De hematogene voortplantingsleer van Aristoteles

kunnen gebruiken als men naast de voordelen ook de
nadelen daarvan kent’.
1
2
Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen
gemeld.
3
4
abstract
Leopold Meyler (1903-1973): a pioneer in the field of side effects
of drugs. – In 1951, more than a decade before the first
rumblings of the thalidomide catastrophe, a remarkable book
appeared in the Netherlands under the authorship of Leopold
Meyler. It appeared a year later in an English translation, as
Side effects of drugs. This was a remarkable book at a time
that medical interest in drugs – and particularly new drugs –
was limited almost entirely to their proven or possible therapeutic benefits. Meyler was a specialist in internal medicine in
Groningen. He was Jewish and was forced to go into hiding
during World War II. He suffered a great deal during this time
and after the war he was admitted to a sanatorium where he
was treated for tuberculosis. It was here that he was advised
to start the systematic collection of adverse-drug reactions
reported in literature. Initially there was quite a lot of criticism
of his work but it gradually gained recognition and he was
appointed the first professor of Clinical Pharmacology at
Groningen University in 1968. In his own time his was a lone
voice crying in the wilderness. Had his voice been heeded earlier, the extent of the thalidomide disaster might well have been
much more limited. His work still continues to contribute to the
safe use of drugs.
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
literatuur
Meyler L. Schadelijke nevenwerkingen van geneesmiddelen. Amsterdam: Elsevier; 1951.
Grootheest AC van, Edwards IR. Labelling and ‘Dear Doctor’ letters: are they non-committal? Drug Saf 2002;25:1051-5.
Routledge P. 150 years of pharmacovigilance. Lancet 1998;351:
1200-1.
McBride WG. Thalidomide and congenital abnormalities. Lancet
1961;ii:1358.
Taussig HB. A study of the German outbreak of phocomelia. The
thalidomide syndrome. JAMA 1962;180:1106-14.
Sjöstrom HM, Nilsson R. Thalidomide and the power of the drug
companies. Harmondsworth: Penguin; 1972.
Doeveren W van. Sermo academicus de remedio morbo, sive de
malis, quae hominibus a remediis, sanandi causa adhibitis, saepenumero accidere solent. Manuscript in Universiteitsbibliotheek.
Amsterdam: Universiteit van Amsterdam; 1779.
Zwaag P van der. Wouter van Doeveren, leven en werken van een
18e-eeuws hoogleraar in de geneeskunde. Assen: Van Gorcum;
1970.
Broekmans AW, Lekkerkerker JFF, Koning GHP de, Vree PH.
Nieuwe regels voor het melden van bijwerkingen in Nederland na
1995. Ned Tijdschr Geneesk 1996;140:1166-7.
Meyler L. Schadelijke nevenwerkingen van geneesmiddelen. Assen:
Van Gorcum; 1956.
Meyler L. Waarom klinische farmacologie [inaugurele rede
Universiteit Groningen]? Leiden: Stafleu; 1969.
Meyler L. Waarom klinische farmacologie? Ned Tijdschr Geneeskd
1969;113:1275-9.
Lammers W. In memoriam prof.dr.L.Meyler. Ned Tijdschr Geneeskd 1973;117:1522-3.
Improving ADR reporting. Lancet 2002;360:1435.
Aanvaard op 15 oktober 2003
Geschiedenis der geneeskunde
De hematogene voortplantingsleer van Aristoteles
j.kremer
Aristoteles (384-322 v.Chr.), leerling van Plato (428-348
v.Chr.) en leermeester van Alexander de Grote (356-323
v.Chr.), is bekend als de grote Griekse filosoof die vrijwel alle gebieden van de toenmalige wetenschap in zijn
filosofie heeft betrokken, behalve de geneeskunde en de
wiskunde.
Vooral voor de biologie had Aristoteles grote belangstelling. Een wetenschap waarin hij niet alleen aan het
lichaam, maar ook aan de ziel een belangrijke plaats toekende. In de biologie interesseerde hem vooral de wijze
waarop leven ontstaat (figuur 1). Daartoe behoort ook
de menselijke en dierlijke voortplanting. Het bloed
speelde daarbij volgens hem een belangrijke rol.
