Hard in de zorg? MORELE STRESS IN DE ZORGSECTOR
advertisement
Hard in de zorg? MORELE STRESS IN DE ZORGSECTOR Brochure voor de leidinggevende Céline Baele, Dorine Coolen en Herlinde Dely Een initiatief van Howest, de Hogeschool WestVlaanderen (onderzoekscluster Verpleegkunde), in samenwerking met Woonzorggroep GVO. Met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid MOR ELE ST R ESS HEE FT EEN IMPACT OP DE ZOR GV ER LENER , OP HET T EAM, DE O R GANISAT IE EN DE KW A LIT EIT V AN DE ZOR GV ER LENING MORELE STRESS IN DE ZORG. MORELE STRESS IS HET WRANGE GEVOEL DAT ZORGVERLENERS ERVAREN WANNEER ZE HUN WAARDEN EN VISIE OP GOEDE ZORG NIET IN DE PRAKTIJK KUNNEN BRENGEN. HET ONDERSCHEID MET ANDERE VORMEN VAN STRESS Morele stress is een specifieke vorm van stress die verschilt van andere vormen van stress op het werk, zoals emotionele stress of ‘gewone’ werkstress. Zorgverleners kunnen ‘gewone’ werkstress ervaren wanneer zij een grote werkdruk ervaren, bijvoorbeeld wanneer zij een groot aantal taken binnen een beperkte tijd dienen uit te voeren. Uit de Vlaamse Werkbaarheidsmonitor van 2013 (SERV) blijkt dat bijna 40% van de medewerkers in de residentiële ouderenzorg (woonzorgcentra) een problematische werkdruk ervaart. Dat is niet min en zorgt voor een aanzienlijke belasting bij zorgverleners. Daarnaast kunnen zorgverleners ook emotionele stress ervaren. Dit is het geval wanneer er bijvoorbeeld een persoonlijk conflict is tussen collega’s, of wanneer zorgverleners geraakt worden door het overlijden van een patiënt. Ook deze vorm van stress kan een duidelijke impact hebben op zorgverleners. Hoewel tijds- en werkdruk en emotionele stress morele stress absoluut in de hand kunnen werken, zijn deze vormen van stress kwalitatief verschillend van morele stress. Morele stress is een vorm van emotionele stress met een morele component. Bij morele stress speelt ethiek een rol. Ethiek in de zorg gaat over de vraag: ‘Wat is het goede? Hoe kan ik goed doen?’. Morele stress ontstaat dan ook wanneer zorgverleners hun eigen en/of professionele waarden over goede zorg niet in de praktijk kunnen brengen. Deze spanning kan inspireren en een doel geven om naar te streven, maar, wanneer zorgverleners frequent en/of intens geconfronteerd worden met de kloof die er bestaat tussen wat zij beschouwen als goede zorg en de zorg die zij in de praktijk brengen, raakt dit aan hun identiteit als zorgverlener en als mens. Daarom is morele stress als het ware een diepere vorm van stress – het raakt aan de kern van de persoon van de zorgverlener. GEVOLGEN VAN MORELE STRESS Hoe kan je morele stress herkennen? Zorgverleners die frequent of intens morele stress ervaren, kunnen last krijgen van allerlei fysieke klachten zoals hoofdpijn en buikpijn. Daarnaast worden ook psychische klachten gerapporteerd, zoals piekeren en twijfelen, een daling van het (professionele) zelfvertrouwen, negatieve en depressieve gevoelens. Morele stress heeft ook een effect op het gedrag van zorgverleners: zorgverleners vertellen dat ze prikkelbaarder zijn, zich gejaagd voelen, zich afsluiten, paniekerig reageren en hun emoties afreageren op anderen (patiënten en collega’s). Een belangrijk punt is dat chronische morele stress gerelateerd is aan burn-outsymptomen zoals (emotionele) uitputting, een verminderd gevoel van persoonlijke bekwaamheid, cynisme, maar ook desensitisatie – zorgverleners laten zich niet langer meer door de zorg laten raken (‘foert’, ‘het heeft toch geen zin’). Dit is vaak een reactie uit zelfbescherming. We zien dan ook vaak dat zorgverleners ‘op automatische piloot’ werken en zich niet meer engageren voor de extraatjes in de zorg. Een gevolg hiervan is