren’.91 Ook de Sociaal-Economische Raad wijst
bestaat de school nog? Maken we nog onderscheid
wis. De wetenschappers die op 7 juli 2015 bijeen-
wijsheid in het onderwijs in het ‘scheppen van
in zijn briefadvies op de gelijke kansen die media-
in niveaus en wordt onderwijs nog in onderwijs-
kwamen om over Onderwijs2032 te praten, wezen
gelijke kansen en het bijbrengen van de nood-
onderwijs kan bieden. Het niet kunnen omgaan
gebouwen gegeven? Misschien wordt ‘het onderwijs’
bijvoorbeeld op het belang van een minimale set
zakelijke competenties bij kinderen, zodat ze
met computers, internet, sociale media etc. plaatst
wel een makelaar die bemiddelt bij het opdoen van
aan kernvakken, zoals rekenen en taal. In elk vak
volwaardig kunnen deelnemen aan het maatschap-
mensen steeds meer in een isolement. Zorgelijk is
ervaringen en het leren.95
zijn er funderende zaken, zoals de ‘big ideas’ van
pelijk proces’. De media bieden het onderwijs
dat er een mogelijk groeiende groep kwetsbare
bovendien allerlei kansen om via media het ‘leren leren’
leerlingen is voor wie digitale geletterdheid geen
Dat de huidige en toekomstige samenleving onder-
te bevorderen en bij te dragen aan het ‘levenslang
vanzelfsprekendheid is.
hevig zijn aan razendsnelle veranderingen, staat
Op de discussiemiddag ‘Toekomst van het geschie-
buiten kijf. Op het belang van vaardigheden als
denisonderwijs’ aan de Vrije Universiteit Amsterdam
veranderkracht, kritisch denken en samenwerken
werd benadrukt dat leerlingen historische kennis
wordt daarom in de dialoog veel nadruk gelegd, zo-
nodig hebben om de wereld waarin zij leven beter
92
natuurwetenschappen.96
85
EYE, community Filmdocenten en vertegenwoordigers filmindustrie (20 juli 2015): Film in het curriculum.
als beschreven in de vorige paragrafen. Deelnemers
te kunnen begrijpen.97 Taal, rekenen en begrijpend
86
Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel Taalonder-
aan de dialoog wijzen er echter ook op dat bepaalde
lezen worden in de dialoog vaker genoemd als on-
87
Stichting Platforms VMBO (8 juli 2015): Debatmiddag vmbo-scholen.
88
Mediawijzer.net (7 juli 2015): Whitepaper Mediawijsheid. De meerwaarde van mediawijsheid voor het onderwijs van de toekomst.
89
Stichting Cinekid (2015): Living in Media. Media in het kinderleven: onderwijs in transitie.
93
M. Borst (onsonderwijs2032.nl, 14 juli 2014): reactie op Welke digitale vaardigheden en houding heb je nodig voor de toekomst?
90
Onder andere Ad Hoen (onsonderwijs2032.nl, 23 april 2015): reactie op Welke kennis en vaardigheden leer je op de school van de
94
Stichting Cinekid (2015): Living in Media. Media in het kinderleven: onderwijs in transitie.
toekomst?; Stichting DHPA (4 juni 2015): Onderwijs moet beter aansluiten op ICT-sector. Het bedrijfsleven en de overheid in debat op
95
Stichting Platforms VMBO (8 juli 2015): Debatmiddag vmbo-scholen.
Wetenschapsnetwerk (7 juli 2015): Verslag bijeenkomst wetenschapsnetwerk.
Vrije Universiteit Amsterdam (5 juni 2015): Discussiemiddag ‘Toekomst van het geschiedenisonderwijs’ en ‘Geschiedenisonderwijs
wijs #onderwijs2032. In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
DHPA Techday.
96
91
Mediawijzer.net (7 juli 2015): Whitepaper Mediawijsheid. De meerwaarde van mediawijsheid voor het onderwijs van de toekomst.
97
92
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
30
2032’.
31
derwijsonderdelen die niet mogen verdwijnen.98
Benadrukt wordt ook dat wat goed is, niet per se
Het belang van basisvaardigheden, cognitieve
veranderd hoeft te worden. Laten we niet doen alsof
vaardigheden en vakmanschap staat buiten kijf, ook
alle onderwijs tot nu toe slecht onderwijs was. Er zijn
op de toekomstige arbeidsmarkt. Beheersing van
dingen die je moet (!) weten en/of kunnen.101
4.7Samenvatting Dynamiek in de samenleving
4.7.1 Virtuele vorming
- Door technologisering neemt op de arbeids-
taal en rekenen is van grote invloed op succes op de
digheden en houding die programmeerlessen
arbeidsmarkt, voor maatschappelijke participatie en
Ook wordt gewezen op het feit dat we de toekomst
markt de vraag naar bijvoorbeeld engineers en
met zich meebrengen, zoals logisch redeneren,
voor het persoonlijk welzijn.99 Volgens het Landelijk
niet kunnen voorspellen en dus niet kunnen weten
computerdeskundigen toe en verdwijnen banen
abstraheren en creatief denken.
netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk
wat leerlingen nu moeten leren om straks als vol-
van lager opgeleiden en de middenklasse. Dat
netwerk voor Taalcoördinatoren is taal ‘als onder-
waardig burger in de samenleving te staan.
maakt vaardigheden als flexibiliteit, creativiteit
wijsinstrument en als instrument om kennis te
en blijvend leren belangrijker.
construeren onmisbaar in een hoogwaardig
Stel dat die vraag was gesteld aan het begin van de
functionerende maatschappij’.
jaren zeventig. Zou iemand dan hebben gezegd: die
- Wetenschap- en techniekonderwijs brengen
leerlingen vakoverstijgende vaardigheden bij
(zoals ondernemingszin, samenwerken en
- Technologisering wordt vaak in verband
kritisch denken) die noodzakelijk zijn om als
kleuter moet over zeventien jaar met het internet over-
gebracht met programmeren/coderen en
verantwoordelijke burger te functioneren in een
Een goede taalbeheersing (geletterdheid) is dé sleutel
weg kunnen? De vraag zou dus moeten zijn: hoe zorgen
ICT-vaardigheden. Ook wordt veiligheid op
kennissamenleving (scientific citizenship).
om mee te kunnen doen in de samenleving: het zorgt
we ervoor dat kinderen klaar zijn voor de toekomst,
het internet benadrukt. Het gaat niet alleen
ervoor dat mensen in staat zijn zich te verbinden met
wat er ook gebeurt. Hoe maken we ze (of zij zichzelf)
om het kennen van een programmeertaal
andere mensen en beter voor zichzelf kunnen zorgen.
creatief, flexibel, nieuwsgierig, kritisch en slim genoeg
(die veroudert immers snel), maar om de vaar-
[...] Taalvaardige leerlingen kunnen zich makkelijker
om in 2032 gelukkig en gezond te zijn?
- ICT is geen doel op zich, maar een middel voor
effectief onderwijs.
102
kennis en vaardigheden eigen maken, zowel binnen het
taalonderwijs als binnen andere vakken.100
4.7.2 Internationalisering
- Doordat grenzen steeds meer vervagen, wordt
- Vanuit dat oogpunt zijn respect voor en kennis
kennis van moderne talen steeds belangrijker,
van andere culturen van belang: interculturele
ook in het kader van internationale handels-
sensitiviteit en interculturele competenties.
belangen en internationaal ondernemen.
- Leerlingen zouden op school kennis moeten
- Bij internationalisering hoort ook de behandeling
maken met internationale vraagstukken (de Euro-
van grensoverschrijdende thema’s als economie,
pese en mondiale realiteit). Die kunnen eventueel
migratie en duurzaamheid. Uitdagingen op die
ook worden verweven in het talenonderwijs.
vlakken vragen om principes van humaniteit:
Bildung, burgerschap en betrokkenheid.
4.7.3 Economie in ontwikkeling
- De samenleving ontwikkelt zich van een kennis-
98
belang zijn: (wereld)burgerschap, normen en
om flexibele, wendbare en weerbare burgers die
waarden, aanpassingsvermogen/flexibiliteit,
Bijvoorbeeld door Ceciel Verlijsdonk-Van de Kerkhof (onsonderwijs2032.nl, 21 maart 2015): reactie op Wat leer je op de school
snel op nieuwe ontwikkelingen kunnen inspelen.
empathie/intermenselijkheid, feedback geven en
van de toekomst?; Presentatie resultaten brainstormsessies adviesvangers aan Platform Onderwijs2032 (25 september 2015):
Hierin zouden de geesteswetenschappen een rol
ontvangen, zelfkennis, creatief denken, innovatief
22 adviesvangers, 4 coördinatoren, 59 klassen en ruim 1.000 deelnemende leerlingen, verspreid over het hele land; basisonderwijs en
kunnen spelen.
vermogen, samenwerken en verbinden,
resultaatgerichtheid en ondernemerschap.
voortgezet onderwijs (vmbo, praktijk, vso, havo en vwo); Willem Vermeend en Rick van der Ploeg (telegraaf.nl, 15 februari 2015):
Onderwijs moet op de schop.
99
- Vaardigheden die in de lerende economie van
economie naar een lerende economie. Zij vraagt
- Het onderwijs moet beter aansluiten bij de
- Niet het bezitten van bepaalde kennis is in de
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
‘buitenwereld’, bijvoorbeeld in de vorm van
Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel Taalonder-
nauwere samenwerking met het bedrijfsleven.
toekomst een onderscheidend vermogen,
wijs #onderwijs2032. In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
Ook worden praktijkgerichte lessen voorgesteld,
maar het kunnen toepassen van die kennis.
Onderwijsisleuk (onsonderwijs2032.nl, 12 maart 2015): Onderscheidend.
zoals in solliciteren, omgaan met geld en
René Leverink (leverinktekst.nl, 12 februari 2015): Over Latijn, mindfulness en tienvingerig typen.
belastingzaken.
100
101
102
32
33
4.7.4 Informatiesamenleving in ontwikkeling
- De samenleving ‘mediatiseert’: informatie is
naar (de bedoelingen van) media kunnen kijken.
sneller, in grotere hoeveelheden en voor een
Mediawijsheid zorgt ook voor gelijke kansen voor
almaar groeiend publiek toegankelijk.
leerlingen.
Informatieverwerking (selecteren, checken
op juistheid, analyseren, enzovoort) wint
- Naast begrijpend lezen is ook ‘begrijpend kijken’
daardoor aan belang ten opzichte van
van belang in de beeldcultuur waarin leerlingen
informatieverwerving.
opgroeien.
- Het onderwijs moet daarom aandacht besteden
- In een informatiesamenleving is ook het
aan mediawijsheid: veilig en verantwoord met
kunnen creëren en produceren van media
media kunnen omgaan, beschikbare (digitale en
een belangrijke competentie.
analoge) media slim kunnen inzetten en kritisch
4.7.5 Van blijvende waarde in een onbekende toekomst
- Taal, rekenen en begrijpend lezen blijven
onmisbaar in het onderwijs van de toekomst.
- We kunnen niet precies weten wat nodig is om
straks als volwaardig burger in de samenleving te
staan, omdat de ontwikkelingen daarvoor te snel
- Een minimale set aan kernvakken is nastrevenswaardig. Het gaat dan bijvoorbeeld om rekenen
gaan. Daarom zijn vaardigheden als creativiteit,
flexibiliteit en kritisch denken belangrijk.
en taal, maar ook om funderende zaken in andere vakken, zoals de ‘big ideas’ van natuurwetenschappen.
34
35
5
5.1Inleiding
Veel deelnemers aan de discussie over het onder-
- Brede ontwikkeling
wijs van de toekomst vinden het belangrijk dat er
Een van de verantwoordelijkheden van een school is
aandacht is voor de persoonlijke ontwikkeling
om leerlingen een brede kijk op de wereld te geven.
van leerlingen. Kinderen moeten bijvoorbeeld
Hoe kan het onderwijs daar invulling aan geven?
geïnspireerd worden, zich creatief kunnen uiten,
PERSOONSVORMING
leren omgaan met anderen en hun identiteit
- Ontwikkeling zelfbeeld
kunnen ontwikkelen. In het manifest In het
Een positief zelfbeeld wordt gezien als een belang-
curriculum toont zich de meester! van leraren ver-
rijk fundament voor verdere ontwikkeling. Welke
enigd in het Platform Leraar2032, wordt het gemis
rol kan de school spelen in het creëren van zo’n
hiervan in het huidige onderwijs benadrukt. Met
zelfbeeld?
name aspecten van persoonsvorming en socialisatie
lijken in het onderwijs anno 2015 stiefkindjes van een
sterk op kwalificatie ingericht systeem.
103
Het thema
-Gezondheid
Niet alleen de psychische, maar ook de fysieke
Persoonsvorming gaat onder andere over de vraag
gezondheid van kinderen is van belang. Wat moet
hoe het onderwijs eraan kan bijdragen dat kinderen
het onderwijs doen om hun fysieke gezondheid te
hun eigen kwaliteiten leren kennen.
bevorderen?
We bespreken in dit hoofdstuk vijf subthema’s. Dit
- Sociale ontwikkeling
zijn verschillende aspecten van persoonsvorming
Kinderen moeten leren goed om te gaan met
die mensen hebben benoemd in de maatschappelij-
anderen. Wat is de verantwoordelijkheid van het
ke dialoog. De volgende thema’s komen aan bod:
onderwijs hierin?
-Zelfontplooiing
Kinderen hebben bepaalde intrinsieke eigenschappen die hen helpen bij het leren. Hoe kan het onderwijs deze eigenschappen tot bloei laten komen?
5.2Zelfontplooiing
Schotel kinderen niet alles kant en klaar voor, maar
wordt bedoeld dat zij hun eigen creativiteit, talenten
laat hen zelf op zoek gaan naar de antwoorden die zij
en nieuwsgierigheid gebruiken om te leren. Mensen
zoeken en vragen waarvan ze niet eens wisten dat ze
en organisaties die dit - blijkens de dialoog - belang-
bestonden.104
rijk vinden, stellen deze onderzoekende manier van
leren vaak tegenover het cognitieve denken (volgens
Binnen het onderwerp Zelfontplooiing staat het op-
een vastgestelde procedure tot een antwoord
lossend vermogen van leerlingen centraal. Daarmee
komen). Door onderzoekend te leren, worden
Platform Leraar2032 (juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en democratische
103
professionalisering [manifest leraar #2032].
Cindy Meijer (onsonderwijs2032.nl, 27 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
104
36
37
kinderen voorbereid op een leven waarin niet op
buitenschoolse activiteiten en ontdekkingen door de
Een goede scholier:
verenigingen van scholen115, het bedrijfsleven116
iedere vraag een duidelijk, eenzijdig antwoord kan
leerling zelf. Zoals een respondent op de dialoogsite
1 is nieuwsgierig en stelt vragen;
en ouders117. Ook de Stichting Innovatie Onderwijs
worden gegeven.
opmerkt: Ik denk dat we te betuttelend zijn in ons
2 kan zichzelf motiveren;
in Bètawetenschappen en Technologie vindt een
onderwijs: laat leerlingen het zelf uitzoeken.
3 kan met kritiek omgaan;
nieuwsgierige en onderzoekende houding van
4 neemt de verantwoordelijkheid over
belang.118 Met andere woorden: een brede en
105
108
Creativiteit wordt in dit kader gezien als een
En, uit een bijdrage van iemand anders op de
essentiële eigenschap die gecultiveerd moet
dialoogsite: Elk kind wordt geboren met drie basista-
worden.106 Daarnaast speelt nieuwsgierigheid een
lenten: nieuwsgierigheid, overgave en bewustzijn. Om
belangrijke rol, zoals onder andere blijkt uit een ex-
die talenten tot ontwikkeling te brengen is een omge-
Andere groepen die de onderzoekende aard van
pertmeeting van de KNAW en de Academie van Kun-
ving nodig die: uitdaagt, veiligheid biedt en gelegenheid
leerlingen belangrijk vinden, zijn academici114,
sten: Uit de presentaties kwam duidelijk naar voren
geeft tot reflectie.109 Het ’20-80learning’ -concept is
dat kinderen van nature nieuwsgierig zijn, daardoor
een voorbeeld van een uitwerking van het bieden
gedreven zijn om te leren en al heel veel kunnen. De
van ruimte aan leerlingen. Zij gebruiken binnen
grote uitdaging is om deze eigenschap vast te houden,
dat concept twintig procent van hun tijd om geheel
en om vaardigheden voor het stellen van vragen en
andere dingen te doen dan het ‘normale’ curriculum
strategieën voor het zoeken van antwoorden verder te
voorschrijft.110 Ook vrijescholen streven ernaar
ontwikkelen.107 Zowel bij creativiteit als bij nieuws-
kinderen de ruimte te geven zichzelf te ontwikke-
Kijk naar de totale mensontwikkeling. Niet alleen
Het onderwerp Brede ontwikkeling gaat erom leerlin-
gierigheid is het uiteindelijke doel dat leerlingen
len.111
aandacht voor cognitieve vaardigheden (Cito)
gen te inspireren om nieuwe dingen te leren en hen
#onderwijs2032.
verder te laten kijken dan hun directe omgeving.
zelf antwoorden zoeken op vragen en zo hun eigen
kwaliteiten ontwikkelen.
diverse groep meent dat de onderzoekende
zijn leerproces.
houding van leerlingen moet worden gestimuleerd.
5.3 Brede ontwikkeling
119
Mensen en organisaties die de aandacht vestigen
op de zelfontplooiing van leerlingen komen uit een
Een school kan daar vooral aan bijdragen door
aantal hoeken. Allereerst geven leerlingen zelf aan
kinderen ruimte te bieden. Dat betekent dat leer-
dat ze meer ruimte zouden willen in het onder-
5.3.1 Bildung en filosofie
lingen niet de hele dag op school zouden moeten
wijs.112 Zie bijvoorbeeld de volgende tips van leerlin-
In de brede ontwikkeling van leerlingen speelt
toekomst brengt, wordt Bildung gezien als een
zitten om vakken af te werken. Er moet tijd zijn voor
gen uit de LAKS Scholierencongressen:
Bildung volgens respondenten een centrale rol.
fundament om met die toekomst om te kunnen
Vaak wordt de link gelegd tussen Bildung en een
gaan: Door te leren kijken, denken, reflecteren, ver-
113
kritische kijk op de wereld.
120
Ongeacht wat de
woorden en toepassen van wat hij ziet leert een kind
Netwerk van Wetenschapsmusea en Science Centra (VSC), Windesheim Flevoland en Naturalis (Marjelle van Hoorn, Hanno van
105
Keulen & Yuri Matteman): White Paper Onderwijs2032 ‘Leren waar nieuwsgierigheid ontstaat’.
Wim van den Doel (namens de decanen van de Geesteswetenschappelijke en Letterenfaculteiten en de stuurgroep Vakdidac-
114
Op Twitter komt de hashtag #creativiteit bijvoorbeeld vaak terug in tweets over #onderwijs2032. Zie verder: Startup Delta (29
tiek) (8 juli 2015): Brief DLG aan Platform Onderwijs 2032; Netwerk van Wetenschapsmusea en Science Centra (VSC), Windesheim
mei 2015): Meetup Startup Delta; Barbara Koppe en Patty Selanno (2015): Innovativiteit door Creativiteit; Simon Hay (onsonder-
Flevoland & Naturalis (Marjelle van Hoorn, Hanno van Keulen & Yuri Matteman): White Paper Onderwijs2032 ‘Leren waar nieuws-
106
wijs2032.nl, 24 maart 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
gierigheid ontstaat’.
KNAW en Academie voor de Kunsten (8 juni 2015): Kernpunten expertbijeenkomsten Het nieuwsgierige kind. Leren wat je moet
115
doen als je niet weet wat te doen; Startup Delta (29 mei 2015): Meetup Startup Delta; Netwerk van Wetenschapsmusea en Science
116
107
Centra (VSC), Windesheim Flevoland & Naturalis (Marjelle van Hoorn, Hanno van Keulen & Yuri Matteman): White Paper On-
Netwerk SOVO en Verenigde Bijzondere Scholen (VBS) (2015): Manifest #vernieuwingsonderwijs 2032.
Startup Delta (29 mei 2015): Meetup Startup Delta; PO-raad en Platform Bèta Techniek (platformbetatechniek.nl, 2015): Onderwijs2032. Nieuwsgierig en vindingrijk.
Ouders & Onderwijs (2015): Kernboodschap ouders #onderwijs2032.
derwijs2032 ‘Leren waar nieuwsgierigheid ontstaat’; Odette Maassen (onsonderwijs2032.nl, 29 juni 2015): reactie op Wat moet je
117
kunnen om te kunnen (blijven) leren?; Karianne Djoyoadhiningrat (onsonderwijs2032.nl, 28 februari 2015): reactie op Wat leer je
118
Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, Koninklijk Wiskundig Genootschap, Nederlands Instituut voor Biologie, Neder-
op de school van de toekomst?
landse Natuurkundige Vereniging, Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen en Nederlandse
KimvP (onsonderwijs2032.nl, 9 april 2015): reactie op Hoe kun je op school worden voorbereid op (nog niet bestaande) beroepen?
Vereniging van Wiskundeleraren, gezamenlijk verenigd in de Stichting Innovatie van Onderwijs in Bètawetenschappen en
108
Metalentus (onsonderwijs2032.nl, 17 februari 2015 ): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
109
Technologie (IOBT) (nnv.nl, mei 2015): Visie op het Bèta-curriculum. Bijdrage aan de dialoog Onderwijs2032.
Leny van der Ham (onsonderwijs2032.nl, 19 mei 2015 ): 20-80learning: de mogelijkheid om onderwijs te ontsaaien!
119
Vereniging van Vrije Scholen (juli 2015): Visie #vrijeschoolonderwijs2032.
120
110
111
Barbara Kroeze (twitter.com, 28 mei 2015)
Zie bijv.: Wim van den Doel (namens de decanen van de Geesteswetenschappelijke en Letterenfaculteiten en de stuurgroep
o.a. Leerlingen uit 3-4 havo en 3-4-5 vwo in gesprek met Jan Verweij (15 juni 2015): Gesprek aan de hand van
Vakdidactiek) (8 juli 2015): Brief DLG aan Platform Onderwijs 2032; Jasper Rijpma in (Trouw, 5 februari 2015): Help leerlingen om te
Onderwijs2032-dialoogkaarten; Wolfert Tweetalig, Rotterdam (deidealewolfert.wordpress.com, 2015): De ideale Wolfert.
leren nuanceren; WonderWhyNL (onsonderwijs2032.nl, 29 april 2015): reactie op Hoe kun je op school worden voorbereid op (nog
Landelijk Actie Komitee Scholieren (laks.nl, juni 2015): Scholierencongressen. Eindrapportage 2014-2015, p.38.
niet bestaande) beroepen?