Voor het ontwerpen van zijn hematogene voortplantingsleer heeft hij voortgebouwd op ideeën van vroegere Griekse filosofen. Maar hij heeft hun concepties grondig gemodificeerd. Daarom bespreek ik de prearistotelische voortplantingsconceptie eerst in het kort,1-4 om
daarna uitvoerig in te gaan op de hematogene voortProf.dr.J.Kremer, emeritus hoogleraar Voortplantingswetenschap,
Parklaan 16, 9724 AN Groningen.
samenvatting
Het voortdurend ontstaan van nieuw leven op aarde heeft de
mens vanaf diens ontstaan geïntrigeerd. Er zijn archeologische
en antropologische aanwijzingen dat voortplanting in prehistorische tijden werd toegeschreven aan een vruchtbaarheidsgodin, die daarvoor geen sperma nodig had. In vroeghistorische
tijden werd in het Midden-Oosten verondersteld dat een godheid zwangerschap deed ontstaan, maar daarvoor wel sperma
van de man en sperma van de vrouw gebruikte. Het is de verdienste geweest van de Griekse filosofen van de 6e-3e eeuw
v.Chr. om in te zien dat voortplanting op natuurwetten berustte. Om daarin inzicht te krijgen werden verschillende voortplantingstheorieën ontworpen. De hematogene voortplantingsleer van Aristoteles heeft daarvan de grootste bekendheid gekregen en heeft zich bijna 2000 jaar, met modificaties, kunnen
handhaven. In essentie komt zijn theorie erop neer dat het
mannelijke sperma, dat een hematogene oorsprong zou hebben, een embryo laat ontstaan uit menstruatiebloed aanwezig
in de uterus bij de vrouw. Ook in het christendom is deze theorie doorgedrongen. Pas in de laatste 150 jaar is de voortplantingsleer gebaseerd op hypothesen ontwikkeld tot een voortplantingswetenschap gebaseerd op feiten.
Ned Tijdschr Geneeskd 2003 20 december;147(51)
2529
figuur 1. Aristoteles, wellicht peinzend over het ontstaan van
het leven (Romeinse kopie van een Griekse sculptuur, aanwezig in het Palazzo Spada in Rome).
plantingsleer en de betekenis daarvan voor de latere
Romeinse en westerse wereld. Ik eindig met een korte
beschouwing over toen en nu en laat zien dat de hematogene voortplantingsleer in de moderne tijd nog voortleeft in het taalgebruik.
prearistotelische voortplantingsconcepten
In prehistorische tijden zou het een vruchtbaarheidsgodin zijn geweest die de vrouwen zwanger maakte zonder dat een man in dat proces participeerde.5 Daarbij
dient te worden opgemerkt dat de prehistorie niet overal ter wereld gelijktijdig is geëindigd. In het klassieke
Midden-Oosten werd de voortplanting ook in historische tijden (dat is vanaf de schriftelijke overlevering, circa 3000 v.Chr.) ook nog gezien als een hoofdzakelijk bovennatuurlijk gebeuren, gedirigeerd door een godheid.
Maar de man mocht in dit proces wel een rol spelen door
het verschaffen van benodigd materiaal.
In het faraonische Egypte was het de zonnegod Re (of
Ra) die verwekte en daarvoor het mannelijk sperma gebruikte. Maar ook vrouwelijk kiemvocht was nodig. Dat
dit ook in de Achnaton-periode (1379-1362 v.Chr.) het
geval was, blijkt uit een versregel in de grote hymne aan
Aton, de zonnegod ten tijde van farao Achnaton. ‘U, die
het kiemvocht schept in de vrouwen en het zaad maakt
2530
Ned Tijdschr Geneeskd 2003 20 december;147(51)
in de mannen’. In het sperma van de man was de ‘Ka’ziel aanwezig, de tweede persoonlijkheid van de mens,
zijn dubbelganger en beschermgeest.6 7 De Ka-ziel werd
gesymboliseerd door twee opgeheven armen (figuur 2).
Uit enkele Akkadische teksten op ostraka (potscherven) blijkt dat ook in Mesopotamië werd verondersteld
dat niet alleen mannen, maar ook vrouwen sperma produceerden.8 Dat ook tijdens de nomadische periode van
het volk Israël van dit concept werd uitgegaan, blijkt onder andere uit het bijbelboek Leviticus (12:2) ‘Wanneer
een vrouw zaad gegeven, en een knechtje gebaard zal
hebben . . .’ (Statenvertaling). Maar ook toen was het de
godheid (Jahweh) aan wie het al of niet ontstaan van
zwangerschap werd toegeschreven (Genesis 30:2).
Door de Griekse filosofen werd voor het ontstaan van
zwangerschap geen dominante rol meer aan een god of
godin toegekend. Het Griekse voortplantingsconcept
kende een aantal scholen (tabel). Pythagoras, tijdgenoot
van Boeddha, was de stichter van een filosofenschool in
de stad Kroton (Crotone), een Griekse kolonisatie in
Zuid-Italië. Hij was vegetariër en hij geloofde in zielsverhuizing en reïncarnatie. Over de bijdrage van Pythagoras aan de voortplantingsleer zijn de meningen van
historici verdeeld. Van zijn leerlingen Alkmaion en
Hippoon bestaat op dit gebied meer zekerheid.
