De mens is toch een groepsdier

De mens is toch een groepsdier
Er zijn tegenwoordig sociologen die onderzoek doen naar apen. Rita Smaniotto van de
Rijksuniversiteit Groningen bestudeert de verschillen en overeenkomsten tussen
vriendschappen van mensen en primaten. ‘We confronteren apen en mensen in vergelijkbare
experimentele situaties op het gebied van vriendschap.’
door Jan Kornelis Dijkstra
Tussen biologen en sociologen botert het doorgaans niet zo. Een verschillend perspectief op de
mens staat samenwerking in de weg. Of niet? Er zijn tegenwoordig sociologen die onderzoek
doen naar apen. Rita Smaniotto van de Rijksuniversiteit Groningen bestudeert de verschillen
en overeenkomsten tussen vriendschappen van mensen en primaten. In haar zoektocht naar
het ontstaan van menselijk sociaal gedrag werkt zij samen met biologen van de Universiteit
Utrecht. ‘We confronteren apen en mensen in vergelijkbare experimentele situaties op het
gebied van vriendschap.’
‘Door vriendschappen van mensen en apen met elkaar te vergelijken hopen we meer inzicht te
krijgen in de evolutionaire oorsprong van menselijk gedrag,’ aldus Smaniotto.
Geven en nemen
Het onderzoek van de socioloog uit Groningen draagt de titel Daar heb je vrienden vooren
wordt gefinancierd door NWO. Smaniotto legt uit waarom zij als socioloog voor apen als
invalshoek koos.
‘Door vriendschappen van mensen en apen met elkaar te vergelijken hopen we meer inzicht te
krijgen in de evolutionaire oorsprong van menselijk gedrag. De mens heeft gedeelde
voorouders met apen, dus op het moment dat we overeenkomsten tussen deze twee vinden,
bijvoorbeeld in de wijze waarop ze reageren in vriendschapsrelaties, levert dit ’bewijs’ op dat
ons menselijk gedrag een lange, evolutionaire historie kent. Er is dan sprake van een
evolutionaire, biologische oorsprong van menselijk, sociaal gedrag.’
Biologie | Gedrag VWO | Artikel De mens is toch een groepsdier
En waarom kijkt u juist naar vriendschappen?
‘In de biologie wordt vriendschap meestal vanuit een economisch perspectief benaderd. Dat wil
zeggen dat vriendschapsrelaties bestaan bij de gratie van geven en nemen. Kosten en baten
worden tegen elkaar afgewogen en vertaald in termen van het vergroten van de _’inclusive
fitness’_ – de succesvolle doorlevering van genen.
Sociaalwetenschappers betogen meestal dat vriendschappen niet zozeer functioneren op basis
van kosten-baten afwegingen als wel op basis van behoefte. Je helpt een vriend wanneer die
jouw hulp nodig heeft, ongeacht of je daar direct iets voor terugkrijgt. In dit onderzoek gaan
we beide benaderingen vergelijken door te kijken naar de mate waarin “onderbedeling”
( underbenefiting) dat wil zeggen dat de een meer krijgt dan de ander wordt geaccepteerd.
We confronteren mensen en apen in vergelijkbare experimentele situaties met onderbedeling
in vriendschapsrelaties en niet-vriendschapsrelaties. We gaan vervolgens kijken of en in
hoeverre die onderbedeling getolereerd wordt. Pas dan kunnen we iets zeggen over verschillen
tussen mensen en apen in hun vriendschapsrelaties, en daarmee over hun gedeelde
evolutionaire achtergrond.’
Socioloog Rita Smaniotto: ‘Weinig mensen kiezen er voor om als kluizenaar te leven; de
behoefte van mensen om bij een groep te horen heeft een evolutionaire oorsprong.’ Foto: Kaz
Campbell. (www.flickr.com)
Wat betekent die ‘biologische, evolutionaire oorsprong’ van gedrag concreet?
‘Het centrale idee is dat de mens mede gevormd is door zijn evolutionaire ontwikkeling. Dit
uitgangspunt houdt meer concreet in dat bij mensen, net als bij dieren, natuurlijke selectie
heeft plaatsgevonden op eigenschappen, kenmerken en emoties die adaptief zijn. Het gaat dus
om eigenschappen die de overleving vergroten. De menselijke natuur is met andere woorden
mede een product van miljoenen jaren evolutionaire ontwikkeling.’
Biologie | Gedrag VWO | Artikel De mens is toch een groepsdier
Crimineel gedrag
In de jaren zeventig ontstond een ware rel naar aanleiding van het door de Leidse hoogleraar
criminologie Buikhuisen opgevatte plan om onderzoek te starten naar biologische
determinanten van crimineel gedrag. Maandenlang werd er publiekelijk een hetze tegen hem
gevoerd, een erfenis die afkomstig was van de Tweede Wereldoorlog. Fascisten hadden het
sociaaldarwinistisch denken immers omarmd en, met name het concept survival of the
fittest, opportunistisch uitgelegd, waardoor dit type onderzoek werd bestempeld als
deterministisch en fascistisch. Toen steun uit wetenschappelijke hoek uitbleef, keerde
Buikhuisen de wetenschap de rug toe en begon een antiekwinkel.
Chimpanseepolitiek
Een vergelijkbare controverse ontstond naar aanleiding van het boek Sociobiology uit 1975
van de bioloog Edward O. Wilson. Dit omvangrijke boekwerk over sociaal gedrag van dieren
kwam in het middelpunt van de belangstelling te staan door het laatste hoofdstuk waarin de
parallel tussen dieren en mensen werd getrokken. Wilson nam hierin de nogal boude
stellingname dat sociale wetenschappen niet meer nodig waren voor het verklaren van
menselijk gedrag, maar dat volstaan kon worden met inzichten uit de biologie. Hoewel hij voor
deze opvatting geen brede steun verwierf, geldt Wilson tegenwoordig als founding father van
de evolutionaire psychologie.