dat de zorgverlener letterlijk vervreemdt van het werk en van de redenen waarvoor hij in de eerste plaats voor een zorgjob gekozen heeft. Het werk is niet langer betekenisvol. Ook depersonalisatie is een mogelijk gevolg van langdurige morele stress bij een zorgverlener: de zorgontvanger wordt niet langer als individu gezien, maar wordt herleid tot zijn kamernummer of ziekte (‘Nummer 14 is opnieuw aan het bellen’, ‘De falende lever in bed vier’). Symptomen Uitingsvormen Fysiek • Vermoeidheid • (fysieke) uitputting • Slaapproblemen • hoofdpijn, nekpijn, rugpijn, buikpijn… Emotioneel • Frustratie • Woede • Schaamte • Angst • Depressieve gevoelens • Burnoutsymptomen (emotionele uitputting, cynisme, verminderd gevoel van bekwaamheid) Gedragsmatig • Vermijdingsgedrag, afstand nemen van de zorgsituatie(s) • Apathie • Turnover (de organisatie, het beroep, de sector verlaten) • Emotioneel afreageren (agressie, bits gedrag) • Gejaagdheid, onrust Spiritueel •Verlies van betekenis 2 Gevolgen voor het team Morele stress kan een impact hebben op de verhoudingen binnen het team, wat kan leiden tot conflicten en een minder goede samenwerking. Het ervaren van morele stress omwille van collega’s is een thema dat vaak wordt aangehaald. Zorgverleners geven aan echter dat zij moeite hebben om elkaar aan te spreken over het in gebreke blijven van de zorg. Gevolgen voor de organisatie en de kwaliteit van de zorg collega’s wordt dan ook als cruciaal ervaren. Ook informatie uitwisselen (‘hoe zou jij dit aanpakken?’) en om hulp vragen (onder collega’s afspreken om afwisselend naar een moeilijke patiënt te gaan), waardering (‘complimenten geven’), humor en relativering (‘samen kunnen lachen’) zijn allemaal hulpbronnen die zich op teamniveau situeren. Het is belangrijk dat zorgverleners die dagelijkse informele en formele momenten van contact kunnen behouden. Het ‘babbeltje’ in de gang is dus niet alleen tijdsverlies. Een overdrachtsmoment wordt best niet systematisch overgeslagen. Morele stress is gerelateerd aan verschillende uitkomsten die effecten hebben op de organisatie als geheel, zoals uitstroom van zorgpersoneel, verzuim, verslechterde relaties met team en leidinggevenden en een dalende kwaliteit van de zorg. Conflicten binnen zorgteams naar aanleiding van morele stress kunnen een effectieve communicatie en samenwerking namelijk in de weg staan, hetgeen een effect kan hebben op de kwaliteit van de zorg. HET BELANG VAN MORELE STRESS Hoewel morele stress ernstige gevolgen kan hebben, is morele stress op zich niet volledig negatief. Het ervaren van morele stress is een teken dat de zorgverlener aandacht heeft voor en wil voldoen aan de noden van de patiënt en hierbij een ethische norm hanteert. Het is dus een signaal van betrokkenheid en een uiting van de bezorgdheid dat de kwaliteit van de zorg mogelijk in het gedrang komt. De vraag ‘wat is goede zorg in deze bepaalde situatie?’ wordt als het ware opnieuw luidop gesteld. Op die manier fungeert morele stress dan ook als een soort alarmbel: een ervaring van morele stress kan namelijk leiden tot reflectie op het eigen handelen (of het handelen van anderen), het in vraag stellen van de kwaliteit van de zorg en het mogelijks ondernemen van actie. Morele stress kan op die manier de motor zijn voor ethische groei van het individu, het team en de organisatie (kritische zorgverleners, ethisch handelen en een betere kwaliteit van de zorg. HULPBRONNEN Er zijn verschillende hulpbronnen die helpend zijn om met morele stress om te gaan. Naast persoonlijke hulpbronnen van de individuele zorgverlener zijn er ook verschillende werkhulpbronnen die kunnen helpen om met morele stress om te gaan. Het gevoel