Encefalomyelogene theorie. Alkmaion en Hippoon
ontwierpen de zogenaamde encefalomyelogene theorie.
Deze was gebaseerd op de veronderstelling dat bij man
en vrouw het sperma ontstond in de hersenen en in het
ruggenmerg, in de vorm van de liquor cerebrospinalis.
Het sperma werd tijdens de coïtus bij de vrouw door het
ruggenmergkanaal en de bekkenarteriën naar de baarmoederholte getransporteerd en bij de man naar de penis. Dat arteriën geschikt geacht werden als transportweg voor sperma, was in die tijd niet onlogisch. Arteriën
werden in dode dieren aangetroffen als holle met lucht
gevulde buizen (‘aër’ = lucht; ‘terrein’ = bevatten). In de
baarmoeder werden mannelijk en vrouwelijk zaad vermengd en uit dit mengsel ontstond een embryo. Als het
vrouwelijke sperma sterker was dan het mannelijke ontstond een meisje, omgekeerd een jongen. Dit zogenaamde epikratiebeginsel kon ook partieel zijn. Mannelijk sperma kon epikratisch zijn voor de oogkleur en
vrouwelijk sperma voor de haarkleur.
Preformatieleer. Anaxagoras (5e eeuw v.Chr.) is de
ontwerper van de preformatieleer. Hij veronderstelde
dat in alle onderdelen van het lichaam onzichtbare
miniatuurtjes van het betreffende onderdeel aanwezig
waren. Die werden door de schuddende bewegingen tijdens de coïtus in de lichaamssappen gedreven, en vandaar via het ruggenmergkanaal en de (lege) bekkenarteriën bij de vrouw naar het cavum uteri en bij de man
via de fallus eveneens naar het cavum uteri. Daar werd
uit de gepreformeerde miniatuuronderdelen in korte
tijd een miniatuurembryo gevormd, dat daarna ging
groeien.
Pangenesisleer. Demokritos (5e eeuw v.Chr.) modificeerde de preformatieleer tot de pangenesisleer.
Demokritos ging ervanuit dat alle onderdelen van het lichaam bestonden uit onzichtbare, ondeelbare deeltjes,
figuur 2. De zogenaamde ‘Ka’-ziel in het sperma volgens een
afbeelding in het graf van farao Ramses VI. Aan de voeten van
de Ka-ziel is de hiëroglief voor vuur afgebeeld, een zielssymbool.
door zijn leermeester Leukippos ‘atomen’ genoemd. De
van man en vrouw afkomstige atomen zouden langs de
door Anaxagoras aangegeven route het cavum uteri bereiken, waar er een embryo uit werd gevormd dat daarna ging groeien en kenmerken van zowel de man als de
vrouw kon vertonen. Maar de (uit materie bestaande)
ziel zou alleen met het sperma van de man in het embryo
worden overgebracht. Een opvatting die zowel door
de pythagoreeërs als de hippocratici werd gehuldigd.2
Antieke voorplantingsconcepten
periode
pre-Griekse periode
Egypte
Mesopotamië
klassieke Griekse periode
Krotonse school (6e eeuw
v.Chr.)
Pythagoras
Alkmaion
Hippoon
Hippocratische school
(5e eeuw v.Chr.)
Anaxagoras
Demokritos
Atheense academie
(4e eeuw v.Chr.)
Plato
hellenistische periode
Aristotelische school
Aristoteles (384-322
v.Chr.)
Herofilos (330-260 v.Chr.)
Romeinse periode
Soranus (eerste helft 2e
eeuw n.Chr.)
Galenus (129-199 n.Chr.)
voortplantingsconcept
metafysische concepten
metafysische concepten
reïncarnatieleer
encefalo-myelogenese van het sperma
encefalo-myelogenese van het sperma
preformatieleer
pangenesisleer
masculiene preformatieleer
hematogene voortplantingsleer
modificatie van de voortplantingsleer
van Aristoteles
modificatie van de voortplantingsleer
van Aristoteles
modificatie van de voortplantingsleer
van Aristoteles
Volgens Demokritos bestond de ziel uit ronde, gladde
atomen, de meest beweeglijke atomen in de kosmos,
analoog aan die van het vuur.