Een van de beroemdste biologen die eveneens een parallel trekt tussen mensen en apen is de
Nederlander Frans de Waal. De Waal werd bekend met zijn boek Chimpanseepolitiek(1982),
gebaseerd op zijn observaties van chimpansees in Burger’s Zoo in Arnhem. Zijn meest recente
boek draagt de veelzeggende titel De Aap in Ons (2005). De Waal, die sinds 1990 aan de
Emory University in Atlanta werkt, is eveneens betrokken bij het onderzoek van Smaniotto.
Biologie | Gedrag VWO | Artikel De mens is toch een groepsdier
Kluizenaar
Kunt u een voorbeeld geven van een menselijke eigenschap die evolutionair verklaard kan
worden?
‘Neem bijvoorbeeld de behoefte van mensen om bij een groep te horen. Een leven als
kluizenaar is tenslotte een keuze die weinig mensen maken. Vanuit evolutionair perspectief is
deze behoefte van mensen om ergens bij te horen, te verklaren uit het gegeven dat het leven
in groepen in de vroege ontwikkeling van de mens een noodzakelijke voorwaarde was om te
overleven. Voedsel was relatief schaars en met name voor de jacht was samenwerking
onontbeerlijk. Individuen die samenwerkten en de opbrengst van de jacht deelden hadden een
grotere kans om te overleven.’
Biedt een evolutionaire benadering niet het probleem dat je voor elk verschijnsel of soort
gedrag een reden kunt bedenken waarom het evolutionair gezien adaptief is geweest, met als
gevolg dat je alles kunt verklaren en daarmee eigenlijk niks?
‘Jazeker, dat is een valkuil. Er is bijvoorbeeld ooit een studie verschenen waarin werd
onderzocht waarom kaalheid bij mannen evolutionair gezien nuttig is. Dit is volgens mij een
goed voorbeeld waarbij de evolutionaire benadering te ver is doorgeschoten. Niet alles is
adaptief en te verklaren vanuit een evolutionair perspectief. Sommige eigenschappen zijn
bijproducten van het evolutionaire proces, en sommige zijn simpelweg inadaptief. Natuurlijke
selectie is niet perfect, mensen en dieren zijn niet perfect aangepast. Kijk maar naar al die
soorten die zijn uitgestorven.’
‘Er is ooit een studie verschenen waarin werd onderzocht waarom kaalheid bij mannen
evolutionair gezien nuttig is. Dit is volgens mij een goed voorbeeld waarbij de evolutionaire
benadering te ver is doorgeschoten.’
Biologie | Gedrag VWO | Artikel De mens is toch een groepsdier
Maakbare mens
Wat voegt een biologisch geënte benadering van menselijk gedrag toe aan de sociologie?
‘Jarenlang was het heersende paradigma binnen de sociologie en eigenlijk alle sociale
wetenschappen, het idee van de ’tabula rasa’. De mens als onbeschreven blad die wordt
gevormd door zijn omgeving. In de verschillende wetenschappelijke disciplines, zoals
antropologie en psychologie, is men er inmiddels achtergekomen dat de menselijke natuur niet
zo blanco is. En dat mensen niet slechts gevormd worden door de omgeving. Zo is quasiexperimenteel onderzoek waarbij meisjes als jongens werden opgevoed en vice versa,
jammerlijk mislukt.
Verder zijn er veel kenmerken en gedragingen van mensen die culturen en samenlevingen
overstijgen. Er bestaat een lijst met tal van universele eigenschappen die mensen delen –
ongeacht culturele achtergrond of het soort samenleving waarin men leeft. Je kunt denken aan
de zorg voor kinderen, verschil tussen man en vrouw, bepaalde gezichtsuitdrukkingen of
voorkeur voor de in-group boven de out-group.’
Rita Caterina Smaniotto (Nijmegen, 1976) studeerde sociologie in
Nijmegen en verrichtte haar promotieonderzoek bij het
Interuniversitair Centrum voor Sociaal Wetenschappelijke
Theorievorming en Methodologie (ICS), onder de titel ‘You scratch my
back and I scratch yours’ versus ‘love thy neighbour’: two proximate
mechanisms of reciprocal altruism. Nu is zij als postdoc onderzoeker
verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Hoe verklaart u de aanvankelijke aversie tegen de biologische benadering van gedrag?
‘De opvatting dat de menselijke natuur mede gevormd is door evolutionaire ontwikkelingen,
strookte niet met het alom geldende ideaal van de maakbaarheid van de samenleving. Omdat
de sociologie van oudsher sterk verbonden is met linkse politieke opvattingen, is dit type
onderzoek binnen de sociologie langere tijd not-done geweest. In de psychologie daarentegen
wordt binnen steeds meer opleidingen in Nederland het vak evolutionaire psychologie
gegeven.’
Wat hoopt u dat er uit het onderzoek komt?
‘Het mooiste zou zijn als blijkt dat mensen en apen hetzelfde reageren op ’onderbedeling’ in
vriendschapsrelaties. Het is goed te bedenken dat de mens ook maar een dier is. De mens
past bescheidenheid.’
Jan Kornelis Dijkstra is net als socioloog gepromoveerd aan de Rijksuniversiteit Groningen en
redacteur van Facta.
Bron: http://www.kennislink.nl/publicaties/de-mens-is-toch-een-groepsdier
Biologie | Gedrag VWO | Artikel De mens is toch een groepsdier