"Wetenschappelijke betrouwbaarheid is niet aan de orde." Over de

“Wetenschappelijke betrouwbaarheid
is niet aan de orde”
Over de macht van de online kieshulpen
Projectgroep 7
Zainab Akariou, Daan Akse, Toon Geenen, Henriëtte Marie van Genuchten, Arjen
van der Heide, Walt van der Hoeven, Stevie Jaarsveld, Edo Keijzer, René Kersten,
Gijs Raeven, Teresa Sarkhani, Kim van Sparrentak, Hermen Vos, Miriam van der
Vliet en Isa Yusibov
Onder begeleiding van Laurens Buijs
Universiteit van Amsterdam
Afdeling Politicologie
Voorwoord
In een tijd van afnemende burgerparticipatie en sterk wisselende verkiezingsuitslagen
zijn de online kieshulpen, de StemWijzer en het Kieskompas, ontzettend populair
geworden. Beide pogen om de politieke participatie te bevorderen door burgers te
voorzien van informatie en een objectief stemadvies. Maar is dit advies wel zo
objectief? Is de informatie die wordt geleverd wel objectief? Kan dit advies, als het
subjectief is, invloed hebben op verkiezingsuitslagen en dus de machtsverdeling in
Nederland? Wij hebben de invloed, en dus de macht, van de online kieshulpen
onderzocht. In dit verslag zullen wij de eindresultaten van dit onderzoek presenteren.
Wij willen de volgende personen bedanken voor hun medewerking aan ons
onderzoek: Peter van Aelst, Gerrit Bloothooft, Marcel Boogers, Wouter van der Brug,
Ton Dekker, Dimitri Gilissen, Jochum de Graaf, Loek Groot, Sybrand Haersma
Buma, Jasper Laros, Kay van de Linde, Frank van Mil, Philip van Praag, Martin
Rosema, Pieter Paul Slikker en Volbregt Smit.
De volgende mensen hebben deelgenomen aan ons onderzoek: Zainab Akariou, Daan
Akse,Toon Geenen, Henriëtte Marie van Genuchten, Arjen van der Heide, Walt van
der Hoeven, Stevie Jaarsveld, Edo Keijzer, René Kersten, Gijs Raeven, Teresa
Sarkhani, Kim van Sparrentak, Miriam van der Vliet, Hermen Vos en Isa Yusibov.
De projectbegeleider was Laurens Buijs.
Amsterdam, januari 2010
1
Inhoudsopgave
Samenvatting..................................................................................................................4
1. Inleiding .....................................................................................................................6
1.1 Stem wijzer?.........................................................................................................6
1.2 Historie .................................................................................................................7
1.2.1 Maatschappelijke achtergrond: ontzuiling en kiesgedrag .............................7
1.2.2 Geschiedenis van de online kieshulpen .........................................................7
1.3 Deelvragen ...........................................................................................................8
1.4 Analyse van betrokken actoren ............................................................................9
1.4.1 De makers ......................................................................................................9
1.4.2 De politieke partijen ......................................................................................9
1.4.3 De kiezers ......................................................................................................9
2. Theoretisch kader.....................................................................................................12
2.1 Macht..................................................................................................................12
2.2 Rationele keuzetheorie .......................................................................................13
2.3 Stone en de stemwijzers .....................................................................................14
2.4 Framing ..............................................................................................................15
2.5 Kiestheorieën......................................................................................................16
2.5.1 Sociaal-structurele theorieën .......................................................................17
2.5.2 Sociaal-psychologische theorieën................................................................17
2.5.3 Politiek-economische theorieën...................................................................18
2.6 Het reinforcement-model ...................................................................................18
2.7 Politieke participatie...........................................................................................18
3. De makers van de online kieshulpen .......................................................................20
3.1 Inleiding .............................................................................................................20
3.1.1 Onderzoeksvragen .......................................................................................20
3.1.2 Eerder onderzoek.........................................................................................21
3.2 Theorieën en concepten......................................................................................22
3.3 Methode van onderzoek .....................................................................................23
3.4 Analyse...............................................................................................................23
3.4.1 Het maken van de online kieshulpen...........................................................24
3.4.2 De makers en hun doelen.............................................................................26
2
3.4.3 Het assenstelsel van het Kieskompas ..........................................................28
3.4.4 Transparantie en objectiviteit ......................................................................32
3.5 Conclusie............................................................................................................34
4. Politieke partijen en de online kieshulpen ...............................................................37
4.1 Inleiding .............................................................................................................37
4.1.1 Onderzoeksvragen .......................................................................................37
4.1.2 Doel en relevantie........................................................................................38
4.2 Theorieën en concepten......................................................................................38
4.3 Methode van onderzoek .....................................................................................39
4.4 Analyse...............................................................................................................40
4.4.1 Communicatie tussen politieke partijen en online kieshulpen ....................40
4.4.2 Mogelijkheden van politieke partijen ..........................................................41
4.4.3 De ruimte benut ...........................................................................................44
4.4.4 Politieke partijen over online kieshulpen ....................................................45
4.5 Conclusie............................................................................................................47
5. De gebruikers van de online kieshulpen ..................................................................49
5.1 Inleiding .............................................................................................................49
5.1.1 Onderzoeksvragen .......................................................................................49
5.1.2 Eerder onderzoek.........................................................................................49
5.2 Theorieën en concepten......................................................................................50
5.2.1 Theoretisch kader ........................................................................................50
5.2.2 Concepten ....................................................................................................51
5.3 Methode van onderzoek .....................................................................................51
5.4 Analyse...............................................................................................................52
5.4.1 De attitude van de kiezer .............................................................................52
5.4.2 De invloed van de formulering van stellingen.............................................55
5.5 Conclusie............................................................................................................58
6. Eindconclusie...........................................................................................................60
Interviewlijst ................................................................................................................63
Literatuurlijst................................................................................................................64
Bijlagen ........................................................................................................................67
3
Samenvatting
Online kieshulpen als de StemWijzer en het Kieskompas zijn inmiddels niet meer weg
te denken uit het politieke landschap. Voor de Tweede Kamerverkiezingen in 2006
lieten miljoenen mensen zich adviseren door deze stemadviestesten op internet. Dit
relatief nieuwe fenomeen is door politicologen echter nog weinig bestudeerd. Daar
wilden wij verandering in brengen. De hoofdvraag van ons onderzoek luidt daarom:
wat is de macht van de online kieshulpen?
We plaatsen deze onderzoeksvraag tegen de achtergrond van een sterk en snel
veranderend politiek landschap in Nederland. We leven in tijden van sterke ontzuiling
en ineens is het mogelijk dat traditionele machtsblokken als het CDA en de PvdA na
één verkiezing meer dan de helft van hun zetels moeten inleveren. Hun van oudsher
zo trouwe achterban blijkt plotseling moeiteloos bereid zich massaal achter
nieuwkomers als Fortuyn, Verdonk en Wilders te scharen, die daarmee meer kans
maken dan ooit tevoren om vanuit het niets een prominente regeringspartij te worden.
Partijen spelen steeds actiever in op deze ontwikkelingen. Hun jacht op de
losgeslagen kiezers lijkt van het politieke krachtenveld in toenemende mate een
commerciële markt te maken. In het licht van deze ontwikkelingen is het dan ook niet
verwonderlijk dat overheidsgerelateerde instanties zoals het IPP met man en macht
proberen de bevolking weer bij het politieke proces te betrekken, bijvoorbeeld door
het ontwikkelen van een makkelijk toegankelijke, op internet in te vullen
stemadviestest.
In ons onderzoek gaan we dieper in op de positie van de online kieshulpen in
het Nederlandse krachtenveld. We hebben gekeken hoe de relatie is tussen de kiezers,
de makers en de politieke partijen enerzijds en de online kieshulpen anderzijds.
Hoewel er eerder onderzoek is gedaan naar online kieshulpen, is onze
veelomvattende aanpak uniek. Eerder onderzoek concentreert zich vooral op de vraag
welke invloed de kieshulpen hebben op de kiezers. Onderzoek naar de rol van
politieke partijen is zeldzaam, en we hebben geen studies kunnen vinden die de
makers en het proces waarmee de testen tot stand komen uitgebreid onderzochten.
De wijze waarop de makers de kieshulpen produceren is voor verbetering
vatbaar. De StemWijzer geeft de politieke partijen zelf veel ruimte in de keuze,
formulering en beantwoording van de stellingen. Hierdoor dreigt deze test op grote
4
schaal gebruikt te worden als spreekbuis voor de politieke partijen. De StemWijzer
gebruikt verder geen politicologisch raamwerk om de resultaten meer diepgang en
betrouwbaarheid te geven. Het Kieskompas gebruikt een dergelijk raamwerk wel,
maar dat vinden wij in veel opzichten niet passen bij het moderne politieke landschap
in Nederland. Zorgwekkend genoeg laat de controle op de transparantie en
objectiviteit van beide kieshulpen te wensen over.
Naar aanleiding van een aantal diepte-interviews met sleutelactoren schetsen
wij een beeld van de machtsrelatie tussen de kieshulpen en de politieke partijen.
Politieke partijen hebben bij de StemWijzer invloed op hoe zij uit de test naar voren
komen. Doordat zij zelf veel invloed hebben op de wijze waarop ze stellingen
beantwoorden, hebben zij de mogelijkheid strategische keuzes te maken. Via handig
geformuleerde toelichtingen kunnen zij in de StemWijzer een positie innemen die
populair is, maar die tegelijkertijd haaks kan staan op het ideologische en inhoudelijke
programma van de partij. Het CDA heeft hier in het verleden al handig gebruik van
gemaakt en het ligt voor de hand dat andere partijen dat in de toekomst ook zullen
doen. Doordat het Kieskompas zelf bepaalt hoe partijen op stellingen antwoorden en
partijen nadeliger uit de test komen naarmate zij vaker geen antwoord hebben op een
bepaalde stelling, bestaat het gevaar dat partijen hun verkiezingsprogramma in
toenemende mate schrijven met de kieshulpen in hun achterhoofd in plaats van de
kiezer.
De online kieshulpen hebben een effect op het electoraat. Alleen de
StemWijzer al was in 2006 goed voor een verschuiving van circa 5 zetels bij de
Tweede Kamerverkiezingen. De kiezers zien de kieshulpen als een objectief advies,
terwijl dit dus zeker in het geval van de StemWijzer maar in beperkte mate waar is.
De formuleringen van de stellingen in de kieshulpen zijn nogal eens voor meerdere
uitleg vatbaar en bieden over het algemeen weinig ruimte voor belangrijke nuances.
Betere controle van het totstandkomingsproces, intensievere samenwerking
met politicologen en uitgebreidere informatievoorziening over hoe de testuitslag
geïnterpreteerd en gewaardeerd moet worden zijn noodzakelijk om de objectiviteit
van de kieshulpen in de toekomst te waarborgen, en om hun waarde in een snel
veranderend politiek landschap te vergroten.
5
1. Inleiding
1.1 Stem wijzer?
‘Stormloop op StemWijzer; topdrukte op verkiezingsdag’, zo was na de
verkiezingsdag op 22 november 2006 in het nieuws te lezen. Op die specifieke dag
werd het totale gebruikersaantal van 4.767.611 behaald (Website StemWijzer). Ook
de grote concurrent, het Kieskompas, mag niet klagen. In 2009 won deze kieshulp een
Europese prijs voor het stimuleren van democratie via het internet (kieskompas.nl).
De online kieshulpen als de StemWijzer en het Kieskompas zijn inmiddels niet meer
weg te denken uit het politieke landschap. Dit relatief nieuwe fenomeen is door
politicologen echter nog weinig bestudeerd. Daar wilden wij verandering in brengen.
De hoofdvraag van ons onderzoek luidt daarom: wat is de macht van de online
kieshulpen?
Het maken van de online kieshulpen is een subjectief proces. Er is immers
geen objectieve wiskundige formule om te bepalen waar mensen op zouden moeten
stemmen. Er zijn dus tal van manieren om deze online kieshulpen te beïnvloeden, al
dan niet opzettelijk. Ook zijn er manieren waarop de kiezer kan worden beïnvloed
door de online kieshulpen. Wij willen onderzoeken of dit gebeurt en hoe dit gebeurt.
Het effect van de online kieshulpen moet wel aanzienlijk zijn wanneer
miljoenen mensen het gebruiken. Zo blijkt uit een enquête van Boogers (2006) dat
11,2% van de ondervraagden dankzij het gebruik van de StemWijzer overweegt om te
gaan stemmen, terwijl ze daarvoor eigenlijk niet wilden gaan stemmen (Boogers,
2006: 6). Dit staat gelijk aan ongeveer vijfhonderdduizend stemmen. Daarnaast
hebben de online kieshulpen ook invloed op de keuze van de kiezers: 27,4% geeft aan
dat de partijvoorkeur is beïnvloed door het stemadvies en 15,4% geeft aan op grond
van het stemadvies ook daadwerkelijk wat anders te gaan stemmen dan eerder
gedacht.
Volgens Rosema ondervinden vooral zwevende kiezers een grote impact van
online kieshulpen. Maar liefst 56% van deze groep stemde in overeenstemming met
hun stemadvies (2009: 16). Hieruit blijkt het belang van kennis over de invloed van
deze applicaties. Vandaar dat wij ons bezig houden met het onderzoeken wat de
macht is van online kieshulpen.
6
1.2 Historie
In deze paragraaf wordt een korte geschiedenis geschetst van de maatschappelijke
ontwikkelingen van het einde van de twintigste eeuw en van de online kieshulpen
zelf.
1.2.1 Maatschappelijke achtergrond: ontzuiling en kiesgedrag
In de twintigste eeuw raakte de Nederlandse maatschappij verzuild. Dit houdt in dat er
een scheiding in de samenleving ontstond waarbij mensen alleen gebruik maakten van
de voorzieningen die hun zuil voortbracht. Politieke partijen konden op deze manier
rekenen op de stemmen van burgers die hun zuil trouw bleven. Door de
individualisering maakten mensen zich los van de zuilen. Vandaar dat men
tegenwoordig ook niet meer van zuilen spreekt. Dit proces wordt ontzuiling genoemd.
Partijen die eerst nog konden rekenen op de steun van stemmers die trouw bleven aan
hun zuil merken dat deze frozen party systems, een term voor een systeem met geringe
electorale volatiliteit, aan het ontdooien zijn (Becker & van Praag, 2007). Bij de
landelijke verkiezingen van de afgelopen jaren is elke keer een verschuiving van
zetels te zien die de volatiliteit van de kiezers aantoont.
Door politicologen wordt al van oudsher onderzocht wat de verklaringen zijn
voor het stemgedrag van de kiezers. Het is de vraag in welke mate dit nieuwe
fenomeen van de online kieshulpen past in theorieën die het stemgedrag verklaren.
Om hierachter te komen behandelen wij in ons theoretisch hoofdstuk een aantal van
de belangrijkste kiestheorieën. Met behulp hiervan zullen wij verklaren waarom
mensen gebruik maken van een online kieshulp en waarom ze kiezen voor een
bepaalde partij. De online kieshulpen zijn volgens de makers oorspronkelijk bedoeld
als middel om het voor kiezers makkelijker te maken om te stemmen (website
StemWijzer, Kieskompas). Volgens deze gedachte zou eveneens de politieke
participatie kunnen worden beïnvloed indien stemmen makkelijker wordt gemaakt.
Daarom behandelen wij ook een theorie om de invloeden van online kieshulpen op de
politieke participatie te verklaren.
1.2.2 Geschiedenis van de online kieshulpen
De eerste StemWijzer werd in 1989 door het Instituut voor Publiek en Politiek (IPP)
ontwikkeld. Dit was toen nog een papieren versie met een puntensysteem waarbij de
7
gebruiker zelf de overeenkomst met partijen moest berekenen. In 1998 werd de eerste
StemWijzer op internet gezet, waarna de populariteit bij elke volgende verkiezing
sterk toenam (website Publiek-politiek). De applicatie berekent vervolgens met welke
partij de kiezer het meest overeenkomt. Dit gebeurt door de antwoorden op de
stellingen, eens, oneens of geen van beide, te vergelijken met de antwoorden die een
partij heeft gegeven. Hoe meer antwoorden een partij gemeen heeft met de gebruiker,
hoe hoger deze uitkomt.
De eerste versie van het Kieskompas werd voor de Tweede
Kamerverkiezingen in 2006 online gezet. De antwoordmogelijkheden en weergave
van het eindresultaat zijn anders dan die van de StemWijzer, wat ook niet vreemd is
aangezien het Kieskompas is gemaakt als reactie op deze populaire applicatie. De
kiezer wordt geplaatst in een assenstelsel waarbij de horizontale as (sociaal
economische) links-rechtse en de verticale as progressief-conservatieve waarden
geeft. De partijen zijn ook in dit assenstelsel geplaatst zodat de gebruikers kunnen
zien waar ze het dichtst bij liggen.
1.3 Deelvragen
Voor de beantwoording van onze hoofdvraag brengen we de machtsrelatie met alle
betrokken actoren zo goed mogelijk in kaart. We hebben gekeken hoe de relatie is
tussen de makers, de politieke partijen en de kiezers enerzijds en de online kieshulpen
anderzijds. Hoewel er eerder onderzoek is gedaan naar online kieshulpen, is onze
veelomvattende aanpak uniek. Eerder onderzoek concentreert zich vooral op de vraag
welke invloed de kieshulpen hebben op de kiezers. Onderzoek naar de rol van
politieke partijen is zeldzaam en we hebben geen studies kunnen vinden die de makers
en het proces waarmee de testen tot stand komen uitgebreid onderzochten.
De makers van de online kieshulpen zijn de eerste groep van actoren. De
eerste deelvraag luidt als volgt: hoe staan de makers van de online kieshulpen in het
politieke krachtenveld?
De tweede groep actoren zijn de politieke partijen. Hierbij hebben we
onderzocht wat de machtsrelatie is tussen de politieke partijen en de online
kieshulpen. De tweede deelvraag is dus: wat is de machtsrelatie tussen de politieke
partijen en de online kieshulpen?
De laatste groep actoren zijn de gebruikers van de online kieshulpen. De vraag
hierbij luidt: hoe staan de gebruikers van de online kieshulpen in het politieke
8
krachtenveld? We hebben onderzocht welke effecten de testen precies hebben op de
stemgerechtigde burgers.
1.4 Analyse van betrokken actoren
In deze paragraaf worden de drie actoren die voor ons onderzoek relevant zijn kort
besproken.
1.4.1 De makers
De makers van de online kieshulpen zijn vanzelfsprekend een belangrijke actor. Het is
de vraag op welke manier de kieshulpen, de kiezers en de politieke partijen zich tot
elkaar verhouden. Fungeren de kieshulpen als een doorgeefluik die de rationele
keuzes van de kiezers weergeeft? Of beïnvloeden de stemtesten de politieke partijen
en de kiezers?
1.4.2 De politieke partijen
De politieke partijen zijn de partijen die deelnemen aan de landelijke en de
gemeentelijke verkiezingen in Nederland. Politieke partijen zijn collectieve actoren,
ofwel actoren die optreden namens de mensen die tot hun organisatie behoren (Van
der Eijk, 2001: 50). De politieke partijen streven er naar zoveel mogelijk stemmen te
krijgen. Om dit te bereiken gebruiken veel politieke partijen verschillende
communicatiemiddelen om het partijprogramma te presenteren. Deze presentatie
wordt op een manier gedaan waarbij de kiezer zoveel mogelijk overtuigd moet raken
van het programma. Formulering en onderwerpkeuze van de stellingen van de
kieshulpen spelen hierbij vanzelfsprekend een grote rol. Verder zullen sommige
partijen strategisch nadenken over welk antwoord ze zullen geven op bepaalde
stellingen, in een poging een bepaalde groep kiezers naar zich toe te trekken.
1.4.3 De kiezers
De kiezers zijn burgers die stemgerechtigd zijn voor de landelijke en gemeentelijke
verkiezingen. Een deel van hen vult de stemwijzers in om tot een stemadvies te
komen. De kiezers vormen elk individuele actoren die hun politieke voorkeur kenbaar
maken bij de verkiezingen. Van der Eijk (2001: 49) beschrijft individuele actoren als
personen die hun eigen individuele doelen nastreven. Het belang van de kiezers bij het
9
invullen van de stemtesten is dat deze een zo juist mogelijke weergave geven van hun
politieke voorkeur. Op basis van een ‘gewogen’ stemadvies zouden de kiezers hun
stem uit kunnen brengen. Daarnaast hebben de kiezers verschillende motieven om een
kieshulp in te vullen, bijvoorbeeld:

De kiezers hebben geen enkel verstand van politiek, zij willen graag weten
waar zij staan en welke partij het beste bij hun past;

De kiezers weten heel goed waar zij staan in het politieke krachtenveld en
willen kijken of de kieshulpen hetzelfde advies geven als zij in hun hoofd
hebben;

De kiezers zijn puur nieuwsgierig naar hoe de kieshulpen werken.
1.5 Concepten
In dit onderzoek wordt alleen aandacht besteed aan de StemWijzer van het IPP en het
Kieskompas van de Vrije Universiteit. De term ‘stemwijzer’ is echter al
doorgedrongen tot het dagelijks taalgebruik wanneer er over een webapplicatie wordt
gesproken die de verwantschap van gebruikers met politiek partijen aangeeft. Om
verwarring te voorkomen hebben wij besloten om over het algemeen de term ‘online
kieshulp’ te hanteren als niet specifiek naar een van beide applicaties verwezen wordt.
Het Instituut voor Publiek en Politiek (IPP), dat de StemWijzer maakt, is een stichting
die burgers informeert over democratische besluitvorming en hen in staat stelt daar
zelf actief aan deel te nemen (website Publiek-politiek).
De manier waarop deze actoren zich ten opzichte van elkaar verhouden kan
worden voorgesteld als een ‘politiek krachtenveld’: een ‘veld’ waarin de actoren te
plaatsen zijn op basis van de ‘krachten’ (macht, invloed) die zij op elkaar uit kunnen
oefenen. ‘De term actoren wordt hier gebruikt – niet het meer alledaagse
‘betrokkenen’ – om diegene (personen, groepen, organisaties) aan te duiden die actief
iets doen in de betreffende situatie van conflict en samenwerking’ (Van der Eijk 2001;
41). Ten eerste hebben wij geprobeerd dit politieke krachtenveld in kaart te brengen.
Ten tweede hebben wij de mate van machtsaanwending – of de grootte van de
krachten – van alle actoren onderzocht.
10
1.6 Eerder onderzoek
Eerder onderzoek naar de invloed van de online kieshulpen is ruwweg in twee
categorieën te verdelen. De eerste categorie gaat over de vraag of de kieshulpen
verkiezingen beïnvloeden. De tweede categorie artikelen gaat over de vraag of
kieshulpen accuraat zijn en zo nee, hoe deze accuraat gemaakt kunnen worden. In de
eerste categorie zijn de meningen verdeeld: Marschall (2006) en Walgrave & Van
Aelst (2005) zeggen dat de online kieshulpen niet zo veel invloed op kiesgedrag
hebben. Ramonaité (2009) en Fivaz & Schwarz (2007) zien het juist als een
belangrijke en positieve ontwikkeling. Uit een enquête van Boogers (2006) komt naar
voren dat 31% procent van de mensen die de StemWijzer heeft ingevuld zich heeft
laten beïnvloeden door de uitkomst. De methode die Boogers hanteert, waarbij hij
mensen zelf rechtstreeks naar hun mening vraagt, wordt bestreden door Ruusuvirta &
Rosema (2009). Zij betwijfelen of deze methode een betrouwbaar resultaat oplevert.
Maar iedereen is het er wel over eens dat de online kieshulpen een groot publiek
bereiken en dat dit nog steeds groeit.
Veel artikelen uit de tweede categorie geven suggesties voor het verbeteren
van de online kieshulpen, zie bijvoorbeeld Groot (2005). Op de website van de
StemWijzer staat dat het IPP geen wetenschappelijke pretenties heeft en niet ambieert
een stemadvies te geven, maar dat de StemWijzer slechts een poging is de burger
meer bij de politiek te betrekken (website StemWijzer). Maar dat dit er staat wil nog
niet zeggen dat iedereen het ook zo opvat. Ladner, Felder en Fivaz (2008) schrijven
dat de online kieshulpen zo invloedrijk zijn dat wetenschappelijk onderzoek naar de
verantwoordelijkheid van de makers vereist is.
Er is nauwelijks onderzoek gedaan naar de wijze waarop de politieke partijen
zich verhouden tot de online kieshulpen. Van Praag (2007) laat zien dat dit wel
degelijk een interessante insteek voor onderzoek is. Hij liet zien dat het CDA in 2006
probeerde de uitslag van de StemWijzer in hun voordeel te sturen. Dit deed het appèl
door een stelling in strijd met hun verkiezingsprogramma te beantwoorden en in hun
toelichting het echte, afwijkende standpunt van de partij uit te leggen.
11
2. Theoretisch kader
Bij het onderzoek naar de macht van online kieshulpen zullen verschillende theorieën
worden gebruikt. Deze theorieën fungeren als kaders die door middel van concepten
empirische informatie groeperen en waaraan de bevindingen van het onderzoek zullen
worden getoetst. In dit hoofdstuk worden de algemene theorieën die het gehele
onderzoek betreffen beschreven. In de hierna volgende hoofdstukken zullen de
theorieën, afhankelijk van het onderzoeksobject, specifieker worden belicht met
betrekking tot het betreffende onderwerp van de deelvraag.
2.1 Macht
Om de machtsverhouding tussen de kieshulpen en de kiezers te onderzoeken wordt
gebruik gemaakt van de machtstheorie van Lukes. Lukes maakt een onderscheid
tussen drie verschillende dimensies van macht.
Allereerst is er de eerste dimensie van macht. Deze dimensie van macht is een
vorm van macht die tot uitdrukking komt in vaste besluitvorming over conflicten
waarbij veel op het spel staat (Van der Eijk 2001: 81). Hierbij staat besluitvorming
met een duidelijk waarneembaar conflict tussen de belangen van de verschillende
actoren centraal. Degenen die de conflicten overwinnen of het meest overtuigend
overkomen, kunnen hun doelen bereiken en beschikken over het grootste gedeelte van
de macht. Een waarneembare vorm van macht bij de online kieshulpen komt tot uiting
wanneer een partij of groep waarneembare invloed uitoefent op de selectie en
formulering van de stellingen. Een voorbeeld hiervan is de aanpassing van stellingen
bij de workshops die de kieshulpen houden bij de gemeenteraadsverkiezingen. Deze
workshops bieden de gelegenheid aan partijen en groepen om zelf stellingen aan te
dragen of hierover suggesties te doen. Wanneer een van deze actoren erin is geslaagd
dat een voor deze actor gunstige stelling wordt opgenomen in de kieshulp kan worden
gesproken van een duidelijke uitoefening van de eerste dimensie van macht.
De tweede dimensie van macht gaat een stapje verder dan de eerste dimensie.
Is er bij de eerste dimensie sprake van ‘decision making’ met een duidelijk
waarneembaar conflict, bij de tweede dimensie is niet alleen dit het geval. Volgens
Lukes worden er ook onderwerpen van de agenda uitgesloten, het zogenaamde ‘nondecision making’ (Lukes 1974: 18-20). Hierdoor kan men niet over deze onderwerpen
12
beslissen. Dit proces heet ‘agenda-setting’ en is een aanduiding van de
tweedimensionale visie van macht. In tegenstelling tot de eerste dimensie van macht
gaat het hier niet over wie een stelling in de kieshulp krijgt, maar wie deze eruit weet
te houden. Bij de selectie van de stellingen proberen meerdere actoren bepaalde
stellingen uit de selectie te weren en daardoor doen deze actoren mee aan agendasetting.
Naast de eerste en tweede dimensies van macht is er ook een derde dimensie
van macht waarbij het begrip ‘latent conflict’ centraal staat. Bij een latent conflict is
er een basis voor conflicten door de aanwezigheid van een belangentegenstelling,
maar wordt er door de actoren geen waarneembare strijd over deze belangen gevoerd
(Van der Eijk, 2001:36). De consequentie hiervan is dat een groep zich niet meer
bewust is van zijn belangen, er heerst dan een zogenaamde ‘thought-control’. Om de
belangen van de mensen goed uit te kunnen leggen in een latent conflict maakt Lukes
(1974) gebruik van de term ‘counterfactuals’. Dit houdt in dat partij A invloed heeft
op partij B als B iets doet (of nalaat) dat hij zonder A niet gedaan zou hebben.
Wanneer een kiezer een kieshulp invult en het advies hiervan overneemt, omdat deze
ervan uitgaat dat het een objectief hulpmiddel is, stemt de kiezer misschien anders dan
deze zou hebben gedaan zonder de test te hebben gemaakt. Als dit vastgesteld kan
worden, dan is aan de hand van deze counterfactual te concluderen dat er sprake is
van de derde dimensie van machtsuitoefening.
2.2 Rationele keuzetheorie
Het rationele keuzemodel gaat er vanuit dat actoren rationeel zijn en op basis hiervan
hun keuzes maken. Hierbij beschikken zij over duidelijke, objectieve informatie waar
gebruik van wordt gemaakt bij het maken van een keuze. Deze zal altijd een zijn die
het eigenbelang van de actor het beste dient. Het eigenbelang van een actor wordt
beïnvloed door meerdere factoren. Niet alleen economisch belang, maar ook
immateriële waarden kunnen van invloed zijn. Het maximale eigenbelang van een
actor is dus een combinatie van economisch belang en wat de actor belangrijk vindt.
De stellingen van de online kieshulpen sluiten hierop aan. Economische vraagstukken
zullen beantwoord worden op basis van economisch belang, tenzij de kiezer bepaalde
immateriële waarden dusdanig belangrijk vindt dat deze anders kiest. Een voorbeeld
hiervan is de stelling: ´Wie meer verdient, moet meer premie betalen voor de
zorgverzekering’ (de StemWijzer, 2006, stelling 3). Mensen met een hoog inkomen
13
worden in deze stelling geschaad in hun economisch belang. Toch zal een aantal van
hen het eens zijn met de stelling doordat ze een immateriële waarde (goede,
betaalbare zorg voor iedereen) belangrijker vinden dan hun economische eigenbelang.
Het rationele actor model is daarom alleen als alle beïnvloedende factoren duidelijk
zijn een goede voorspeller voor hoe een actor zal handelen. Voor politieke partijen is
het belangrijk om veel stemmen te trekken. Hierdoor zullen zij proberen zoveel
mogelijk overeen te komen met de kiezers die een online kieshulp invullen. Dit
gegeven maakt duidelijk dat het voor partijen aantrekkelijk kan zijn om invloed uit te
oefenen op de kieshulpen.
2.3 Stone en de stemwijzers
Wanneer je de rationele keuzetheorie volgt lijkt er niets onlogisch en onvoorspelbaar
aan de manier waarop kiezers en partijen de online kieshulpen gebruiken. Hier kan
echter veel tegen worden ingebracht want wat voor een rationele actor een duidelijke
stelling is, is dat voor de gewone kiezer niet. Het is daarom noodzakelijk om hier een
genuanceerder beeld te schetsen. Deborah Stone laat in haar boek Policy paradox zien
dat je bij een keuze nooit alle factoren die een actor beïnvloeden mee kan nemen in
een overweging. De mens is nu eenmaal niet in staat om een synoptisch overzicht te
krijgen van alle mogelijke alternatieven en zal deze dus ook niet tegen elkaar kunnen
afwegen om tot een gewogen en (meest) voordelige keuze te komen.
De vragen bij de StemWijzer en het Kieskompas lijken voor het grootste deel
behoorlijk technisch en ondubbelzinnig, toch zijn ze dat niet. Door het gebrek aan
nuance in de vraagstelling en, in het geval van de StemWijzer, in de
antwoordmogelijkheden, kan de kiezer niet zijn volledige mening herkennen in de
test. Bij sommige standpunten heeft lang niet iedereen de absolute mening of iets wel
of niet moet. Neem de stelling: ‘Ouders die werken, moeten betalen voor
kinderopvang’ (de StemWijzer 2006, stelling 4). Je kunt het hier deels mee eens zijn,
wanneer je vindt dat ouders een bijdrage zouden moeten leveren aan de opvang van
hun kind. Maar ben je dan voor of tegen deze stelling? Een bijdrage is immers niet
hetzelfde als geheel betalen voor kinderopvang, wat dus de paradox oplevert dat je
zowel voor als tegen de stelling bent. Juist de schijnbare rechtlijnigheid van de vraag
zorgt ervoor dat mensen antwoorden geven die niet geheel hun eigen mening
weerspiegelen. Wat rationeel en onambigu lijkt is dus eigenlijk een paradox. Zoals
Stone zegt: ’I argue that the rationality project misses the point of politics. Moreover,
14
it is an impossible dream. (…) The very catagories of thought underlying rational
analysis are themselves a kind of paradox, defined in political struggle. They do not
exist before or without politics, and because they are necessarily abstract […], they
can have multiple meanings.’ (2002: 7,8).
Naast de ambiguïteit van de vragen is er een ander probleem met de online
kieshulpen en dat is de aanname dat iedereen ze op eenzelfde manier zal interpreteren.
Wanneer je de vragen van kieshulpen op een rijtje zet, kun je ze opdelen in twee
thema’s. Aan de ene kant zijn er stellingen die een oplossing voor een probleem
neerzetten, of een middel om een doel te bereiken, en aan de andere kant zijn er
stellingen die vragen naar een fundamentele mening over wat wel of niet goed is in de
maatschappij. Het probleem hierbij is echter weer hoe iemand een dergelijke vraag
ziet. Wat voor de één een duidelijke keus kan zijn voor een vaststaande waarde is
voor de ander een paradoxale vraag waar geen gesloten antwoord op gegeven kan
worden. Een voorbeeld van een dergelijke vraag is de stelling: ‘Hasj en andere
softdrugs moeten niet langer verboden zijn’ (StemWijzer 2006, stelling 9). Deze vraag
is te beschouwen als een principiële vraag over wanneer de overheid het recht heeft
om iets te verbieden en of je het met betrekking tot dit specifieke onderwerp daarmee
eens bent. Aan de andere kant kun je de vraag zien als een voorgesteld middel om een
doel te bereiken, in dit geval het terugdringen van drugscriminaliteit door
overheidsregulering. Wederom kun je als individu weer beslissen of je dit een goed
middel vind of niet, maar het is een andere vraag die je daarmee beantwoord. Doordat
veel van de vragen op twee manieren te zien zijn is een logisch antwoord moeilijker te
voorspellen, aangezien de kiezer per vraag zal moeten beslissen of het een duidelijke
of een paradoxale vraag is. Na het invullen van een kieshulp kan iemand zo uitkomen
bij partijen waar deze nooit op zou stemmen enkel door een andere interpretatie van
de vraag dan die verwacht werd door de makers.
2.4 Framing
Als aanvulling op de opvatting van Stone dat taal ambigu is kan deze mening door
middel van de theorie over framing verder worden onderbouwd en verklaard worden.
In de online kieshulpen wordt op een bepaalde wijze door middel van een kader een
geschetste probleemdefinitie gepresenteerd en dit kan worden benoemd als framing.
Het bestaan van framing toont aan dat taal invloed kan uitoefenen op de wijze
waarop een tekst geïnterpreteerd wordt. Deze tekst kan een sturende werking hebben
15
en keuzes beïnvloeden. Dit gaat in tegen de opvatting van de rationele keuzetheorie
dat taal neutraal kan worden geformuleerd en niet sturend werkt.
Problematisch bij de online kieshulpen is dat de stellingen kort en simpel
geformuleerd moeten worden. Deze selectiviteit kan ervoor zorgen dat er een beperkt
beeld van het onderwerp tot stand komt. Ook de toelichting van politieke partijen op
hun standpunten ontkomt hier niet aan door de kleine hoeveelheid woorden die ze
hiervoor tot hun beschikking hebben. Een andere vorm van framing is het
samennemen van twee verschillende onderwerpen onder één noemer. Het
Kieskompas bijvoorbeeld had in 2006 de stelling: ‘Porno en geweld op het internet
moet worden tegengegaan’ (Kieskompas: stelling 34). In deze stelling worden porno
en geweld onder één normatieve noemer samengebracht terwijl het duidelijk twee
verschillende issues zijn. Er wordt niet uitgelegd om wat voor porno of geweld het
hier gaat. Bovendien wordt geïmpliceerd dat deze twee begrippen hetzelfde zijn,
daarnaast krijgen deze twee een negatieve conotatie doordat het woord ‘tegengaan’ in
de stelling is verwerkt. De makers van de online kieshulpen pogen natuurlijk de
sturing van hun vragen zoveel mogelijk te voorkomen. Doordat ze echter gedwongen
zijn om in een beperkt aantal woorden en stellingen een duidelijk politiek raamwerk te
schetsen komen ze puur door de selectiedwang hier niet onder uit.
Volgens Gamson heeft een frame vier uitwerkingen: problematisering, het
aantonen van causaliteit, een morele beoordeling van het onderwerp en het aandragen
van oplossingen voor het probleem (Gamson 1992). De stelling van een online
kieshulp bevat deze vier kenmerken. Een voorbeeld van een dergelijke stelling is:
‘Islamitisch onderwijs is slecht voor de integratie’. In deze stelling wordt het
probleem van de slechte integratie aangekaart. Islamitisch onderwijs is de impliciete
oorzaak, het bijwoord ‘slecht’ insinueert de negatieve verhouding tussen integratie en
hieruit kan worden afgeleid dat afschaffing van dit onderwijs het probleem van
slechte integratie oplost.
2.5 Kiestheorieën
Uit de hiervoor besproken theorieën kan worden afgeleid dat de online kieshulpen een
steeds grotere rol spelen in het huidige politieke landschap. Over de factoren die
bepalend zijn om stemgedrag te verklaren zijn er verschillende theorieën ontwikkeld.
16
2.5.1 Sociaal-structurele theorieën
Deze theorieën verklaren het stemgedrag van kiezers op basis van de sociale structuur
van de maatschappij. De sociale achtergrond van de kiezer is in deze een belangrijke
factor die het politieke bewustzijn en het stemgedrag van de kiezer bepaalt. De theorie
over de bevroren partijstelsels van Lipset en Rokkan vormt hiervan een voorbeeld
(Van der Eijk & van Praag 2006: 127). Sociale scheidslijnen zorgen ervoor dat
politieke partijen langs deze scheidslijnen ontstaan en een achterban aan zich
gebonden heeft die tot een bepaalde sociale groep behoort. Volgens Van der Eijk en
Van Praag (2007) bevinden kiezers zich in een dergelijk geval in een bepaalde
pasvorm waarbij identificatie en loyaliteit aan de partij het stemgedrag bepalen. Bij
het beantwoorden van de online kieshulpen zullen kiezers zich laten leiden door hun
sociaaleconomische achtergrond. Bij stellingen die bijvoorbeeld economisch links zijn
geformuleerd zullen veel mensen op basis van hun linkse achtergrond eens als
antwoord geven. Dit kan ertoe leiden dat partijen ook eens antwoorden terwijl het in
strijd is met hun partijprogramma om een zo groot mogelijk deel van het electoraat te
bereiken.
2.5.2 Sociaal-psychologische theorieën
Stemgedrag van kiezers is volgens deze theorieën te verklaren vanuit hun attitudes en
percepties. Kiezers zijn niet gebonden aan hun sociale achtergrond die uit structuren
kan worden herleid, maar aan hun eigen persoonlijke belevingen. Het ‘Michigan
model’ is een klassiek voorbeeld dat dergelijke sociaalpsychologische oriëntaties
bevat. Factoren die bepalend zijn voor het stemgedrag van kiezers zijn volgens het
model de partij-identificatie en de ‘candidate’ en ‘issue orientations’ (Van der Eijk &
van Praag, 2006: 137).
De partij-identificatie betreft de houding van de kiezer ten opzichte van de
politieke partijen en betreft vooral de manier waarop een kiezer zichzelf in het
politieke landschap plaatst en met welke partij de kiezer een binding heeft. Deze
identificatie is op de lange termijn relevant, de ‘candidate’ en ‘issue orientations’
meer op de korte termijn en worden gezien als aanleidingen die het kiesgedrag
bepalen. Het gaat hier namelijk over attitudes ten aanzien van politici en kwesties die
rond een verkiezing de revue passeren. Het stemgedrag komt volgens deze theorieën
ad hoc tot stand en wordt in de eerste plaats niet zozeer bepaald door structuren in de
samenlevingen, maar door persoonlijke houdingen. Bij het Kieskompas zijn vragen
17
opgenomen die betrekking hebben op de houding van de kiezers ten opzichte van
politici en hun mening over het regeringsbeleid van de drie voorgaande jaren. Dit sluit
bij deze theorieën aan omdat de focus op de attitudes ten aanzien van de politici ligt
en ervan uit wordt gegaan dat dit bepalend is voor het kiesgedrag.
2.5.3 Politiek-economische theorieën
Bij deze theorieën worden er begrippen gehanteerd die eveneens in de economische
wetenschappen worden gebruikt. Het politieke landschap wordt vergeleken met een
markt waar vragers en aanbieders samenkomen. De groep vragers wordt gevormd
door de kiezers en die van de aanbieders door de politieke partijen. Beide partijen
willen op de markt op rationele wijze zoveel mogelijk hun eigen belangen behartigen.
Voor de kiezer is dat een voor hen gunstig beleid, de politieke partijen willen macht
verwerven of juist uitbreiden (Van der Eijk & van Praag, 2006: 141). Centraal in deze
theorie is het rationele handelingsperspectief dat stelt dat elke actor, een kiezer of
politieke partij, als een homo economicus het eigenbelang wil nasterven volgens het
marktmechanisme. Een online kieshulp kan fungeren als een markt waar vraag en
aanbod samenkomen en de partijen zich willen profileren als de beste aanbieder.
2.6 Het reinforcement-model
Volgens het reinforcement-model wordt het stemgedrag bepaald door een behoefte
aan een bevestiging van de eigen voorkeur alvorens een stem wordt uitgebracht.
Volgens de theorie gebruikt een kiezer alleen informatie die de al bestaande
opvattingen en voorkeuren bevestigt (Hague & Harrop, 2007:128-129). Concreet
betekent dit dat een kiezer op zoek is naar een bevestiging van de partijvoorkeur.
Daartoe zal de kiezer zich slechts oriënteren op informatie die bijvoorbeeld
ideologisch de eigen ideeën alleen maar zal versterken. Een eventuele afwijkende
uitkomst van een online kieshulp zal als advies verworpen worden en verder niet
bepalend zijn voor het stemgedrag.
2.7 Politieke participatie
Politieke participatie wordt door Hague en Harrop (2007) gedefinieërd als ‘an activity
by individuals formally intended to influence who governs or the decisions taken by
those who do. Citizens can be classified by both the extent and forms of their
involvement’. Politieke participatie is dus de mate waarin burgers proberen invloed
18
uit te oefenen op beleidsvorming. Milbrath en Goel (1977: 11) hebben het electoraat
onderverdeeld in drie groepen die tezamen de verschillende vormen van participatie
representeren. Deze groepen zijn symbolisch voor de mate waarin ze invloed
uitoefenen op de politiek. Hieronder volgt een korte opsomming van de
desbetreffende drie categorieën met toelichting.