De naam pangenesis (‘pan’ = al; ‘genesis’ = wording)
is van Darwin, die de theorie van Demokritos modificeerde. Darwin veronderstelde dat de dragers van de erfelijke eigenschappen in de zaadcellen en in de eicellen
afkomstig waren uit atomen van de verschillende soorten lichaamscellen.
Masculiene preformatieleer. Plato was de eerste
Griekse filosoof die de menselijke ziel als onstoffelijk en
onsterfelijk beschouwde, een opvatting die door het
christendom is overgenomen. Ook Plato heeft een
voortplantingstheorie ontworpen, gebaseerd op een preformatieleer. Hij veronderstelde dat de vrouw geen
sperma produceerde. Het sperma van de man zou afkomstig zijn uit hersenen, ruggenmerg en merg uit de
botten, en zou via de door Anaxagoras aangegeven route naar de uterus worden getransporteerd. In het sperma bevonden zich onzichtbare levende wezentjes die in
het cavum uteri werden uitgezaaid als zaad op de akker.
Uit één van deze wezentjes zou een embryo ontstaan.
De ziel kwam van buitenaf in het embryo. Bijna 2000
jaar later zou het concept van Plato in gemodificeerde
vorm terugkomen als het animalculisme.9
het aristotelische concept van de
voortplanting
Sperma, de bijdrage van de man. Aristoteles onderschreef de hypothese van Plato dat de vrouw geen sperma produceert. Bij de man ging tijdens seksuele opwinding het bloed in de bekkenvenen koken, met name in
de plexus pampiniformis (de aderkluwen in de zaadstreng), waarbij wit schuim ontstond, de zogenaamde
pepsistheorie (‘pepto’ = koken, verteren). Het witte
schuim was sperma dat door de door hem genoemde
‘zaadgangen’ (het is onduidelijk of wij daarbij moeten
denken aan arteriën of aan de ductus deferens) naar de
urethra werd vervoerd en vandaaruit tijdens de coïtus
in de vagina. Met het sperma werden belangrijke voedingsbestanddelen uit het bloed afgevoerd. Daarom
voelde de man zich na de geslachtsgemeenschap uitgeput. Aristoteles meende dat de testes geen voortplantingsfunctie hadden, maar een opslagplaats waren voor
overtollig sperma. Een eunuch was volgens Aristoteles
niet steriel, maar kon door het ontbreken van erectie en
ejaculatie zijn fertiliteit niet realiseren. Hij baseerde zijn
mening op de waarneming dat een stier enige dagen na
de castratie nog een koe drachtig kon maken. Hij wist
niet dat dit mogelijk was doordat na de castratie nog een
aantal dagen zaadcellen aanwezig zijn in de vesiculae
seminales.
De pythagoreeërs en ook de hippocratici beschouwden het opwindingsslijm van de vrouw als sperma dat uit
de baarmoeder via de vagina naar buiten was gekomen.
Zij zagen daarin het bewijs dat ook de vrouw sperma
produceerde. Aristoteles toonde aan dat dit vocht afkomstig was uit de labia majora van de vulva. Daarom
konden vrouwen ook zwanger worden zonder dat zij tijdens de coïtus seksueel opgewonden waren.
Ned Tijdschr Geneeskd 2003 20 december;147(51)
2531
Bloed, de bijdrage van de vrouw. De bijdrage van de
vrouw aan het ontstaan van de zwangerschap bestond
volgens Aristoteles uit bloed dat na de menstruatie in de
baarmoeder was achtergebleven. Tijdens de coïtus werd
dit bloed in contact gebracht met het sperma van de
man. Het vormende en levenverwekkende vermogen
van het sperma vormde in dit menstruatiebloed een embryo, zoals uit een klomp klei door de pottenbakker een
vaas kon worden gevormd, en door de beeldhouwer een
beeld uit een brok marmer. Een andere door Aristoteles
gebruikte analogie kwam uit de kaasmakerij. Het leb
(stremsel) scheidt de melk in een vast deel (de kaas) en
een restvloeistof (de wei). Het stremsel is het sperma, de
kaas het embryo en de wei het vruchtwater. Deze analogieën worden ook gebruikt in bijbelgedeelten die
waarschijnlijk na de Babylonische ballingschap (587538 v.Chr.) zijn geschreven (Psalmen 139:13-16 en Job
10:8-10).