dat je er niet alleen voor staat en je niet de enige bent die dergelijke dingen meemaakt is belangrijk om ervaringen van morele stress te kunnen plaatsen. Steun van Naar de leidinggevenden en organisatie toe wordt ‘duidelijkheid’ als helpend beschouwd: duidelijke richtlijnen, een duidelijke functieomschrijving, duidelijke verwachtingen en weten wanneer je als zorgverlener al dan niet het mandaat hebt om beslissingen te nemen, is een enorme hulpbron. Ook een duidelijke richtinggevende visie is belangrijk. Een richtinggevende visie biedt meer ruimte voor flexibiliteit en uitzonderingen dan starre regels. Zorgverleners ervaren het verder als helpend wanneer er ruimte is om de visie in vraag te stellen, ze kunnen mee-denken en wanneer zij het gevoel hebben inspraak te krijgen. Enkel op die manier worden ze ook ‘mede – eigenaar’ van die visie (je weet waarom je er achter staat en draagt deze ook van binnenuit uit). Inspraak geeft zorgverleners het gevoel dat zij in staat zijn om iets te veranderen aan te huidige gang van zaken en vermindert het gevoel van machteloosheid dat vaak gepaard gaat met morele stress. Denk aan engagement in werkgroepen, de mogelijkheid tot het inbrengen van vernieuwende voorstellen, … Ook het zich engageren in het lobbyen naar beleidsmakers toe, kan een hulpbron vormen voor zorgpersoneel. Verder zijn ook interventies die de autonomie van de zorgverlener vergroten, preventief inzake morele stress (controle over werkplanning, autonomie in de uitvoering van de zorg…). Het contact met de leidinggevende is cruciaal: er moet wederzijds vertrouwen zijn tussen de leidinggevende en zijn teamleden. Een sensitieve leidinggevende houdt de vinger aan de pols bij het team, heeft aandacht voor signalen van morele stress, en zien en 3 er erkennen dat zorgverleners soms niet de goede zorg kunnen verlenen die ze willen verlenen en waardeert die momenten van goede zorg. De leidinggevenden zijn dan ook de centrale pleitbezorgers van de zorgverleners. Zij vormen de ruggensteun (back -up voor beslissingen van zorgverleners naar het team, de patiënten en familieleden, andere collega’s, leidinggevenden en vertegenwoordigen het team in multidisciplinair overleg. Zij kunnen hun teamleden emotionele steun bieden en coaching in het uitspreken van morele stress en dilemma’s en het zoeken naar oplossingen. Ook kunnen zij de patiënttoewijzingen zo rouleren dat niet steeds dezelfde zorgverlener de meest complexe zorgsituaties toegewezen krijgt. Het wordt enorm geapprecieerd dat de leidinggevende opkomt voor de goede zorg én voor de eigen teamleden. De informele vraag: “Hoe gaat het?” is cruciaal om vinger aan de pols te houden bij wat leeft bij de zorgverlener en voeling te hebben met het team. Daarnaast moeten er zeker ook formele momenten bestaan waarin morele stress besproken kan worden en ervaringen kunnen worden uitgewisseld. Zorgverleners geven aan dat alleen al het feit dat morele stress besproken kan worden, hen helpt om ermee om te gaan. Methodieken als intervisie en moreel beraad kunnen hier een belangrijke rol in spelen. Een bredere open cultuur van bespreekbaarheid rond ethische problemen verlaagt de drempel om het over morele stress te hebben. Waardering voor inzet en constructieve feedback dragen bij tot de tevredenheid van de zorgverlener. Een waarderend leerklimaat is een goede voedingsbodem voor ethische groei. Ook voldoende opleidingsen ontwikkelingsmogelijkheden dragen bij tot het kunnen hanteren van morele stress. Een efficiënte, haalbare én menselijke praktische zorgorganisatie vermindert verder ook het risico op morele stress. Er moeten voldoende middelen aanwezig zijn om de zorg op een professioneel