112
113
38
39
omgaan met wat er is en daardoor ook met wat nog
in het gehele onderwijs de andere kant.127 Daarbij is
5.3.2 Cultuureducatie
gaat komen.121 Bildung stelt niet de vaardigheden
het van belang dat leraren goed om weten te gaan
Voor de brede ontwikkeling van leerlingen spelen
In deze visie, alsook in die van componist Reyer
centraal die een leerling nodig heeft om zich aan te
met het voeren van een dialoog, bijvoorbeeld door
volgens respondenten ook cultuureducatie en
Ploeg (voorzitter Vereniging Leraren School-
passen aan de samenleving, maar de vaardigheden
Socratische vragen te kunnen stellen.
kunstzinnige vorming een belangrijke rol. Het
muziek)133, is cultuureducatie (met een focus op
om zelf de samenleving vorm te geven.
een uitkomst van een discussie binnen het Landelijk
Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en
kunst) nodig om open te staan voor verschillende
netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk net-
Amateurkunst (LKCA) stelt bijvoorbeeld:
geluiden in de wereld en om deze geluiden met een
122
128
Tot slot is
Wanneer Bildung of kritisch denken centraal staat
werk voor Taalcoördinatoren dat ook het lezen van
in bijdragen, wordt vaak filosofie aangehaald als
fictie kan bijdragen aan een kritische houding ten
Cultuureducatie dient een duidelijke en herkenbare
cultuureducatie bijdragen aan ‘talentontwikkeling,
middel om dit te stimuleren. Ook deelnemers aan
opzichte van de samenleving.129
plek te houden en te krijgen in het curriculum van
deelname aan kunst en cultuur buiten de school,
de discussie die niet het woord Bildung letterlijk
open houding tegemoet te treden. Daarnaast kan
het funderend onderwijs. Cultuur en cultuureducatie
vergroting van kennis en vaardigheden op het
noemen, maar wel pleiten voor een belangrijkere
Respondenten die het belang van Bildung en/of
spelen een belangrijke rol in de vorming en ont-
gebied van kunst en cultuur en het realiseren
rol van filosofie in het onderwijs, geven daarvoor
filosofie benoemen, zijn vaak zelf betrokken bij de
wikkeling van een jong kind tot adolescent in alle
van een breed aanbod voor leerlingen als doelen
vaak redenen die veel met Bildung te maken heb-
filosofie, bijvoorbeeld als student, leraar, organisatie
facetten van zijn identiteit en persoonlijkheid en ter
van cultuuronderwijs’.134 Ook zou cultuureducatie
ben. Leraar Johan Visser pleit bijvoorbeeld voor
of wetenschapper. We zien echter dat de noodzaak
voorbereiding op zijn rol in de maatschappij en zijn
leerlingen voorbereiden op een steeds complexer
meer aandacht voor filosofie in het curriculum, om
van Bildung, filosofie en kritisch denken breder
werkzame leven.130
wordende samenleving.135
alle aspecten van Bildung een duidelijke plaats te
wordt gedragen dan dat. Voorbeelden hiervan
geven.123 Door te filosoferen leren leerlingen om te
zijn de voorgenoemde landelijke netwerken voor
De Taskforce Museumeducatie en de Museum-
Deelnemers aan de dialoog die deze visie aanhan-
gaan met conflicten en ontwikkelen ze respect voor
taalspecialisten en –coördinatoren, Jasper Rijpma
vereniging benadrukken het belang van cultuure-
gen, komen bijna uitsluitend uit de hoek van kunst
anderen.124 Bovendien leren ze beter om te gaan
(Leraar van het Jaar 2014) en faculteiten Geestes-
ducatie en brengen de rol die museumeducatie
en cultuur, zoals bovengenoemde organisaties. Ze
met onzekerheid.
wetenschappen. Wel komen veruit de meeste
hierin kan spelen onder de aandacht. In musea komt
pleiten voor een curriculum waarin cultuureducatie
respondenten uit de hoek van de talen en de
onderwijs tot leven.131
geïntegreerd is. Dat kan zowel door cultuureducatie
125
Filosofie wordt soms als apart vak benoemd, maar
in andere vakken duidelijker naar voren te laten
geesteswetenschappen.
vaker komt voorbij dat leerlingen vooral de ruimte
De Vereniging Onderwijs Kunst en Cultuur (VONKC)
komen als door vakken in te voeren die specifiek
zouden moeten krijgen om zelf te filosoferen en
heeft een leerplan ontwikkeld met tien competen-
gericht zijn op kunst en cultuur.136 LKCA stelt bijvoor-
kritische vragen te stellen, ongeacht het vak waarin
ties die een leerling zou moeten aanleren. Zo kan
beeld dat ‘[d]e kern van dit curriculum bestaat uit
een leerling:
het deel van de cultuureducatie dat gemeenschap-
dit gebeurt:
126
Kritisch denken zou niet iets moeten
zijn wat je alleen op woensdagmiddag in een apart
vak mag doen. […] Een vak filosofie is de ene kant van
pelijk is voor alle disciplines’, maar ‘daarnaast dient
1 de zeggingskracht van beelden benoemen en
het verhaal, meer aandacht voor denkvaardigheden
oproepen in eigen beeldend werk;
2 een divergent beeldend proces doorlopen,
er voldoende aandacht te blijven voor de afzonderlijke kunstdisciplines en cultuurerfgoed zodat de
leerling daar ruimschoots kennis mee kan maken’.137
begrijpen en documenteren.
132
Monique Fischer (arno.uvt.nl, 12 maart 2015): Masterthesis: Bildung op de Nederlandse basisscholen anno 2015, p.41; M. Borst
121
(onsonderwijs2032.nl, 14 juli 2015): reactie op Hoe kun je je ontwikkelen tot actieve, verantwoordelijke en sociale burger?
Johannes Visser (decorrespondent.nl, 28 februari 2015): Het profielwerkstuk: de Bildung van de 21ste eeuw.
122
Johannes Visser (decorrespondent.nl, 28 februari 2015): Het profielwerkstuk: de Bildung van de 21ste eeuw.
123
Rob Bartels (Universiteit Utrecht) (2013): Democratie leren door filosoferen. Denken, dialoog en verschil in de basisschool.
124
(Proefschrift.)
Karen Faber (onsonderwijs2032.nl, 17 juli 2015): Reactie op Hoe kun je op school worden voorbereid op (nog niet bestaande)
125
beroepen?
Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA) (juli 2015): Visie op cultuureducatie in het funderend onderwijs.
130
Inbreng LKCA nationale discussie #Onderwijs2032, p.3.
Ursie Lambrechts (Taskforce Museumeducatie) en Siebe Weide (Museumvereniging) (23 augustus 2015): Kern zienswijze
131
Museumvereniging en Taskforce Museumvereniging.
Zie ook: Centrum Kinderfilosofie Nederland: Filosoferen met kinderen en jongeren – de nieuwe speeltuin; Michelle Blom
132
(michelleblom.wordpress.com, 16 maart 2015): Vak Bildung.
133
Johannes Visser (decorrespondent.nl, 28 februari 2015): Het profielwerkstuk: de Bildung van de 21ste eeuw.
134
Rob Bartels (Universiteit Utrecht) (2013): Democratie leren door filosoferen. Denken, dialoog en verschil in de basisschool.
135
(Proefschrift.)
136
Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel
137
126
127
128
129
Taalonderwijs #onderwijs2032. In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
40
Vereniging Onderwijs Kunst en Cultuur (VONKC) (8 juli 2015): Ons Onderwijs #2032.
Reyer Ploeg: Paardenbreedten. Cultuureducatie met kwaliteit.
Sardes en Oberon (juli 2015) Monitor cultuuronderwijs voortgezet onderwijs 2015.
Raad voor Cultuur (april 2015): Agenda cultuur 2017-2020 en verder, p.46.
Kunsten ’92 en de Federatie Cultuur (20 juli 2015): Brief aan de heer Schnabel, Platform Onderwijs2032.
Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA) (juli 2015): Visie op cultuureducatie in het funderend onderwijs.
Inbreng LKCA nationale discussie #Onderwijs2032.
41
De Raad voor Cultuur signaleert mogelijke
- Er is een betere aansluiting nodig tussen de vraag
en aansluiting op de arbeidsmarkt. De school moet
de noemer ‘mindfulness’. De kern van wat mindful-
uitdagingen voor goed cultuuronderwijs op een
van scholen naar cultuureducatief aanbod en het
het kind daarom helpen een (positief) zelfbeeld te
ness is, komt wel degelijk naar voren: het belang
hoger niveau:
aanbod van culturele instellingen.138
ontwikkelen. Zoals het Kenniscentrum Rutgers het
van aandacht geven aan ervaring in het hier en nu,
verwoordt in een bijdrage op de dialoogsite van
zodat stress en angst worden verminderd, zelfver-
- Het verwerven van culturele competenties krijgt
Ook stelt de Raad voor Cultuur dat cultuureducatie
Ons Onderwijs 2032: Scholen hebben nu en in de toe-
trouwen wordt versterkt en meer zelfcontrole ont-
volgens de raad nog onvoldoende structurele
minder vrijblijvend moet worden, bijvoorbeeld door
komst de verantwoordelijkheid om een veilige sfeer te
staat. Respondenten zien dit vaak als manier om te
aandacht op scholen.
te zorgen voor meer vakbekwaamheid bij leraren.139
creëren waarin onderwerpen die gaan over zelfvertrou-
leren omgaan met de ervaren (prestatie)druk in de
Bovendien zou er ook buiten de school een goede
wen bespreekbaar zijn.
huidige maatschappij. Het belang van mindfulness
- Scholen hebben moeite om cultuuronderwijs op
een goede manier aan te bieden aan leerlingen.
- Cultuureducatie zou explicieter gelinkt
moeten worden aan cultuurparticipatie en
143
infrastructuur moeten zijn voor kunst en cultuur,
zelf stond centraal tijdens enkele bijeenkomsten,
aangezien leerlingen deze thema’s niet alleen via
In de context van identiteitsvorming en een
het onderwijs tot zich nemen.140
positief zelfbeeld komt ‘geluk’ als belangrijkste
zoals het Scientific Symposium on Positive Education op 14 april 2015 en het congres Mindfulness op
doel van het onderwijs meerdere keren voorbij.
talentontwikkeling.
144
22 april 2015.
Enkele bijdragen aan de dialoog richten zich op
5.3.3 Muziek in het onderwijs
dit hogere doel van het onderwijs, niet zozeer op
De oproep om meer aandacht te besteden aan het
specifieke manieren om dat doel te bereiken. Wel
ontwikkelen van een (positief) zelfbeeld komt niet
bevragen sommige auteurs de cultuur van kennis-
van een eenduidige groep mensen en organisaties.
Om actief te luisteren naar de ander, te reflecteren
Muziekonderwijs en actief musiceren vraagt
vergaring, examinering en diploma’s, aangezien
Wel hebben de respondenten vaak een achtergrond
op eigen gedrag en om begrip op te brengen voor
vaardigheden als discipline, concentratie en door-
die volgens hen niet per se leidt tot voldane,
in de filosofie146, hebben ze een therapeutische taak
andere meningen en culturen, is samen leren mu-
zettingsvermogen; deze leiden op hun beurt weer tot
gelukkige leerlingen.
of hebben ze zich toegelegd op het bestuderen
siceren in het onderwijs belangrijk. Dat bepleit de
betere leerprestaties. [...] De fantasie wordt geprikkeld,
organisatie Méér Muziek in de Klas, waarvan de Van-
er wordt gebruik gemaakt van de nieuwsgierigheid
Waar in de brainstormfase, voorafgaand aan de
ouders van schoolgaande kinderen, maar het thema
denEnde Foundation, het ministerie van Onderwijs,
van een kind, de creativiteit wordt gestimuleerd en
dialoog, ook mindfulness vaak werd genoemd als
wordt ook veel besproken door mensen die niet
Cultuur en Wetenschap, de Nederlandse Publieke
kinderen krijgen handvatten mee voor een creatief
positieve prikkel voor geluk, zien we dit in de dia-
direct iets met het onderwijs te maken hebben.
Omroep (NPO) en het Landelijk Kennisinstituut Cul-
denkproces waardoor bijvoorbeeld het probleem-
loogfase minder terug - althans: niet per se onder
tuureducatie en Amateurkunst (LKCA) partners zijn.
oplossend vermogen toeneemt. Kinderen leren
Ook zou muziek creativiteit, probleemoplossend
zichzelf uit te drukken, krijgen zelfvertrouwen en
vermogen en zelfvertrouwen stimuleren.
leren zich te presenteren.141
145
van geluk.147 Onder hen zijn een aantal leraren en
5.5Gezondheid
5.4Ontwikkeling zelfbeeld
Kinderen moeten zich er bewust van zijn wie ze zelf
identiteit, dat ze zelfvertrouwen opbouwen, gelukkig
zijn en wat ze willen, zodat ze zich niet enkel door de
zijn en weten wat hun grenzen zijn. Het opbouwen
prikkels van buitenaf laten leiden.142
van een eigen identiteit en zelfvertrouwen wordt
Lichamelijke opvoeding [is] het enige vak in het curricu-
Gezondheid is het enige onderwerp binnen het
lum waar het lichaam en fysieke competenties centraal
thema Persoonsvorming waarin expliciet de fysieke
staan en deze competenties worden verbonden met
persoonlijke eigenschappen van leerlingen worden
leren en communicatie op basis van waarden.
benadrukt. Berichten over dit thema gaan meestal
148
vaak gezien als belangrijke bouwsteen voor leerlinMet de ontwikkeling van een zelfbeeld wordt hier
gen: dit fundament moet eerst gelegd worden; pas
bedoeld dat kinderen zich bewust worden van hun
daarna kunnen we het hebben over competenties
Kenniscentrum Rutgers (onsonderwijs2032.nl, 10 juli 2015): reactie op Wat kan de school je leren om zelfbewust en met
143
zelfvertrouwen eigen keuzes te maken?
Vooral op Twitter wordt ‘geluk’ vaak genoemd, zoals in tweets met de hashtag #gelukskoffer.
144
Frans Kusters (20 juni 2015): Duurzaam onderwijs heeft geluk als doel.
145
Raad voor Cultuur (april 2015): Agenda cultuur 2017-2020 en verder, p.47-48.
146
Raad voor Cultuur (april 2015): Agenda cultuur 2017-2020 en verder, p.49.
147
138
139
Eva-Anne le Coultre, Stine Jensen, Frank Meester en Coen Simon (9 mei 2015): Wijsheid voor alle kleuters.
Akshaya de Groot (geluksdoctorandus.nl, 22 juni 2015): Geluk en onderwijskwaliteit: geluk als maatstaf voor de kwaliteit van
Raad voor Cultuur (april 2015): Agenda cultuur 2017-2020 en verder, p.50.
onderwijs en als deel van het leerplan (curriculum); Femke Krijger (oudersonderwijs.nl, 4 juni 2015): Identi-tijd in het toekomstig
Méér Muziek in de Klas (juli 2015): Notitie #onderwijs2032.
onderwijs!; Ad Bergsma & Jacqueline Boerefijn (2 januari 2015): Onderwijs moet draaien om geluk.
140
141
Janneke Dijke (Leidsch Dagblad, 7 mei 2015): Leids initiatief voor nieuwe leerlijn: Jezelf leren kennen tijdens schooltijd.
142
42
Harold Hofenk (onsonderwijs2032.nl, 21 mei 2015): reactie op Wat moet je kunnen om te kunnen (blijven) leren?
148
43
specifiek over het belang van beweging op school
De redenen voor een grotere focus op gezondheid
en over de waarde van gezonde voeding. Een
zijn zowel educatief als maatschappelijk van aard.
groot deel van de respondenten komt uit de ge-
Een gezonde leefstijl zou leiden tot betere school-
zondheidssector , sportsector
prestaties.
149
150
en organisaties
Daarnaast wordt de (slechte) gezond-
153
5.6Sociale ontwikkeling
Sociaal-emotioneel vaardig zijn is de basis voor de
kunnen samenwerken met anderen is de sociale
hele persoonsvorming. Via respect en zelfwaardering,
ontwikkeling van groot belang.160
die bezig zijn met gezonde voeding . Zij constate-
heid van toekomstige volwassenen en ouderen
begrip van en invloed op de eigen emoties, zelfver-
ren dat gezond eten en veel bewegen niet langer
gezien als een gevaar en een belasting voor de
trouwen, zelfinzicht en bij die eigen kern en talenten
Deelnemers aan de dialoog die het belang van
vanzelfsprekend zijn, terwijl dat wel zou moeten.
samenleving.
kunnen en durven blijven kun je gaan naar de sociale
dit onderwerp benadrukken, komen uit diverse
Daarom zouden scholen een gezonde leefstijl
je ‘participeert, duurzaam inzetbaar bent en langer
vaardigheden, als respect voor elkaar, omgaan met
hoeken. Het gaat bijvoorbeeld om ouders, leden
moeten integreren in hun dagelijkse programma.
doorwerkt’.155 Een goede fysieke gezondheid wordt
de emoties van anderen, samenwerken omdat je
van de Algemene Onderwijsbond en mensen die
Dat programma moet leerlingen de ruimte bieden
daarvoor essentieel geacht. Tot slot zou lichame-
ook op andermans kwaliteiten vertrouwt en in
niet zichtbaar direct met het onderwijs te maken
en hun stimuleren om meer te bewegen en gezond
lijke opvoeding kinderen helpen hun talenten te
harmonie met elkaar omgaan omdat er ook plaats
hebben, maar sociale ontwikkeling in het algemeen
ontwikkelen, zowel op sportief gebied als op andere
[is] voor jouw eigenheid.
belangrijk vinden. Het initiatief Identi-tijd in het
151
te eten.
152
De gezondheidsorganisaties zeggen
154
Ook verwacht de samenleving dat
daarbij expliciet dat die gezonde leefstijl niet een
gebieden, en hun zelfvertrouwen en sociale vaardig-
apart vak moet zijn, maar dat hij moet worden
heden leren.
156
157
onderwijs is daar een voorbeeld van.
Persoonsvorming gaat niet alleen over de fysieke en
geïntegreerd in alle onderdelen van het onderwijs.
mentale positie van het individu, maar ook over de
In een aantal dialoogbijdragen wordt gesteld dat
Dat kan bijvoorbeeld ook door gezond voedsel
omgang van een leerling met anderen. Deze sociale
een veilige omgeving op school een randvoor-
aan te bieden in de kantine of met behulp van
ontwikkeling moet volgens deelnemers aan de dia-
waarde is voor sociaal-emotionele ontwikkeling.
een schoolplein dat tot bewegen uitnodigt.
loog op school nadrukkelijker worden gestimuleerd.
Kinderen (maar ook ouders en leraren) moeten vrij
Een van de uitkomsten van het project Identi-tijd in
en ongedwongen met elkaar kunnen samenwer-
het onderwijs is bijvoorbeeld dat er in het onderwijs
ken. Daarnaast moet het stimuleren van een goede
al wel iets aan sociaal-emotionele ontwikkeling
sociale ontwikkeling volgens leden van de Algemene
wordt gedaan, maar dat dit nog te ad hoc gebeurt.
Onderwijsbond gebeuren in alle vakken in het
Daarom zou volgens het project een speciale me-
onderwijs (integrale aanpak), maar daarnaast ook
thode moeten worden ontwikkeld voor een meer
als apart vak.161 Volgens een bijdrage van ouders
structurele benadering van sociale ontwikkeling op
helpt het daarbij niet dat kinderen worden ge-
school. Volgens een aantal respondenten dienen
scheiden op basis van cognitieve vaardigheden en
sociaal-emotionele vaardigheden als fundament
toetsresultaten.162 Dat zou de sociale omgang alleen
voor veel, zo niet voor alle andere vaardigheden die
maar in de weg staan.
158
kinderen op school leren.159 Vooral voor het goed
Andrea de Winter (Universitair Medisch Centrum Groningen) (januari 2015): Integreer het thema gezondheid in het onderwijscurri-
149
culum; Samenwerkende Gezondheidsfondsen (gezondheidsfondsen.nl, 3 juni 2015): Gezond op school, dat is toch heel gewoon!
NOC*NSF, Vereniging Sport en Gemeenten, Nederlands Instituut voor Sport & Bewegen: Voor onderwijs2032 is bewegen en sport
150
dé brug naar effectiever leren,gezondheid en maatschappij!
Alles is Gezondheid (allesisgezondheid.nl, 4 juni 2015): Voedselvaardigheden op school.
151
Alles is Gezondheid (allesisgezondheid.nl, 4 juni 2015): Voedselvaardigheden op school; Andrea de Winter (Universitair Medisch
152
Centrum Groningen) (januari 2015): Integreer het thema gezondheid in het onderwijscurriculum; NOC*NSF, Vereniging Sport en
Gemeenten, Nederlands Instituut voor Sport & Bewegen: Voor onderwijs2032 is bewegen en sport dé brug naar effectiever leren,gezondheid en maatschappij!
NOC*NSF, Vereniging Sport en Gemeenten, Nederlands Instituut voor Sport & Bewegen: Voor onderwijs2032 is bewegen en sport
157
dé brug naar effectiever leren,gezondheid en maatschappij!
158
NPHF Federatie voor Gezondheid (3 juni 2015): Pleidooi voor gezondheidsvaardigheden in het curriculum van het basis en
159
153
154
Academy 4 life: Antwoord Academy 4 life op de vragen van platform ons onderwijs2032, p.5.
Ouders, leraren en schoolleiders (16 juni 2015): Bijeenkomst ‘Identi-tijd in het toekomstig onderwijs. Bouw mee!’
Academy 4 life: Antwoord Academy 4 life op de vragen van platform ons onderwijs2032; Janita Veenema (26 mei 2015): Leer een
voortgezet onderwijs.
kind eerst om te voelen: daarna kan het leren.
Samenwerkende Gezondheidsfondsen (gezondheidsfondsen.nl, 3 juni 2015): Gezond op school, dat is toch heel gewoon!
160
VO-raad (12 mei 2015): Verslag van het Diner Pensant.
Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding (28 juni 2015): Lichamelijke Opvoeding in #OnsOnderwijs2032. Een bijdrage
161
Algemene Onderwijsbond (29 mei 2015): Sectorraad AOb.
aan de dialoog van de Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding.
162
Ouders&onderwijs (oudersonderwijs.nl, 2015): Kernboodschap ouders #onderwijs2032.
155
156
44
45
5.7Samenvatting Persoonsvorming
5.7.4 Gezondheid
- Een goede fysieke gezondheid zou leiden tot
- Respondenten die vinden dat gezondheid
Het thema Persoonsvorming gaat vooral over alle
werpen die naar voren zijn gekomen, hebben dan
betere schoolprestaties. Bovendien vermindert
gestimuleerd moet worden, komen voornamelijk
kennis, vaardigheden en innerlijke kenmerken die
ook vaak dezelfde strekking: ze pleiten voor meer
ze de druk op de samenleving in de toekomst
uit de gezondheidssector en de voedingssector.
kinderen zouden moeten ontwikkelen, maar die in
aandacht en ruimte voor diverse aspecten van
en stelt ze leerlingen in staat later volwaardig te
het huidige onderwijssysteem niet of nauwelijks aan
persoonsvorming. Hieronder vatten we de belang-
participeren in de maatschappij.
bod komen. Bijdragen binnen elk van de onder-
rijkste punten van elk onderwerp samen.
- Het onderwijs kan een goede gezondheid stimuleren door het belang van goede voeding en
beweging integraal op te nemen in de rest van
5.7.1 Zelfontplooiing
het curriculum en in en rond het schoolgebouw.
- Het optimaal benutten van intrinsieke eigen-
- Dit standpunt wordt gedeeld door een zeer brede
schappen als creativiteit en nieuwsgierigheid
en diverse groep van mensen en organisaties, die
leert kinderen om zelf antwoorden op vragen
overigens niet allemaal direct bij het onderwijs
te zoeken, in plaats van vastgestelde procedures
betrokken zijn.
te volgen.
- Het onderwijs kan hieraan bijdragen door
5.7.4 Sociale ontwikkeling
- Een goede sociale ontwikkeling wordt gezien als
- Dit standpunt wordt gedeeld door een zeer brede
basis voor veel andere vaardigheden die gerela-
en diverse groep van mensen en organisaties, die
teerd zijn aan samenwerking en sociale omgang.
overigens niet allemaal direct bij het onderwijs
leerlingen ruimte te geven in curriculum en
betrokken zijn.
- Het onderwijs kan de sociale ontwikkeling van
methoden: laat hen op eigen wijze en in eigen
tempo oplossingen voor problemen zoeken.
leerlingen stimuleren door hun een veilige omgeving te bieden en door methoden voor sociale
ontwikkeling zowel integraal op te nemen in
bestaande vakken als in een apart vakgebied.