Het embryo had volgens Aristoteles derhalve een
hematogene oorsprong. Want het sperma en het menstruatiebloed waren vloeistoffen die uit het bloed afkomstig waren. Anders dan in de preformatieleer meende
Aristoteles dat de organen van het embryo niet gelijktijdig, maar na elkaar ontstonden. Deze opeenvolgende
ontstaanswijze werd later door Harvey (1578-1657), de
ontdekker van de bloedsomloop, ‘epigenese’ genoemd.10
Plantenziel en dierenziel. Evenals zijn voorgangers
betrok ook Aristoteles de ziel bij de voortplanting.
Volgens hem bestonden planten, dieren en mensen uit
een lichaam en een immateriële ziel. De plantenziel liet
de plant groeien en gaf die zijn vorm. Bij dieren en mensen realiseerde de ziel daarenboven de mogelijkheid tot
waarnemen, begeren en bewegen. Deze animale ziel, gelokaliseerd in het hart, werd bij zoogdieren en ook bij de
mens tijdens de coïtus via het bloed met het sperma in
de uterus gebracht en vormde uit het daar aanwezige
(menstruatie)bloed een embryo. Van alle organen zou
het hart het eerst ontstaan en vandaar uit dirigeerde de
animale ziel de epigenese.
Denkende ziel. De mens kreeg bovendien nog een onstoffelijke en tevens onsterfelijke ziel die een aantal weken na de bevruchting van buitenaf het embryo binnenkwam en de mens het vermogen gaf om abstract te denken. Maar Aristoteles sloot ook een bepaalde vorm van
denken bij dieren niet uit.11 Het antwoord op de vraag
wanneer de denkende ziel (de psyche) het embryo binnenkwam, was belangrijk voor de toelaatbaarheid van
vruchtafdrijving. Een praktijk die ook ten tijde van
Aristoteles niet ongebruikelijk was, hoewel de pythagoreïsch-hippocratische ethiek vruchtafdrijving ontoelaatbaar achtte.
Aristoteles wordt vaak de grondlegger van de anatomie genoemd. Voor de humane anatomie is dat onjuist.
Aristoteles verrichtte alleen secties op dieren. De anatomische bevindingen bij zoogdieren extrapoleerde hij
naar de mens. Zo zou de mens, evenals de door hem geseceerde zoogdieren, een gepaarde of tweehoornige uterus hebben, waarvan de beide delen elkaars spiegelbeeld
waren. Een mening die ook bij zijn voorgangers bestond.
Kennelijk heeft Aristoteles geen secties verricht op
2532
Ned Tijdschr Geneeskd 2003 20 december;147(51)
apen, die evenals de mens een uterus simplex hebben.
Maar Aristoteles kan wel gezien worden als de grondlegger van de embryologie. Hij deed anatomisch onderzoek op embryo’s van zoogdieren en vogels. Hij liet elke
dag een ei onder een broedende kip weghalen en zag dat
de organen niet gelijktijdig, maar na elkaar ontstonden.
Op deze waarneming baseerde hij zijn epigeneseleer.
Ook is Aristoteles een overtuigd aanhanger geweest van
de leer der generatio spontanea. Het bewijs daarvan zag
hij in het ontstaan van maden in rottend vlees.
De vrouw als deficiënte man. Een zwak punt in de
voortplantingsleer van Aristoteles is zijn erfelijkheidstheorie. Immers, wanneer de man of een mannelijk dier
met het uit het bloed afkomstige sperma de animale ziel
over zou brengen, zou een embryo van het mannelijk geslacht moeten ontstaan. Strikt genomen een kloon van
de vader. Volgens Aristoteles was een vrouwelijke nakomeling in aanleg inderdaad een mannelijk embryo geweest. Maar doordat het gebruikte materiaal, het in de
uterus aanwezige (menstruatie)bloed, in de helft van de
gevallen ongeschikt was voor het volledig vormen van
een mannelijke foetus, kon een vrouwelijke foetus ontstaan. Een vrouw was daarom een abnormale, deficiënte man. En dat een kind, zelfs een zoon, op de moeder
kon lijken, zou het gevolg zijn van zwak sperma. Want
ook in het (menstruatie)bloed van de vrouw waren
vormgevende krachten – weliswaar zwakke – aanwezig,
die echter sommige vormgevende krachten in het sperma konden overheersen. Met deze gewrongen hypothese meende Aristoteles het erfelijkheidsprobleem te hebben opgelost.12 13 De eerder genoemde atomaire pangenesisleer van Demokritos, door Aristoteles als ondeugdelijk verworpen, gaf voor het overdragen van erfelijke
kenmerken een veel logischer verklaring dan de hematogene voortplantingsleer van Aristoteles.
de invloed van aristoteles op latere
voortplantingstheorieën
De voortplantingsleer van Aristoteles heeft zich, in gemodificeerde vorm, bijna 2000 jaren kunnen handhaven.