verantwoorde manier uit te voeren (vb. steriel materiaal). Ook infrastructuur kan een belangrijke rol spelen in het omgaan met morele stress, een voorbeeld daarvan is de leefgroepruimte. Zorgverleners in de ouderenzorg zien het ‘samen met de bewoner koffie drinken in de leefgroepruimte’ als een echte compensatie voor het gebrek aan tijd dat ze hebben om een praatje te slaan met de bewoner tijdens de drukkere momenten van de dag. Ook het serveren van maaltijden in leefgroepruimtes in plaats van het bedienen op de kamer, wordt als een positief iets ervaren. Er zijn tot slot verschillende ondersteu- ningsmaatregelen die een onderdeel kunnen vormen van een proactief beleid rond morele stress, zoals een referentiepersoon ethiek, casusbesprekingen, opleidingen rond ethisch reflecteren… Inzetten op de versterking van deze hulpbronnen kan leiden tot een grotere morele veerkracht van zorgteams. MORELE VEERKRACHT Morele stress kan het evenwicht verstoren, de zorgverlener ‘uit balans’ halen. Dit door een onevenwicht tussen de eisen die door een bepaalde situatie van morele stress gesteld kunnen worden (draaglast) en de capaciteiten die aanwezig zijn om die situatie van morele stress het hoofd te kunnen bieden (draagkracht). In balans blijven bij moreel stresserende gebeurtenissen vergt morele veerkracht. ACTIEMODEL Hoe kan je nu inzetten op de morele veerkracht van zorgverleners, teams, leidinggevenden en organisaties? Het detecteren van morele stress (bij zichzelf, bij de collega’s, bij werknemers in het algemeen) is een eerste stap in het (h)erkennen van het fenomeen. Het is belangrijk dat zorgverleners en leidinggevenden het onderscheid kennen tussen werkstress, emotionele stress en morele stress. Morele stress is namelijk een specifieke vorm van stress met specifieke gevolgen. Morele stress is een is begrip dat tot op heden nog maar weinig gekend is in de zorgsector. Een taal en kader kunnen bieden aan morele stress (morele stress kunnen herkennen en benoemen en het verschil met ‘gewone’ werkstress leren zien) is een belangrijke eerste stap om morele stress te kunnen hanteren. Op die manier kunnen zorgverleners plaatsen en benoemen wat er hen overkomt, kunnen ze er met elkaar over communiceren en is de kans groter dat er tot concrete actie wordt overgegaan. Verder is het belangrijk dat morele stress iets is wat bespreekbaar kan zijn in een organisatie. Zorgverleners moeten op een zowel informele als formele manier ervaringen, emoties en casussen omtrent morele stress kunnen delen (zie kader: Tips voor morelestressgesprek). Onder hanteren tot slot vallen alle acties die erop gericht zijn op een constructieve manier om te gaan met morele stress. Dit kan gaan over het omgaan met negatieve emoties, stressmanagement, zelfzorg, (bij zaken waar men zelf geen invloed op heeft) maar ook het ondernemen van actie, het zoeken naar andere oplossingen, het bewerkstelligen van verandering, het opkomen voor de goede zorg. INSTRUMENTEN MORELE STRESS IN DE ZORG In het kader van het ESF-project ‘Morele stress in de ouderenzorg’ werden verschillende instrumenten ontwikkeld om morele stress te detecteren, bespreekbaar te maken en te hanteren. Deze werden ontwikkeld voor de ouderenzorg, maar kunnen ook breder ingezet worden Informatiebrochure voor management: een korte brochure om het management van zorgorganisaties te sensibiliseren rond morele stress Gids: een moreel veerkrachtige organisatie. Omgaan met morele stress in zorgorganisaties. Deze visietekst wil het management van zorgorganisaties algemene strategieën aanreiken voor een integrale benadering van morele stress, samen met implementatiesuggesties en good practices uit de praktijk. Detectie-instrument