5.7.2 Brede ontwikkeling
- Brede ontwikkeling betekent een open houding
- Bepleiters van een brede ontwikkeling komen
ten opzichte van de wijde wereld om een leerling
voor een groot deel uit de kunst- en cultuursector
heen. Dit is nodig om goed te kunnen omgaan
en de hoek van de geesteswetenschappen en
met diversiteit en onzekerheid in de wereld. Bil-
talen.
dung en kennis van kunst en cultuur zijn hiervoor
belangrijk.
- Het onderwijs kan hieraan bijdragen door aandacht voor kunst en cultuur, muziek, filosofie en
kritisch denken in het algemeen te stimuleren.
5.7.3 Ontwikkeling zelfbeeld
- Het ontwikkelen van een positief zelfbeeld wordt
- Bijdragen die gaan over de ontwikkeling van een
belangrijk gevonden omdat een goed zelfbeeld
goed zelfbeeld komen uit diverse hoeken. Wel
een fundament is voor goed functioneren in het
zien we vooral veel filosofen, therapeuten en
algemeen.
geluksonderzoekers terug.
- Het onderwijs kan hieraan bijdragen door leerlingen meer ruimte te geven dan kennisvergaring
alleen vereist.
46
47
6
6.1Inleiding
In de maatschappelijke dialoog over het onderwijs
De volgende thema’s komen in dit hoofdstuk aan bod:
wordt regelmatig gesteld dat het onderwijs een
MAATSCHAPPELIJKE
TOERUSTING
positieve invloed moet hebben op de samenleving.
- Burgerschap
Daarmee wordt bedoeld dat leerlingen later een
Hoe zorgt het onderwijs voor plichtsbesef bij leerlin-
positieve bijdrage kunnen leveren aan het creë-
gen om deel te nemen en bij te dragen aan de samen-
ren of behouden van een goed functionerende
leving waarin ze leven?
maatschappij. Daarbij valt te denken aan goed
burgerschap, niet pesten, waardering voor kunst
- Maatschappelijk relevante thema’s
en cultuur, kennis van mensenrechten en besef van
Hoe kan het onderwijs leerlingen het belang
duurzaamheid en milieu.
bijbrengen van verschillende relevante thema’s?
6.2Burgerschap
Een actieve, verantwoordelijke en sociale burger is een
Burgerschapseducatie wordt gezien als fundament
burger die vanuit de achtergrondkennis (onder andere
dat de democratische rechtsstaat waarin we leven
opgedaan op school) de juiste keuzes kan maken in de
overeind houdt.164 Daarnaast is het belangrijk om
maatschappij.
open te staan voor andere culturen en tradities en
163
om respect te tonen voor de medemens; iets wat
Een groot aantal deelnemers aan de dialoog
bij goed burgerschap vanzelfsprekend is.165 Ook
stelt dat meer aandacht voor burgerschap in het
het vermogen om de wereld kritisch te bevragen
onderwijs van belang is. Burgerschap wordt door
wordt gezien als competentie die hoort bij goed
hen vaak in brede zin opgevat: de kennis,
burgerschap.166 De VO-raad ziet de school als veilige
vaardigheden en houding die nodig zijn om op
oefenplaats en voorbereiding op de samenleving
een positieve manier bij te dragen aan de
van straks.167 De Stichting Innovatie Onderwijs in
(democratische) samenleving.
Bètawetenschappen en Technologie noemt tot slot
Jebo (onsonderwijs2032.nl, 12 juli 2015): reactie op Hoe kun je je ontwikkelen tot actieve, verantwoordelijke en sociale burger?
163
College voor de Rechten van de Mens (juli 2015): Mensenrechten op school, p.3; Nederlandse Vereniging van Leraren
164
Maatschappijleer (22 maart 2015): Burgerschapsvorming.
Jebo (onsonderwijs2032.nl, 12 juli 2015): reactie op Hoe kun je je ontwikkelen tot actieve, verantwoordelijke en sociale burger?;
165
Marie Wernham (30 maart 2015): The importance of child rights education: Presentation to the Dutch parliament; Wim van den Doel
(namens de decanen van de Geesteswetenschappelijke en Letterenfaculteiten en de stuurgroep Vakdidactiek) (8 juli 2015): Brief
DLG aan Platform Onderwijs 2032.
Wim van den Doel (namens de decanen van de Geesteswetenschappelijke en Letterenfaculteiten en de stuurgroep
166
Vakdidactiek) (8 juli 2015): Brief DLG aan Platform Onderwijs 2032; Rob Bartels (Universiteit Utrecht) (2013): Democratie leren door
filosoferen. Denken, dialoog en verschil in de basisschool. (Proefschrift.)
VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
167
curriculum 2032.
48
49
scientific citizenship (kennis van wetenschap en
Sommige deelnemers aan de dialoog vinden
hoewel iedereen die het onderwerp aansnijdt de
vooral uit de hoek van de geesteswetenschappen,
technologie) als belangrijke voorwaarde voor leer-
dat dit zou moeten door burgerschapseducatie
noodzaak ervan onderschrijft.
taalwetenschappen en (mensen)rechten. Maar
lingen om bij te kunnen dragen aan een goede
integraal op te nemen in het curriculum.170
Deze waarden van burgerschap
ook de Stichting Innovatie Onderwijs in Bètawe-
Tegelijkertijd vindt de Nederlandse Vereniging
Uit de uiteenlopende manieren waarop men
tenschappen en Technologie vindt burgerschap
hebben vooral betrekking op de Nederlandse
van Leraren Maatschappijleer dat burgerschap een
vindt dat burgerschap in het onderwijs vormgege-
belangrijk, evenals onder andere Veilig Verkeer
samenleving, maar vaak wordt ook wereldburger-
apart vak zou moeten zijn, zodat duidelijk is wie
ven moet worden, blijkt al dat een diverse groep
Nederland en SGP-jongeren. Met andere woorden:
schap als belangrijke eigenschap genoemd.
ervoor verantwoordelijk is.171 Anderen stellen dat
mensen het belang van burgerschap aansnijdt. De
burgerschap is een onderwerp dat een groot raak-
burgerschap een onderdeel is van maatschappijleer
respondenten naar wie we naar verwijzen, komen
vlak heeft met veel vakgebieden en idealen.
maatschappij.
168
Mensenrechteneducatie wordt gezien als een
en levensbeschouwing172, dat het vak Nederlands
belangrijke voorwaarde voor wereldburgerschap.
kan bijdragen aan het ideaal van (taal)vaardige
Barbara Oomen (hoogleraar Rechten aan University
burgers173 of dat filosofie174 of verkeerskunde175
College Roosevelt, onderdeel van de Universiteit
de basis leggen voor burgerschap. Tot slot zijn er
Utrecht) en Fiona Ang (Instituut voor Constitutioneel
ook respondenten die vinden dat burgerschap
Recht in Leuven) stellen dat mensenrechteneducatie
niet in vakken kan worden onderwezen, maar dat
verplicht in de kerndoelen van het onderwijs moet
leerlingen ‘de wereld’ in moeten om andere mensen
Wel moeten scholen volgens
en dat de school zelf haar blik naar
6.3 Maatschappelijk relevante thema’s
Een aantal organisaties heeft in de dialoog aandacht
ren en om hen te laten participeren in de samenle-
gevraagd voor thema’s waar zij vol overgave aan
ving. Omdat de thema’s duurzaamheid, natuur en
hen zelf invulling kunnen geven aan het onderwijs
buiten moet richten.177 Er is dus weinig overeen-
werken en die zij ook belangrijk vinden voor het
milieu, financiële educatie, eerstehulponderwijs en
in mensenrechten en aan burgerschap in het alge-
stemming over de manier waarop burgerschap in
onderwijs. Deze thema’s zouden helpen om het ver-
verkeerseducatie relatief vaak terugkeerden in de
meen.
de onderwijspraktijk moet worden opgenomen,
antwoordelijkheidsgevoel van leerlingen te stimule-
dialoog, werken we deze hieronder verder uit.
worden opgenomen.
169
te ontmoeten
176
Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, Koninklijk Wiskundig Genootschap, Nederlands Instituut voor Biologie, Neder-
6.3.1 Duurzaamheid, natuur en milieu
landse Natuurkundige Vereniging, Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen en Nederlandse
Het vooruitzicht van een mondiale grondstoffencrisis,
dat we als mensen moeten zoeken naar manieren
Vereniging van Wiskundeleraren, gezamenlijk verenigd in de Stichting Innovatie van Onderwijs in Bètawetenschappen en
een watercrisis, een energiecrisis én een sociale crisis
om goed met onze omgeving om te gaan. Besef van
Technologie (IOBT) (nnv.nl, mei 2015): Visie op het Bèta-curriculum. Bijdrage aan de dialoog Onderwijs2032.
tekent zich steeds duidelijker af. [...] We staan dus
duurzaamheid is nodig om ons leefgebied op de
Barbara Oomen (University College Roosevelt, Universiteit Utrecht) (Studium Generale Bundel ‘In de schoolbanken’, maart
voor een uitdaging van een omvang en complexiteit
lange termijn leefbaar te houden.179
168
169
2015): Mensenrechten in het onderwijs: van ‘extra’ naar ‘essentie’’; Fiona Ang (30 maart 2015): De praktische toepassing van men-
die wij als mensheid nog niet eerder kenden. Daarmee
senrechteneducatie (MRE); Marie Wernham (30 maart 2015): The importance of child rights education: Presentation to the Dutch
omgaan en op zoek gaan naar balans en oplossingen,
Respondenten die duurzaamheid belangrijk vinden,
parliament.
als individu en als groep, dat is waar onze kinderen
komen vooral uit de hoek van duurzaamheid en/of
Amnesty International: Human Rights Friendly Schools.Transforming school communities through human rights education; Platform
voor komen te staan en waar wij hen op moeten
natuur en milieu. Zo benadrukt de stuurgroep
Mensenrechteneducatie (6 juli 2015): Richt het primair en secundair onderwijs in volgens de mensenrechtenbenadering; Jebo
voorbereiden.
Watereducatie van het Koninklijk Nederlands
170
178
Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) dat een
(onsonderwijs2032.nl, 12 juli 2015): reactie op Hoe kun je je ontwikkelen tot actieve, verantwoordelijke en sociale burger?;
SGP-Jongeren (juni 2015): #Onderwijs 2032. De visie van SGP-jongeren over de toekomst van het onderwijs uiteengezet.
Duurzaamheid, met name gericht op het bescher-
goede omgang met water zowel in Nederland als
Nederlandse Vereniging van Leraren Maatschappijleer (22 maart 2015): Burgerschapsvorming.
men van natuur en milieu, wordt door verschillende
internationaal essentieel is. Zij pleiten in een brief
Martijn van Leipsig (maart 2015): Humaniteit als competentie.
partijen gezien als een belangrijk focusthema van
aan minister Jet Bussemaker (Onderwijs, Cultuur
Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel Taalonder-
het onderwijs, bedoeld om leerlingen een bijdrage
en Wetenschap) om water als expliciet thema op te
wijs #onderwijs2032. In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
te laten leveren aan de maatschappij. Zoals de quo-
nemen in de kerndoelen voor de onderbouw van
Jasper Rijpma (Van twaalf tot achttien, maart 2015): Samen op de schouders van reuzen.
te hierboven illustreert, heerst het besef (niet alleen
het voortgezet onderwijs. Kennis over water moet
Veilig Verkeer Nederland (7 juli 2015): Ons Onderwijs 2032. Verkeerseducatie als belangrijke oefenplaats voor burgerschap.
bij deelnemers aan de maatschappelijke dialoog)
leerlingen helpen om nu en als ze later aan het werk
171
172
173
174
175
Kenniscentrum Rutgers (onsonderwijs2032.nl, 10 juli 2015): reactie op Wat kan de school je leren om zelfbewust en met zelfver-
176
trouwen eigen keuzes te maken?; M. Borst (onsonderwijs2032.nl, 14 juli 2015): reactie op Hoe kun je je ontwikkelen tot actieve,
verantwoordelijke en sociale burger?; Verus, Christelijk College Zeist, Linda van Ravesteijn en Bert Reinders (CVOgroep.nl, 30 juni
2015): Focus op maatschappelijke betrokkenheid trekt kwijnende school uit dal.
Verus, Christelijk College Zeist, Linda van Ravesteijn en Bert Reinders (CVOgroep.nl, 30 juni 2015): Focus op maatschappelijke
177
betrokkenheid trekt kwijnende school uit dal; Peter Verleg en Jan Heijmans (Katholieke Pabo Zwolle) (kpz.nl, zonder datum): Het
Programma DuurzaamDoor (duurzaamdoor.nl, juli 2015): Ik, wij en de wereld. Whitepaper Natuur, Milieu, Duurzaamheid en
178
Onderwijs.
mooie van onderwijs is dat het iedere dag opnieuw gemaakt wordt. (Enkele prikkelende gedachten over de leraar basisonderwijs en de
lerarenagenda.), p.4.
50
Joop van der Schee (Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap) (30 januari 2014): Brief aan de Onderwijsraad.
179
51
gaan, iets te doen aan grote watervraagstukken,
Het onderwijs kan leerlingen volgens sommige res-
expliciet stelt voor financiële educatie te zijn, heeft
heeft zijn inkomsten en uitgaven niet in balans. Een
zoals droogte en overstromingen.
pondenten duurzaamheid bijbrengen door hen zelf
het wel onderzoeken gedaan naar de ‘MoneyMind-
van de vijf punten die volgens het Nibud zorgen
met natuur en milieu in aanraking te laten komen:
sets’ van scholieren (samen met de stichting Weet
voor ‘financiële zelfredzaamheid’ is: over voldoende
180
Onderzoeksinstituut en natuurhistorisch museum
ze moeten dit zelf ontdekken.
Wat Je Besteedt), de vraag naar financiële educatie
kennis beschikken. Daaraan kunnen scholen en
Naturalis stelt dat ook het stimuleren van draagvlak,
per se een apart vak te worden ingericht: duurzaam-
in het vmbo (samen met Wijzer in Geldzaken) en
werkbedrijven bijdragen.190
begrip en een gevoel van medeverantwoordelijk-
heid kan worden vervlochten in alle thema’s die
naar de financiële situatie van mbo’ers. Uit deze on-
heid bij leerlingen belangrijk is om te zorgen voor
voor het onderwijs relevant zijn.185 Het programma
derzoeken blijkt dat een groot deel van de leraren
Het platform Wijzer in Geldzaken stelt dat financiële
DuurzaamDoor stelt bovendien een leerprogramma
en leerlingen de noodzaak inziet van onderwijs in
vaardigheden een vakoverstijgend thema vormen,
voor om duurzaamheid te stimuleren, ingedeeld
financiële vaardigheden. In de praktijk gebeurt hier
waaraan verschillende vakken aandacht moeten
naar leeftijdscategorieën.
echter in ongeveer de helft van de gevallen niets
besteden. Als voorbeeld worden rekenen,
mee.188 De vier MoneyMindsets die de stichting Weet
wereldoriëntatie, lezen, burgerschap, economie en
Zij zouden duurzaamheid stevig in het
de natuur.
181
achterhoofd moeten houden bij het nemen van
beslissingen.
182
In het whitepaper Ik, wij en de wereld
184
Daarvoor hoeft niet
van het kennisprogramma DuurzaamDoor wordt
ook de zogeheten doe-democratie beschreven. Bur-
Tot slot noemen we de ‘eco-scholen’, die werken aan
Wat Je Besteedt onderscheidt (de Trendsetter, de
ondernemerschap genoemd. Volgens het platform
gers moeten mondiger, zelfstandiger en proactiever
duurzaamheid in ‘zowel de lesinhouden, het daad-
Regelaar, de Levensgenieter en de Toekomstplan-
blijven de vaardigheden op die manier het beste bij
keuzes maken en verantwoordelijkheid nemen.
werkelijk “voor-leven” van duurzame ontwikkeling
ner) zijn nog steeds relevant en hun houding ten
leerlingen ‘hangen’, maken ze de genoemde vakken
Om dat te kunnen, willen en durven, is een goede
en het betrekken van externe (kennis) actoren’.186
opzichte van geld is in de laatste jaren nauwelijks
relevanter en zorgen ze ervoor dat de vakken beter
kennisbasis nodig op het gebied van natuur, milieu
Deze scholen zijn een voorbeeld van de integratie
veranderd.
en duurzaamheid.
van duurzaamheid in het hele schoolwezen.
183
189
Een aanzienlijk deel van de mbo’ers
op elkaar aansluiten.191
6.3.2 Eerstehulponderwijs
6.3.2 Financiële educatie
De Hartstichting, Het Oranje Kruis, Rode Kruis en
Bovendien is er een breed maatschappelijk draag-
Onder financiële educatie wordt verstaan dat
ongrijpbaarder maakt. Leerlingen moeten daarmee
Taskforce QRS pleiten in een position paper voor
vlak om leren hulpverlenen verplicht te stellen in het
scholieren leren om op een verantwoordelijke
leren omgaan. Tot slot nemen kinderen al op jonge
structureel eerstehulponderwijs (met name reani-
voortgezet onderwijs. De samenwerkende partners
manier om te gaan met geld. Het platform Wijzer
leeftijd deel aan het economisch verkeer. Dat bete-
matieonderwijs) in het voortgezet onderwijs. Op
stellen dat eerstehulponderwijs zorgt voor meer
in Geldzaken is de meest uitgesproken voorvechter
kent dat ook het onderwijs daarover in een vroeg
Twitter zien we dat veel mensen het eens zijn met
zelfvertrouwen, hulpbereidheid, respect voor de
hiervan. Dit platform merkt op dat Nederlandse
stadium moet beginnen.
dit voorstel. De initiatiefnemers stellen dat burgers
medemens en burgerschap bij leerlingen.192
187
in 90 procent van alle ongevallen als eerste bij het
De Hartstichting zelf is facilitator voor het inplannen
nemen, ook op financieel gebied. Bovendien wordt
Ook het Nibud heeft een bijdrage geleverd aan de
ongeval aanwezig zijn en daarom moeten weten
van reanimatieonderwijs op scholen.193
geld steeds vaker digitaal uitgewisseld, wat het
maatschappelijke dialoog. Hoewel het instituut niet
hoe ze in een dergelijke situatie moeten handelen.
burgers steeds meer verantwoordelijkheid moeten
Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, Hetty Klavers en Joop van der Schee (namens de Stuurgroep Watereduca-
180
tie) (7 april 2015): Brief aan mevrouw Bussemaker.
Naturalis Biodiversity Center (2015): De Big Five van Educatie. Leren bij Naturalis Biodiversity Center.
181
Programma DuurzaamDoor (duurzaamdoor.nl, juli 2015): Ik, wij en de wereld. Whitepaper Natuur, Milieu, Duurzaamheid en
182
Onderwijs; Karianne Djoyoadhiningrat (onsonderwijs2032.nl, 28 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van
de toekomst?
Programma DuurzaamDoor (duurzaamdoor.nl, juli 2015): Ik, wij en de wereld. Whitepaper Natuur, Milieu, Duurzaamheid en
183
Wijzer in Geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, november 2014): Onderzoek - Financiële Educatie & Ondernemerschap in het VMBO.
Onderwijs.
188
Naturalis Biodiversity Center (2015): De Big Five van Educatie. Leren bij Naturalis Biodiversity Center; Programma DuurzaamDoor
189
184
(duurzaamdoor.nl, juli 2015): Ik, wij en de wereld. Whitepaper Natuur, Milieu, Duurzaamheid en Onderwijs; Karianne
Nibud en Stichting Weet Wat Je Besteedt (WWJB) (wwjb.org, september 2013): MoneyMindsets van Scholieren. Houding en gedrag
van scholieren in geldzaken.
Nibud (nibud.nl, 2015): Mbo’ers in geldzaken 2015. Financiële situatie en gedrag van mbo-studenten.
Djoyoadhiningrat (onsonderwijs2032.nl, 28 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?.
190
ElizeMaya (onsonderwijs2032.nl, 26 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?.
191
Programma DuurzaamDoor (duurzaamdoor.nl, juli 2015): Ik, wij en de wereld. Whitepaper Natuur, Milieu, Duurzaamheid en
192
185
186
Onderwijs; Gwen Teo (De Limburger, 26 maart 2015): Op weg naar groene vlag.
Wijzer in geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, 2015): Position paper. Financiële vaardigheden in het curriculum.
187
52
Wijzer in geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, 2015): Position paper. Financiële vaardigheden in het curriculum.
Hartstichting, Het Oranje Kruis, Rode Kruis & Taskforce QRS (juli 2015): Eerste hulp, waaronder reanimatie structureel in het
voortgezet onderwijs.
Hartstichting (2015): Reanimatieonderwijs op school.
193
53
6.3.4 Verkeerseducatie
6.4.2 Maatschappelijk relevante thema’s
- Eerstehulponderwijs. De Hartstichting, Het
Als we leerlingen goed willen voorbereiden op de
letterlijk op weg te helpen in het verkeer. Het
Een aantal organisaties heeft in de dialoog
maatschappij van 2032, kent het onderwijs wat Veilig
gaat om meer dan alleen het aanleren van
aandacht gevraagd voor thema’s waar zij vol
Oranje Kruis, Rode Kruis en Taskforce QRS pleiten
Verkeer Nederland betreft zeker aandacht voor ver-
verkeersregels: Veilig Verkeer Nederland ziet
overgave aan werken en die zij belangrijk vinden
voor structureel eerstehulponderwijs (met name
keersveiligheid, veilig gedrag, inschattingsvermogen,
verkeerseducatie als een leerschool voor verant-
voor het onderwijs:
reanimatieonderwijs) in het voortgezet onderwijs,
sociaal gedrag, maatschappelijke betrokkenheid, maar
woord burgerschap en sociaal gedrag. Verkeers-
ook voor een ieders rol in het leren, waarbij thuis en
educatie levert de leerling gereedschappen om
op school educatie plaatsvindt.
De betrokkenheid
met kennis van de rechten en plichten in de
duurzaamheid is belangrijk om onze leefomge-
hulponderwijs zorgt voor meer zelfvertrouwen,
wordt met thema’s die iedereen iets zeggen versterkt.
complexe verkeersomgeving een persoonlijke
ving leefbaar te houden en om leerlingen een
hulpbereidheid, respect voor de medemens en
Verkeer is zo’n thema.
afweging te maken en inzicht in het eigen kunnen
gevoel van medeverantwoordelijkheid te geven.
burgerschap bij leerlingen.
te krijgen. Veilig Verkeer Nederland heeft hiervoor
Het thema kan worden vervlochten in het onder-
Veilig Verkeer Nederland vindt dat verkeerseducatie
een leerplan voor verkeerseducatie in het basis-
wijs als geheel en fysiek in het schoolgebouw.
onderdeel moet zijn van het onderwijs, om kinderen
onderwijs opgesteld.195
Bovendien moet het onderwijs leerlingen zelf de
pleit hiervoor om kinderen letterlijk op weg te
natuur laten ontdekken; een biologieles is niet
helpen in het verkeer. Verkeerseducatie wordt
voldoende.
beschouwd als een leerschool voor verantwoord
194
zodat leerlingen leren hoe ze moeten handelen
- Duurzaamheid, natuur en milieu. Besef van
bij een ongeval. Daarbij wordt gesteld dat eerste-
- Verkeerseducatie. Veilig Verkeer Nederland
burgerschap en sociaal gedrag.
6.4 Maatschappelijk relevante thema’s
- Financiële educatie. Het platform Wijzer in
Geldzaken is de meest uitgesproken voorvechter
hiervan. Financiële educatie gaat erom te leren
Maatschappelijke toerusting heeft als doel om leer-
zijn in het (toekomstige) leven van scholieren en om
verantwoordelijk met geld om te gaan en kan als
lingen de bagage mee te geven die ze nodig hebben
het aanleren van een mindset die leerlingen er nu en
vakoverstijgend thema in het onderwijs worden
om bij te dragen aan een goed functionerende
in de toekomst toe aanzet actief deel te nemen aan
opgenomen. Uit onderzoek van het Nibud blijkt
samenleving. Uit de bijdragen aan de maatschap-
de (vorming van de) samenleving. We benoemen
dat leraren en leerlingen in het mbo de noodzaak
pelijke dialoog blijkt dat dit thema is op te splitsen
hieronder de belangrijkste punten uit elk van de
zien van onderwijs in financiële vaardigheden,
in Burgerschap en Maatschappelijk relevante thema’s.
twee paragrafen.
maar dat dit op dit moment nog (te) weinig ge-
Het gaat om het leren over thema’s die belangrijk
beurt.