Gladiatoren: een kleine groep van het totale electoraat die zeer actief
participeert in het daadwerkelijke politieke spel.

Toeschouwers: het overgrote deel van het electoraat dat de politieke arena
observeert maar qua participatie niet verder gaat dan stemmen.

Apathen: een substantieel deel van het electoraat dat op geen enkele manier
verbonden is met het politieke spel.
Wij onderzoeken de relatie tussen online kieshulpen en stemgedrag. Voor deze relatie
is de mate van politieke participatie uitermate relevant omdat dit bepaalt in hoeverre
burgers gaan stemmen. Een online kieshulp kan de participatie verhogen, dit is
eveneens iets waar de makers van deze hulpen overigens ook voor pleiten. Het is dus
belangrijk om vast te kunnen stellen welk effect een online kieshulp op elk van de drie
eerder genoemde groepen heeft.
19
3. De makers van de online kieshulpen
3.1 Inleiding
“Wetenschappelijke betrouwbaarheid of dat soort zaken is niet aan de orde,” aldus
Jochum de Graaf van het IPP over zijn eigen StemWijzer.
Online kieshulpen breken elke verkiezing opnieuw records van
bezoekersaantallen. (website StemWijzer, Kieskompas). Voor een applicatie die
steeds in populariteit toeneemt, is het belangrijk dat de inhoud betrouwbaar is. Want
dat is wel waar de gebruiker van een online kieshulp vanuit gaat. Proberen de makers
slechts het politieke debat aan te zwengelen of willen ze echt een objectief en
wetenschappelijk onderbouwd stemadvies geven? Hoe de online kieshulpen tot stand
komen weet vrijwel niemand. Daarom rijst de vraag hoe deze kieshulpen worden
gemaakt. Zijn de online kieshulpen een speelbal in de handen van politieke partijen of
houden de makers de regie strak in handen?
Er is veel veranderd in de Nederlandse politiek. Er zijn steeds grotere
verschillen in de verkiezingsuitslagen. De traditionele links/rechts tegenstellingen zijn
niet meer zo duidelijk, omdat de verschillende partijen steeds meer naar elkaar toe
zijn gegroeid (interview Van der Brug). Daarom is het relevant om stil te staan bij de
politieke kaders waarop de applicaties zijn gebaseerd en ons af te vragen of deze
kaders in de huidige tijd nog wel voldoen.
3.1.1 Onderzoeksvragen
Hoewel er veel onderzoek is geweest naar de gebruiker van de kieshulpen, is er nog
maar weinig onderzoek naar de totstandkoming van de applicaties. Op het eerste
gezicht bepalen de makers hoe de applicaties eruit komen te zien. Zij beslissen over
de onderwerpen en formulering van de stellingen, de manier waarop de uitslag tot
stand komt en waar de partijen geplaatst worden.
De makers werken echter ook nog samen met politieke partijen (interview De
Graaf, interview Laros), zie ook hoofdstuk vier. De mogelijkheden van beïnvloeding
zijn dan aanzienlijk. Juist daarom moet de objectiviteit wel gewaarborgd worden. De
vraag is wie nu uiteindelijk de macht heeft bij de productie van de kieshulpen en of de
kieshulp als machtsmiddel gebruikt kan worden. Daarmee is onze onderzoeksvraag:
hoe staan de makers van de online kieshulpen in het politieke krachtenveld?
20
Om deze vraag te kunnen beantwoorden zullen we eerst de volgende
deelvragen beantwoorden:

Hoe komt de online kieshulp tot stand?

Met welk theoretisch kader wordt de online kieshulp gemaakt?