Morele stress: Een zelfevaluatievragenlijst om morele stress bij zichzelf te detecteren en te onderzoeken (in welke mate ervaar ik morele stress en welke effecten ondervind ik, hoe moreel gevoelig ben ik, wat zijn mijn hulpbronnen en risicoverhogende factoren?), met tips om het thema bespreekbaar te maken. Het instrument kan door directe leidinggevenden ingezet worden ter voorbereiding van een functioneringsgesprek. Groepsreflectie-instrument Morele stress: Dit instrument beschrijft een methodiek om een reflectiemoment over morele stress te organiseren voor een groep van zorgverleners. Deze methode biedt een veilig kader om het over morele stress en goede zorg te hebben binnen het team. Situationele vragenlijst Morele stress: De situationele vragenlijst brengt in kaart rond welke thema’s , op welke momenten en door welke belemmeringen zorgverleners in de ouderenzorg het meest en/of hevigst morele stress ervaren. Directe leidinggevenden kunnen met behulp van de situationele vragenlijst de triggers voor morele stress bij het team liggen. Morele stressthermometer: De morele stressthermometer is een laagdrempelig instrument om de aanwezigheid van morele stress te detecteren bij individuele medewerkers en is een vertrekpunt voor een gesprek over het thema morele stress. Methodiekenbundel voor workshops: van morele stress naar morele veerkracht. Op basis van hulpbronnen op individueelen teamniveau werd het ‘Morele veerkrachthuis’ ontwikkeld als kader voor workshops rond morele stress en morele veerkracht. De bundel bestaat uit een handleiding voor de trainer/ leidinggevende waarin het achterliggende kader (‘het morele veerkrachthuis’ wordt toegelicht en een uitgebreid aanbod fiches met uitgeschreven oefeningen die kunnen worden gebruikt om workshops samen te stellen. Directe leidinggevenden kunnen in deze bundel inspiratie vinden voor korte reflectie-oefeningen, die bijvoorbeeld kunnen worden ingezet tijdens teamvergaderingen. Meer info en gratis downloaden via: www.morelestress.be 4 WAT KAN IK DOEN ALS LEIDINGGEVENDE? HET MORELE STRESS Informeer jezelf over morele stress GESPREK Vraag de medewerker om de feiten te beschrijven (‘wat is er precies gebeurd?’) Bevraag het hittepunt (Wat was het cruciale moment, de essentie, waar draaide het om? Wat was het moment waarop het voor jou begon te wringen?) Vraag naar de handeling (Wat heb je toen precies (al dan niet) gedaan?) Peil naar de beleving (Hoe voelde je je op dat moment? Wat deed het met jou? Wat betekende de situatie voor jou?) Bevraag de visie of belangrijke waarden van de medewerker (Wat was voor jou belangrijk in die situatie? Welke belangrijke waarde kon je niet in de praktijk brengen of kwam in het gedrang? Wat was jouw idee van goede zorg op dat moment? Wat heeft jou gemotiveerd of gedreven om te handelen?) Peil naar de belemmering die de medewerker het gevoel gaf dat hij/zij geen goede zorg kon verlenen? (Wat maakte dat het op dat moment niet mogelijk was om goede zorg te verlenen? Hoe komt het dat je het gevoel had dat je geen goede zorg kon verlenen?) Eventueel kan je met de medewerker(s) zoeken naar oplossingen of aandachtspunten voor de toekomst (Wat had jou kunnen helpen in die situatie? Wat zou ons in de toekomst kunnen helpen in dergelijke situatie? Wat leren we hieruit? Bevraag morele stress bij de medewerkers Verlaag de drempel voor bespreekbaarheid Zet in op teamontwikkeling Bouw aan sociale steun en een positief, waarderend leerklimaat Dit project Bied een platform, moment … waarop de medewerkers ethische bezorgdheden kunnen inbrengen. Bouw dit eventueel in in bestaande overlegmomenten zoals teamvergaderingen, werkgroepoverleg… Voorzie