6.4.1 Burgerschap
- Burgerschap houdt volgens deelnemers aan de
pijleer, eerstehulponderwijs en verkeerseducatie.
dialoog de democratische rechtsstaat in stand,
Sommigen vinden dat burgerschap integraal in
zorgt voor een vreedzame samenleving, laat leer-
alle vakken zou moeten terugkomen, anderen
lingen kritisch naar de wereld kijken en geeft hun
pleiten voor een apart vak ‘burgerschap’. Tot slot
de bagage die nodig is voor scientific literacy.
zijn er mensen die vinden dat burgerschap pas
echt tot zijn recht komt als leerlingen zelf met
- Mensen en organisaties die burgerschap benoe-
situaties buiten de school in aanraking komen.
men, noemen zeer veel verschillende manieren
waarop het onderwijs daaraan kan bijdragen,
zoals onderwijs in mensenrechten, maatschap-
- Respondenten die burgerschap belangrijk vinden,
hebben een zeer diverse achtergrond.
Veilig Verkeer Nederland (2015): Ons Onderwijs 2032. Verkeerseducatie als belangrijke oefenplaats voor burgerschap.
194
Veilig Verkeer Nederland (vvn.nl, 2015): VVN Leerplan voor verkeerseducatie in het basisonderwijs.
195
54
55
7
7.1Inleiding
Een aanzienlijk deel van de bijdragen over de
- Examinering en evaluatie
toekomst van het onderwijs gaat over de condities
Hoe kan het Nederlandse onderwijssysteem zoda-
waaraan het onderwijs zou moeten voldoen om
nig worden ingericht dat het tot de beste resultaten
goed te kunnen functioneren. Hierbij komen onder-
leidt - in de brede zin van het woord?
werpen aan bod als het doel van het onderwijs en
CONDITIES VOOR
GOED ONDERWIJS
de inrichting van het onderwijssysteem. De meeste
- Rollen in het onderwijs
onderwerpen zijn dus randvoorwaardelijk van aard;
Welke rol hebben de verschillende betrokkenen bij
vakinhoud komt in dit thema minder aan bod.
het onderwijs, zoals leerlingen, ouders en leraren?
Binnen het thema Condities voor goed onderwijs kun-
En hoe moet de schoolleiding zich verhouden tot
nen we de volgende onderwerpen onderscheiden:
nationale (overheids)organisaties?
-Maatwerk
Hoe kan het onderwijs recht doen aan de unieke
eigenschappen en mogelijkheden van ieder kind?
7.2Maatwerk
Sommige mensen kunnen harder lopen, die laat je
persoonlijkheid, talenten, manier van kennis opne-
vooruit lopen over smalle paadjes. Anderen moeten
men (leerstrategieën) en interesses.198
over een brede weg, en hebben soms een duwtje
nodig. We komen allemaal bij de top, maar wel
Tal van bijdragen benoemen de veronderstelde
allemaal anders.
voordelen van maatwerk. Zo zouden talenten beter
196
tot uiting komen wanneer leraren flexibel omgaan
In de bijdragen over de toekomst van het onderwijs
met leertrajecten en onderwijsprogramma’s199 en
lijkt er geen discussie meer over te zijn: er moet
zou maatwerk leerlingen beter betrekken bij het
meer ruimte komen voor maatwerk en differenti-
onderwijsproces.200 PricewaterhouseCoopers (PwC)
atie in het onderwijs. Stop kinderen niet in een vast
stelt bovendien, op basis van rondetafelgesprekken
systeem, format en eenheidsworst.
197
Gepersonali-
met onder anderen ondernemers, dat de arbeids-
seerd leren heeft de toekomst. Dit enthousiasme
markt de overstap naar verregaande flexibilisering
voor maatwerk is gebaseerd op de breed gedeelde
al heeft gemaakt: De loopbaan van mensen wordt
overtuiging dat iedere leerling uniek is in zijn of haar
flexibeler, uitgaande van competenties, passies en
Anton de Wit (Verus, juni 2015): Gepersonaliseerd leren: je moet het in verhouding zien.
196
Ouders&onderwijs (oudersonderwijs.nl, 2015): Kernboodschap ouders #onderwijs2032.
197
Fred Ottenhof (30 april 2015). Vormgeving VO 2032.
198
Jasper Rijpma (jasperrijpma.wordpress.com, 5 april 2015): Hollandse gezelligheid.
199
Frank Studulski (20 januari 2015): Gepersonaliseerd leren voor leerlingen en docenten. Congres paper bij het vmbo-congres op 20
200
januari 2015.
56
57
ervaring, maar het onderwijs is dat nog niet. Studen-
dat zowel toptalenten als zwakke leerlingen door de
De samenleving vraagt meer maatwerk en specialisatie
De MBO Raad sluit hierbij aan. Kinderen maken al
ten zitten nu vast aan een onderwijsinstelling en een
toepassing van maatwerk in het onderwijs beter tot
en minder massaproductie. Deze behoefte vertaalt zich
op 12-jarige leeftijd een keuze voor vmbo of havo/
opleiding.201 De algemene tendens in de dialoog is
hun recht komen.
ook in het voortgezet onderwijs naar een roep om een
vwo. Die vroegselectie en ‘betonnen kanalen’ zorgen
lossere structuur en minder hokjes. Bovendien vinden
ervoor dat een vmbo-leerling zelden of hooguit via
we dat alle leerlingen aanspraak moeten kunnen
omwegen naar het algemeen vormend onderwijs
maken op zinvol en uitdagend onderwijs, waarbij
doorstroomt. Die keuze op jonge leeftijd is daarmee
hun talenten worden aangesproken en hun interesse
beperkend en de mogelijkheid om vakken te volgen
7.2.1 Uniformiteit of diversiteit
Hoewel de noodzaak tot flexibilisering en maatwerk
voor het behoud van een breed kerncurriculum, om
wordt gewekt. Om dit mogelijk te maken, is vanuit de
op verschillende niveaus kan dit voorkomen, aldus
breed wordt erkend, is er discussie over de manier
te waarborgen dat ieder kind een breed onderlegde
scholen een beweging in gang gezet naar flexibilisering.
de MBO Raad.207
waarop dit invulling kan krijgen. Wanneer het
basis meekrijgt.
Die ontwikkeling willen we effectueren met een
onderwijs er bijvoorbeeld in doorschiet of het niet
maatwerkdiploma.205
Aansluitend op bovenstaand betoog pleiten verschillende partijen - onder wie leerlingen - voor
op de juiste manier in de praktijk brengt, kunnen
Het bovenstaande spanningsveld wordt mooi
waardevolle verworvenheden van het huidige
verwoord door onderwijskundige en -bestuurder
Voorzitter van de VO-raad Paul Rosenmöller spreekt
meer invloed op de samenstelling (en het niveau)
onderwijssysteem verloren gaan. Zo wijst de
Jan Heijmans, in wat hij noemt de ‘paradox van
in de Volkskrant over dit maatwerkdiploma, dat leer-
van hun eigen vakkenpakket. Daarmee kan het
klankbordgroep van de VO-raad op het risico dat
uniformiteit en diversiteit’. Heijmans stelt dat we
lingen in staat moet stellen om verschillende vakken
onderwijs beter aansluiten op de interesses en
leerlingen onvoldoende worden uitgedaagd en dat
onderwijs aan de ene kant zien als een ‘productie-
op verschillende niveaus te volgen:
talenten van leerlingen, wat hun prestaties ten
hun prestaties kunnen dalen als gevolg van maat-
lijn’ die leerlingen zo effectief mogelijk voorbereidt
werk. Dat risico bestaat bijvoorbeeld in het geval
op een beroep en op participatie in de samenleving.
Door de invoering van een maatwerkdiploma kan
mogelijk te maken, moeten scholen de autonomie
dat leerlingen hun eigen vakkenpakketten mogen
Anderzijds streven we ernaar om maatwerk te leve-
een school het onderwijs beter laten aansluiten op
en ruimte krijgen om maatwerk te leveren.209
samenstellen en ze daarbij de neiging hebben alleen
ren, zodat ieder kind ‘zich harmonisch en veelzijdig
de talenten van de leerlingen. [...] Er zijn dyslectische
Een praktisch bezwaar dat we zijn tegengekomen
‘gemakkelijke’ pakketten te kiezen.202 Opvallend is
ontwikkelt, waarbij talent op alle gebieden kan
kinderen op de havo die de exacte vakken makkelijk op
in de berichtgeving is dat het maatwerkdiploma
dat deze opvatting in strijd is met het leerlingenper-
excelleren, waarin diversiteit optimaal wordt benut
vwo-niveau kunnen. En er zijn vmbo-kinderen die een
problematisch kan zijn voor het maken van
spectief: zelf geven leerlingen namelijk aan dat het
en uitval tot een minimum wordt beperkt’.204
paar vakken op havo-niveau kunnen doen. Het is toch
lesroosters.
juist motiverend werkt als zij hun eigen vakkenpak-
Binnen deze context moet een nieuwe balans
niet meer van deze tijd dat je een diploma krijgt op het
ket mogen samenstellen, zelfs méér motiverend
worden gevonden tussen maatwerk en differentia-
niveau van het vak waar je het slechtst in bent? 206
dan wanneer dit pakket van tevoren vaststaat.203
tie aan de ene kant en uniformiteit aan de andere.
goede komt.208 Om een dergelijk curriculum
Er gaan in de dialoog nog steeds veel stemmen op
7.2.2.2ICT
7.2.1 Uniformiteit of diversiteit
Veel mensen en organisaties wenden zich tot
steeds meer mogelijk. Waarom dan nog klassikaal
ICT-oplossingen om invulling te geven aan maat-
allemaal hetzelfde doen op hetzelfde moment? 210 Ook
De bijdragen aan de onderwijsdialoog doen verschil-
met name veel aandacht voor de manier waarop
werk in het onderwijs: Leerlingen moeten veel meer
de PO-raad onderschrijft de mogelijkheden van
lende suggesties voor de manier waarop het onder-
het curriculum is ingericht, voor de rol van ICT en
op maat bediend worden in hun onderwijsbehoeften,
ICT-toepassingen, door te wijzen op de kansen van
wijs invulling kan geven aan maatwerk. Hierbij is er
die van de leraar.
en dankzij slimme digitale toepassingen is dit ook
ICT als het gaat om gepersonaliseerd leren en het
7.2.2.1 Inrichting van het curriculum
Veel deelnemers aan de dialoog zijn het erover eens
zekere mate van maatwerk en flexibiliteit. Dit is ook
dat er al in de vormgeving van het onderwijscurri-
beschreven in de notitie die de VO-raad heeft aan-
culum rekening moet worden gehouden met een
geleverd bij het Platform Onderwijs2032.
VO-raad (2015). Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
205
curriculum 2032.
Rik Kuiper (volkskrant.nl, 20 maart 2015): Diploma op maat beter voor scholier. (Interview met VO-raadvoorzitter
206
Paul Rosenmöller.)
PricewaterhouseCoopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
207
van de arbeidsmarkt.
208
201
VO-raad (8 juli 2015): Verslag klankbordgroep.
202
MBO Raad (31 maart 2015): Voorbereidend beroepsonderwijs. Pleidooi tegen vroegselectie in het onderwijs.
o.a. PricewaterhouseCoopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toe-
komst van de arbeidsmarkt; NJR (21 juli 2015): Visie NJR Onderwijs2032.
Petra van Haren (avs.nl, 2015): Passend onderwijs en curriculumontwikkeling.
VO-raad (4 juni 2015): Algemene Leden Vergadering.
209
Jan Heijmans (denkspeeltuin.nl, 2015): Leiding geven aan het onderwijs van morgen.
210
203
204
58
Anton de Wit (verus.nl, juni 2015): Gepersonaliseerd leren: je moet het in verhouding zien.
59
bieden van uitdagend onderwijs aan leerlingen op
álle niveaus.
211
Deze opvatting wordt breed gedeeld.
centralere rol van ICT in het onderwijs. Hoogleraar
Toetsen om te leren vraagt volgens Bureau ICE om
Een brede stroming in het debat geeft aan dat
Erik Borgman vraagt zich bijvoorbeeld af of het
een aantal aspecten:
het onderwijs zich niet alleen moet richten op het
Zo wijst ook leerlingenorganisatie LAKS op de vele
een goede zaak is dat leraren moeiteloos kunnen
mogelijkheden van ICT op het gebied van maatwerk
beschikken over zeer gedetailleerde informatie over
en in het zoeken van aansluiting bij de belevingswe-
de prestaties van iedere leerling. Is die informatie be-
reld van scholieren.212 In dit kader wordt regelma-
trouwbaarder dan de menselijke inschatting? Ook kan
- de toetsing integraal in het onderwijs verweven;
tig gerefereerd aan de inmiddels bekende Steve
voortdurende monitoring ertoe leiden dat kinderen
- niet alleen meten wat we met gestandaardiseerde
Jobsscholen (iPad-scholen).213
het gevoel krijgen constant onder curatele te staan.
toetsen goed meetbaar kunnen maken, maar cre-
Kinderen worden alleen zelfstandig als ze zich soms
atief nadenken over passende vormen van meten;
Tegelijkertijd wijzen deelnemers aan de dialoog
aan het toeziend oog kunnen onttrekken. Volledige
ook op de mogelijke keerzijdes van een steeds
doorzichtigheid is de grootste dictatuur.214
verwerven van kennis en vaardigheden, maar zich
- het bijsturen door de leraar op basis van
ook moet bezighouden met thema’s als socialisatie en persoonsvorming.221 Dat geldt dus ook voor
feedback;
- leerdoelen als uitgangspunt nemen voor
toetsing.
Centraal of decentraal toetsen?
Een oplossing voor deze ‘toetscultuur’ wordt
veelal gezocht in een nieuwe balans tussen het
examinering;
- accepteren dat er geen eenheid is in toetsing;
centraal examen (CE) en het schoolexamen (SE).222
- niet te vroeg te examineren.
De consensus lijkt te zijn dat de nadruk in het
218
7.2.2.3 Rol van de leraar
huidige onderwijs te veel wordt gelegd op het CE,
Ik wens mijn groep goedemorgen en een heel fijn
rol van de leraar aan het veranderen is als gevolg
Het kritiekpunt dat examinering te veel gericht is op
terwijl beide examenvormen complementair zijn.
weekend. Dat zijn mijn centrale momenten in de klas.
van maatwerk in het onderwijs. In de paragraaf
het kwantificeren van meetbare kennis en vaardig-
Het belangrijkste voordeel van het CE is dat het een
Verder zijn er geen centrale momenten meer.215 Deze
Rollen in het onderwijs gaan we dieper in op de ver-
heden, komt veel terug in de dialoog. Andere
uniforme landelijke toets is die in de regel van hoge
uitspraak van een leraar Duits illustreert hoezeer de
anderende rol van de leraar.
vormen van toetsing, waarin ook de ‘zachtere’
kwaliteit is.223 Daarmee is de toets een waardevol-
kanten van het onderwijs een plek krijgen, zouden
le bron van informatie voor vervolgopleidingen
hun intrede moeten doen.
219
7.3Examinering en evaluatie
Dit komt onder andere
en werkgevers.224 Tegelijkertijd kent het CE ook
naar voren in de dialoogbijdrage waarin Arnoud
tekortkomingen: Het kan geen onderwerpen toetsen
Kuijpers (Beste Leraar Nederlands 2015)
die niet overal onderwezen worden en het geeft geen
zijn ‘droomschool’ beschrijft:
informatie over het niveau van een leerling wat betreft
flexibiliteit, ondernemingszin, sociale en culturele vaar-
Alles wordt getoetst op de school van mijn kinderen.
VO-raad dat het curriculum nu sterk gericht is op
Allereerst worden alle cijfers afgeschaft! Wat een
digheden, communicatie vaardigheden, etc.225
Van rekenen tot gym via taal. Zo kunnen ze via
het behalen van een diploma. Stimulerender zou
verademing zou dat zijn. Leerlingen zullen nooit meer
Dit soort verworvenheden en vaardigheden zouden
het leerlingvolgsysteem precies hun ontwikkeling
het zijn als het curriculum ‘loopbaangerichter’ kan
vragen of de opdracht voor een cijfer is, omdat ze
beter in een SE kunnen worden getoetst, dat ruimte
volgen. Dat is heel waardevol, maar ik vraag me
worden ingevuld en het diploma gezien wordt als
weten dat ze worden beoordeeld op hun motivatie, de
biedt voor meer verschillende toetsvormen. Ook
wel eens af: waar vind ik het afnemende zelfver-
start van het cv voor de toekomst.217
beheersing van een aantal vaardigheden en hoe ze zich
zou een SE beter in staat zijn om zich aan te passen
persoonlijk ontwikkelen.
aan snel veranderende omstandigheden.
trouwen van mijn jongste terug en hoe lees ik de
220
passie van mijn oudste voor alles wat met koken te
Bureau ICE ziet toetsen als middel om leerlingen
maken heeft af? 216
te laten groeien, niet om ze af te rekenen. Dat
betekent dat het roer om moet: zet de einddoelen
In de dialoog is veel discussie over de wijze van
van het onderwijs echt centraal, zegt het bureau,
examinering in het Nederlandse onderwijs. In het
meet of kinderen die einddoelen halen en stop met
verlengde van het ‘maatwerkdiploma’ benoemt de
leerlingen voortdurend met elkaar te vergelijken.
Bureau ICE (juni 2015): Anders toetsen: van afrekenen naar groeien.
218
PO-raad (28 mei 2015): Vergaderinformatie netwerk onderwijsinhouden&opbrengsten PO-Raad.
219
Arnoud Kuijpers (tumult.nl, 4 december 2014): Mijn droomschool!.
220
Zie paragraaf 3.3 van deze analyse (Functies van het Nederlandse onderwijs) en ook: KWINKgroep (25 juni 2015):
221
Conferentie Beter en slimmer leren met ICT (22 april 2015): Met kleine stapjes meters maken.
211
Landelijk Actie Komitee Scholieren (laks.nl, juni 2015): Scholierencongressen. Eindrapportage 2014-2015.
212
Congresverslag Kwaliteit van Onderwijs.
Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, Koninklijk Wiskundig Genootschap, Nederlands Instituut voor Biologie, Neder-
222
Joost Ramaer (2015): Ieder kind is anders. Onderwijsvernieuwing op de ‘iPad-scholen’.
landse Natuurkundige Vereniging, Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen en Nederlandse
Erik Borgman geciteerd in: Anton de Wit (verus.nl, juni 2015): Gepersonaliseerd leren: je moet het in verhouding zien.
Vereniging van Wiskundeleraren, gezamenlijk verenigd in de Stichting Innovatie van Onderwijs in Bètawetenschappen en
213
214
Anton de Wit (verus.nl, juni 2015): Gepersonaliseerd leren: je moet het in verhouding zien.
215
Technologie (IOBT) (mei 2015): Visie op het Bèta-curriculum. Bijdrage aan de dialoog Onderwijs2032.
Femke Krijger (oudersonderwijs.nl, 4 juni 2015): Identi-tijd in het toekomstig onderwijs!
223
VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
224
curriculum 2032.
225
216
217
60
Nationaal Initiatief Hersenen & Cognitie (NIHC) (19 juni 2015): Dialoogbijeenkomst Hersenkennis voor het Onderwijs.
Jenneke Krüger (jennekekruger.wordpress.com, 5 mei 2015): Eindexamens anders en beter.
Jenneke Krüger (jennekekruger.wordpress.com, 5 mei 2015): Eindexamens anders en beter.
61
De grote kracht van het decentrale SE - maatwerk,
- Versterking van de waarde van het SE is zeer
7.4 Rollen in het onderwijs
verschillende toetsvormen, gericht op de individuele
gewenst, vanwege de veelheid aan doelen van het
leerling - is ook meteen zijn zwakte. Omdat er geen
voortgezet onderwijs. Afschaffen van het CE is in
Een aanzienlijk deel van de discussie over het on-
Zo stelt de VO-raad dat er meer ruimte nodig is in
uniforme vorm voor het SE is, is het lastig de kwali-
ieder geval op korte termijn onwenselijk, gezien
derwijs van de toekomst gaat over de rolverdeling in
het curriculum voor keuzes van leerlingen, leraren,
teit te waarborgen en zijn verschillende SE’s nauwe-
zijn maatschappelijke functie. Vermindering van
het onderwijs. Hierbij staat de vraag centraal hoe de
en scholen om het onderwijs – samen met hun om-
lijks met elkaar te vergelijken. Meer aandacht voor
het aantal centrale examens zou echter goed
betrokken partijen hun rol het beste kunnen invul-
geving – nader in te vullen.232
de kwaliteitsborging van het SE is dan ook nodig.
mogelijk zijn.
len om tot optimale onderwijsresultaten te komen.
226
- Voor vakken die alleen met een SE worden
Het verschil tussen SE- en CE-resultaten mag in het
afgesloten, zou een certificaat moeten worden
huidige onderwijssysteem niet te groot zijn, vindt de
geïntroduceerd met informatie over wat er
Onderwijsinspectie. Dit ‘stimuleert [het] beschou-
getoetst is en op welk niveau.
wen van het schoolexamen als een voorbereiding
op het centraal examen en niet als een gelegenheid
- Het zou goed zijn als leerlingen zelf mogen weten
wanneer ze een toets maken.
- Op het gebied van talenonderwijs kunnen
7.4.1 Rol van de leraar
Uiteraard slaagden we er niet in de discussie te
rol van leraren. Hierbij gaat het niet alleen over
beperken tot de vraag van de Staatssecretaris naar
hun veranderende rol op vakinhoudelijk gebied:
de inhoud. Het is nl. de stellige overtuiging van onze
ook onderwerpen als professionalisering van de
scholen samenwerkingsverbanden aangaan met
leden dat de rol van de leraar van cruciaal belang is
beroepsgroep en maatschappelijke waardering
Gezien de hierboven beschreven eigenschappen
instellingen als het Goethe-instituut. Een cijfer
voor goed onderwijs.
worden beschouwd als relevant voor de toekomst
van SE en CE en de algemene opinie over toetsing
op het diploma zegt in het buitenland niets over
om andere doelen van het onderwijs te toetsen’.