Hoe worden de transparantie en objectiviteit van de online kieshulpen
gewaarborgd?
3.1.2 Eerder onderzoek
Philip van Praag (2007) concludeert in een artikel dat de StemWijzer ongetwijfeld een
hulpmiddel voor veel kiezers is, maar wel een hulpmiddel dat zich leent voor
beïnvloeding en manipulatie door de partijen.
Martin Rosema (2006, 2009) heeft vergelijkend onderzoek gedaan naar de
StemWijzer en het Kieskompas. Verder heeft hij onderzocht wat mensen beweegt bij
het stemmen en in hoeverre de online kieshulpen dit kunnen beïnvloeden. Hij merkte
op dat kiezers hun stem meestal van hun gevoel laten afhangen. Kiezers die ook een
online kieshulp hebben geraadpleegd zijn beter geïnformeerd en laten hun
onderbuikgevoelens minder prioriteit krijgen. Ook heeft Rosema twee vergelijkende
onderzoeken gedaan naar de algemene aspecten van de twee online kieshulpen. Hierin
zet hij zijn vraagtekens bij de invloed van online kieshulpen op de kiezer. Hij laat zien
dat kiezers eerder ook al advies vroegen aan mensen met kennis van politiek, nu is dit
vervangen door een applicatie. Ook is hij kritisch over de selectie van de stellingen,
omdat de keuze van onderwerpen volgens hem discutabel is. Het Kieskompas heeft
bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2006 bijvoorbeeld geen vragen over abortus en
euthanasie gesteld, wat positief was voor de christelijke partijen CU en CDA. Hij
bekritiseert het Kieskompas, omdat de applicatie wordt gemaakt door bedrijven met
een christelijke grondslag.
Loek Groot (2002, 2003, 2004, 2006) heeft een aantal artikelen geschreven
waarin hij de criteria uiteenzet waar kieshulpen aan moeten voldoen. Aan de hand
daarvan is hij tot de conclusie gekomen dat er veel aan de StemWijzer veranderd moet
worden. Het voornaamste is dat het IPP zich er op moet richten dat de StemWijzer
een zo juist mogelijk stemadvies geeft. Hij stelt vast dat dat blijkbaar niet het doel is
van het IPP, die aangeeft de burger iets bij te willen brengenover het
verkiezingsprogramma. Het IPP geeft zelfs aan dat precieze stemadvies niet perfect
21
hoeft te zijn. Hij betoogt ook dat het IPP op een meer wetenschappelijke wijze te werk
moet gaan, omdat het gefinancierd wordt door de overheid en omdat ze een grote
invloed op de verkiezing kunnen hebben.
3.2 Theorieën en concepten
Voor ons onderzoek zijn de volgende theoretische begrippen belangrijk:
machtsbronnen, machtsmiddelen, electorale volatiliteit, theorieën over kiezersgedrag,
objectiviteit en transparantie.
Machtsbronnen zijn volgens Van der Eijk (2001) middelen waarover iemand
kan beschikken en die het (effectieve) vermogen dat macht is kunnen opleveren. Deze
middelen, waardoor macht wordt uitgeoefend, zijn bijvoorbeeld dwang, geweld,
expertise of kennis. Online kieshulpen kunnen een machtsbron of machtsmiddel zijn
omdat ze kennis en expertise bezitten. Om deze reden is het relevant voor ons
onderzoek.
Electorale volatiliteit houdt in dat de kiezer geneigd is bij elke verkiezing van
partij te wisselen (Hague en Harrop, 2007: 204). Dit komt voort uit de particularisatie
van het kiesgedrag: het gegeven dat mensen zich losmaken uit de oude zuilen en
daardoor niet meer hun leven lang trouw zijn aan een partij (Becker & van Praag,
2006: 135).
Cleavages zijn scheidslijnen die groepen mensen in een maatschappij van
elkaar onderscheiden. De sociologen Lipset en Rokkan beschreven in 1967 vier
scheidslijnen die de westerse samenlevingen opdeelden. De religieuze scheidslijn, de
cultureel etnische scheidslijn, de klassentegenstelling en de tegenstelling tussen de
stad en het platteland (Becker & van Praag, 2006: 127-8). Tegenwoordig bepalen deze
lijnen het politieke en maatschappelijke landschap niet meer. De lijnen zijn vervaagd
en worden langzaam vervangen door andere. Het Kieskompas gebruikt twee assen om
de politieke partijen op in te delen, links-rechts en progressief-conservatief. De vraag
is of deze assen de cleavages die de huidige politiek verdelen goed benaderen.
Tegenwoordig zijn er dus veel zwevende kiezers. Wouter van der Brug (2007)
stelt echter dat het niet de kiezers maar de partijen zijn die zweven. De online
kieshulpen proberen de kiezer duidelijkheid te bieden over de ideologische positie van
de zwevende politieke partijen door ze vast te pinnen in een duidelijk kader.
Objectiviteit houdt in dat alle subjectieve factoren zoveel mogelijk uitgesloten
of uitgemiddeld worden. Transparantie is de openheid van informatie over de
22
totstandkoming van de kieshulpen, de fondsen en de samenwerking met politieke
partijen.
3.3 Methode van onderzoek
Voor ons onderzoek hebben we gebruik gemaakt van kwalitatief onderzoek, door
middel van interviews met zowel de makers van de online kieshulpen als de experts
op dit gebied. Zo hebben we een volledig beeld van de totstandkoming van de online
kieshulpen kunnen krijgen.
Eerst zijn we op zoek gegaan naar eerdere publicaties over de online
kieshulpen, zodat we gericht verder hebben kunnen bouwen op eerder onderzoek.
Daarna hebben we voor het verkrijgen van data interviews afgenomen met Jochum de
Graaf (werkzaam bij het IPP) en Jasper Laros medewerker van het Kieskompas. De
experts die we benaderd hebben zijn Philip van Praag, Wouter van der Brug, Martin
Rosema en Loek Groot. Verder hebben we gekeken naar theorieën uit ons
lesmateriaal die relevant zijn voor dit onderzoek.
Aangezien onze deelvraag over de makers van de online kieshulpen gaat is het
niet meer dan logisch dat we interviews hebben afgenomen met het Kieskompas en
het IPP. De antwoorden op de afgenomen vragen worden verwerkt in het
beantwoorden van onze deelvraag.
Enkele onafhankelijke wetenschappers hebben kritiek geuit op de online
kieshulpen en waren daarom uitermate handig voor ons onderzoek. Door hun kritiek
op de online kieshulpen kregen we een goed beeld van de zwakke en sterke punten
van zowel de StemWijzer als het Kieskompas. Ook deze informatie is verwerkt in het
beantwoorden van onze deelvraag.
3.4 Analyse
In deze paragraaf analyseren wij de data die we hebben verkregen. We zullen eerst
uiteenzetten hoe de online kieshulpen precies tot stand komen. In de tweede paragraaf
gaan we dieper in op we wie de makers precies zijn en wat zij willen bereiken. In de
derde paragraaf analyseren we de waarde en relevantie van het assenstelsel van het
Kieskompas. In de laatste paragraaf vragen we ons af hoe het gesteld is met de
objectiviteit en transparantie van de online kieshulpen.
23
3.4.1 Het maken van de online kieshulpen
In deze paragraaf zullen wij uitleggen hoe de online kieshulpen tot stand komen. We
zullen elke keer een duidelijk onderscheid maken tussen de StemWijzer en het
Kieskompas, omdat deze op een andere manier tot stand komen.
De StemWijzer
Het instituut voor publiek en politiek is een stichting zonder winstoogmerk en heeft
als doel het bevorderen van burgerparticipatie in de politiek. Het maken van een
StemWijzer voor de gemeenteraadsverkiezingen kost ongeveer 40 uur per StemWijzer
(interview J. de Graaf). Alle partijen die meedoen aan de verkiezingen worden in de
applicatie opgenomen, tenzij ze anders aangeven.
De lijst van stellingen die de StemWijzer aan de gebruiker voorlegt wordt
gemaakt met behulp van de partijprogramma’s van de deelnemende partijen. Bij de
gemeenteraadsverkiezingen geeft het IPP workshops waarbij de partijen onderwerpen
aandragen waarvan zij vinden dat die opgenomen moeten worden. Daarnaast worden
diverse media geraadpleegd en uit al die informatie wordt een lijst van 60 à70
stellingen gemaakt. Deze stellingen worden voorgelegd aan de partijen, die op hun
beurt daar weer antwoord op geven. Ook kunnen de partijen commentaar geven op de
helderheid en formulering van de stellingen. De stellingen waar teveel partijen het
over eens zijn worden uit de lijst gehaald. Onderscheidend vermogen is namelijk een
van de meest belangrijke eigenschappen die een goede stelling moet bezitten. Daarna
wordt gekeken naar de spreiding van onderwerpen en de juiste formulering. Op basis
van deze criteria wordt de uiteindelijke lijst gemaakt. Vervolgens lichten de partijen
hun antwoorden op die dertig stellingen toe en dat alles samen vormt het geheel dat de
kiezer voor zich krijgt. (interview J. de Graaf)
De gebruiker van de StemWijzer geeft antwoorden op de stellingen. De
mogelijkheden hiervoor zijn eens, oneens of geen van beide. De politieke partijen
hebben dit ook gedaan, hun antwoorden staan vast. Wanneer het antwoord van een
politieke partij overeenkomt met dat van de gebruiker, krijgt deze een punt.
Overeenkomst is dat beide exact hetzelfde antwoord geven, bijvoorbeeld als ze allebei
eens antwoorden. Oneens en geen van beide geven geen overeenkomst en dus nul
punten. Na het invullen van de test kan de gebruiker zwaarte geven aan de
onderwerpen die deze het belangrijkst vindt. De antwoorden op deze stellingen
krijgen dan dubbele punten, dus als er overeenkomst is tussen een partij en een kiezer
24
dan krijgt de partij twee punten in plaats van één. Wanneer er geen overeenkomst is
wordt er niet een punt afgetrokken maar blijft het aantal punten voor die stelling
gewoon nul. Alle punten worden bij elkaar opgeteld en de partij met de meeste punten
wordt aanbevolen in het uiteindelijke advies. In dit advies krijgt de kiezer een ranglijst
die is ingedeeld op de hoeveelheid overeenkomsten. Verder wordt er ook nog in een
blokkenschema een presentatie gegeven van de antwoorden die de gebruiker en de
politieke partijen hebben gegeven. (interview De Graaf, 14-01-2010)
Het Kieskompas
Het doel van het Kieskompas is om de kiezer te helpen een verantwoorde keuze te
maken door de complexe keuzeprocessen te vereenvoudigen en inzichtelijk te maken
(website Kieskompas). Daarom worden niet alle partijen die meedoen aan de
verkiezingen in het kompas opgenomen, daar dit de overzichtelijkheid bemoeilijkt.
Welke partijen worden opgenomen wordt bepaald met behulp van opiniepeilingen,
waarbij het criterium is dat een partij een paar weken op een of meer zetels staat. Het
maken van een Kieskompas kost iets tussen de 160 en de 640 mensuren. Voor de
gemeenteraadsverkiezingen is dit de tijd die in totaal aan alle kompassen wordt
besteed.
De stellingen die het Kieskompas voorlegt aan de gebruiker worden gemaakt
met de hulp van een team van journalisten, wetenschappers, medewerkers van het
Kieskompas en diverse andere betrokkenen. Bij de gemeenteraadsverkiezingen is de
aanpak anders. De stellingen worden dan gemaakt aan de hand van partijprogramma’s
en input van lokale media. Soms ontbreken er goede verkiezingsprogramma’s en
wordt er direct naar de mening van de partijen gevraagd. Daarnaast wordt een plenaire
vergadering gehouden in de gemeente om de relevante onderwerpen te vinden.
Uiteindelijk worden de stellingen voor elk Kieskompas, gemeentelijk, landelijk of
internationaal, getoetst op twee criteria: relevantie en onderscheidend vermogen. Of
ze aan deze stellingen voldoen wordt bepaald door het team van het Kieskompas.
Daarnaast wordt er gekeken of de stellingen niet sturend zijn en of er een goede
balans is tussen vragen die links en rechts, progressief en conservatief zijn.
Het eindadvies van het Kieskompas wordt berekend door het gemiddelde van
de antwoorden te nemen. Het advies wordt gepresenteerd in een assenstelsel. De
gebruiker kan op elke vraag helemaal mee eens, eens, neutraal, niet mee eens,
helemaal niet mee eens en geen mening invullen. Bij geen mening telt de vraag niet
25
mee in het gemiddelde. Bij de andere vijf opties krijgt de gebruiker punten op een
schaal van -1 tot 1. Het snijpunt van de assen is het nulpunt. Links van de verticale as
en onder de horizontale as staan de negatieve waarden, aan de andere kanten van de
assen de positieve waarden. Doordat de presentatie van het eindantwoord in een
assenstelsel wordt gegeven is het gemiddelde van de gebruiker opgebouwd uit twee
coördinaten. De horizontale coördinaat wordt bepaald uit het gemiddelde van de
vragen die over (sociaal economisch) linkse of rechtse onderwerpen gaan. De
verticale coördinaat wordt bepaald uit de vragen die over progressieve (groen,
alternatief, libertair) en conservatieve (traditioneel, autoritair, nationalistisch)
onderwerpen gaan. Samen geven de gemiddelden van deze waarden de plek van de
kiezer in het assenstelsel. De gebruiker kan ook de plaatsing van zichzelf en de
politieke partijen per onderwerp bekijken. Hierbij worden alleen de gemiddelden van
de stellingen die dat onderwerp betreffen meegenomen. Deze indeelmethodiek was
lastig te achterhalen, het was slechts mogelijk door het herhaald uitvoeren van de test,
met steeds een geringe variatie (website Kieskompas).
De politieke partijen zijn van tevoren al in het assenstelsel geplaatst. Deze
plaatsing komt op dezelfde wijze tot stand als de plaatsing van de gebruiker, behalve
dat niet de politieke partijen zelf, maar de makers van het Kieskompas de
beantwoording van de stellingen voor hun rekening nemen. Dit doen ze aan de hand
van partijprogramma’s en bronnenonderzoek.
Naast het assenstelsel zijn er nog een aantal weergaven van het advies en de
voorkeuren van de gebruiker. Er is een lijst met procentuele overeenkomst per partij,
gebaseerd op de beantwoording van de stellingen. Ook worden er na de stellingen nog
vragen gesteld over de mening van de gebruiker over de laatste drie jaar en de
lijsttrekkers van partijen. De antwoorden hierop wegen niet mee in het gemiddelde,
maar worden in een apart stelsel gepresenteerd waarbij een kleurovergang de
voorkeuren aangeeft (interview Laros).
3.4.2 De makers en hun doelen
In deze paragraaf zetten wij uiteen wie de makers zijn van de online kieshulpen en
welke doelen zij hebben geformuleerd. Ook hier zijn weer duidelijke verschillen te
vinden tussen de StemWijzer en het Kieskompas.
26
De StemWijzer
Het IPP maakt de StemWijzer op eigen initiatief sinds 1989. Het IPP heeft een team
van mensen in dienst met verschillende professionele achtergronden, bijvoorbeeld
politicologen en sociologen. Het team bestaat niet per se uit wetenschappers; mensen
die goed met taal zijn hoeven geen wetenschappelijke opleiding te hebben. Het is
echter wel zo dat de meeste mensen die werkzaam zijn bij het IPP een
wetenschappelijk niveau hebben (interview De Graaf).
Over het doel van de StemWijzer zegt Jochum de Graaf, projectleider van de
StemWijzer, in een interview: ‘De StemWijzer heeft niet tot doel om partijen tot
rechtzinnigheid te verplichten of het schrijven van consistente partijprogramma’s. De
StemWijzer is bedoeld voor de kiezer, om deze overeenkomsten en verschillen tussen
partijen te laten zien. Behulpzaam zijn bij het maken van een keus, het is een zuiver
educatief instrument. Het is geen onderzoek of de partijen de waarheid spreken, of de
partijen met hun partijprogramma’s een realistisch regeerprogramma kunnen
schrijven’. De StemWijzer ziet zichzelf als een mediaal middel, te vergelijken met een
lijsttrekkersdebat (interview De Graaf).
De functie van de StemWijzer is dus blijkbaar de kiezer te informeren. Op de
website van het IPP wordt het doel als volgt beschreven: “De StemWijzer van het IPP
is een instrument om de politieke voorkeur van kiezers te testen. (…) Op deze manier
krijgt de kiezer ook informatie over de standpunten van politieke partijen over de
meest uiteenlopende onderwerpen. De StemWijzer heeft dus bij uitstek een educatieve
functie.” (website Publiek-politiek)
Het lijkt er dus op dat het IPP zo juist mogelijke stemadviezen probeert te
verstrekken, maar dat moet worden genuanceerd. Loek Groot heeft in 2003 een artikel
geschreven waarin hij inhoudelijke kritiek geeft op de StemWijzer. In een reactie
daarop stelt het IPP dat het niet zo erg is dat de StemWijzer op een aantal punten niet
klopt (Groot, 2003). Het IPP stelt namelijk dat de gebruiker het stemadvies niet zo
serieus neemt, maar wel aan het denken wordt gezet. Het IPP is van mening dat
eventuele fouten zouden leiden tot een ‘verrassingseffect’, wat dan voor de gebruiker
een aanleiding kan zijn tot verdere discussie. Groot (2003) weerlegt dit door te wijzen
naar het onderzoek van Marcel Boogers (2002), waaruit blijkt dat 4% van partijkeuze
is veranderd door de landelijke StemWijzer van 2002. Dit zorgt voor een verschuiving
van meerdere zetels bij de verkiezingen. Daarnaast meent Groot dat de gebruiker over
het algemeen geen boodschap heeft aan dat educatieve doel van de StemWijzer, maar
27
gewoon een goed stemadvies wil, zeker omdat de StemWijzer pretendeert die te
kunnen geven.
Dit beeld wordt in het interview met het IPP bevestigd. De Graaf zegt dat het
voornaamste verschil tussen de StemWijzer en het Kieskompas is, dat de StemWijzer
geen wetenschappelijke pretenties heeft. ‘We zijn geen onderzoek, geen peiling, we
noemen ons ook nadrukkelijk een test. Wetenschappelijke betrouwbaarheid of dat
soort zaken is niet aan de orde.’ (interview De Graaf)
De interviews, de website en de reactie op de kritiek van Groot laten zien dat
het IPP blijkbaar wel de kiezer wil informeren over partijprogramma’s, maar dat het
objectiviteit of juistheid niet als einddoel heeft. Het IPP schat de rol van de
StemWijzer in de verkiezingen niet zo hoog in, terwijl onderzoek juist laat zien dat de
StemWijzer wel degelijk een invloed heeft op zowel opkomst als stemgedrag (zie
inleiding).
Het Kieskompas
Volgens Jasper Laros van het Kieskompas is hun stemtest geen mediaal middel. Het
wil daarentegen een objectief hulpmiddel zijn in de zee van informatie die er
tegenwoordig is (interview Laros). Wat het Kieskompas onderscheidt van de
StemWijzer is dat het de kiezer plaatst ten opzichte van de partijen in het politieke
spectrum door middel van een tweedimensionaal assenstelsel. Op de horizontale as
staat de sociaal-economische dimensie. Op de verticale as staat de progressiefconservatieve dimensie. Het Kieskompas geeft een stemadvies waarbij voor de
gebruiker gevisualiseerd wordt waar de partijen staan en waar de kiezer zelf staat. Het
lijkt alsof een zwevende kiezer wordt geplaatst tussen de partijen in het politieke
landschap.
3.4.3 Het assenstelsel van het Kieskompas
Van der Brug (2007) komt echter met de theorie dat de kiezers niet zweven, maar dat
de partijen zweven. De kiezers weten zelf wel wat zij willen maar weet niet in welke
partij zij hun ideologische visie terug kunnen vinden. Dit komt doordat het merendeel
van de partijen naar het midden van het politieke spectrum is geschoven. Dit proces is
begonnen tijdens de ontzuiling (Van der Brug 2007). Als gevolg hiervan is het voor