De eerste onderzoeker die een aantal modificaties aanbracht, was Herofilos (330-260 v.Chr.), een briljant anatoom te Alexandrië.14 Daar bevond zich het Museon, gesticht door Ptolemeus I in 323 v.Chr., tien jaren na de
verovering van Egypte door Alexander de Grote. Het
Museon heeft bijna 1000 jaren bestaan en was vooral beroemd door zijn bibliotheek. De vaak gebruikte benaming ‘filosofenschool’ doet tekort aan het karakter van
het Museon. Het was niet in de eerste plaats een onderwijsinstelling, maar vooral een instituut waar geleerden
van verschillende disciplines aan verbonden waren om
onderzoek te doen en met elkaar te discussiëren.
In tegenstelling tot Aristoteles verrichtte Herofilos
wel sectie op menselijke lijken. Hij kan beschouwd worden als de grondlegger van de humane anatomie in de
hellenistische periode (323-30 v.Chr.). Volgens latere
auteurs, onder anderen de bekende Romeinse arts
Celsus (1e eeuw), deed hij ook vivisectie op ter dood
veroordeelde gevangenen. Omdat vivisectie op mensen
ook in die tijd immoreel werd gevonden, hebben de be-
figuur 3. Vier intra-uteriene kindsliggingen uit een middeleeuws afschrift van het boek Gynaikeia van Soranus.16
Ned Tijdschr Geneeskd 2003 20 december;147(51)
2533
langrijke resultaten van zijn anatomische onderzoekingen waarschijnlijk niet de erkenning gekregen die ze
verdienden. De kerkvader Tertullianus (2e eeuw) noemde hem ‘de slager’ van Alexandrië. Een speciaal aandachtsgebied van Herofilos betrof de anatomie en de fysiologie van de mannelijke en vrouwelijke genitalia. Hij
is de eerste geweest die de ovaria vrouwelijke testes
heeft genoemd. Hij veronderstelde dat, evenals bij de
man, ook bij de vrouw in het bloed van de bekkenaders
sperma zou ontstaan volgens het door Aristoteles ontworpen pepsisprocédé. Bij man en vrouw zou het sperma naar de mannelijke en vrouwelijke testes worden getransporteerd, waar het een rijpingsproces onderging.
De vrouwelijke testes zouden in verbinding staan met
de urineblaas en het sperma zou met de urine worden
afgevoerd. Het mannelijke sperma zou op de door
Aristoteles beschreven manier uit menstruatiebloed een
embryo laten ontstaan. Op deze wijze bleef het concept
van Aristoteles gehandhaafd.
Herofilos heeft ook de epididymis, de ampulla ductus
deferentis, de vesiculae seminales en de prostaat ontdekt, maar de functies daarvan niet begrepen. Het werk
van Herofilos is alleen door citaten van anderen, zoals
Galenus, bekend geworden. Daarbij werden vaak aristotelische aanpassingen aangebracht.15 Want het is onwaarschijnlijk dat een consciëntieus onderzoeker als
Herofilos niet heeft waargenomen dat de ovaria (testes
muliebres) een verbinding hadden met de uterus en niet
met de urineblaas. En dat de vrouw een uterus simplex
had. Alleen Soranus (eerste helft 2e eeuw), een Romein
van Griekse afkomst, die zelf vrijwel geen anatomisch
onderzoek heeft verricht, heeft in zijn boek Gynaikeia
(Over de ziekten van vrouwen)16 de uterus van de vrouw
als een ongepaard orgaan beschreven en getekend.
Waarschijnlijk heeft hij daarvoor de geschriften van
Herofilos als bron gebruikt. Waarom hij het foetus als
een volwassen mens heeft weergegeven, is niet duidelijk
(figuur 3). Maar Galenus (129-199 n.Chr), eveneens een
Romein van Griekse afkomst, die zijn opleiding onder
andere te Alexandrië had genoten, beschreef, evenals
Aristoteles, de menselijke baarmoeder als een gepaard
orgaan, op grond van secties bij verschillende soorten
zoogdieren, waaronder zelfs een olifant. Naar de reden
van de discrepantie tussen de geschriften van Soranus en
Galenus kan men slechts gissen. Maar het is onwaarschijnlijk dat Galenus het boek van Soranus, dat tot de
16e eeuw in Europa een gezaghebbend gynaecologisch
leerboek is gebleven, niet heeft gekend. Mogelijk had hij
meer vertrouwen in Aristoteles dan in Soranus.