227
233
van het onderwijs. Uiteindelijk is de kwaliteit van
in het onderwijs, zou er een nieuwe balans moeten
je vaardigheden, maar met Cambridge-Engels,
In de discussie over de rolverdeling in het onder-
komen in de waardering van het SE ten opzichte
DelfDalf-Frans of Goethe-Duits heb je wereldwijd
wijs zien we dat verreweg het grootste deel van de
erkende certificaten in handen.
bijdragen betrekking heeft op de (veranderende)
van het CE. Volgens sommige bijdragen kan het SE
daarin een meer zelfstandige positie innemen. Door
leraren doorslaggevend voor het vertrouwen in en
het succes van het onderwijssysteem.234
- De prestaties van scholen zouden ‘lokaal’ moeten
de herwaardering van het SE kunnen de zachtere
worden geëvalueerd. Op die manier kunnen
kanten van het onderwijs - waarvan het belang
‘buitenschoolse factoren’ (zoals de sociaal-econo-
7.4.1.1 Maatschappelijke waardering voor een netwerkprofessional
met regelmaat is benadrukt in de dialoog - een plek
mische status van de leerlingen op een school) het
In de discussie over de rol van de leraar zien we dat
het vormgeven en investeren in de samenleving van
krijgen in het formele beoordelingskader.
beste worden meegenomen in de beoordeling.
er veel waarde wordt gehecht aan verdere profes-
morgen. Je mag er trots op zijn dat je zo’n ambt mag
Een evaluatie als deze is gebaseerd op meerdere
sionalisering van de beroepsgroep. Leraren zouden
vervullen. Gerespecteerd worden door de samenleving
In de dialoog worden verschillende concrete sugges-
factoren, onder andere: cijfers voor toetsen en
moeten werken aan samenhang en kwaliteitsont-
begint met jezelf te respecteren.235
ties gedaan voor de hervorming van examinering in
examens, observaties en feedback door leiding-
wikkeling binnen de beroepsgroep, om vervolgens
het onderwijs. We zetten een aantal suggesties op
gevenden en collega’s, feedback van leerlingen en
ook een grotere rol te kunnen spelen in de ontwik-
In dit verband pleiten leraren in het manifest van
een rij:
ouders en het portfolio van de te evalueren leraar.
keling van het vak en het onderwijs in bredere zin:
het Platform Leraar2032 voor een ‘Lerarenraad’ als
representant van de beroepsgroep.236
Binnen een school kunnen ervaren collega’s wor- Er moet meer aandacht komen voor de kwali-
den gekozen als professionele juryleden die het
Ga zelf, met de nadruk op zelf, en met de nodige
teitsborging van het SE. Dit schept ruimte om het
vertrouwen hebben van de rest van het personeel.
ambitie de toelatingseisen tot de professie formuleren.
SE een zelfstandiger positie te geven. Om dit te
Hiermee verandert de rol van de onderwijsinspec-
Stel een beroepseed in, waarin staat dat je een van de
realiseren, zouden leraren regelmatig scholing
teur: deze ‘loopt mee’ met de beoordeling, waarin
belangrijkste publieke ambten in de samenleving ver-
In het kader van professionalisering wordt
moeten volgen op het gebied van toetsingsdoelen
collega-leraren zelf de leiding nemen.
vult: de vorming van een nieuwe generatie en daarmee
veel nadruk gelegd op verdere zelforganisatie,
231
Zelforganisatie van de beroepsgroep
en bijpassende toetsingsvormen. Deze scholing
kan als voorwaarde gelden voor opname in het
beroepsregister.
VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
232
curriculum 2032.
Probus (postactieve professional- and businessmen) Oisterwjik & Ommelanden (zonder datum): Reactie van Probusclub O&O.
233
Jenneke Krüger (2015): De rol van eindexamens in het onderwijs.
226
Jenneke Krüger (2015): De rol van eindexamens in het onderwijs.
227
228
Jenneke Krüger (2015): De rol van eindexamens in het onderwijs.
Alexander Rinnooy Kan (alexanderrinnooykan.nl, 27 maart 2015): Hoe goed is het Nederlandse Onderwijs?; Peter Verleg en Jan
234
Heijmans (Katholieke Pabo Zwolle) (kpz.nl, zonder datum): Het mooie van onderwijs is dat het iedere dag opnieuw gemaakt wordt.
(Enkele prikkelende gedachten over de leraar basisonderwijs en de lerarenagenda.)
EDventure (edventure.nl, juni 2015): Landelijk debat ‘Ons Onderwijs 2032’ 28 mei 2015.
235
K. Sannes (onsonderwijs2032.nl, 12 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
236
229
230
Dick van der Wateren (sargasso.nl, mei 2015): Een alternatief voor toegevoegde waarde in het onderwijs.
231
62
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
Platform Leraar2032 (juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en democratische professionalisering [manifest leraar #2032].
63
Zelfontwikkeling en kennisdeling
Maatschappelijke positie en waardering
van de beroepsgroep. In plaats van een externe
Zoals het onderwijs van de toekomst leerlingen
Zoals we in de inleiding van deze paragraaf al
professionalisering (zelforganisatie) van de be-
instantie zouden leraren zélf verantwoordelijk
moet klaarstomen voor een leven lang leren,
beschreven, staat of valt het succes van onderwijs-
roepsgroep kan eraan bijdragen dat leraren een
moeten zijn voor de organisatie, kwaliteitsnormen
zouden ook de leraren van de toekomst constant
hervorming met de kwaliteit van leraren. Tegelijker-
sterkere maatschappelijke positie krijgen.
en kwaliteitsstandaarden in hun beroepsgroep.
moeten blijven leren. Leraren kunnen zich ont-
tijd wordt in meerdere bijdragen geconstateerd
Als leraren zich vertegenwoordigers voelen van
Daardoor wordt de binding tussen leraar, ‘vak’ en
wikkelen tot ‘reflectieve professionals’ die
dat werken in het onderwijs vaak niet als een
een ‘vitale en trotse professie’ 248 straalt dit ook af
constant alert zijn op mogelijkheden om zichzelf
aantrekkelijk carrièreperspectief wordt beschouwd.
op de maatschappelijke waardering voor het vak:
bovendien op een goede en stevige manier invulling
te verbeteren. In dit kader zou er een ontwikkeling
Dat maakt het moeilijk om de meest getalenteerde
Gerespecteerd worden door de samenleving begint
geven aan hun zelforganisatie, zou hun beroeps-
moeten plaatsvinden van de klassieke leraar als
mensen aan te trekken. Bovendien is het basison-
met jezelf te respecteren.249
groep een sterkere partner van (nationale) beleid-
solistische beroepsbeoefenaar naar de leraar als
derwijs vrijwel geheel ‘vervrouwelijkt’. Om deze knel-
smakers worden, wat de invloed van leraren op de
team- en netwerkprofessional.240
punten op te lossen, moet er verandering komen in
zelfregulering en zelfontwikkeling (kennisdeling)
geleverde onderwijskwaliteit versterkt.
237
Als leraren
- Met name de in deze paragraaf beschreven
- Over het belang van de financiële waardering voor
het imago van het vak en de hieraan gerelateerde
leraren verschillen de meningen. Sommige deelne-
In de dialoog wordt deze ontwikkeling op ver-
maatschappelijke positie244: De status van de leraar
mers aan de dialoog wijzen erop dat het loon van
Die invloed is nu nog minimaal, lezen we regelmatig
schillende manieren ingevuld. De Staat van de
zal fundamenteel moeten veranderen willen de plan-
Nederlandse leraren niet opvallend laag is, verge-
in de dialoogbijdragen. Leraren zouden nadruk-
Leraar benadrukt dat beroepsontwikkeling lang
nen van onze Staatssecretaris met een andere inhoud
leken met flankerende beroepsgroepen en met de
kelijker de regie in eigen handen kunnen nemen.
niet altijd gepland is, maar juist ook spontaan
van het onderwijs succesvol zijn.
salariëring in andere landen.250 Andere bijdragen
Normen voor ‘goed onderwijs’ komen nog te vaak
tijdens het werk plaatsvindt. Als leraar verander je
inrichting van het onderwijs vergroot.
245
pleiten voor een hoger salaris voor leraren, in de
je onderwijs en jezelf onder meer door gesprekken die
Als ideaalbeeld voor de maatschappelijke positie
regel zonder een vergelijking met andere beroeps-
je met collega’s voert, door hen te observeren, door
van leraren wordt met regelmaat de situatie in
groepen of landen te maken.251
Bij het lerarenregister dat er nu komt, heeft de
alleen of samen nieuwe dingen uit te proberen.241
Finland aangehaald246, waar leraren zo veel maat-
politiek het bord volgeschreven voor de professional.
Intensivering van (digitale) kennisdeling tussen
schappelijk aanzien genieten dat er lange wachtrijen
De toelatingscriteria voor het register worden niet
leraren wordt in deze context genoemd als
zijn voor de (universitaire) pabo’s en lerarenoplei-
wordt gesteld dat er onvoldoende aandacht
bepaald door de beroepsgroep zelf, maar door
een van de middelen om verder te kunnen
dingen.247 In de bijdragen worden verschillende
is voor de werkdruk van leraren. Dit zou er ook
politici en externe experts. Het grote nadeel daarvan
professionaliseren. Voorbeelden hiervan zijn
suggesties gedaan voor het verbeteren van de
aan bijdragen dat het beroep van leraar minder
is dat het eigenaarschap en de verantwoordelijkheid
de zogenoemde Edu-blogs en websites als
maatschappelijke positie van leraren in Nederland:
populair is.252
voor het register en het functioneren daarvan niet
United4Education en Leraar24.242 Ook scholieren
gevoeld wordt.
geven aan het te waarderen als leraren met hen
van ‘buiten’:
238
- In verschillende blogs en bijdragen op Twitter
het gesprek aangaan over hun eigen functioneren.
7.4.1.2 Veranderende competenties
De Staat van de Leraar signaleert een soortgelijke
Tijdens een bijeenkomst van de VO-raad gaf een
Veel van de ontwikkelingen en richtingen die in dit
name voor de thema’s Maatwerk, Persoonsvorming
ontwikkeling. Hierin geven leraren aan dat zij steeds
groep scholieren aan eerder geneigd te zijn zich in
rapport worden beschreven, hebben invloed op
en Integraal onderwijs. We zien daarin veel aan-
meer tot ‘objecten’ zijn gemaakt van een stevig
te zetten voor een vak wanneer de leraar hen mee
de rol van de leraar in het onderwijs. Dit geldt met
dacht voor de ontwikkeling van een leraar als (in de
sturend onderwijsbeleid.
laat denken over de (invulling van de) lessen.
239
243
Peter Verleg en Jan Heijmans (Katholieke Pabo Zwolle) (kpz.nl, zonder datum): Het mooie van onderwijs is dat het iedere dag
244
opnieuw gemaakt wordt. (Enkele prikkelende gedachten over de leraar basisonderwijs en de lerarenagenda.)
Alexander Rinnooy Kan (alexanderrinnooykan.nl, 27 maart 2015): Hoe goed is het Nederlandse Onderwijs?
245
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
246
Anniek van Anraad, Jolanda Cuijpers, Lisanne de Gelder, e.a. (onafhankelijke redactie van twaalf leraren) (onderwijsinspectie.nl,
247
april 2015): De Staat van de Leraar 2015.
248
Anniek van Anraad, Jolanda Cuijpers, Lisanne de Gelder, e.a. (onafhankelijke redactie van twaalf leraren) (onderwijsinspectie.nl,
249
april 2015): De Staat van de Leraar 2015.
250
237
238
239
240
Anniek van Anraad, Jolanda Cuijpers, Lisanne de Gelder, e.a. (onafhankelijke redactie van twaalf leraren) (onderwijsinspectie.nl,
241
april 2015): De Staat van de Leraar 2015.
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
242
VO-raad (4 juni): Algemene Leden Vergadering.
243
64
Probus (postactieve professional- and businessmen) Oisterwjik & Ommelanden (zonder datum): Reactie van Probusclub O&O.
René Leverink (leverinktekst.nl, 15 februari 2015): Wie wil er niet met een leraar trouwen?
Alexander Rinnooy Kan (alexanderrinnooykan.nl, 27 maart 2015): Hoe goed is het Nederlandse Onderwijs?
Alexander Rinnooy Kan (alexanderrinnooykan.nl, 27 maart 2015): Hoe goed is het Nederlandse Onderwijs?
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
Anniek van Anraad, Jolanda Cuijpers, Lisanne de Gelder, e.a. (onafhankelijke redactie van twaalf leraren) (onderwijsinspectie.nl,
april 2015): De Staat van de Leraar 2015.
Alexander Rinnooy Kan (alexanderrinnooykan.nl, 27 maart 2015): Hoe goed is het Nederlandse Onderwijs?; Probus (postactieve
251
professional- and businessmen) Oisterwjik & Ommelanden (zonder datum): Reactie van Probusclub O&O.
Jelmer Evers (jelmerevers.nl, 2 september 2015): Wanneer gaan we staken.
252
65
eerste plaats) vakinhoudelijke specialist naar een
volgens Martine van Huffelen, werkzaam bij een
soortgelijke ontwikkeling als in de discussie over
In dit kader wordt gepleit voor meer regelvrijheid
leraar die vooral de ontwikkeling van kinderen en
uitgeverij voor beroepsonderwijs, ook educatieve
de leraar, met steeds meer aandacht voor het
voor scholen, ook wanneer ze niet het predikaat
het leerproces aanjaagt en begeleidt:
uitgeverijen een rol kunnen spelen.256 Het netwerk
vakmanschap en de autonomie van de leraar:
‘excellente school’ hebben. Als voorbeeld wordt
van taalspecialisten en taalcoördinatoren van de
Agora Roermond aangehaald, een school die dat
Een leraar is iemand die lessen organiseert en
SLO (nationaal expertisecentrum leerplanontwikke-
Innovatie en kwaliteitsverbetering in het onderwijs
coördineert. Tijdens de lessen is het de motivator,
ling) signaleert een soortgelijke behoefte:
[zijn] uiteindelijk niet [te] stoelen op een van bovenaf
degene die kennis heeft maar niet de waarheid in
predicaat bewust niet nastreeft:
opgelegd ideaal ‘model’, maar op de deskundigheid
Waar ik onherroepelijk tegenaan loop is de wet-
pacht, de observant en de gesprekspartner. Hij geeft
Leraren [zijn] nodig die leerlingen kunnen
en de dagelijkse inzet van alle professionals in het
en regelgeving met betrekking tot de onderwijstijd.
aan hoe het zou kunnen en niet hoe het moet. Hij is
begeleiden en coachen en die niet direct antwoord
onderwijs. Het kabinet gaat daarbij uit van verdiend
Evenmin kan ik de inspectie nog voorzien van de
de spil doordat hij orde creëert.
geven op vragen van leerlingen. Zij moeten leerlingen
vertrouwen en ruimte voor de professional. [...] Een
benodigde gegevens voor het samenstellen van de
uitdagen antwoorden te zoeken, ruimte bieden om
duurzaam onderwijsstelsel en regelgeving met voldoen-
kwaliteitskaart. De verplichte profiel- en sectorkeuze en
Als gevolg van deze ontwikkeling worden de pe-
te ontdekken en te leren, voorwaarden scheppen om
de professionele ruimte moet de mogelijkheid bieden
het daaraan gekoppelde Programma van Toetsing en
dagogische en didactische kwaliteiten van leraren
leren mogelijk te maken en laten zien wat het einddoel
om deze verbeteringen van onderaf te realiseren.260
Afsluiting is eveneens verre van Agoriaans.
belangrijker:
is waar de leerling naar toe werkt. Niet alle leraren
In het manifest van het Platform Leraar2032
Onlangs zijn ambtenaren van het ministerie bij ons op
253
kunnen dit of kunnen dit leren.257
wordt ook de verantwoordelijkheid van de docent
bezoek geweest om over deze barrières te praten in
ontwikkeld worden, maar de context en cultuur
Ook in de opmerkingen over examinering komt
benoemd. In het curriculum toont zich de meester!
onze vurige hoop dat we toch een experimentenstatus
waarbinnen dat gebeurt moeten revolutionair worden
de rol van de leraar terug. Bureau ICE stelt dat we
stelt namelijk dat leraren nu onvoldoende verant-
konden bemachtigen. Maar het ziet er somber uit.
aangepast. Dit is vermoedelijk nog het hardste nodig in
leraren nodig hebben die veel meer op maat van de
woordelijkheid kunnen nemen voor de inhouden en
En daarmee ziet het er somber uit voor de echte
de lerarenopleidingen voor het voortgezet onderwijs,
leerling kunnen toetsen en die in staat zijn moeilijk
doelen van ‘hun’ onderwijs. In het manifest wordt
modernisering van onderwijs van onderop.262
waar de oriëntatie op een ‘schoolvak’ en de
meetbare vaardigheden te observeren en te duiden.
gepleit voor een basisdeel en een dynamisch deel
didactiek daarvan veruit domineert over de aspecten
Toetsing zal op de lerarenopleiding de nodige aan-
van het curriculum, zodat leraren in de praktijk
van professionaliteit waarover we hier spreken.254
dacht moeten krijgen.258
meer regie kunnen nemen en waarmee hun werk-
Natuurlijk moeten mensen vakinhoudelijk goed
drukbeleving vermindert.261
Aleid Truijens schrijft in de Volkskrant dat strenge
Bovenstaande citaten zijn illustratief voor een
selectie nodig is bij lerarenopleidingen, om leraren
breed scala aan dialoogbijdragen die de
op te leiden die daadwerkelijk in staat zijn zelf
professionele ontwikkeling van Nederlandse
vorm te geven aan het onderwijs.
255
Hierin zouden
leraren beschrijven.259
7.4.2 Rol van de ouder
Met betrekking tot de rol van de ouder zien we
maar dat ook ouders een (grotere) rol zouden
twee lijnen terugkomen in de onderwijsdialoog:
moeten spelen. Dit past in de ontwikkeling naar een
7.4.1.3 Primaat in het onderwijs
meer integrale benadering van onderwijs, waarin
Parallel aan de discussie over de (veranderende) rol
centraal tussen landelijke sturing aan de ene kant
1 een discussie over het delen van de verantwoor-
niet alleen de grenzen tussen vakken vervagen,
van de leraar loopt een discussie over het primaat
en verregaande autonomie van scholen en leraren
delijkheid voor de ontwikkeling van het kind;
maar ook die tussen leren en spelen en tussen
in het onderwijs. Hierin staat de tegenstelling
aan de andere kant. We zien in de berichtgeving een
2 een dialoog over de verstandhouding tussen
ouders en de school/leraren.
school en thuis. Scholen en ouders zouden samen
de school vormen.263 Daarnaast benoemen diverse
bijdragen de vaak suboptimale verhouding tussen
Sylvia Bakker (prodico2.wordpress.com, 25 februari 2015): Leraar zijn in #onderwijs2032.
253
Op het gebied van talentontwikkeling wordt in
ouders en leraren. Als samenwerking in deze ver-
de bijdragen gesteld dat niet alleen onderwijs-
houding vaker de boventoon zou voeren, zou dat
instanties hierin verantwoordelijkheid dragen,
de ontwikkeling van kinderen ten goede komen.
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
254
Aleid Truijens (volkskrant.nl, 29 augustus 2015): Ga terug naar de leraar die zelf zijn les bedenkt.
255
Martine van Huffelen (maakwerkvanonderwijs.nl, 1 september 2015): Laat docenten niet alléén hun eigen lesprogramma
256
bedenken.
Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel
260
Taalonderwijs #onderwijs2032. In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
261
257
Bureau ICE (2015): Anders toetsen: van afrekenen naar groeien.
258
Onderwijspassie (onsonderwijs2032.nl, 26 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
Platform Leraar2032 (juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en democratische
professionalisering [manifest leraar #2032].
Zie o.a.: Platform Leraar2032 (juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en democratische pro-
262
fessionalisering [manifest leraar #2032]; Anton de Wit (verus.nl, juni 2015): Gepersonaliseerd leren: je moet het in verhouding zien.
263
259
66
Jan Fasen (volkskrant.nl, 22 juni 2015): Sander Dekker, geef ons experimenteerruimte.
Ouders&onderwijs (oudersonderwijs.nl, 2015): Kernboodschap ouders #onderwijs2032.
67
Met name de scholen zelf kunnen actiever
mening dat elke school samen met de ouders
het gehele voortgezet onderwijs kansen liggen voor
de verbinding zoeken met ouders.
een visie- of samenwerkingsmodel zou moeten
samenwerking met het bedrijfsleven.
De Reformatorische Oudervereniging is van
ontwikkelen.265
onderschreven door de VO-raad. Ook pleiten deel-
(lokale) kennismakelaar en wordt het omgevingsbe-
nemers aan de dialoog ervoor dat scholen actief
wustzijn van leerlingen versterkt.270
264
269
Dit wordt
verbanden leggen met organisaties in hun directe
omgeving. Hiermee vergroot de school haar rol als
7.4.3 Rol van het bedrijfsleven/de praktijk
Ook de rol van het bedrijfsleven is in de onderwijs-
Van onderwijsinstellingen wordt een meer responsie-
dialoog naar voren gekomen. Het onderwijs zou
ve houding verwacht naar de omgeving, waaronder
op dit moment niet goed aansluiten bij de behoef-
bedrijven en maatschappelijke instellingen. In het
ten van het bedrijfsleven en bovendien zouden
vmbo is de rol van bedrijven evident, maar er zijn
Onder het thema Condities voor goed onderwijs
is voor maatwerk en een integrale benadering van
leerlingen niet altijd een goed beeld hebben van
ook goede voorbeelden in het primair onderwijs van
hebben we alle bijdragen geschaard die betrekking
het onderwijs. Ook zou het primaat van de vakman
het werk waartoe hun opleiding hen opleidt. In de
onderwijsinstellingen en bedrijven die de samen-
hebben op de manier waarop het Nederlandse on-
(de leraar) moeten worden hersteld. Hieronder
oplossing van deze problemen is een belangrijke
werking opzoeken. De aantrekkelijkheid van vakman-
derwijssysteem is ingericht. In de bijdragen zien we
bieden we per paragraaf een beknopt overzicht van
rol weggelegd voor het bedrijfsleven zelf. Deze
schap en ambachtelijkheid kan bij uitstek door be-
veel steun voor ontwikkelingen waarin meer ruimte
de ‘lijn’ in de betreffende bijdragen.
ontwikkeling past in het beeld van een onderwijs-
drijven worden overgedragen. Ook kunnen bedrijven
systeem waarin grenzen tussen partijen en rollen
een goede rol vervullen in loopbaanoriëntatie. De
steeds verder vervagen:
SER pleit ervoor ook voor leerlingen in het funderend
7.5Samenvatting Condities voor goed onderwijs
onderwijs te werken aan een betere beeldvorming
7.5.1 Maatwerk
De school heeft niet meer het alleenrecht op onderwijs.
van de wereld van werk, zodat leerlingen gerichter
- Er moet meer ruimte komen voor maatwerk en
De scheiding tussen formeel en informeel leren
en gefundeerder keuzes gaan maken voor profielen
differentiatie in het onderwijs. De consensus lijkt
balans te vinden tussen maatwerk aan de ene
wordt steeds kleiner. Scholen worden steeds meer
of studierichtingen, vervolgopleidingen en uiteindelijk
te zijn dat gepersonaliseerd leren de toekomst
kant en uniformiteit aan de andere.
een verbindingscentrum van leren.266
beroep.267
heeft. Onderwijs moet aansluiten bij de unieke
Parallel aan het opdoen van waardevolle werk-
Ook de VO-raad beveelt aan gebruik te maken van
opnemen (leerstrategieën) en interesses van een
ervaring maken leerlingen door samenwerking
de omgeving, inclusief het bedrijfsleven. Om de
leerling.
met het bedrijfsleven al vroeg kennis met de
aansluiting bij de samenleving te waarborgen, is het
persoonlijkheid, talenten, manieren van kennis
onderwijs van de toekomst is om een gezonde
- Leerlingen zouden graag meer invloed willen
hebben op de invulling van hun vakkenpakket.
- ICT wordt veel genoemd als een goed middel om
- Doorschieten in het invoeren van maatwerk
werkinhoudelijke kant van verschillende sectoren.
essentieel dat het onderwijs midden in de samen-
Een belangrijk voordeel hiervan is dat zij op basis
leving staat, dat het onderwijs gestalte krijgt in die
brengt risico’s met zich mee: verworvenhe-
ICT is dat kinderen door constante monitoring
hiervan een beter gefundeerde keuze kunnen
samenleving en gebruikmaakt van de omgeving:
den van het huidige onderwijssysteem - zoals
het gevoel hebben voortdurend onder ‘curatele’
maken voor het vervolgonderwijs dat ze willen
maatschappelijke instellingen, bedrijven, cultuur- en
diploma’s die breed geaccepteerd zijn - zouden
te staan.
volgen. Dit mes snijdt aan twee kanten: aan de
sportorganisaties en het vervolgonderwijs.
verloren kunnen gaan. De uitdaging voor het
268
invulling te geven aan maatwerk. Het risico van
ene kant wordt de kans groter dat de loopbaan die
leerlingen voor zichzelf uitstippelen goed aansluit
In de bijdragen waarin bestaande samenwerkings-
bij hun persoonlijke eigenschappen; aan de andere
vormen tussen onderwijs en bedrijfsleven worden
kant levert deze kennis bedrijven goed geïnformeer-
besproken, valt op dat deze in de regel een samen-
de en gemotiveerde werknemers op.
werking met het vmbo betreffen. Dit terwijl er in
Basisschool De Noorderbreedte en CBS De Meerpaal, Delfzijl Noord (1 april 2015): Oudergesprekken over de toekomst van het
264
onderwijs.