de kiezer minder duidelijk waar de verschillen liggen tussen de partijen.
28
Het Kieskompas geeft de zwevende partijen en de kiezer een plaats in het
politieke spectrum, waardoor het voor de kiezer inzichtelijker wordt waar de partijen
staan ten opzichte van de kiezer. Het is voor het begrip van de kiezer dan wel
belangrijk dat het duidelijk is waar de assen voor staan. Laros legt uit: “Links en
rechts gaat over economische vrijheden waarbij links minimale voorstaat en rechts
maximale. Progressief is maximale persoonlijke vrijheid en conservatief is minimale
persoonlijke vrijheid.” (interview Laros)
Je kan echter vraagtekens zetten bij het assenstelsel van het Kieskompas, want
volgens veel politicologen zijn deze twee assen van het Kieskompas niet meer
relevant in de hedendaagse politiek (interview Rosema). Naast de discussie over de
relevantie zijn ook vraagtekens te zetten bij de terminologie zelf. Immers, wat is
progressief of conservatief en ten opzichte van welke politieke thema’s hanteer je
deze begrippen? Is een partij die opkomt voor de homorechten maar tegelijkertijd uit
de EU wil stappen conservatief of progressief? Hoe deel je een kiezer of een partij op
basis hiervan in op het politieke spectrum? De terminologie die het Kieskompas
hanteert is vaag aangezien dit progressief-conservatieve kader op het hele scala van
issues in de politiek kan worden toegepast. Volgens Rosema is dit dus slecht voor het
begrip van de kiezer.
In West-Europa zijn steeds meer politicologen van mening dat er een nieuwe
as in het politieke spectrum moet komen om de partijen op in te delen (interview Van
der Brug). Traditioneel zijn er al twee assen die dit doel dienen. Volgens de Leidse
school zijn deze twee gebaseerd op de belangrijkste cleavages in de maatschappij. De
links-/rechts-dimensie wordt bepaald door economische standpunten. Morele
kwesties, zoals euthanasie en abortus, kenmerken de progressief-conservatieve
dimensie.
Martin Rosema, werkzaam aan de afdeling politicologie aan de Universiteit
Twente, stelt dat deze dimensies nog steeds relevant zijn. De
progressief/conservatieve dimensie is volgens hem echter voornamelijk nog van
belang bij de partijen met een christelijke grondslag zoals het CDA en de CU. Deze
hebben namelijk een zeer sterke mening over morele zaken in vergelijking met
seculiere partijen (interview Rosema).
Volgens Van der Brug, professor politicologie aan de UvA, zijn de issues die
eerst de progressief/conservatieve dimensie bepaalden tegenwoordig gedepolitiseerd
(interview Van der Brug). Het zwaartepunt van het publieke en politieke debat is
29
verschoven van ethische kwesties naar de migratie- en integratieproblematiek. Deze
cleavage kan worden gezien als een nieuwe dimensie in het politieke spectrum
(interview Rosema).
Van der Brug (2007) stelt dat het hanteren van een sociaal-culturele dimensie
op de horizontale as misschien handiger is bij het indelen van politieke kwesties. Een
grafische weergave van deze typologie is te vinden in figuur 1. De term sociaalcultureel is representatief voor de migratie en integratie problematiek die, zoals
hierboven beschreven, relevanter is geworden en min of meer de plaats van de
klassiek morele dimensie heeft ingenomen.
Aan de hand van de typologie van Van der Brug zijn de kiezers en politieke partijen
op een duidelijker manier in te delen in het politieke spectrum. Op deze manier wordt
de relatief vage progressief/conservatieve dimensie vermeden. Wanneer het
Kieskompas deze as zou gebruiken in plaats van de oude progressief-conservatieve
dimensie kan het advies begrijpelijker voor de kiezer zijn.
30
Het is wel zo dat deze typologie voorbij gaat aan de morele dimensie, die
ondanks de heersende depolitisering nog steeds relevant is voor de hedendaagse
politiek. Zowel Van der Brug (interview) als Rosema (interview) stellen dat deze
dimensie nodig is voor een correcte typologie. Dit zou echter leiden tot een
driedimensionaal assenstelsel waar lastig mee te werken is. Een dergelijk assenstelsel
heeft namelijk acht deelruimtes. Als het Kieskompas deze drie dimensies zou
hanteren in hun grafische weergave zou dit erg moeilijk te begrijpen zijn voor de
gemiddelde burger, wat op zijn beurt weer afdoet aan de waarde van het advies.
André Krouwel, projectleider van het Kieskompas, heeft een simplistische grafische
weergave gecreëerd van de werkelijkheid om het advies begrijpelijk en dus praktisch
te houden (interview Van der Brug). Als het Kieskompas toegankelijk wil blijven is
het beter om twee assen te behouden. Als de morele dimensie echter vervangen wordt
door de sociaal-culturele, ontstaat er een assenstelsel waarop de partijen naar onze
mening beter zijn in te delen.
Een radicaal andere methode om de partijen in te delen, is door de dimensies
niet vooraf vast te leggen. Gerrit Bloothooft meent dat de meest relevante dimensies
achteraf bepaald moeten worden, aan de hand van de antwoorden van de partijen
(interview Groot). Dat zou gedaan kunnen worden aan de hand van Principale
Componenten Analyse (PCA). Dat is een statistische methode die automatisch de
dimensies kan berekenen die de meeste variantie in de antwoorden verklaren. Het
voordeel boven de vooraf vastgestelde dimensies van het Kieskompas is dat als
bijvoorbeeld partijen vooral verschillen op ethische kwesties en de aanpak van het
fileprobleem, die dimensies dan automatisch naar voren komen. Het nadeel is dat het
resulterende diagram misschien nog minder goed te lezen is voor een doorsnee
gebruiker. De dimensies sluiten dan niet meer aan op de klassieke links/rechtsverdeling, die vrijwel iedereen begrijpt. Bloothooft ziet dit niet als probleem wanneer
de dimensies geen naam krijgen.
Wat betref de theoretische kaders van de kieshulpen zijn er een paar conclusies te
trekken. Ten eerste valt op dat de StemWijzer er geen heeft. Het IPP beschouwt de
StemWijzer slechts als een test, die de kiezer wat bijbrengt over de partijprogramma’s
van politieke partijen. Het IPP vindt het dus niet nodig om wetenschappelijk te werk
gaan om tot een zo goed mogelijk stemadvies te komen. Het gaat hier dus voorbij aan
het gevaar dat een onbetrouwbare StemWijzer de verkiezingen beïnvloedt.
31
Het Kieskompas pretendeert wel wetenschappelijk te werk te gaan en een zo
goed mogelijk stemadvies te verstrekken, maar ook daar is ook niet alles koek en ei.
Het uitgangspunt van het Kieskompas is het tweedimensionale kaartje van het
politieke landschap, met daarop een links-rechtse as en een progressief-conservatieve
as. Het probleem hiermee is dat deze assen onduidelijk gedefinieerd zijn, waardoor ze
verwarrend kunnen werken voor de gebruiker. Daarnaast is het ook de vraag of juist
deze twee assen de essentiële verschillen tussen partijen goed in beeld brengt.
Het assenstelsel van het Kieskompas zou op een aantal manieren veranderd
kunnen worden. De progressief-conservatieve as zou kunnen worden veranderd in een
sociaal-culturele as. Op deze manier wordt de vage terminologie van de progressiefconservatieve as buiten beschouwing worden gelaten wat resulteert in een helder
advies. Het meest radicale voorstel is om het hele assenstelsel automatisch te laten
berekenen met een statistische methode en de klassieke indeling volgens links-rechts
en progressief-conservatief te laten vallen, maar dit lijkt ons onwenselijk omdat
mensen zich dan niet meer kunnen identificeren met de assen.
3.4.4 Transparantie en objectiviteit
De griffie is meestal de opdrachtgever van het IPP bij het maken van de StemWijzers
voor de gemeenteraadsverkiezingen. Dat is een afdeling van de gemeente die de
gemeenteraad ondersteunt bij de vergaderingen en adviseert over communicatie. In
een enkel geval is de opdrachtgever de burgermeester of een communicatieadviseur.
De StemWijzers voor de gemeenteraadsverkiezingen worden betaald door de
gemeenten. De landelijke StemWijzer is een project van het IPP zelf en wordt door
middel van subsidies gefinancierd. Het IPP krijgt subsidies op projectbasis en de
StemWijzers is een van die projecten.
Het IPP werkt volgens het autorisatieprincipe, wat inhoudt dat de StemWijzer
in principe altijd in overleg met de partijen wordt gemaakt. Voor de StemWijzer voor
de gemeenteraad worden workshops georganiseerd, waar de lokale partijen
commentaar kunnen geven op de stellingen. De stellingen van de landelijke
StemWijzer worden door het IPP zelf geformuleerd, aan de hand van de
partijprogramma’s.
De partijen kunnen zelf antwoorden geven op de stellingen. Als er een
discrepantie is tussen die antwoorden en de partijprogramma’s, dan worden ze daarop
attent gemaakt door het IPP, maar het IPP zal niet zelf de antwoorden aanpassen. Het
32
IPP gaat er namelijk vanuit dat partijen eerlijk antwoord geven. De partijen krijgen bij
elke stelling de mogelijkheid om hun antwoord toe te lichten.
Het IPP vindt dat de StemWijzer slechts een test is en daarom dus ook niet op
een wetenschappelijke wijze gemaakt of gecontroleerd hoeft te worden. Er is dus geen
enkele interne of externe controle of de StemWijzer wel objectieve stemadviezen
geeft.
In het geval van de gemeentelijke StemWijzers is de gemeente zelf
opdrachtgever maar heeft ook inspraak in de totstandkoming van de stellingen
(interview De Graaf). Het recht op de eindredactie van het IPP kan op dit punt dus
onder druk komen te staan.
Kieskompas is een BV die deels eigendom is van de Vrije Universiteit (VU).
Het ontvangt geen subsidies en wordt volledig gefinancierd door externe
opdrachtgevers. Het landelijke Kieskompas is in opdracht van dagblad Trouw
geproduceerd, de lokale in opdracht van de gemeenten. Het is opvallend dat zowel de
VU als Trouw uit een gereformeerde traditie komen. Dit zou invloed kunnen hebben
op de objectiviteit, zoals ook eerder is gesuggereerd door Rosema (interview). De
opdrachtgever betaalt voor het Kieskompas, maar ze hebben over het eindresultaat
niets te zeggen.
Het Kieskompas heeft zelf de regie over de stellingen en werkt dus niet met
het autorisatieprincipe dat de StemWijzer hanteert. Bij de landelijke versie maakt
Kieskompas eerst zelf een lijst van stellingen en daar laat het vervolgens een
onafhankelijk panel van politieke analisten van kranten naar kijken. De beoordeling
van de antwoorden ligt in de handen van het bedrijf. Bij de lokale Kieskompassen
wordt er net als door het IPP samengewerkt met de lokale partijen en de gemeenten,
omdat die beter zicht hebben op wat de belangrijke issues zijn binnen de gemeente.
Het Kieskompas werkt samen met panels van studenten, om te kijken of de
Kieskompassen goed functioneren. In de toekomst willen ze panels gebruiken die
meer representatief zijn van de gehele kiezersbevolking (interview Laros).
De StemWijzer wordt opgesteld volgens het autorisatieprincipe. Daarnaast
worden de StemWijzers nog ter commentaar voorgelegd aan de partijen en in het
geval van lokale verkiezingen aan de gemeentes. De StemWijzer vraagt niet om
commentaar aan externe onafhankelijke experts, zoals politicologen of politiek
analisten. Geen van de actoren die inspraak hebben, zijn dus onafhankelijk van de
politieke partijen. Dit verhoogt het risico dat sommige partijen zichzelf weten te
33
bevoordelen ten opzichte van de andere partijen. Hierdoor kan de objectiviteit in
twijfel worden getrokken.
Anders dan de StemWijzer beperkt het Kieskompas de inspraak en invloed
van politieke partijen bij de landelijke verkiezingen zo veel mogelijk. Het voordeel
hiervan is dat het Kieskompas neutraler wordt gemaakt dan de StemWijzer, doordat
partijen geen kans wordt geboden om zichzelf te bevoordelen.
De visie van de medewerkers van het Kieskompas is doorslaggevend voor de
uiteindelijke selectie van de stellingen en de wijze waarop de antwoorden van
politieke partijen worden bepaald. Het gevaar is bijvoorbeeld dat stellingen zo worden
geformuleerd dat mensen in een bepaalde richting worden gestuurd. Binnen het
bedrijf is er echter geen enkel controlemechanisme om ervoor te zorgen dat die visie
niet de objectiviteit van het Kieskompas schaadt. Deze verschillen zijn niet zichtbaar
bij de gemeenteraadsverkiezingen waar beide hetzelfde systeem van overleg met
partijen hanteren.
Beide online kieshulpen besteden bij het maken van de stellingen vrij weinig
aandacht aan de onderwerpen die de kiezer belangrijk vindt in een poging om het hele
politieke spectrum te vangen in de stellingen. Het nadeel van het Kieskompas is dat
het mogelijk is dat onderwerpen die voor kiezers relevant zijn niet aan bod komen,
doordat het panel van journalisten er bijvoorbeeld geen aandacht voor heeft. Dit
ondersteunt dus de agendasettende macht van de media. De StemWijzer bepaalt de
lijst van stellingen aan de hand van de partijen. Hier is dus de hoop dat de partijen een
goede afspiegeling geven van wat er leeft onder de kiezers, maar dan nog kan het zijn
dat partijen zich niet profileren op de issues die voor de kiezer het meest belangrijk
zijn. Hierdoor kan er dus alsnog een vertekening komen in de lijst van stellingen.
3.5 Conclusie
We hebben door middel van ons vergelijkend onderzoek geconcludeerd dat er veel
verschillen zijn tussen de online kieshulpen. We zullen daarom over beide apart een
conclusie trekken op basis van onze onderzoeksvraag. We beginnen met de vraag: hoe
staan de makers van de StemWijzer in het politieke krachtenveld?
De StemWijzer kan worden gezien als een spreekbuis voor de politieke
partijen. Weliswaar een met rigide wanden, maar nog met genoeg ruimte om door te
praten. Wanneer de makers de politieke partijen zouden controleren op het naar
waarheid invullen van hun antwoorden op de stellingen, of zouden voorkomen dat een
34
partij meer invloed uitoefent dan een ander op de totstandkoming, zou de
intersubjectiviteit garanderen dat de informatie objectief is. Dit is echter niet zo. Hier
zit ook het grootste pijnpunt van de Stemwijzer: de gebrekkige controle op de
politieke partijen. Doordat sommige partijen meer gebruik maken van de
mogelijkheden die de stemwijzer biedt dan anderen, verschuift het machtsevenwicht
naar een aantal partijen. Hierdoor kan die kiezer, die ervan uitgaat dat het advies
objectief is, beïnvloed worden in het voordeel van een aantal partijen.
De goede aspecten van de StemWijzer zijn de transparantie, de
laagdrempeligheid en het gebruikersgemak. De transparantie wordt gewaarborgd door
de duidelijkheid waarmee het eindadvies tot stand komt. Dit komt door dat elke partij
die deelneemt aan de verkiezing in de applicatie wordt opgenomen. We kunnen dus
concluderen dat de StemWijzer geen machtsbron is, maar een machtsmiddel.
De volgende vraag die we onszelf stellen is: hoe staan de makers van het
Kieskompas in het politieke krachtenveld? Het Kieskompas betrekt bij de landelijke
verkiezingen de politieke partijen maar op beperkte wijze bij de totstandkoming.
Andere groepen hebben weer meer invloed. Daarnaast bepalen de makers waar de
politieke partijen staan, in plaats van deze daar zelf ruimte voor te geven. Dit zorgt
ervoor dat het Kieskompas in tegenstelling tot de StemWijzer geen machtsmiddel is,
maar een machtsbron. Het is voor partijen minder makkelijk om via het Kieskompas
invloed uit te oefenen, maar bij het maken van de applicatie zelf zijn er meer stappen
waarbij dit kan. Doordat het Kieskompas pretendeert wetenschappelijke objectiviteit
te hebben, is de gebruiker wellicht geneigd het advies sneller als waar aan te nemen.
Er wordt echter weinig aan gedaan om de makers zelf te controleren op objectiviteit
en het vermijden van tunnelvisie. Ook is de transparantie niet heel goed gewaarborgd.
Het is onduidelijk hoe het eindadvies wordt bepaald. Dit was via de site slechts te
achterhalen door het herhaald doen van de test, met steeds een geringe variatie.
Het Kieskompas presenteert zichzelf als een bedrijf met wetenschappelijke
signatuur. Toch worden de assen die het Kieskompas hanteert voor het eindadvies
door zowel ons als door meerdere politicologen in twijfel getrokken. Deze zouden niet
meer voldoen in de huidige tijd, terwijl de wetenschappers achter het Kieskompas ze
nog wel gebruiken. Door het kompas een wetenschappelijke applicatie te noemen wil
het Kieskompas een kuil graven voor de StemWijzer, maar ze vallen er zelf in.
Voorts kunnen we over beide applicaties concluderen dat ze een grote
waarschuwing met glitters, lichtjes, felle kleuren, enorm dikke letters en een irritant
35
piepend geluid als pop-up moeten plaatsen wanneer mensen op de link klikken om de
test te gaan doen. Deze waarschuwing moet duidelijk stellen dat het “advies” niet als
zodanig bedoeld is, maar slechts een flauwe indicatie van wat de gebruiker zou
kunnen stemmen. Tevens zou deze waarschuwing moeten stellen dat het verstandig is
om je partijkeuze niet enkel van een applicatie op internet af te laten hangen.
36
4. Politieke partijen en de online kieshulpen
4.1 Inleiding
Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2006 bekende Jack de Vries, de
campagneleider van het CDA, dat hij zich veel heeft beziggehouden met de online
kieshulpen, met name de StemWijzer. In Het Parool (28 november 2006) was te lezen
dat volgens de campagneleider de formulering van de stellingen van de StemWijzer
niet deugt en dat de StemWijzer te manipuleren is. En blijkbaar had het ingrijpen van
De Vries succes: in 2003 was het CDA nog een van de minst geadviseerde partijen
door de StemWijzer, terwijl het in 2006 als op één na meest genoemde uit de bus
kwam (Site Webwereld). De partij van De Vries werd, ondanks licht zetelverlies, de
grootste partij in de Tweede Kamer.
Is het daadwerkelijk zo dat de online kieshulpen in feite een nieuw
campagnemiddel bieden voor politieke partijen? En zo ja, welke mogelijkheden
hebben de partijen dan precies om de uitslag te beïnvloeden? In dit hoofdstuk vragen
we ons af wat de invloed is van de politieke partijen op de uitslag van de online
kieshulpen.
4.1.1 Onderzoeksvragen
In dit deel van ons onderzoek beantwoorden we de volgende onderzoeksvraag: wat is
de machtsrelatie tussen de politieke partijen en de online kieshulpen? Om dit goed te
kunnen onderzoeken moeten we kijken naar hoe de communicatie tussen deze actoren
verloopt, omdat dit het zichtbare deel van de relatie tussen politieke partijen en online
kieshulpen is. Daarnaast is het interessant welke mogelijkheden politieke partijen ter
beïnvloeding van de online kieshulpen hebben, en of partijen hun standpunten
aanpassen aan de online kieshulpen. Tot slot is zijn we benieuwd hoe politieke
partijen oordelen over de online kieshulp. Op basis hiervan hebben we de volgende
deelvragen geformuleerd:

Hoe verloopt de communicatie tussen de online kieshulpen en de politieke
partijen?

Welke mogelijkheden zijn er voor de politieke partijen om invloed uit te
oefenen op de kieshulpen?
37

Passen politieke partijen hun programma’s aan naar aanleiding van de online
kieshulpen?

Welk oordeel vellen de politieke partijen over online kieshulpen?
We hebben ons van het begin af aan gericht op de landelijke politiek, omdat wij
verwachten dat bij de landelijke verkiezingen de kiezers zich minder laten leiden door
de kieshulpen dan bij gemeenteverkiezingen. Omdat we dit daardoor niet over één
kam kunnen scheren, hebben we gekozen om alleen naar de landelijke verkiezingen te
kijken. Ook houden partijen op landelijk niveau zich professioneler en intensiever met
de campagne bezig.
4.1.2 Doel en relevantie
Het stemmen voor de Tweede Kamer is één van de meest essentiële onderdelen van
onze democratie. Het is dus belangrijk dat mensen hun stem weloverwogen kunnen
uitbrengen. Aangezien de StemWijzer voor de Tweede Kamerverkiezingen bijna 5
miljoen keer is ingevuld, en uit hoofdstuk 5 blijkt dat er kiezers zijn die de gegeven
adviezen opvatten als onafhankelijk en puur technisch, is het relevant te onderzoeken
of de politieke partijen invloed hebben op de totstandkoming van de online
kieshulpen. Philip van Praag (2007) stelt dat er veel ruimte is voor de politieke
partijen om zetels bij verkiezingen te winnen door optimaal gebruik te maken van de
mogelijkheden die de online kieshulpen hen bieden. Omdat hier verder nauwelijks
onderzoek naar is gedaan is het interessant hier dieper op in te gaan.
4.2 Theorieën en concepten
Om onze onderzoeksvragen goed te kunnen beantwoorden moeten we gebruik maken
van concepten en theorieën. In Hoofdstuk 2 staan veel van de door ons gebruikte
concepten en theorieën beschreven. Veel aanvullende theorie is voor dit hoofdstuk
niet nodig, omdat veel van de vragen die we ons stellen een beschrijvend antwoord
vergen.
In paragraaf 2.1 staat de theorie van Lukes beschreven over de dimensies van
macht. Deze is relevant om de relatie tussen de politieke partijen en de makers van de
online kieshulpen te kunnen doorgronden. Bij het samenstellen van de lijst met
stellingen voor de kieshulpen is sprake van de eerste dimensie van macht. De
38
politieke partijen zullen stellingen terug willen zien die in hun voordeel werken, of op
zijn minst stellingen die hen niet benadelen, en hebben hier dus onderling
tegenstrijdige belangen. Het belang van de makers is een onpartijdige en goed
gespreide selectie van de stellingen. Als de stellingen in onderling overleg worden
geselecteerd, zoals dat bij de StemWijzer gebeurt, oefenen de actoren macht van de
eerste dimensie uit, omdat er sprake is van besluitvorming. Als de kieshulp, zoals het
Kieskompas, de politieke partijen geen inspraak geeft bij de formulering van de
stellingen, dan kan men spreken van een tweede dimensie van macht uitgeoefend door
de makers van het Kieskompas. Lukes geeft ook nog een definitie van macht van de
derde dimensie, maar die is niet relevant genoeg voor dit hoofdstuk.
Met het begrip machtsrelatie bedoelen we niet zozeer het opleggen van de
eigen wil aan iemand anders. Machtsrelatie in de definitie die wij hanteren geeft aan
wie er uiteindelijk het meest heeft bepaald over hoe de definitieve online kieshulp er
inhoudelijk uit komt te zien. Welke actor heeft meer invloed en welke minder en op
welk gebied?
Een ander belangrijk begrip is ambiguïteit, zoals Stone (1989: 157-159) dit
begrip beschrijft. Stellingen kunnen door de politieke partijen vaak op verschillende
manieren worden geïnterpreteerd. Met andere woorden: ze zijn ambigu. Hier blijft dan
ook speelruimte over voor politieke partijen. Het is aan de kieshulpen de ambiguïteit
van de stellingen tot een minimum te reduceren.
4.3 Methode van onderzoek
Omdat het aantal actoren die een rol spelen bij het beantwoorden van onze deelvraag
(twee online kieshulpen en een tiental politieke partijen) zo klein is, verdienen
kwalitatieve onderzoeksmethoden de voorkeur boven kwantitatieve. We hebben er
daarom voor gekozen om zoveel mogelijk betrokken actoren diepgaand te
interviewen. Alle politieke partijen zijn benaderd. Met behulp van kennis uit de
literatuur en van experts die wij spraken, hebben we zo volledig mogelijke
vragenlijsten voor zowel de politieke partijen als de makers van de online kieshulpen
gemaakt. We hebben uitvoerig gecontroleerd of de interviewvragen te herleiden zijn
naar onze deelvragen, wat onze vragenlijsten zo gericht en valide mogelijk heeft
gemaakt. We hebben echter niet alleen rigide vastgehouden aan deze vragenlijsten,
maar ook het flexibele karakter van kwalitatief onderzoek volledig benut door ter
39
plekke in te springen op interessante uitspraken, of door te vragen bij
onduidelijkheden.
Echter, een kwalitatief onderzoek als het onze heeft enkele nadelen. Alle
actoren hebben een politieke agenda en kunnen dus niet geheel vrijuit spreken in een
interview. Politieke partijen willen waarschijnlijk niet toegeven dat zij beïnvloed
worden door online kieshulpen, omdat dit zowel zwak als glad overkomt bij kiezers.
Makers van online kieshulpen willen waarschijnlijk niet toegeven dat zij beïnvloed
worden door politieke partijen, omdat hun veronderstelde neutraliteit, essentieel voor
hun succes, dan in gevaar komt. Daarom hebben wij ook Kay van de Linde benaderd,
de voormalige spindoctor van Rita Verdonk. Hij was campagneleider van Leefbaar
Nederland ten tijde van Pim Fortuyn, en kent zodoende de dynamiek van het
krachtenveld tussen de politieke partijen zeer goed. Momenteel is hij aan geen enkele
partij verbonden, zodat hij ons een ander perspectief op de zaak kan geven.
Op basis van individuele interviews kunnen moeilijk algemene conclusies
getrokken worden. Toch is het goed mogelijk om de betrouwbaarheid van losstaande
interviews te vergroten. Een reeks van zoveel mogelijk relevante interviews waarin
(ongeveer) dezelfde vragen worden gesteld, verkleint de subjectiviteit aanzienlijk. Na
het houden van deze interviewreeks is het mogelijk alle interviews naast elkaar te
leggen en overeenkomsten, verschillen en verbanden te gaan zoeken.
4.4 Analyse
In de analyse die hierop volgt gaan we op basis van onze deelvraag onze bevindingen
analyseren. Dit doen we aan de hand van de deelvragen die wij hebben opgesteld,
zoals uitgelegd in de inleiding van dit hoofdstuk.
4.4.1 Communicatie tussen politieke partijen en online kieshulpen
Online kieshulpen en politieke partijen communiceren niet voortdurend of zeer
intensief (interview Slikker, PvdA; interview De Graaf). Er wordt alleen tijdens het
creatieproces van een nieuwe kieshulp gecommuniceerd. Die communicatie is de enig
zichtbare of formele communicatie, hoewel er in interviews aanwijzingen zijn
gegeven dat partijen soms via informele kanalen contact zoeken met de online
kieshulpen. Toch is dit gedeelte van de communicatie te verborgen gebleven om daar
uitspraken over te doen. Wij concentreren ons daarom op de zichtbare, formele
communicatie.
40
Hoe de communicatie tussen de politieke partijen en de online kieshulpen
verloopt, verschilt per kieshulp. De Stemwijzer stelt een longlist samen van
conceptstellingen. Vervolgens wordt deze lijst voorgelegd aan de verschillende
politieke partijen. Deze partijen geven vervolgens aan welke van deze stellingen zij
belangrijk vinden. De communicatie verloopt via workshops, waar verschillende
mensen vanuit verschillende partijen bij elkaar komen. Daar worden de in onderling
overleg bepaald welke stellingen het uiteindelijk worden, en hoe ze geformuleerd
worden.
Het Kieskompas geeft de politieke partijen geen inspraak, zij vullen zelf aan
de hand van de verkiezingsprogramma’s de standpunten van de partijen in. Deze
kunnen hier hoogstens een bezwaar tegen indienen als ze van mening zijn dat het
anders zou moeten.
Een factor die het proces bemoeilijkt is gebrek aan tijd. De tijdsdruk zorgt
ervoor dat er wel eens fouten in de communicatie tussen de politieke partijen en de
online kieshulpen kunnen sluipen (interview Smit, SGP). Verkiezingen hebben een
vaste deadline en als er discussie is tussen een politieke partij en de kieshulp over een
bepaalde stelling komt dit het proces niet ten goede. De online kieshulpen zijn
duidelijk nog een nieuw verschijnsel voor de politieke partijen, en ze waren niet altijd
allemaal in staat op tijd op de beslissingen van de makers te reageren. In zo’n geval
hebben de makers het laatste woord en de partij die dan niet optimaal uit de verf komt
heeft dit maar te accepteren.
4.4.2 Mogelijkheden van politieke partijen
Online kieshulpen en politieke partijen hebben geen hechte relatie. Er wordt alleen
rond het creatieproces van een nieuwe kieshulp met elkaar overlegd. Omdat dit
volgens formele procedures verloopt is duidelijk te zien hoe, in ieder geval de
waarneembare, machtsverdeling eruit ziet. Hierop concentreert deze paragraaf zich
dan ook.
De makers van de online kieshulpen zijn – voor zover waarneembaar – relatief
machtiger in het creatieproces van een online kieshulp dan de politieke partijen. “Wie
schrijft, die blijft” (interview Haersma Buma, CDA), oftewel: wie de kieshulp maakt,
bepaalt. Van de Linde spreekt dit tegen: ‘Politieke partijen hebben zeer veel invloed,
zij kunnen immers gewoon andere antwoorden opgeven dan waar die partijen
werkelijk voor staan’ (interview Van de Linde).
41
De politieke partijen geloven dat online kieshulpen, binnen hun
mogelijkheden, zo objectief mogelijk proberen te zijn (interview Van Mil, D66). Het
is niet zo dat online kieshulpen een politieke voorkeur hebben of bepaalde politieke
partijen bevoordelen. De politieke partijen beschouwen hen als neutraal. Hieronder
zetten we per kieshulp uiteen welke mogelijkheden er zijn voor de politieke partijen
de kieshulp te beïnvloeden.
De StemWijzer
De StemWijzer geeft, zoals hierboven aangegeven, de politieke partijen relatief veel
vrijheden. Zo hebben de politieke partijen de vrijheid zelf antwoord te geven op
stellingen die de StemWijzer ze voorlegt. De antwoorden hoeven hierbij dus niet
overeen te komen met het partijprogramma. Hoewel hier enkele voorbeelden van
bekend zijn (Van Praag 2007), gebeurt dit niet op grote schaal. Het ligt voor de hand
om aan te nemen dat partijen deze mogelijkheid in de toekomst meer gaan benutten,
zodra bekender wordt wat de mogelijkheden zijn. Zo noemde Van Praag de wijze
waarop de VVD de StemWijzer tot nu toe gebruikte ‘naïef’ omdat het campagneteam
er ‘te eerlijk’ mee om zijn gegaan en daardoor elke keer relatief weinig geadviseerd
werden.
Bij het creëren van de StemWijzer worden de politieke partijen ook betrokken
bij het bepalen van de stellingen. Hierin ligt voor hen een andere mogelijkheid om
invloed uit te oefenen. Ze kunnen de stellingen kiezen, waarvan zij denken dat ze hen
het meeste voordeel op zullen leveren. De verzoeken worden niet altijd gehonoreerd.
Je kunt immers geen StemWijzer maken met honderden stellingen. Er zullen dus altijd
politieke partijen bevoordeeld of benadeeld worden.
Sinds de Tweede Kamerverkiezingen in 2006 is er de optie bij de StemWijzer
voor de politieke partijen een toelichting te geven bij de stellingen. Hier kunnen de
politieke partijen gebruik maken van de ambiguïteit van de stellingen. Doordat
stellingen moeten worden geformuleerd, en het vrijwel onmogelijk is stellingen
objectief te formuleren, is er vaak ruimte voor interpretatie. De ruimte tussen ‘eens’
en ‘oneens’ is natuurlijk zeer groot (Van Praag 2007). Met de toelichtingfunctie
kunnen partijen veel stellingen zo uitleggen, dat elk antwoord mogelijk is.
42
Het Kieskompas
Het Kieskompas houdt, zoals hierboven in paragraaf 4.1.4 te lezen is, de regie
strakker in handen. Bij het formuleren van de stellingen hebben de politieke partijen
niet veel inspraak en bij het antwoord geven op deze stellingen evenmin. Daardoor
hebben de politieke partijen minder mogelijkheden de kieshulp te beïnvloeden.
De politieke partijen kunnen wel hun beklag indienen als ze niet tevreden zijn
over de stellingen, of de antwoorden die het kieskompas heeft ingevuld voor de
politieke partijen. Maar sprake van invloed uitoefenen, is er niet. Het Kieskompas