een debriefing na moeilijke momenten, waarbij de zorgverleners de kans krijgen om te spreken over wat de situatie met hen heeft gedaan. Een goed teamklimaat beschermt tegen de effecten van morele stress. Bouw aan een gemeenschappelijke teamvisie op goede zorg, verhelder de waarden waar het team voor staat. Dit zorgt ervoor dat de teamleden zich door elkaar geruggesteund voelen. Waardeer en moedig een constructieve kritische houding van medewerkers aan. Fungeer als rolmodel: vraag én geef op geregelde basis feedback. Werk toe naar een waarderende én feedbackcultuur bij de medewerkers. Ga na wat de triggers zijn voor het ervaren van morele stress. Richt je aandacht op deze oorzaken. Ga samen met de medewerkers op zoek naar mogelijke oplossingen en werk actieplannen en/of voorstellen uit. Koppel deze terug naar het beleid. Beschikbare instrumenten op www.morelestress.be: Situationele vragenlijst morele stress ESF-project ‘Morele stress in de ouderenzorg’ (2014www.morelestress.be). Beschikbare instrumenten op www.morelestress.be: Detectie-instrument morele stress Morele stressthermometer Situationele vragenlijst Beschikbare instrumenten op www.morelestress.be: Van morele stress naar morele veerkracht. Methodieken voor workshops. Deze brochure werd ontwikkeld in het kader van het zie Detecteer morele stress bij individuele medewerkers door ernaar te polsen (op een informele manier, tijdens functioneringsgesprekken, door instrumenten in te zetten). Stel medewerkers in functioneringsgesprekken de vraag of ze het gevoel hebben dat ze goede zorg kunnen verlenen. Peil naar ervaringen van morele stress. Beschikbare instrumenten op www.morelestress.be: Groepsreflectie morele stress Identificeer de oorzaken van morele stress 2015, Zoek informatie over hoe je morele stress kan herkennen, wat de gevolgen zijn, wat morele stress uitlokt, wat je als leidinggevende kan doen… werd uitgevoerd door de onderzoekscluster Verpleegkunde van de Hogeschool West-Vlaanderen, in samenwerking met Woonzorggroep GVO, met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid. Het ESFAgentschap kende dit project het ESF-kwaliteitslabel toe. Vertrek vanuit een coachende en empowerende houding Het ESF-Agentschap daagt organisaties uit acties op te Faciliteer ethische reflectie Een moedige opstelling kan je niet zonder meer van de zorgverlener verwachten. Daarvoor vraagt het teveel energie. Helpend om een stap in de goede richting te zetten is het creëren van een veilige plek, een platform dat drempelverlagend werkt. Regelmatige reflectie- en intervisiemomenten zijn in dat opzicht erg van belang. Bespreek casussen, spreek samen over ‘goede zorg’. Werk aan inspraak en gedeelde besluitvorming Een besluit dat gedragen is door het team, wordt beter geaccepteerd. Dit verlaagt de kans dat medewerkers omwille van bepaalde regels, beslissingen… morele stress ervaren. zetten die het functioneren van de arbeidsmarkt duurzaam verbeteren. Dat doet het met zowel Europese als Vlaamse middelen. Het Agentschap verwerft en deelt kennis zodat het kan bijdragen tot de oplossingen van Daag medewerkers uit om hun kritische bedenkingen ten aanzien van de zorg uit te spreken, zet hen aan tot ethische reflectie, stimuleer morele moed, help hen zoeken naar oplossingen in plaats van zelf oplossingen aan te dragen. vandaag en morgen. ESF komt tot dit resultaat door een voortdurende samenwerking met partners. Meer info op www.esf-agentschap.be. Om de leesbaarheid van deze tekst te behouden, werd telkens in de ‘hij’-vorm geschreven wanneer het om zorgverleners/leidinggevenden/… gaat. Uiteraard geldt dit alles zowel voor mannelijke als vrouwelijke zorgverleners/leidinggevenden/… 5