De Reformatische School (DRS Magazine, mei 2015): Themanummer 2032: Heeft het christelijk onderwijs toekomst?
265
Stichting Platforms VMBO (8 juli 2015): Debatmiddag vmbo-scholen.
266
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
267
VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
268
curriculum 2032.
68
VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
269
curriculum 2032.
Techniekpact Jaarconferentie 2015 (15 juni 2015): Be smart, boost technology. Visuele notulen.
270
69
7.5.2 Examinering en evaluatie
- De VO-raad pleit voor de invoering van een
examen (SE). Het belangrijkste voordeel van het
- Het (maatschappelijke) beeld van het onderwijs
maatwerkdiploma, dat leerlingen in staat stelt om
CE is dat het een uniforme landelijke toets is die
als carrièremarkt moet worden verbeterd om
verschillende vakken op verschillende niveaus en
in de regel van hoge kwaliteit is. Daarmee is de
getalenteerde mensen te blijven aantrekken.
momenten te volgen en dat niet is bedoeld als
toets een waardevolle bron van informatie voor
Professionalisering van de beroepsgroep kan
afrekening, maar als start van de toekomst.
vervolgopleidingen en werkgevers.
hieraan bijdragen.
toetsen en die in staat zijn moeilijk meetbare
vaardigheden te observeren en te duiden.
- De leraar moet zich ontwikkelen van een
solistische beroepsbeoefenaar naar een teamen netwerkprofessional die de ontwikkeling van
- Ook Bureau ICE ziet toetsen als middel om
- Er moet meer aandacht komen voor de
leerlingen te laten groeien, niet om hen af
kwaliteitsborging van het SE. Dit schept ruimte
te rekenen. Daarom moeten einddoelen van
om het SE een zelfstandiger positie te geven.
het onderwijs echt centraal gesteld worden
Hiervoor zouden leraren regelmatig scholing
en moet gemeten worden of kinderen die
moeten volgen op het gebied van toetsings-
einddoelen halen.
doelen en bijpassende toetsingsvormen.
- Bureau ICE stelt dat we leraren nodig hebben
die veel meer op maat van de leerling kunnen
kinderen en het leerproces meer aanjaagt en
begeleidt.
Deze scholing kan als voorwaarde gelden voor
- De huidige vormen van examinering leggen te
opname in het beroepsregister.
veel nadruk op het kwantificeren van meetbare
kennis en vaardigheden. ‘Zachtere’ kanten van
- Versterking van de waarde van het SE is zeer
het onderwijs zouden ook meegenomen moeten
gewenst, gezien de breedte aan doelen van het
worden in de beoordeling van leerlingen. Daarin
voortgezet onderwijs. Afschaffen van het CE is
keren dan ook socialisatie en persoonsvorming
in ieder geval op korte termijn onwenselijk,
terug.
vanwege zijn maatschappelijke functie.
- Er moet een nieuwe balans worden gezocht
tussen het centraal examen (CE) en het school-
7.5.3 Rollen in het onderwijs
- Het succes van onderwijshervormingen staat of
valt met de kwaliteit van leraren.
- Het is van belang dat de beroepsgroep van
leraren verder professionaliseert. Dit kan
invulling krijgen door zelforganisatie, zelf-
- De VO-raad stelt dat er meer ruimte nodig is
regulering en zelfontwikkeling. In het manifest
in het curriculum voor keuzes van leerlingen,
van het Platform Leraar2032 wordt gepleit
leraren, en scholen om het onderwijs – samen
voor een ‘Lerarenraad’ als representant van
met hun omgeving – nader in te vullen. Het
de beroepsgroep.
Platform Leraar2032 pleit in zijn manifest voor
een dynamisch deel in het curriculum, waarbinnen leraren meer de regie kunnen voeren.
- Leraren zouden zich moeten ontwikkelen tot
‘reflectieve professionals’ die constant alert zijn
op mogelijkheden om zichzelf te verbeteren.
- In plaats van een externe instantie zouden
leraren zélf verantwoordelijk moeten zijn voor
- Intensivering van (digitale) kennisdeling wordt
de organisatie, kwaliteitsnormen en kwaliteits-
genoemd als een belangrijk middel om de
standaarden in hun beroepsgroep. Daardoor
professionalisering van de beroepsgroep verder
wordt de binding tussen leraar, ‘vak’ en geleverde
te brengen.
onderwijskwaliteit versterkt.
70
71
8
8.1Inleiding
In dit hoofdstuk beschrijven we de dialoog
In de bijdragen aan de dialoog die over de
over de aanpak van het curriculum. Veel
aanpak van het curriculum gaan, komen de
deelnemers aan de dialoog doen voorstellen
volgende thema’s aan bod:
over veranderingen in lesmethoden en
AANPAK VAN
HET CURRICULUM
curricula, waardoor de onderwijskwaliteit
- Integraal onderwijs
volgens hen beter wordt.
Hoe kunnen we komen tot een meer integrale
De redenen voor het veranderen van
benadering van het onderwijs, waarbij nadrukkelijk
methoden zijn veelal in de vorige hoofd-
de verbinding tussen vakken wordt gelegd?
stukken beschreven (meer maatwerk, ruimte
voor persoonsvorming, et cetera); veel voor-
- Inrichting curriculum
stellen zijn echter op meer dan één
Het curriculum is de optelsom van vakken per
doel gericht.
opleiding. Waar moeten deze curricula aan voldoen?
In de dialoog komt naar voren dat er
- Doorlopende leerlijnen
geen behoefte is aan een vaststaand
De doorstroom naar andere leerjaren en opleidings-
curriculum voor langere termijn, maar dat
niveaus is vaak lastig. Hoe kunnen we barrières
juist een dynamisch curriculum wenselijk is,
weghalen?
dat op periodieke wijze ‘geijkt’ wordt aan
-Leermethoden
veranderingen die zich in de samenleving
voltrekken. Zo kan het onderwijs meebewegen
Welke leermethoden zorgen ervoor dat leerlingen
met en anticiperen op die veranderingen.
optimaal voorbereid zijn op 2032?
271
8.2Integraal onderwijs
Which makes it all the more remarkable that Finland is
zijn inmiddels de eerste stappen gezet van subject
about to embark on one of the most radical education
based onderwijs naar topic based onderwijs. Deze
reform programmes ever undertaken by a nation state
ontwikkeling houdt in dat tijdens lessen niet meer
– scrapping traditional ‘teaching by subject’ in favour of
een specifiek vak centraal staat (zoals aardrijks-
‘teaching by topic’.272
kunde), maar een onderwerp (zoals een vulkaan).
Dit onderwerp wordt vervolgens vanuit verschillen-
Binnen het thema Integraal onderwijs worden de
de perspectieven benaderd. In het voorbeeld van
onderwijsontwikkelingen in Finland regelmatig aan-
de vulkaan kunnen hierbij onder andere de vakken
gehaald als voorbeeld. In dit Scandinavische land
aardrijkskunde, geschiedenis, natuurkunde en
VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over
271
het curriculum 2032.
Richard Garner (Independent.co.uk, 20 maart 2015): Finland schools: Subjects scrapped and replaced with ‘topics’ as country
272
reforms its education system.
Richard Garner (Independent.co.uk, 20 maart 2015): Finland schools: Subjects scrapped and replaced with ‘topics’ as country
273
reforms its education system.
72
73
scheikunde aan bod komen.273 In de paragraaf
schappelijke en wiskundige aanpak. Om dit in het
te hebben genomen. Scholen zijn daar verplicht
Hoewel sommige scholen hierop vooruitlopen,
over het onderwerp Van blijvende waarde in een
onderwijs zichtbaar te maken is afstemming tussen de
om ten minste één keer per jaar een periode van
hebben scholen in deze vorm de ruimte te wennen
onbekende toekomst wordt de bespreking aange-
bètavakken nodig, uitgewerkt in examenprogramma’s
phenomenon-based teaching te introduceren.
aan de nieuwe benadering.280
haald tussen wetenschappers op 7 juli 2015:
en leermiddelen. 277
zij wezen in hun gesprek op het belang van een
minimale set aan kernvakken, zoals rekenen en taal.
Bij een veelomvattend onderwerp als gezondheid op
In elk vak zijn er funderende zaken, zoals de ‘big ideas’
school past een brede benadering. Gezondheid moet
van natuurwetenschappen.
daarom in een zo ruim mogelijke context terugkomen
274
8.3Inrichting curriculum
in de school. [...] Bij die brede benadering past ook dat
In de dialoog zien we dat er brede steun is voor het
leren over gezondheid in alle vakken verweven zit. Ge-
Wat weerhoudt leraren om de nieuwsgierige houding
stroom tussen verschillende leerjaren. Hierover
idee van meer integraal onderwijs, waarin - zoals in
zondheid wordt zo een integraal thema en geen extra
van hun leerlingen te koesteren en te prikkelen? 281
volgt meer in het hoofdstuk over doorlopende
het Finse model - kruisverbanden worden gelegd
vak. Zo doen kinderen en jongeren buiten de minimaal
tussen verschillende vakken.275 We geven enkele
benodigde kennis en houding vooral vaardigheden op
Het onderwijscurriculum is de optelsom van alle
een ‘samenhangende visie’ op het onderwijs.
voorbeelden uit het talenonderwijs, de bètavakken
en zij kunnen die vaardigheden ook kritisch en met
vakken die op een opleiding worden aangeboden.
Op een debatmiddag voor vmbo-scholen kwamen
en de Stuurgroep Gezonde School:
zelfkennis gebruiken.278
Deelnemers aan de dialoog hebben diverse input
beide vormen van samenhang terug. Zorg voor
geleverd om het curriculum aan te passen. Wat
programmatische aansluiting tussen het vmbo en
Taal draait om inhoud: leerlingen praten, lezen,
Hoewel er een breed draagvlak lijkt te bestaan
opvalt, is dat vrij veel respondenten verlangen naar
mbo. En denk niet langer in gefragmenteerde vakken
schrijven over een onderwerp. Het taalonderwijs in
voor een meer integrale invulling van het onder-
meer samenhang in het onderwijs. Daarbij gaat het
maar in grotere betekenisvolle gehelen.282
2032 stelt deze inhoud centraal, laat thema’s leven
wijs, worden hierbij ook kanttekeningen geplaatst.
over samenhang in de zin van een betere door-
en verbindt daaraan het taalonderwijs. Losse invul-
Zo wordt tijdens de al genoemde bijeenkomst met
oefeningen komen niet meer voor. Goed taalonderwijs
wetenschappers geadviseerd om bescheiden te
sluit aan bij thema’s uit de belevingswereld van
zijn in de ambities op de korte termijn. Als integraal
kinderen en laat hen zelf ook onderwerpen en
onderwijs daadwerkelijk zijn weg vindt in het school-
8.3.1 Hoe moeten we het onderwijs organiseren?
inhouden aandragen.276
systeem, ligt er namelijk een grote uitdaging in het
Het nationaal expertisecentrum leerplanontwikke-
flexibiliteit in keuzes en meer differentiatie in
(gecoördineerd blijven) betrekken van lerarenoplei-
ling (SLO) heeft een belangrijke bijdrage aan de
leerroutes en methoden. Toetsing volgt het
Actuele natuurwetenschappelijke en technologische
dingen en leraren: de ‘implementatiestrategie’.
dialoog geleverd, namelijk in de vorm van de
curriculum, niet omgekeerd. Op het snijvlak van
vraagstukken vergen vaak een brede natuurweten-
In Finland lijkt men dit advies overigens ter harte
Curriculumspiegel 2015. Daarin wordt op
ICT en het curriculum liggen volgens de opstellers
systematische en overzichtelijke wijze een stand
vele aantrekkelijke beloften en er liggen kansen in
van zaken gegeven van de ontwikkeling van alle
curriculaire professionalisering. Daarnaast bevat
schoolvakken.
het rapport analyses en aanbevelingen per
279
leerlijnen. Daarnaast vragen inzenders ook om
283
schoolvak.284
Wetenschapsnetwerk (7 juli 2015): Verslag bijeenkomst wetenschapsnetwerk.
De opstellers van het rapport concluderen dat
oa: Amnesty International, Unicef, College voor de Rechten van de Mens, Kinderombudsman, VOS/ABB & VOO, rector van het
er behoefte is aan heldere inhoudelijke leerplan-
Vrijzinnig Christelijk Lyceum (mensenrechten.nl, 23 juni 2015): Bijeenkomst Platform Mensenrechteneducatie ‘Leren over je rechten.
kaders, ingebed in een samenhangende visie op
(Platform Leraar2032, ondersteund door de Onder-
Een bijeenkomst over de waarde van mensenrechten en kinderrechten in het schoolcurriculum’; Ben Schasfoort (onsonderwijs2032.
het waartoe van het onderwijzen en leren. Hierbij
wijscoöperatie) met een drietal aanbevelingen voor
nl, 7 mei 2015): Geïntegreerde toepassing in de praktijk; EDventure (edventure.nl, juni 2015): Landelijk debat ‘Ons Onderwijs 2032’
is behoefte aan maatwerk op allerlei niveaus: meer
de inrichting van het toekomstige curriculum.285
274
275
Hiernaast komt een groep experts en leraren
28 mei 2015; Startup Delta (29 mei 2015): Meetup Startup Delta; Strategie Summit Onderwijs (1 en 2 juni 2015): Verslag bijeenkomst ‘Het onderwijs van de Toekomst’.
Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel
276
Taalonderwijs #onderwijs2032. In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, Koninklijk Wiskundig Genootschap, Nederlands Instituut voor Biologie,
277
Nederlandse Natuurkundige Vereniging, Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen en
Nederlandse Vereniging van Wiskundeleraren, gezamenlijk verenigd in de Stichting Innovatie van Onderwijs in Bètaweten-
Richard Garner (Independent.co.uk, 20 maart 2015): Finland schools: Subjects scrapped and replaced with ‘topics’ as country
280
reforms its education system.
Karianne Djoyoadhiningrat (onsonderwijs2032.nl, 27 februari 2015): Reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
schappen en Technologie (IOBT) (nnv.nl, mei 2015): Visie op het Bèta-curriculum. Bijdrage aan de dialoog Onderwijs2032.
281
Stuurgroep Gezonde School (PO-Raad, VO-raad, MBO Raad, GGD GHOR Nederland, de landelijke thema-instituten (LOT-i),
282
de Samenwerkende Gezondheidsfondsen (SGF) en het RIVM (Centrum Gezond Leven)) (allesisgezondheid.nl, 2015):
283
Gezond #Onderwijs2032, een advies!
284
Wetenschapsnetwerk (7 juli 2015): Verslag bijeenkomst wetenschapsnetwerk.
285
278
279
74
Stichting Platforms VMBO (8 juli 2015): Debatmiddag vmbo-scholen.
SLO (SLO, 2015): Curriculumspiegel 2015 Deel A: Generieke trendanalyse.
SLO (SLO, 2015): Curriculumspiegel 2015 Deel B: Vakspecifieke trendanalyse.
Wetenschapsnetwerk (7 juli 2015): Verslag bijeenkomst wetenschapsnetwerk.
75
8.4Doorlopende leerlijnen
Zij vragen om:
1 Een afgewogen, samenhangend en doorgaand
nationaal kerncurriculum;
2 Een werkzaam dynamisch curriculummodel dat
vakverenigingen in curriculumontwikkeling gaan
Uiteindelijk willen we als PO- en VO-scholen toe naar
breken die vaardigheden nog vaak, waardoor het
spelen. Deze Lerarenraad kan vervolgens zorgen
een afstemming van onze werkwijzen.
voortgezet onderwijs onvoldoende aansluit op het
291
wetenschappelijk onderwijs.294
voor het op gang houden van een permanente
op alle niveaus en in verschillende opleidingen en
dialoog met verschillende stakeholders over de
Het is belangrijk dat de leerling bij de overstap
schoolsoorten kan worden geïmplementeerd;
inhoud en doelen van het onderwijs. Een vorm
tussen schooljaren en opleidingsniveaus zo weinig
De oplossing ligt volgens veel dialoogbijdragen in
van een Lerarenraad bestaat al in Canada.
mogelijk hinder ervaart. De VO-raad schrijft dat er te
zogeheten doorlopende leerlijnen. Door bewust te
weinig vanuit ‘de onderwijsketen’ wordt gedacht en
kiezen voor ‘verbindende’ lesmethoden en meer
gewerkt. Het zijn sterk gescheiden werelden waarbij
communicatie tussen opleidingsniveaus kan de
de ene sector inhoudelijk nauwelijks voortborduurt
overgang tussen opleidingsniveaus en jaarlagen
op wat leerlingen in de andere sector hebben ge-
vergemakkelijkt worden. Op diverse plekken wordt
leerd, waardoor overgangen in het onderwijs kwets-
daar al mee gewerkt. Een voorbeeld: in Hoogvliet
3 Een op te richten nationale Lerarenraad die vorm
286
gaat geven aan de centrale rol die leraren en hun
8.3.2 Ruimte en flexibiliteit
Veel respondenten pleiten voor ruimte in het
Dat dwingt tot het maken van fundamentele keuzes
baar zijn.
curriculum, zodat scholen en leraren zelf keuzes
voor wat er echt belangrijk is voor [...] functioneren in
lesmethoden van verschillende opleidingsniveaus of
rekenonderwijs op elkaar aan. Dat leidt uiteindelijk
kunnen maken die aansluiten bij de behoeften van
de maatschappij. Een voorzet: we stellen Nederlands,
jaarlagen niet op elkaar aansluiten. Bovendien stelt
tot een hoger rekenniveau bij de leerlingen.295 In
leerlingen. Dit stimuleert de talenten en creativiteit
Engels en Wiskunde verplicht. Verder kan de leerling
de VO-raad dat de leerlijn van leerlingen moet door-
een enkele bijdrage wordt zelfs gepleit voor een
van de leerling en maakt dat de ene vaardigheid
kiezen voor een een sterk gereduceerd alfa-, beta- of
lopen van leren naar werk. Het manifest van het
curriculum voor kinderen met hierin ook het jonge
niet ten koste gaat van een andere.288
gammapakket.
Platform Leraar2032 onderschrijft dat. De betrok-
kind van 0 tot 4 jaar oud, omdat die eerste periode
ken docenten pleiten ervoor om ook de herziening
zo belangrijk is.296
292
Nu is het nog vaak zo dat de lesstof en
sluiten basisscholen en middelbare scholen het
Zoals in de vorige paragraaf beschreven, wordt
Daarnaast stelt Hogenbirk voor om 30 procent van
van de curricula in het mbo - en mogelijk ook die in
in het manifest van het Platform Leraar2032 gepleit
de onderwijstijd vrij te maken voor eigen keuzes,
hbo en wo - mee te nemen, om lange, doorgaande
Deelnemers aan de dialoog pleiten ervoor om der-
voor een kerncurriculum. Het Platform Leraar2032
waarbij expliciet wordt gewerkt aan 21e-eeuwse
leer- of ontwikkelingslijnen te kunnen creëren en
gelijke doorlopende leerlijnen verder te verspreiden
stelt een gelaagd curriculum voor, met een basis-
vaardigheden: leren hoe je leert, samenwerkt en
een gemeenschappelijk vocabulaire.
over het hele onderwijsveld. Zo geeft de Stichting
deel en een dynamisch gedeelte. Binnen dit dyna-
communiceert, hoe je ICT-vaardig en maatschap-
293
Innovatie Onderwijs in Bètawetenschappen en
mische deel kunnen leraren in de praktijk meer de
pelijk bewust kunt zijn. De overige 20 procent zou
Het College van Bestuur van de Universiteit Twente
regie voeren en hun lesprogramma beter laten aan-
volgens Hogenbirk besteed moeten worden aan het
schrijft dat leerlingen in het voortgezet onderwijs
doorlopende leerlijn zou moeten zijn van stapsge-
sluiten bij de schoolidentiteit en schoolcontext.
ontdekken en ontwikkelen van specifieke talenten:
meer onderzoeksvaardigheden, zelfstandigheid en
wijs inzicht in de aard en methode van moderne
denk aan muziek, wiskunde, techniek, schrijven,
sensitiviteit zouden moeten ontwikkelen. Nu ont-
natuurwetenschap, wiskunde en technologie.297
289
Ook Pieter Hogenbirk (zelfstandig onderwijs-
uitvinden, sport en filosofie. Randvoorwaarden
adviseur) pleit voor meer flexibiliteit. Hij vindt
voor deze nieuwe werkwijze zijn een grotere inzet
dat de huidige inrichting van het middelbaar
van ICT en een leeromgeving die de klassikale vorm
onderwijs ‘een keurslijf is van vaste vakken’.290
overstijgt.
Technologieaan aan dat het bètacurriculum een
Hij pleit daarom voor een flexibele ‘50-30-20-verhouding’. 50 procent van de lestijd moet besteed
worden aan verplichte examenvakken.
Marijke Nijboer (romnieuws.nl, 2015): PO en VO Hoogvliet stemmen rekenonderwijs af. Een doorgaande lijn vanaf groep nul tot
291
einde schoolloopbaan. (Interview met Janneke Oudshoorn.)
VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
292
curriculum 2032.
Platform Leraar2032 (juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en democratische
293
professionalisering [manifest leraar #2032].
Wetenschapsnetwerk (7 juli 2015): Verslag bijeenkomst wetenschapsnetwerk.
294
Rene Kneyber (Trouw, 26 augustus 2015): Watertanden in Toronto.
295
285
286
Herma Egberts (onsonderwijs2032.nl, 14 april 2015): Reactie op Wat kun je op school leren om je capaciteiten, talenten en
287
Universiteit Twente (College van Bestuur) (13 juli 2015): Bijdrage aan dialoog Platform Onderwijs2032.
Marijke Nijboer (romnieuws.nl, 2015): PO en VO Hoogvliet stemmen rekenonderwijs af. Een doorgaande lijn vanaf groep nul tot
einde schoolloopbaan. (Interview met Janneke Oudshoorn.)
Kok van der Meer (11 maart 2015): Onderwijs 2032.
interesses te ontdekken en ontwikkelen?
296
Peter Warnders (onsonderwijs2032.nl, 5 maart 2015): Reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
297
288
Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, Koninklijk Wiskundig Genootschap, Nederlands Instituut voor Biologie,
Platform Leraar2032 (juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en democratische
Nederlandse Natuurkundige Vereniging, Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen en
professionalisering [manifest leraar #2032].
Nederlandse Vereniging van Wiskundeleraren, gezamenlijk verenigd in de Stichting Innovatie van Onderwijs in Bètaweten-
Pieter Hogenbirk (2 juni 2015): Ruimte voor het onderwijs kan niet wachten tot 2032.
schappen en Technologie (IOBT) (nnv.nl, mei 2015): Visie op het Bèta-curriculum. Bijdrage aan de dialoog Onderwijs2032.