Voor de veronderstelling dat Herofilos de menselijke
uterus als een uterus simplex heeft beschreven pleiten
ook gnostische amuletten uit de vroege periode van het
christendom (figuur 4). De christelijke gnostiek, een
mystieke versie van het christendom, heeft zijn oorsprong in Alexandrië, de stad waar Herofilos zijn anatomisch onderzoek verrichtte.17
De hematogene voortplantingsleer van Aristoteles en
Herofilos werd door Galenus onderschreven. Evenals
Herofilos beschouwde hij de mannelijke en de vrouwelijke testes (de ovaria) als organen waar het hematoge2534
Ned Tijdschr Geneeskd 2003 20 december;147(51)
figuur 4. Een gnostisch-christelijke amulet met een uterus
simplex. De evenwijdige lijnen onder de cervix stellen mogelijk
een deel van een sleutel voor. Als een man dit amulet droeg,
zou zijn vrouw beschermd zijn tegen seksuele avances van
andere mannen.
ne sperma een rijpingsproces onderging.18 Maar de zaadgangen van de vrouw (de eileiders) eindigden volgens
hem niet in de urineblaas, maar in de uterus. Het sperma zou vanuit de vrouwelijke testes door de zaadgangen
naar het cavum uteri worden getransporteerd en daar
vermengd worden met mannelijk sperma en menstruatiebloed. Uit dat mengsel zou een embryo ontstaan volgens de epigenesetheorie van Aristoteles.
De opvatting dat de vrouw, evenals de man, sperma
produceerde, hield stand tot in de tweede helft van de
17e eeuw. Dat verklaart het verschil tussen de redactie
van het eerder genoemde vers Leviticus 12:2 in de
Statenvertaling (gereedgekomen in 1637) en die in latere bijbelvertalingen. (In de vertaling van het Nederlands
Bijbelgenootschap uit 1951 staat: ‘Wanneer een vrouw
moeder wordt en een kind van het mannelijk geslacht
baart . . .’.) In 1667 vond de Deen Niels Stensen met
vloeistof gevulde blaasjes (follikels) op de testes muliebres van zoogdieren en vrouwen, die hij als eieren beschouwde, vergelijkbaar met vogeleieren. Hij noemde
de testes muliebres daarom ‘ovaria’. Deze waarneming
werd vier jaren later door de Nederlandse medicus-anatoom Reinier de Graaf bevestigd. De rijpe follikel wordt
echter ten onrechte nog steeds ‘Graafse follikel’ genoemd.
Ook de leer van de generatio spontanea van Aristoteles werd door Galenus onderschreven en later eveneens door de kerkvaders Augustinus, Thomas van Aquino
en Albertus Magnus. Deze leer heeft standgehouden tot
in de 19e eeuw. Toen werd vastgesteld dat alle cellen van
levende organismen ontstonden door deling van bestaande cellen. Een ontdekking die Virchow verwoordde in het bekende aforisme ‘Omnis cellula a cellula’.19
De leer van Aristoteles betreffende het binnenkomen
van de menselijke ziel in het embryo heeft ook gevolgen
gehad voor de christelijke ethiek. In 1591 besliste paus
Gregorius XIV dat abortus provocatus was toegestaan
tot een zwangerschapsduur van drie maanden, omdat
dan het menselijk embryo een ziel kreeg. Deze liberalisering duurde tot 1679. Daarna stond de rooms-katholieke kerk abortus provocatus alleen nog onder uitzonderlijke omstandigheden toe.20
beschouwing
In onze tijd is de voortplantingsleer van Aristoteles, die
grotendeels gebaseerd was op hypothese, geworden tot
een voortplantingswetenschap, gebaseerd op feiten. In
deze wetenschap is voor het bovennatuurlijke geen
plaats meer. De denkende ziel van Aristoteles wordt nu
beschouwd als niets anders dan een functie van de hersenen. De hersenen ‘produceren’ gedachten.
Maar in het spraakgebruik leeft de hematogene voortplantingsleer van Aristoteles nog voort. Dat blijkt uit
woorden en gezegden als ‘bloedverwanten’, ‘bloedschande’, ‘mijn bloedeigen kind’, ‘mijn eigen vlees en
bloed’, ‘zij zijn van enen bloede’, ‘de stem van het bloed’
en ‘het bloed kruipt waar het niet gaan kan’.
the development of an embryo from menstrual blood present
in the female uterus. The theory survived about 2000 years,
with modifications, and was also introduced into Christianity.
It was only about 150 years ago that the reproduction theory
based on hypotheses was changed into a reproduction science
based on facts.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Prof.dr.M.J.van Lieburg, medisch historicus, hielp bij het zoeken naar relevante literatuur en gaf commentaar op het manuscript.
Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen
gemeld.
10
11
12
13
14
15
abstract
The haematogenous reproduction theory of Aristotle. – From
the very beginning, man has been fascinated by the continuous
coming into being of new life on Earth. Archeological and
anthropological data indicate that in prehistoric times, reproduction was attributed to a fertility goddess that required no
sperm for this purpose. In the early historical Middle East it
was believed that a godly being brought about pregnancy by
using male and female semen. It was the merit of the Greek
philosophers of the 6th-3rd century B.C. to realize that reproduction was governed by natural laws. Several theories were
developed to understand how reproduction could occur. The
haematogenous theory of reproduction, developed by Aristotle, has received the most attention. The essence of this theory is that the male sperm, with a haematogenous origin, causes
16
17
18
19
20
literatuur
Lesky E. Die Zeugungs- und Vererbungslehren der Antike und ihr
Nachwirken. In: Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften
und der Literatur. Steiner: Wiesbaden; 1950.
Baumann ED. Historische Betrachtungen über das KoitusKonzeption Problem. Arnhem: Misset; 1940.
Lyons AS, Petrucelli RJ. Medicine, an illustrated history. New York:
Abrams; 1978.
Schierbeek A. Het probleem der bevruchting in de loop der tijden.
Brussel: Het Paleis der Academiën; 1952.
Gimbutas M. The civilization of the Goddess. San Francisco:
Harper; 1991.
Stricker BH. De geboorte van Horus II. Leiden: Brill; 1968.
Timmer M. Van Anima tot Zeus. Rotterdam: Lemniscaat; 2001.
Stol M, Wiggerman FAM. Birth in Babylonia and the Bible.
Groningen: Styx Publications; 2000.
Kremer J. Antoni van Leeuwenhoek, grondlegger van de spermatologie. Ned Tijdschr Geneeskd 1977;121:1929-34.
Pagel W. William Harvey’s biological ideas. Bazel: Karger; 1967.
Ferwerda R. Aristoteles over dieren. Groningen: Historische Uitgeverij Groningen; 2000.
Meyer PA. Aristoteles en de biologie. Lampas 1987;20:326-39.
Morsink J. Was Aristotle’s biology sexist? J Hist Biol 1979;12:83-112.
Staden H von. Herophilus. The art of medicine in early Alexandria.
Cambridge: Cambridge University Press; 1989.
Siegel RE. Galen’s system of physiology and medicine. Bazel:
Karger; 1967.
Tempkin O. Soranus’ gynaecology. Baltimore: The Johns Hopkins
University Press; 1955.
Speert H. Iconographia gyniatrica. Philadelphia: Davis; 1973.
Damstra-Wymenga S. In smart zult gij uw kinderen baren. Opmerkelijke opvattingen over de voortplanting. Amsterdam: Boom;
1995.
Molenaar JC. Uit de bibliotheek van het Nederlands Tijdschrift voor
Geneeskunde. Rudolf Virchow: Die Cellularpathologie in ihrer
Begründung auf physiologische und pathologische Gewebelehre;
1858. Ned Tijdschr Geneeskd 2003;147:2236-44.
Mante AW. Begeleiding van ongewenst zwangeren en abortus provocatus te Utrecht [proefschrift]. Utrecht: Rijksuniversiteit Utrecht;
1975.
Aanvaard op 24 juni 2003
Geschiedenis der Geneeskunde
Chlorose, een verdwenen ziekte van kwijnende jonge meisjes
p.e.treffers
Ziekten komen en gaan in de geschiedenis en niet altijd
is duidelijk waardoor die veranderingen worden veroorzaakt. In de huidige tijd verschijnen nieuwe syndromen
als het chronischevermoeidheidsyndroom en nemen
vanouds bekende klachten als bekkenpijn bij zwangeren
en kraamvrouwen sterk toe in frequentie. Het omgeProf.dr.P.E.Treffers, emeritus hoogleraar Verloskunde en Gynaecologie, Henriëtte Bosmansstraat 4, 1077 XH Amsterdam
([email protected]).
Samenvatting: zie volgende bladzijde.
keerde komt echter ook voor. Een voorbeeld daarvan is
de chlorose, de ‘groene ziekte’ van kwijnende, bleekzuchtige meisjes en jonge vrouwen. In de 2e helft van de
19e eeuw was dit in veel landen van Europa een veelvuldig gestelde diagnose. Na 1900 daalde het aantal lijdsters snel, niet alleen in Nederland, maar ook elders, bijNed Tijdschr Geneeskd 2003 20 december;147(51)
2535