289
290
76
77
Doorlopende leerlijnen zijn sterk gebaat bij een
realiseren, moeten po, vo, mbo, hbo en wo
waarbij kinderen iets nieuws leren op een manier
gemeenschappelijk vocabulaire tussen de verschil-
dezelfde taal spreken.
die hen van nature ligt.
lende opleidingsniveaus.298 Om goede aansluiting te
8.4.1 Samenvoegen opleidingsniveaus
302
De Universiteit Twente
Ook ‘ondernemend leren’ vertrekt vanuit het
beginsel dat het puur aanleren van kennis niet
stelt bovendien dat de universiteit op zoek is naar
voldoende is. Kinderen die ondernemend leren,
studenten die vanuit hun eigen onderzoekende
leren hun ideeën in daden om te zetten en worden
vermogen kennis kunnen vergaren. Dat wordt
gestimuleerd om hun creativiteit in te zetten.305
student driven learning genoemd.303 Anderen stellen
Bovendien zou ondernemend leren kinderen
dat de ‘traditionele’ lesmethoden de lol uit het leren
meer uitdagen om te excelleren, aangezien ze
Voor sommigen gaat het invoeren van doorlopende
Voor studenten leidt dit tot meer gedifferentieerde
halen; onderzoekend leren zou veel leuker zijn.
meer feedback ontvangen en een groter
leerlijnen nog niet ver genoeg. Zo stellen de MBO
trajecten. Examens kunnen dan op verschillende
Het onderwijs zou volgens hen dan ook minder
verantwoordelijkheidsbesef krijgen.306
Raad, Nederlandse Raad voor Training en Opleiding
niveaus worden afgelegd en leiden tot flexibele door-
dwingend moeten zijn.
(NRTO) en Jongeren Organisatie Beroepsonderwijs
stroommogelijkheden naar mbo- en hbo-opleidingen.
(JOB) voor om de havo en de hogere niveaus van het
Wij zien dit als een gewenste en concrete invulling van
vmbo te integreren tot het ‘voorbereidend beroeps-
de door de VO-raad bepleite ontwikkeling naar meer
onderwijs’. Voor veel leerlingen is het namelijk op
maatwerkdiploma’s.300
304
8.5.2 Gebruik van technologie op school
12-jarige leeftijd nog te vroeg om te beslissen of hij
Technologische ontwikkelingen stellen leraren in
door Neelie Kroes (Startup Delta) en enkele
of zij later naar het mbo of hbo wil (of kan). Op deze
staat om op een compleet andere wijze les te geven.
techbedrijven als Google, IBM en Microsoft.
manier weet de student na vijf jaar op welk niveau
Vaak zijn nieuwe technieken te gebruiken om
In het CodePact beloven de ondertekenaars
hij of zij kan doorstromen.
bijvoorbeeld onderzoekend leren en ondernemend
400.000 leerlingen in groep 8 en nog eens
leren mogelijk te maken, omdat het gebruik van
400.000 brugklassers te leren programmeren.
technologie gepersonaliseerd leren makkelijker
Het CodePact loopt van 1 april 2015 tot
maakt. Denk bijvoorbeeld aan de zogeheten
1 januari 2017. In het laatste halfjaar worden
299
iPad-scholen.
307
8.5Leermethoden
Dit zijn scholen die werken volgens
het principe ‘Onderwijs voor een Nieuwe Tijd’
(O4NT),
308
de activiteiten gekoppeld aan het bestaande
TechniekPact.
volgens pleitbezorger Maurice de Hond
Met een te sterke focus op cognitie (en de toetsing
Verschillende deelnemers aan de onderwijs-
nú al het onderwijs van 2032.309 Ook weblectures
John Leek, manager bij het Instituut voor Beeld
die daarbij hoort) sneeuwen de andere hoofddoelen
dialoog doen suggesties voor een goede manier
en edutainment zijn manieren om de verregaande
en Geluid, ziet tot slot grote voordelen in de
van het onderwijs onder.301
van lesgegeven.
digitalisering op een nuttige manier te gebruiken in
gamification van het onderwijs.312 Door het toe-
het onderwijs.310
voegen van een spelelement aan het onderwijs
is het voor leerlingen aantrekkelijker om kennis
8.5.1 Onderzoekend en ondernemend leren
Veel van de voorstellen die deelnemers aan de
onderzoekende wijze te leren, zouden leerlingen
dialoog doen voor nieuwe methoden in het
beter tot hun recht komen in het onderwijs.
Een ander initiatief op dat gebied is het CodePact311,
tot zich te nemen. Het gebruik van digitale
tijdens het Onderwijsfestival in mei ondertekend
middelen maakt gamification gemakkelijker.
onderwijs zijn gebaseerd op het idee dat niet
iedereen baat heeft bij dezelfde manier van leren.
Daarom hebben de ontwikkelaars van de SIMA-
Elke leerling heeft zijn of haar eigen voorkeuren
methode (Systeem voor Individuele Motivatie
om informatie tot zich te nemen. Door op een
Analyse) bijvoorbeeld een nieuwe module bedacht
Stichting Emergo (24 juni 2015): Module voor jongeren. Leren over leren.
302
Universiteit Twente (College van Bestuur) (13 juli 2015): Bijdrage aan dialoog Platform Onderwijs2032.
303
Odette Maassen (onsonderwijs2032.nl, 29 juni 2015): Reactie op Wat moet een leerling kunnen om te kunnen blijven leren?
304
Itie van den Berg (2010): Ondernemend leren met moderne media.
305
Platform Leraar2032 (juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en democratische
306
professionalisering [manifest leraar #2032].
307
MBO Raad, Nederlandse Raad voor Training en Opleiding (NRTO) en Jongeren Organisatie Beroepsonderwijs (JOB) (april 2015):
308
10 bouwstenen voor een toekomstbestendig MBO.
309
MBO raad (april 2015): Het mbo in 2025. Manifest voor de toekomst van het middelbaar beroepsonderwijs. Agenda van de
310
298
299
300
mbo-scholen, verenigd in de MBO raad. (Met brief aan Paul Schnabel van 8 september 2015.)
Maatschappelijke Adviesraad PO-Raad (9 juni 2015): Vergadering.
301
78
Itie van den Berg (2013): Ondernemende kinderen op komst! Leren ondernemen in het basisonderwijs.
Hanneke Keultjes (Algemeen Dagblad,12 februari 2015): Nooit huiswerk, maar.
ANP (volkskrant.nl, 23 maart 2015): Onderzoek naar iPad-scholen in opdracht ministerie.
Maurice de Hond (twitter.com, 11 februari 2015).
Kees Verde (onsonderwijs2032.nl, 4 april 2015): Reactie op Wat moet een leerling kunnen om te kunnen blijven leren?
Kennisnet (kennisnet.nl, 21 mei 2015): Bedrijven helpen scholen met bijbrengen 21e eeuwse vaardigheden.
311
John Leek (twitter.com, 25 juni 2015).
312
79
8.6Samenvatting Aanpak van het curriculum
Het thema Aanpak van het curriculum gaat
deelnemers aan de dialoog op zoek zijn naar een
vooral over de procesmatige en organisatorische
samenhangende en alomvattende visie op onder-
veranderingen die nodig zijn om het onderwijs klaar
wijs. Niet alleen tussen vakken onderling, maar ook
te stomen voor de toekomst. De strekking van de
tussen verschillende opleidingsniveaus en leerjaren.
bijdragen is zeer divers. De gemene deler is dat veel
8.6.1 Integraal onderwijs
- In Finland zien we een ontwikkeling van subject
- Over de omslag naar integraal onderwijs moet
based onderwijs naar topic based onderwijs. Dit
niet te lichtvaardig worden gedacht. Het systeem
houdt in dat tijdens lessen niet meer een speci-
zou stapsgewijs ingevoerd moeten worden, om
fiek vak centraal staat, maar een onderwerp dat
leerlingen en (vooral) leraren de ruimte te geven
vanuit verschillende perspectieven wordt belicht.
om te wennen aan het nieuwe systeem.
In veel dialoogbijdragen wordt dit als inspirerend
voorbeeld beschouwd.
- Ook voor het Nederlandse model worden kruisverbanden bepleit tussen verschillende vakken.
8.6.3 Doorlopende leerlijnen
- Het is belangrijk dat een leerling bij de
onderwijsniveaus. Het onderwijs kan dit bijvoor-
overstap tussen schooljaren en opleidings-
beeld realiseren door meer samenwerking tussen
niveaus en bij de overstap naar werk zo
de niveaus en/of door niveaus samen te voegen.
weinig mogelijk hinder ervaart.
- Een oplossing hiervoor ligt in de zogeheten doorlopende leerlijnen tussen leerjaren en tussen
8.6.4 Leermethoden
- ICT brengt het spelelement terug in onderwijs.
- Niet-cognitieve vakken (samenwerken,
creativiteit, sociale vaardigheden) zijn even
- Zelf ontdekken en actie ondernemen (onderzoekend en ondernemend leren) worden door
belangrijk als kennis. Onderwijs heeft immers
ook een sociale opdracht.
respondenten genoemd als een goede basis
voor het toekomstige onderwijs.
80
81
9
We leven in een maatschappij van netwerken.
Kennis, contacten en informatie verspreiden zich
sneller, vaker, intenser. Op de golven van oude,
nieuwe en de allernieuwste media.
Dat vraagt om andere communicatie. Om een
OVER DIT
ONDERZOEK
open, luisterende houding van organisaties en
individuen. Authentiek en betrouwbaar. Daar
adviseren we u graag over. EMMA onderzoekt,
adviseert, schrijft en traint.
EMMA
Experts in Media en Maatschappij
www.emmacommunicatie.nl
Prinses Mariestraat 36
2514 KG, Den Haag
Dit onderzoek is uitgevoerd door:
Erika de Joode, MA
Redacteur en onderzoeker,
EMMA - Experts in Media en Maatschappij
[email protected]
Jan Maessen, MSc
Onderzoeker
EMMA - Experts in Media en Maatschappij
[email protected]
Drs. Anne Verschraagen
Adviseur en onderzoeker
EMMA - Experts in Media en Maatschappij
[email protected]
Kevin Willemsen, MA
Onderzoeker
EMMA - Experts in Media en Maatschappij
[email protected]
82
83
BijLAGE
Actueel
- Accountant (accountant.nl, 12 mei 2015): Wijzer in geldzaken pleit voor financiële educatie als vast onderdeel van het
onderwijsprogramma.
- Ad Bergsma & Jacqueline Boerefijn (socialevraagstukken.nl, 2 januari 2015): Onderwijs moet draaien om geluk.
- Akshaya de Groot (geluksdoctorandus.nl, 22 juni 2015): Geluk en onderwijskwaliteit: geluk als maatstaf voor de kwaliteit
van onderwijs en als deel van het leerplan (curriculum).
OVERZICHT BRONNEN
ONDERWIJS2032
- Aleid Truijens (volkskrant.nl, 29 augustus 2015): Ga terug naar de leraar die zelf zijn les bedenkt.
- Alexander Rinnooy Kan (alexanderrinnooykan.nl, 27 maart 2015): Hoe goed is het Nederlandse Onderwijs?
- AmsterdamFM (amsterdamfm.nl, 22 april 2015): Petitie aangeboden voor re-animatie les op middelbare scholen.
- Ann-Katrin von Müller en Alexander Neubacher (spiegel.de, 9 mei 2015): Die Chancenlüge.
- ANP (volkskrant.nl, 23 maart 2015): Onderzoek naar iPad-scholen in opdracht ministerie.
- Anton de Wit (verus.nl, juni 2015): Gepersonaliseerd leren: je moet het in verhouding zien.
- Arnoud Kuijpers (tumult.nl, 4 december 2014): Mijn droomschool!
- Arnoud Kuijpers (tumult.nl, 4 februari 2015): Docenten Nederlands slaan de handen ineen!
- Bodegraafs Nieuwsblad (deweekkrant.nl, 19 februari 2015): CodeUur: Alle kinderen aan het programmeren.
- Casper Hulshof (wij-leren.nl, 9 april 2015): Mindfulness veelbelovend of ineffectief.
- CBS en TNO (cbs.nl, juni 2015): Dynamiek op de Nederlandse arbeidsmarkt. De focus op flexibilisering.
- Cleantotaal (cleantotaal.nl, 3 juni 2015): vmbo onderwijs heeft geen oog voor schoonmaakvak.
- De Posthoorn (deweekkrant.nl, 21 mei 2015): Donderdag 28 mei: HCO organiseert debat in Den Haag over toekomst onderwijs.
- Dick van der Wateren (sargasso.nl, mei 2015): Een alternatief voor toegevoegde waarde in het onderwijs.
- Dick van der Wateren (onderzoekonderwijs.net, 9 juli 2015): Een alternatief voor de onderwijsinspectie.
- Dick van der Wateren (wij-leren.nl, juni 2015): Creativiteit in je klas bevorderen.
- Dick van der Wateren (onderzoekonderwijs.net, 1 juni 2015): Een Curriculum van Grote Vragen.
- Dinant Roode (trenducation.wordpress.com, 30 juni 2015): Trends in education: Rendement, een te smalle basis voor onderwijs.
- Doei Vragen Hallo Antwoorden (doeivragenhalloantwoorden.wordpress.com, 10 mei 2015): Hieronder een pleidooi voor
filosofieles voor kinderen op alle scholen!
- Erik ten Harkel (blogit.nl, 10 juni 2015): Neelie Kroes leeft in het verleden.
- Eropuit.blog.nl (eropuit.blog.nl, 9 maart 2015): Scholen in de startblokken voor Week van het geld 2015.
- Eufin Financieel Nieuws (eufin.nl, 13 mei 2015): Financiële educatie vast onderdeel van onderwijsprogramma.
- Eufin Financieel Nieuws (eufin.nl, 1 juni 2015): Wegwijzer in Geld: steun geld-lesprogramma.
- Eufin Financieel nieuws (eufin.nl, 2 juni 2015): Ouders en leerkrachten steunen omgaan met geld in lesprogramma.
- Eva-Anne le Coultre, Stine Jensen, Frank Meester en Coen Simon (trouw.nl, 9 mei 2015): Wijsheid voor alle kleuters.
- Femke Krijger (oudersonderwijs.nl, 4 juni 2015): Identi-tijd in het toekomstig onderwijs!
- Geert Kooistra en Petra Maas (Slideshare, 21 mei 2015): Green’s cool.
- Gertjan Kleinpaste (hetkind.org, 1 juni 2015): Meedenken over onderwijs2032? Dat begint bij een visie en eindigt, misschien,
bij een curriculum.
- Gijs Verbeek (nivoz.nl, 25 augustus 2015): Lerarenkorps zet serieuze emancipatiestap.
- Gwen Teo (De Limburger, 26 maart 2015): Op weg naar groene vlag.
84
85
- Hanneke Keultjes (Algemeen Dagblad,12 februari 2015): Nooit huiswerk, maar.
- Petra van Haren (avs.nl, 2015): Passend onderwijs en curriculumontwikkeling.
- Heartsafe Kaatsheuvel (heartsafekaatsheuvel.nl, 20 april 2015): Hartstichting reikt petitie voor reanimatieonderwijs uit aan
- PrimaOnderwijs.nl (primaonderwijs.nl, zonder datum): Greetje van der Werf: ‘Onderwijs verbeteren, niet omgooien’.
Platform Onderwijs2032.
- Het Kompas (deweekkrant.nl, 21 mei 2015): Brainstorm onderwijs bij Boomgaard.
- Regio Leidsche Rijn (regioleidscherijn.nl, 2 mei 2015): Ouderinitiatief Pantarijn en SPO organiseren de Nationale Ouderavond.
- Rene Kneyber (Trouw, 26 augustus 2015): Watertanden in Toronto.
- Itie van den Berg (rvo.nl, oktober 2013): Ondernemend talent voor de toekomst. Over de positionering van ondernemend leren in het
primair onderwijs.
- René Leverink (leverinktekst.nl, 12 februari 2015): Over Latijn, mindfulness en tienvingerig typen.
- René Leverink (leverinktekst.nl, 15 februari 2015): Wie wil er niet met een leraar trouwen?
- Riaan Lous (riaanlous.wordpress.com, 22 april 2015): Scholen voor de toekomst (3).
- Jan Fasen (volkskrant.nl, 22 juni 2015): Sander Dekker, geef ons experimenteerruimte.
- Riaan Lous (riaanlous.wordpress.com, 16 mei 2015): Landelijk debat ons onderwijs 2032.
- Jan Heijmans (denkspeeltuin.nl, 2015): Leiding geven aan het onderwijs van morgen.
- Riaan Lous (riaanlous.wordpress.com, 28 mei 2015): Landelijk debat ons onderwijs 2032 (2).
- Janneke Dijke (Leidsch Dagblad, 7 mei 2015): Leids initiatief voor nieuwe leerlijn: Jezelf leren kennen tijdens schooltijd.
- Richard Garner (Independent.co.uk, 20 maart 2015): Finland schools: Subjects scrapped and replaced with ‘topics’ as country re-
- Jasper Rijpma (trouw.nl, 5 februari 2015): Help leerlingen om te leren nuanceren.
- Jasper Rijpma (Van twaalf tot achttien, maart 2015): Samen op de schouders van reuzen.
forms its education system.
- Rik Kuiper (volkskrant.nl, 20 maart 2015): Diploma op maat beter voor scholier. (Interview met VO-raadvoorzitter Paul Rosenmöller.)
- Jasper Rijpma (jasperrijpma.wordpress.com, 5 april 2015): Hollandse gezelligheid.
- Jelmer Evers (jelmerevers.nl, 2 september 2015): Wanneer gaan we staken.
- Samenwerkende Gezondheidsfondsen (gezondheidsfondsen.nl, 3 juni 2015): Gezond op school, dat is toch heel gewoon!
- Jenneke Krüger (jennekekruger.wordpress.com, 5 mei 2015): Eindexamens anders en beter.
- Sylvia Bakker (prodico2.wordpress.com, 25 februari 2015): Leraar zijn in #onderwijs2032.
- Jeroen Spierings (jeroen-spierings.blogspot.nl, 20 juli 2015): Tijd voor verandering!
- Johannes Visser (decorrespondent.nl, 28 februari 2015): Het profielwerkstuk: de Bildung van de 21ste eeuw.
- Techniekpact (techniekpact.nl, 4 juni 2015): Rinda den Besten: Op ontdekkingsreis naar de toekomst.
- Julie de Widt-Bakker (blogs.microsoft.nl, 18 maart 2015): De School van de Toekomst, een eerste stap gezet.
- Verbond van Verzekeraars (verzekeraars.nl, 12 mei 2015): Dialoog: financiële educatie op het lesrooster?
- Kennisland (kl.nl, 2 april 2015): Programmeren in het onderwijs.
- Vives Onderwijsinnovatie en ICT (vives.nl, 4 juni 2015): ‘ICT is even belangrijk als rekenen en taal’.
- Kennisnet (kennisnet.nl, 21 mei 2015): Bedrijven helpen scholen met bijbrengen 21e eeuwse vaardigheden.
- Vincent Everts (vincenteverts.nl, 29 mei 2015): Mijn kijk op de toekomst van het onderwijs tot 2032.
- KNSTMPPN (knstmppn.com, 20 mei 2015): KNSTMPPN staat op het Onderwijsfestival2032.
- White, J. (2011): Exploring Well-Being in Schools: A Guide to Making Children’s Lives More Fulfilling. (p 129-131).
- Lans Bovenberg en Marcel Canoy (23 juni 2015): Relaties als kern van de economie.
- Leerplein 055 (leerplein055.nl, 11 mei 2015): Neem deel op 28 mei aan het landelijk onderwijsdebat “Dialoog Ons Onderwijs 2032″.
- Leny van der Ham (onsonderwijs2032.nl, 19 mei 2015 ): 20-80learning: de mogelijkheid om onderwijs te ontsaaien!
- Lucas Westerbeek (volkskrant.nl, 20 februari 2015): Leer kinderen nu vooral ook begrijpend te kijken.
- Lynne S. Wolbert (onderwijsfilosofie.nl, 30 maart 2015): De kansen van kinderen op een florerend leven in relatie tot een toekomstgericht curriculum.
- Wijzer in Geldzaken (www.wijzeringeldzaken.nl, 6 maart 2015) en Eufin Financieel Nieuws (eufin.nl, 7 maart 2015): Scholen in de
startblokken voor Week van het geld 2015.
- Wijzer in Geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, 15 juni 2015): Wijzer in geldzaken adviseert platform Onderwijs2032 over
onderwijsprogramma.
- Wijzer in Geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, 22 mei 2015): Koningin Máxima bij bijeenkomst ‘Financiële vaardigheden in het
toekomstig onderwijs’.
- Willem Vermeend en Rick van der Ploeg (telegraaf.nl, 15 februari 2015): Onderwijs moet op de schop.
- Manuela Bazen-Steenkamp (manuelasteenkamp.wordpress.com, 22 mei 2015): Ouderbetrokkenheid.
- WRR (wrr.nl, 2015): Toekomst van Werk.
- Marieke Boon (oudersonderwijs.nl, 30 juni 2015): Ouders bieden hun inbreng aan dialoog #onderwijs2032 aan.
- Marijke Nijboer (romnieuws.nl, 2015): PO en VO Hoogvliet stemmen rekenonderwijs af. Een doorgaande lijn vanaf groep nul tot einde
schoolloopbaan. (Interview met Janneke Oudshoorn.)
- Martine van Huffelen (maakwerkvanonderwijs.nl, 1 september 2015): Laat docenten niet alléén hun eigen lesprogramma bedenken.
- Maud van Stiphout (maudvanstiphout.wordpress.com, 12 mei 2015): Kritisch nadenken
Ingezonden stukken
- Medicalfacts (medicalfacts.nl, 21 april 2015): Hartstichting reikt petitie voor reanimatieonderwijs uit aan Platform Onderwijs2032.
- Michelle Blom (michelleblom.wordpress.com, 16 maart 2015): Vak Bildung.
- 3TU.Federatie (9 juli 2015): STEM in #Onderwijs2032.
- M.J.Reiss en J. White (2013): An Aims-based Curriculum: The Significance of Human Flourishing for Schools.
- Academy 4 life (2015): Antwoord Academy 4 life op de vragen van platform ons onderwijs2032.
- Nationale onderwijsgids (nationaleonderwijsgids.nl, 17 juli 2015): ‘Onderwijs moet beter aansluiten op ICT-sector’.
- Alberta Government (education.alberta.ca, zonder datum): Overview of Alberta’s Education System. Kindergarten to Grade 12.
- Nationale Zorggids (nationalezorggids.nl, 21 april 2015): Hartstichting reikt petitie voor reanimatieonderwijs uit.
- Alberta Government (education.alberta.ca, 26 maart 2014): What will future programs of study mean for teachers?
- Nico Dullemans (verus.nl, juni 2015): Verus Verdiept: Gepersonaliseerd leren: een leerzame f(r)ictie.
- Amnesty International: Human Rights Friendly Schools. Transforming school communities through rights education.
- NPR (npr.org, 6 augustus 2014): Scientists Say Child’s Play Helps Build A Better Brain.
- Andrea de Winter (Universitair Medisch Centrum Groningen) (januari 2015): Integreer het thema gezondheid in het
onderwijscurriculum.
- Onderwijs Traineeship (onderwijstraineeship.nl, 3 juli 2015): Empathie als derde dimensie binnen het onderwijs.
86
87
- Anna Kelder, Milly Verburg, Peter Junior Nafzger en Fleur Schoenmakers (Universiteit Utrecht) (30 juni 2015): Maatschappelijke
toerusting in het voortgezet onderwijs.
- Anne de Klerk (Universiteit Utrecht) (2 juli 2015): 21e eeuwse vaardigheden in de UU Graduate School of Teaching. PGO 2 –
Onderzoek in de school.
- Harrie Eijkelhof (Universiteit Utrecht) (1 mei 2015): Inbreng van onderwijstrainees in Onderwijs2032 n.a.v. serie masterclasses Curriculum Design.
- Hartstichting, Het Oranje Kruis, Rode Kruis en Taskforce QRS (juli 2015): Samen voor onze veiligheid in 2032. Eerste hulp, waaronder reanimatie structureel in het voortgezet onderwijs.
- Anne Marlijn Hauserer, Joke Hellemans en Eline Snel (2015): Kinderen schrijven over Mindfulness.
- Hartstichting (2015): Reanimatieonderwijs op school.
- Annemieke Huisingh (26 juni 2015): KNAW/Reggio Emilia.
- Heleen Florijn, Ivo Siebum, Eden Lutz, e.a. (vijftien po, vo en mbo-leerlingen) (onderwijsinspectie.nl, 2015): De Staat van de
- Anniek van Anraad, Jolanda Cuijpers, Lisanne de Gelder, e.a. (onafhankelijke redactie van twaalf leraren) (onderwijsinspectie.nl,
april 2015): De Staat van de Leraar 2015.
- Barbara Koppe en Patty Selanno (2015): Innovativiteit door Creativiteit.
- Barbara Oomen (University College Roosevelt, Universiteit Utrecht) (Studium Generale Bundel ‘In de schoolbanken’, maart
2015): Mensenrechten in het onderwijs: van ‘extra’ naar ‘essentie’.
- Ben Ale, Jan van Belzen, Peter Boorsma, Frederic Bouder, Robert Geerts, Paul Gelton, Theo Kocken, Genserik Reniers, Charles
Leerling 2015.
- Henriëtte Prast (zonder datum): Zin en onzin van pensioencommunicatie.
- Ilse ten Brink, Maxime Broekhuizen, Maurits Grievink, Clous Holleman en Wouter Ypma (Universiteit Utrecht) (juni 2015): VENI,
VISIE, VICI. Het onderwijs van de toekomst door de ogen van ouders en young professionals.
- Itie van den Berg (2010): Ondernemend leren met moderne media.
- Itie van den Berg (2013): Ondernemende kinderen op komst! Leren ondernemen in het basisonderwijs.
Vlek, Baruch Fischhoff, Ragnar Lofstedt, Anne Michiels van Kessenich (april 2015): Brief aan het Platform Onderwijs 2032.
- Bureau ICE (juni 2015): Anders toetsen: van afrekenen naar groeien.
- Janita Veenema (26 mei 2015): Leer een kind eerst om te voelen: daarna kan het leren.
- J. Teunissen (22 maart 2015): Brief aan het Platform Onderwijs 2032, burgerschapsvorming.
- Center for curriculum redesign (februari 2015): Character Education for the 21th century: What should students learn?
- Jenneke Krüger (2014): Actoren en factoren achter het wiskundecurriculum sinds 1600.
- Centrum Kinderfilosofie Nederland (zonder datum): Denken maakt sterk.
- Jenneke Krüger (2015): De rol van eindexamens in het onderwijs.
- Centrum Kinderfilosofie Nederland (kinderfilosofie.nl, 15 juli 2015): Filosoferen met kinderen en jongeren – de nieuwe speeltuin.
- Jeroen Louis (TU Delft) (13 mei 2013): Leren 3.0. Naar een herontwerp van onderwijs.
- Ger de Böck (16 april 2015): Artikel over onderwijs in Nederland.
- Jindra Divis (EP-Nuffic) (13 juli 2015): Brief aan het Platform Onderwijs2032.
- College voor de Rechten van de Mens (juli 2015): Mensenrechten op school.
- John Helgers (9 juni 2015): Gerichter werken.
- Cyber Security Raad (25 augustus 2015): Conceptadvies van de Cyber Security Raad aan de staatssecretarissen van Veiligheid en
Justitie en Onderwijs en Wetenschap inzake cybersecurity in het onderwijs en het bedrijfsleven.
- Joop van der Schee (Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap) (30 januari 2014): Brief aan de Onderwijsraad.
- Joost Ramaer (2015): Ieder kind is anders. Onderwijsvernieuwing op de ‘iPad-scholen’.
- Joyce Rommelaar (Jong Ondernemen) en Nicoline Breed (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland) (juli 2015): Ondernemend
- Dick Wijte (Centrum voor katholiek onderwijs) (nksr.nl, 2015): Onderwijs in 2032, een katholieke visie.
onderwijs. Uitgangspunt voor het onderwijs van de toekomst.
- Dolf van den Berg (mei 2015): Herstel van de pedagogische dimensie in de ontwikkeling van mens en wereld.
- De Reformatische School (DRS Magazine, mei 2015): Themanummer 2032: Heeft het christelijk onderwijs toekomst?
- Karen Wessels (9 maart 2015): Van de lastigste klas tot de leukste klas van school.
- Kennisnet (archief.kenniset.nl, 2015): Scholen om van te leren.
- EDventure (edventure.nl, juni 2015): Landelijk debat ‘Ons Onderwijs 2032’ 28 mei 2015.
- EP-Nuffic (europeesplatform.nl, 2015): Internationalisering in het curriculum van de toekomst.
- KNAW en Academie voor de Kunsten (8 juni 2015): Kernpunten expertbijeenkomsten Het nieuwsgierige kind. Leren wat je moet doen
als je niet weet wat te doen.
- Erna Molijn-van der Duim (3 april 2015): Een toekomst voor kinderen.
- Koeno Gravemeijer (4 februari 2015): Rekenen-wiskundeonderwijs dat leerlingen voorbereidt op hun toekomst.
- Evert Bisschop Boele (Prins Claus Conservatorium, Hanzehogeschool Groningen) (hanze.nl, 25 juni 2014): De muzikale ander.
- Koeno Gravemeijer (7 maart 2014): Rekenen-wiskunde in de 21st Century.
- EYE, community Filmdocenten en vertegenwoordigers filmindustrie (20 juli 2015): Film in het curriculum.
- Kok van der Meer (11 maart 2015): Onderwijs 2032.
- Kok van der Meer (17 april 2015): de rol/plaats van ouders in het curriculum.
- Fedor van Berkel, Sophie van Laarhoven, Cathelijn ten Kate, Eline Westbeek (juni 2015): Kennis voor leren en werk: 21ste-eeuwsvaardigheden. Onderzoek naar de relatie tussen beschikken over vaardigheden en het gevoel sterk te staan op de arbeidsmarkt.
- Femke Krijger (26 juni 2015): Identi-tijd op school. Doorlopende leerlijn met aandacht voor zelfbewustzijn, lichaamsbewustzijn en
sociaal bewustzijn.
- Financial Literacy Education (juni 2013): Financial education and behavior formation. Large-scale experimental evidence from Brazil.
- Fiona Ang (30 maart 2015): De praktische toepassing van mensenrechteneducatie (MRE).
- Floor den Hartog, Nienke Nijboer, Daniël Nuijten en Roos van Rijn (Universiteit Utrecht) (30 juni 2015): Persoonsvorming in het
onderwijs. Een kwantitatief onderzoek naar de samenhang tussen ervaren persoonsvorming en het zelfvertrouwen in de positie op de
toekomstige arbeidsmarkt.
- Kok van der Meer (5 mei 2015): Een nieuw onderwerp.
- Kok van der Meer, Zo Kinderopvang & Bso in de regio’s Haaglanden, West-Brabant en Zeeland en KomKids in Schiedam (11
maart 2015): Ons Onderwijs 2032.
- Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (30 januari 2014): Curriculum van de toekomst. (Brief aan de Onderwijsraad.)
- Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, Hetty Klavers en Joop van der Schee (namens de Stuurgroep Watereducatie) (7 april 2015): Brief aan mevrouw Bussemaker.
- Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (30 juni 2015): Bijdrage vakvereniging KNAG aan Onderwijs2032.
- Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, Koninklijk Wiskundig Genootschap, Nederlands Instituut voor Biologie, Nederlandse Natuurkundige Vereniging, Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen en Nederlandse
- Frans Kusters (20 juni 2015): Duurzaam onderwijs heeft geluk als doel.
Vereniging van Wiskundeleraren, gezamenlijk verenigd in de Stichting Innovatie van Onderwijs in Bètawetenschappen en
- Fred Ottenhof (30 april 2015): Vormgeving VO 2032.
Technologie (IOBT) (mei 2015): Visie op het Bèta-curriculum. Bijdrage aan de dialoog Onderwijs2032.
- Frederike de Jong in samenwerking met NIVOZ (2015): Ethische ontwikkeling.
- Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding (28 juni 2015): Lichamelijke Opvoeding in #OnsOnderwijs2032. Een bijdrage
aan de dialoog van de Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding.
- Kunsten ’92 en de Federatie Cultuur (20 juli 2015): Brief aan de heer Schnabel, Platform Onderwijs2032.
88
89
- Landelijk Actie Komitee Scholieren (laks.nl, juni 2015): Scholierencongressen. Eindrapportage 2014-2015.
- Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (januari 2015): Cultuur in de kanteling. Strategische Verkenning cultuureducatie en actieve cultuurparticipatie (2017-2020).
- Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (juli 2015): Visie op cultuureducatie in het funderend onderwijs. Inbreng
- NOC*NSF, Vereniging Sport en Gemeenten, Nederlands Instituut voor Sport & Bewegen (2015): Voor Onderwijs2032 is bewegen
en sport dé brug naar effectiever leren, gezondheid en maatschappij!
- NPHF Federatie voor Gezondheid (3 juni 2015): Pleidooi voor gezondheidsvaardigheden in het curriculum van het basis- en voortgezet onderwijs.
LKCA nationale discussie #Onderwijs2032.
- Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst: Factsheet onderzoek muziekonderwijs.
- Odile Nijenhuis (27 augustus 2015): Beperkingen inrichtingsbesluit WVO voor kinderen met B-profiel.
- Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel
- Ouders&onderwijs (oudersonderwijs.nl, 2015): Kernboodschap ouders #onderwijs2032.
Taalonderwijs #onderwijs2032. In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
- Liesbeth Hermans (2014): B.S. De Maalstroom. Het hoofd boven water in het basisonderwijs.
- Paul Micolo (Canitiem) (2015): Module voor excellente studenten van het Honours Programma van de TU Delft.
- Liza Neto Gomes de Almeida (22 januari 2015): iSchool: Digitale schoolbeleving. Kwalitatief onderzoek naar de schoolbeleving van
- Peter van der Poel (11 juni 2015): De leerling centraal.
leerlingen van Steve Jobsschool ‘de Ontplooiing’: een school die volgens de principes van het nieuwe leren en met tablets werkt.
- Peter Verleg en Jan Heijmans (Katholieke Pabo Zwolle) (kpz.nl, zonder datum): Het mooie van onderwijs is dat het iedere dag
opnieuw gemaakt wordt. (Enkele prikkelende gedachten over de leraar basisonderwijs en de lerarenagenda.)
- Map Schepers (Hanzehogeschool Groningen) (2015): De werkelijkheid van Oost Groningen. Onderwijs vanuit ónze werkelijkheid.
- Pieter Hogenbirk (2 juni 2015): Ruimte voor het onderwijs kan niet wachten tot 2032.
- Marie Wernham (Child Rights Education Consultant, UNICEF Advocacy) (30 maart 2015): The importance of child rights education:
- Platform Leraar2032 (onderwijscoöperatie.nl, juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en
Presentation to the Dutch parliament.
- Marije Ravelli (7 april 2015): Betere websites voor basisscholen.
- Mark Romme (17 november 2014): Onderwijs2032 door de ogen van een STUDENT.
- Markus Altena Davidsen (24-25 september 2015): Middelbaar Onderwijs en HBO. Discussiestuk NAR-bijeenkomst.
- Martijn van Leipsig (maart 2015): Humaniteit als competentie.
- Maud Geboers (Vives Onderwijsinnovatie en ICT, maart 2015): Pabostudenten aan het woord over het onderwijs van de toekomst.
democratische professionalisering [manifest leraar #2032].
- Platform Mensenrechteneducatie (PMRE) (6 juli 2015): Input Platform Mensenrechteneducatie t.b.v. #onderwijs2032. Richt het
primair en secundair onderwijs in volgens de mensenrechtenbenadering.
- Platform Opleiding, Onderwijs en Organisatie B.V. (PLATO, Universiteit Leiden) in samenwerking met Ockham IPS (december
2014): Arbeidsmarkt voor Cyber Security Professionals. Onderzoek in opdracht van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatie
Centrum (WODC) Ministerie van Veiligheid en Justitie.
- MBO Raad (31 maart 2015): Voorbereidend beroepsonderwijs. Pleidooi tegen vroegselectie in het onderwijs.
- Platform Taalgericht Vakonderwijs (2 april 2015): Brief aan Platform Onderwijs2032.
- MBO Raad, Nederlandse Raad voor Training en Opleiding (NRTO) en Jongeren Organisatie Beroepsonderwijs (JOB) (april 2015):
- PO-raad en Platform Bèta Techniek (platformbetatechniek.nl, 2015): Onderwijs2032. Nieuwsgierig en vindingrijk.
10 bouwstenen voor een toekomstbestendig MBO.
- MBO Raad (april 2015): Het mbo in 2025. Manifest voor de toekomst van het middelbaar beroepsonderwijs. Agenda van de
mbo-scholen, verenigd in de MBO raad. (Met brief aan Paul Schnabel van 8 september 2015.)
- MBO Raad (8 september 2015): MBO 2025. (Brief aan Paul Schnabel.)
- McKinsey & Company en partners (namensnederland.nl, juli 2015): Namens Nederland: resultaten. Uitslag online enquête.
- Mediawijzer.net (7 juli 2015): Whitepaper Mediawijsheid. De meerwaarde van mediawijsheid voor het onderwijs van de toekomst.
- PricewaterhouseCoopers (PwC) (februari 2015): Vandaag werken aan (je) nieuwe talenten van morgen. De toekomst van het onderwijs vanuit een breed perspectief - een eerste aanzet.
- PricewaterhouseCoopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
van de arbeidsmarkt.
- Programma DuurzaamDoor (duurzaamdoor.nl, juli 2015): Ik, wij en de wereld. Whitepaper Natuur, Milieu, Duurzaamheid en
Onderwijs.
- Mediawijzer.net (mediawijzer.net, november 2014): Manifest Recht op Mediawijsheid.
- Méér Muziek in de Klas (juli 2015): Notitie #onderwijs2032.
- Raad voor Cultuur (april 2015): Agenda cultuur 2017-2020 en verder.
- Monique Fischer (arno.uvt.nl, 12 maart 2015): Masterthesis: Bildung op de Nederlandse basisscholen anno 2015.
- Raad voor Volksgezondheid & Zorg, Raden voor de leefomgeving en infrastructuur, Raad voor dierenaangelegenheden (2012):
- Naturalis Biodiversity Center (2015): De Big Five van Educatie. Leren bij Naturalis Biodiversity Center.
- Reyer Ploeg: Paardenbreedten. Cultuureducatie met kwaliteit.
- Nederlandse Taalunie (2015): Vaart met taalvaardigheid. Nederlands in het hoger onderwijs.
- Rick Kastelein en Leonie Kaspers (leerlingen 6 VWO) (6 maart 2015): Het basisonderwijs. (Profielwerkstuk.)
- Nederlandse Vereniging van Leraren Maatschappijleer (22 maart 2015): Burgerschapsvorming.
- Rob Bartels (Universiteit Utrecht) (2013): Democratie leren door filosoferen. Denken, dialoog en verschil in de basisschool. (Proef-
De mens centraal? Ethische dilemma’s bij gezondheidsbeleid met goede zorg voor dier en natuur.
- NEMO Science Center (1 april 2015): Notitie Onderwijs 2032.
- Netwerk SOVO en Verenigde Bijzondere Scholen (VBS) (2015): Manifest #vernieuwingsonderwijs 2032.
- Netwerk van Wetenschapsmusea en Science Centra (VSC), Windesheim Flevoland & Naturalis (Marjelle van Hoorn, Hanno
schrift.)
- Robbert Dijkgraaf, Jos Benschop, Ineke Braakman, e.a. (2013): Chemistry & Physics: Fundamental For Our Future. Vision Paper
2025.
van Keulen & Yuri Matteman): White Paper Onderwijs2032 ‘Leren waar nieuwsgierigheid ontstaat’.MOgroep, Maatschappelijke
- Robbin Hoogstraten (18 juni 2015): Van ‘2 guys in a garage’ naar onderwijsrevolutionairen.
ontwikkeling voor iedereen (augustus 2015): Voor als je anders bent.Nibud (nibud.nl, 2015): Mbo’ers in geldzaken 2015. Financiële
- Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
situatie en gedrag van mbo-studenten.
- Nibud en Stichting Weet Wat Je Besteedt (WWJB) (wwjb.org, september 2013): MoneyMindsets van Scholieren. Houding en gedrag
van scholieren in geldzaken.
- Samenwerkende Gezondheidsfondsen (SGF) (gezondheidsfondsen.nl. 3 juni 2015): Gezond op school, dat is toch heel gewoon!
- Sardes en Oberon (juli 2015) Monitor cultuuronderwijs voortgezet onderwijs 2015.
- Nico Cordewener (2015): Inzichten Onderwijs.
- Sardes Special nr. 16 (april 2015): Werken aan 21ste-eeuwse vaardigheden.
- NJR (21 juli 2015): Visie NJR Onderwijs2032.
- SGP-jongeren (juni 2015): #Onderwijs2032. De visie van SGP-jongeren over de toekomst van het onderwijs uiteengezet.
- NJR, Jongeren Organisatie Beroepsonderwijs (JOB) en Jongerenvertegenwoordigers Europese Zaken (2015): Europa in de klas.
Onderwijs over Europa en Europese politiek in het VO en het MBO.
90
- SLO (SLO, 2015): Curriculumspiegel 2015 Deel A: Generieke trendanalyse.
- SLO (SLO, 2015): Curriculumspiegel 2015 Deel B: Vakspecifieke trendanalyse.
91
- SLO (downloads.slo.nl, januari 2015): CRRCLM. Magazine over onderwijs & curriculumontwikkeling.
- Sociaal-Economische Raad (16 februari 2015): Discussiepaper skills van de toekomst.
- Werkgroep Voedselvaardigheden (onder voorzitterschap van Alexander Rinnooy Kan) (3 juni 2015): Voedselvaardigheden op
school.
- Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
- Wijzer in Geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, november 2014): Onderzoek - Financiële Educatie & Ondernemerschap in het VMBO.
- Stichting Cinekid (14 juli 2015): Living in Media. Media in het kinderleven: onderwijs in transitie.
- Wijzer in geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, 2015): Position paper. Financiële vaardigheden in het curriculum.
- Stichting DHPA (4 juni 2015): Onderwijs moet beter aansluiten op ICT-sector. Het bedrijfsleven en de overheid in debat op DHPA
- Wijzer in Geldzaken (2015): Bijlage position paper – Onderzoeken en rapporten over financiële educatie.
Techday.
- Stichting Emergo (24 juni 2015): Module voor jongeren. Leren over leren.
- Stichting Internationaal Onderwijs (SIO) (1 juni 2015): Memo ten behoeve van Platform Onderwijs2032.
- Wim van den Doel (namens de decanen van de Geesteswetenschappelijke en Letterenfaculteiten en de stuurgroep
Vakdidactiek) (8 juli 2015): Brief DLG aan Platform Onderwijs 2032.
- Wolfert Tweetalig, Rotterdam (deidealewolfert.wordpress.com, 2015): De ideale Wolfert.
- Stichting Kennisnet (2015): Vier in balans monitor 2015. Inzet en opbrengsten van ICT in het onderwijs.
- Stichting Kennisnet in samenwerking met Mediawijzer.net (kennisnet.nl, 2015): Monitor Jeugd en Media 2015.
- Stichting Kinderfilosofie Nederland (2014): Heel jong Nederland professioneel laten filosoferen... Meerjarenplan 2014-2018.
- Stichting Platforms VMBO (SPV) en Sardes (20 januari 2015): Gepersonaliseerd leren voor leerlingen en docenten. Congrespaper bij
het vmbo-congres op 20 januari 2015.
Bijeenkomsten
- Stichting VDKV (2015): Wat gaat er fundamenteel mis in het onderwijs?
Gedurende de onderzoeksperiode zijn er ruim 150 bijeenkomsten, activiteiten, congressen en debatten georganiseerd over het
- Stichting voor Werkende Ouders (2 juni 2015): Brief aan staatssecretaris Sander Dekker.
onderwijs van de toekomst. Leerlingen, leraren, ouders, bestuurders, wetenschappers, vertegenwoordigers van maatschappelijke
- Stuurgroep Gezonde School (PO-Raad, VO-raad, MBO Raad, GGD GHOR Nederland, de landelijke thema-instituten (LOT-i),
en culturele organisaties en het bedrijfsleven hebben hun stem laten horen en gingen met elkaar en het Platform in gesprek. Op
de Samenwerkende Gezondheidsfondsen (SGF) en het RIVM (Centrum Gezond Leven)) (allesisgezondheid.nl, 2015):
basis van een groot deel van de activiteiten en gesprekken zijn inhoudelijke documenten opgesteld die we in deze analyse als
Gezond #Onderwijs2032, een advies!
‘ingezonden stuk’ hebben meegenomen. Ook de input vanuit de overige bijeenkomsten vormde een belangrijke bron. Een overzicht van alle bijeenkomsten en gesprekken is te vinden in de interactieve tijdlijn van het Platform Onderwijs2032 op onsonder-
- Themaboek Praxisbulletin (2015): Topstukken.
wijs2032.nl/tijdlijn.
- UNESCO-scholennetwerk (27 mei 2014): Hoe wij Internationalisering zien; een bijdrage van de UNESCO scholen.
- Unie van Waterschappen (27 augustus 2015): Advies Stuurgroep Watereducatie Onderwijs2032.
- United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (2007): Philosophy, a school of freedom. Teaching philosophy and
learning to philosophize. Status and prospects.
- Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) (oktober 2014): Healthy Literacy - kernpunten.
Dialoogsite
Voor de analyse van de dialoog zijn ook alle bijdragen op de dialoogpagina gebruikt. Deze vindt u op www.onsonderwijs2032.nl.
- Universiteit Twente (College van Bestuur) (13 juli 2015): Bijdrage aan dialoog Platform Onderwijs2032.
- Ursie Lambrechts (Taskforce Museumeducatie) en Siebe Weide (Museumvereniging) (23 augustus 2015): Kern zienswijze
Museumvereniging en Taskforce Museumvereniging.
- VBS, Vereniging van Vrijescholen, De Freinet Beweging, Nederlandse Dalton Vereniging (NDV), De Nederlandse Jenaplan Vereniging (NJPV), De Nederlandse Montessori Vereniging (NMV), De Vereniging voor Funderend Onderwijs (VFS), OGO-Academie,
Iederwijs, Democratisch Onderwijs, stichting van de WVO tot Bevordering van Vernieuwing en Opvoeding Onderwijs en Maatschappij, Lectoraat Vernieuwingsonderwijs (montessori.nl, 11 juli 2015): Manifest #vernieuwingsonderwijs2032.
- Veilig Verkeer Nederland (7 juli 2015): Ons Onderwijs 2032. Verkeerseducatie als belangrijke oefenplaats voor burgerschap.
- Veilig Verkeer Nederland (vvn.nl, 2015): VVN Leerplan voor verkeerseducatie in het basisonderwijs.
- VBS (vbs.nl, zonder datum): Onderwijs in transitie. Speel met VBS verantwoord in op het onderwijs van overmorgen.
- Vereniging Onderwijs Kunst en Cultuur (VONKC) (8 juli 2015): Ons Onderwijs #2032.
- Vereniging tot Bevordering van Schoolonderwijs op Gereformeerde Grondslag (VBSO) (26 maart 2015): Reactie onderwijs 2032.
- Vereniging van Vrije Scholen (juli 2015): Visie #vrijeschoolonderwijs2032.
- Verus (verus.nl, zonder datum): Verus voor goed onderwijs.
- VNO-NCW-MKB commissie voor ICT (24 september 2015): De inbreng van VNO-NCW-MKB-commissie voor ICT in de Malietoren met
Ab vd Touw en Theo Douma.
- VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
curriculum 2032.
92
93