heeft echter invloed op de politieke partijen. De politieke partijen moeten rekening
houden met het Kieskompas bij het opstellen van het partijprogramma. Als er een
stelling in de kieshulp voorkomt waarover geen standpunt is ingenomen door een
politieke partij, heb je volgens de kieshulp geen mening. Omdat dit zwak overkomt en
het voor de uitslag voordelig kan zijn als een partij zich zoveel mogelijk onderscheidt
van de anderen, worden partijen gestimuleerd om over alle stellingen een standpunt
hebben. De kieshulpen duwen de partijen dus soms in een bepaalde richting, en
hebben daarmee enige invloed op het partijprogramma (interview Gilissen, VVD). Dit
is een vorm van de tweede dimensie van macht, omdat dit draait om agendasetting.
Vergelijking
De StemWijzer geeft de politieke partijen dus veel meer inspraak bij het tot stand
komen van de online kieshulp dan het Kieskompas, en dit heeft enkele nadelige
gevolgen. Het is onwenselijk dat de partijen juist op de populaire StemWijzer relatief
veel invloed hebben.
Informele beïnvloeding
Tot nu toe hebben we het alleen over beïnvloeding via formele kanalen gehad. Er zou
echter ook nog beïnvloeding via informele kanalen kunnen plaatsvinden. Kay van de
Linde stelt dat er zeker informele communicatie plaatsvindt (interview Van de Linde).
Of er daadwerkelijk sprake is van beïnvloeding van de kieshulpen is onzeker. Het is
erg lastig om dit te onderzoeken. Dit onderdeel is dan ook buiten beschouwing
gelaten.
43
4.4.3 De ruimte benut
De ruimte die de online kieshulpen bieden aan de partijen, is het eerste goed benut
door het CDA. Nadat het in 2002 en 2003 relatief weinig adviezen bij de StemWijzer
had gescoord adviseerde de commissie die de campagne van de partij had geëvalueerd
om zich voortaan niet meer te laten overvallen door de online kieshulpen (Van Praag,
2007). Dit had tot gevolg dat het CDA als best voorbereide partij de overlegrondes
van de StemWijzer voor 2006 inging. Jack de Vries zegt hierover (Het Parool, 28
November 2006) : ‘Wij hadden tien punten verzameld waarbij de PvdA niet goed zat.’
Marco Esser, voormalig campagneleider van de naar eigen zeggen inmiddels minder
naïeve PvdA, klaagt in hetzelfde artikel over de manier waarop de StemWijzer tot
stand was gekomen: ‘Dit doet geen recht aan de politieke discussie. Een partij die drie
keer de bijdrage in de zorg heeft verhoogd, kan zeggen het daarmee oneens te zijn.
Een partij die voor versoepeling van het ontslagrecht is, kan zeggen daartegen te zijn.’
Van Praag (2007) geeft een voorbeeld van één van die stellingen waar de
PvdA niet goed zat: Wie meer verdient, moet meer premie betalen voor de
zorgverzekering (StemWijzer, 2006: stelling 3). De meerderheid van de gebruikers en
van de politieke partijen heeft dit opgevat als ‘meer premie betalen’ dan onder het
huidige regeringsbeleid, maar het CDA vulde in het er mee eens te zijn, met als
toelichting:
Het CDA vindt dat de sterkste schouders de zwaarste lasten mogen dragen.
Wie meer verdient betaalt via de loonbelasting en door minder zorgtoeslag
ook meer voor de zorg. De PvdA wil de zorgpremie helemaal
inkomensafhankelijk maken, in plaats van de huidige nominale premie met
zorgtoeslag. Hierdoor gaan middeninkomens er honderden euro’s per jaar op
achteruit. Als CDA zijn wij daar tegen.
En zo krijgt de PvdA ook nog een trap na. Het IPP was achteraf niet zo tevreden over
deze gang van zaken (Van Praag, 2007).
Frank van Mil van D66 zei in het interview dat D66 zich niet bezighoudt met
de kieshulpen. Het campagneteam geeft antwoord op de stellingen, maar kijkt verder
niet welke antwoorden op de stellingen eventueel positief of negatief zouden
uitpakken. Volbregt Smit (SGP), Ton Dekker (PvdD) en Dimitri Gilissen (VVD)
deden vergelijkbare uitspraken. Kay van de Linde stelt zelfs dat de enige
44
noodzakelijke voorbereiding met betrekking tot de kieshulpen het uit het hoofd leren
is van de antwoorden door de lijsttrekkers, zodat zij daarbij op een evenement geen
fouten maken.
4.4.4 Politieke partijen over online kieshulpen
Wat nu het uiteindelijke effect van de kieshulpen is op de verkiezingsuitslag is voor
veel partijen nog onduidelijk. Het is in ieder geval wel zo dat de uitslagen van de
kieshulpen niet helemaal overeenkomen met die van de verkiezingen. Zo wensen de
CU en de SGP, die sterk uit de StemWijzer komen, dat kiezers hun stem nu ook eens
echt aan de CU en de SGP geven (interview Smit, SGP; zie ook Witteman 2006: 59).
Desalniettemin blijkt dat de partijen de StemWijzer en het Kieskompas wel serieus
nemen. De VVD vindt dat de ‘wijze waarop je jouw standpunten categoriseert en aan
personen presenteert in de kieshulpen belangrijk is om je partijprogramma over te
brengen aan de kiezers’. (interview Gilissen, VVD).
Positieve punten
De partijen noemen als positief punt van de kieshulpen dat zij partijen de
mogelijkheid bieden de kiezers direct over de inhoud van hun programma’s te
informeren. Dit is niet onbelangrijk in een tijd waarin inhoud steeds meer
ondergeschikt wordt gemaakt aan imago en beeldvorming.
De VVD is van mening dat ‘nieuwe generaties vooral op een persoonlijkheid
stemmen, zonder te weten waar deze persoon ideologisch voor staat’. Het gevaar
hiervan is dat charismatische politici dankzij hun imago veel mensen aanspreken en
hoog in de peilingen scoren terwijl hun standpunten zeer discutabel kunnen zijn. Maar
de inhoud van deze standpunten komt vaak niet aan de orde. ´Het voordeel van de
kieshulpen is dat zij het imago volledig buiten beschouwing laten waardoor de kiezers
zich alleen met de inhoud van partijprogramma’s bezighouden’ (interview Gilissen,
VVD).
Ronald van Raak en Jan-Willem Romeijn van de SP schrijven dat ‘de
Stemwijzer een leuke en interactieve toegang tot informatie over de politieke partijen
en hun politieke programma´s biedt’(website SP). Zo is te zien dat de SP en de VVD
beide in dit opzicht vinden dat de kieshulpen een positieve bijdrage leveren aan de
democratie.
45
Negatieve punten
De meeste kritiek van de partijen richt zich op de subjectiviteit van de stellingen.
Door stellingen op een bepaalde manier te formuleren (framen), kunnen personen die
de kieshulpen invullen onbewust een bepaalde richting op worden gestuurd.
Bovendien bestaat er veel ambiguïteit in de stellingen. Pieter Paul Slikker van de
PvdA vindt bijvoorbeeld dat een eenvoudig voor of tegen antwoord vaak te kort door
de bocht is: ‘De onderwerpen waar veel stellingen over gaan zijn veel complexer. Het
is misschien beter om degene die een kieshulp invult uit verschillende standpunten
over een bepaald onderwerp te laten kiezen, in plaats van een simpele ja/nee keuze op
een stelling’(interview Slikker, PvdA). Het voordeel hiervan zou zijn dat een
onderwerp zo in een breder perspectief wordt geplaatst.
In een artikel van Het Parool (28 november 2006) haalt D66 fel uit naar de
StemWijzer en wordt deze zelfs onbetrouwbaar genoemd. ‘De stellingen zijn te
manipuleren’ meent de politieke redactie van de krant. De redactie zegt dit naar
aanleiding van het feit dat de partijen zelf een reactie kunnen geven op de stelling die
de StemWijzer aan hen voorlegt. Herbert Jan Hiep, campagneleider van D66, zegt dat
de StemWijzer daardoor ‘definitief door het ijs is gezakt’.
Relativering
Alle partijen verklaren zonder uitzondering dat de opkomst van de online kieshulpen
als een belangrijke ontwikkeling voor de democratie zien. Het bevordert de
maatschappelijke betrokkenheid bij de politiek en legt het accent op de inhoud van het
debat, als tegenwicht voor de vervlakkende werking, ‘Amerikanisering’, die televisie
op de verkiezingen heeft (Farrel & Schmitt-Back 2002) door er voor te zorgen dat het
publiek zich tijdens campagnes meer afvraagt waar het naar toe zou moeten met ons
land, in plaats van passief toeschouwer te zijn van de reclamecampagnes van de
partijen.
Volgens Kay van de Linde vinden politieke partijen de kieshulpen helemaal
niet zo belangrijk. Hij stelt juist dat de invloed van de kieshulpen op de
verkiezingsuitslag, in elk geval die van de Tweede Kamer, zeer beperkt is. ‘De kiezers
zien de kieshulpen als een gimmick.’ Dit is volgens hem empirisch vast te stellen door
de uitslagen van de kieshulpen naast de uitslagen van de verkiezingen te leggen.
Volgens Van de Linde is de motivatie van veel kiezers om op een bepaalde partij te
stemmen niet op inhoud gebaseerd. Doordat de kieshulpen door de kiezers gezien
46
worden als een inhoudelijk hulpmiddel zullen de kiezers het afkeuren als een politieke
partij stelt weinig waarde te hechten aan de kieshulpen. Vandaar dat veel politieke
partijen niet stellig beweren dat de kieshulpen geen grote rol spelen. (interview Van
de Linde)’.
Er zijn dus veel verschillende meningen over het karakter en de mate van
invloed van de online kieshulpen. Het ligt voor de hand om aan te nemen dat de
politieke partijen in toenemende mate het zekere voor het onzekere zullen nemen en
wel degelijk de online kieshulpen serieus nemen. Nu sommige partijen zijn begonnen
de online kieshulpen als onderdeel van hun campagne te beschouwen, wordt het voor
de overige partijen steeds nadeliger als ze hier niet op inspringen. Als er geen
maatregelen worden genomen zal de steeds verhardende verkiezingsstrijd zich ook
steeds meer manifesteren via de online kieshulpen, vooral op de StemWijzer.
4.5 Conclusie
De politieke partijen vinden het ontstaan van de online kieshulpen over het algemeen
een goede en belangrijke ontwikkeling, omdat het de burger meer bij de politiek
betrekt en de aandacht op de inhoud vestigt. Zij zijn van mening dat het feit dat ze
zich moeten uitdrukken in een kort geformuleerd standpunt een negatief punt is aan
beide kieshulpen. De nuances die voortkomen uit het schipperen en compromissen
sluiten dat gepaard gaat met het regeren in een democratie komen niet tot hun recht.
De rol van de politieke partijen bij de StemWijzer anders is dan bij het
Kieskompas. Het Kieskompas houdt de macht volledig in eigen handen, zij vullen zelf
de standpunten van de partijen in aan de hand van de verkiezingsprogramma’s. Als
daarin over een standpunt niets gezegd wordt, wordt neutraal/geen mening ingevuld,
wat nadelig werkt voor de gemiddelde score van de betreffende partij. Politieke
partijen worden zo bij het schrijven van hun verkiezingsprogramma’s gedwongen
rekening te houden met het Kieskompas.
De StemWijzer daarentegen geeft de politieke partijen meer inspraak Ten
eerste wordt hen de mogelijkheid geboden zelf de definitieve stellingen uit te kiezen
uit een lijst van concepten. Vervolgens hebben zij tijdens overlegronden invloed op de
exacte formulering van de stellingen en de toelichtingen daarop van de politieke
partijen.
De ruimte die de StemWijzer de politieke partijen geeft is zorgwekkend.
Hoewel wij geen aanwijzingen hebben gevonden dat andere partijen dan het CDA
47
daar op dit moment actief hun voordeel mee proberen te doen, ligt het voor de hand
dat dit in de toekomst steeds meer zal gebeuren. Op het moment dat de partijen de
mogelijkheid krijgen om de macht van de StemWijzer in hun voordeel aan te wenden,
zal een volledig eerlijke omgang met deze macht al snel naïef zijn. Dit kan leiden tot
een situatie waarin de StemWijzer verwordt tot een gecamoufleerd lijsttrekkersdebat.
48
5. De gebruikers van de online kieshulpen
5.1 Inleiding
“Wat ga je stemmen?”, vraagt een oude man in de trein van Leiden naar Amsterdam
aan zijn reisgenoot. “Ik weet het nog niet”, zegt de vrouw. “Ik ga vanavond met mijn
kleindochter de stemwijzer invullen” (NRC Handelsblad, 15 november 2006). Dit
citaat illustreert de positie die de StemWijzer in de Nederlandse politiek heeft
verworven. Met bijna vijf miljoen verstrekte adviezen bij de Tweede
Kamerverkiezingen van 2006, is de StemWijzer verreweg de grootste online kieshulp
van Nederland. Dit maakt aannemelijk dat – alleen al op basis van de grootte – de
StemWijzer een aanzienlijke invloed moet hebben op de hedendaagse politiek.
5.1.1 Onderzoeksvragen
In dit hoofdstuk behandelen wij de deelvraag: waar staan de gebruikers ten opzichte
van de online kieshulpen in het politieke krachtenveld? Wij proberen deze vraag te
beantwoorden aan de hand van twee specifieke onderdelen:

De attitude van de kiezer ten opzichte van de kieshulpen.

De invloed van de formulering van stellingen bij een dergelijke test.
5.1.2 Eerder onderzoek
Het onderzoek van Boogers (2006) onder gebruikers van de StemWijzer toont aan dat
deze kieshulp invloed heeft op zowel de opkomst als de verkiezingsuitslag, zoals al
besproken in de inleiding. Jan Kleinnijenhuis (2008) vindt ook dat online kieshulpen
invloed hebben op de gebruikers. Kleinnijenhuis concludeert dat de StemWijzer een
grotere invloed heeft op gebruiker dan het Kieskompas, en dat het advies van de
StemWijzer vaker verschilt met de eigen voorkeur (2008: 12).
Volgens Walgrave et al. (2008) had de Belgische online kieshulp – ‘Doe De
Stemtest’ – een minimaal effect op de verkiezingsuitslag in 2004. Het voornaamste
effect is niet dat de partijvoorkeur beïnvloed wordt, maar dat de identificatie met een
andere partij verbeterd wordt (Walgrave et al., 2008: 27).
Martin Rosema (2009) concludeert dat vooral zwevende kiezers meer effect
ondervinden van de online kieshulpen. Ook stemden de gebruikers met een
49
partijvoorkeur die een bevestigend advies kregen, vaker op die partij dan gebruikers
die een onbevestigend advies kregen (Rosema, 2009: 18).
Philip van Praag (2007) is kritisch over de StemWijzer. De StemWijzer heeft
ook volgens hem een beperkt effect, maar leent zich wel voor beïnvloeding en
manipulatie door politieke partijen (Van Praag, 2007: 11).
5.2 Theorieën en concepten
Hieronder wordt toegelicht welke theorieën en concepten zijn gebruikt en waarom we
dat gedaan hebben.
5.2.1 Theoretisch kader
In deze paragraaf worden theorieën die bruikbaar zijn voor de beantwoording van de
subvraag nader uitgelegd. Sommige daarvan zijn al in het algemene theoretisch kader
besproken en zullen dus niet meer uitvoerig worden behandeld. Daarnaast worden er
hier theorieën behandeld die niet zijn opgenomen in het algemene theoretisch kader,
maar die wel relevant zijn voor het doorgronden van de machtsverhouding tussen
kiezers en de online kieshulpen.
Om deze machtsverhouding tussen de actoren te onderzoeken wordt er gebruik
gemaakt van de theorie van Steven Lukes over de drie dimensies van macht. Hierin
wordt uiteengezet in welke mate de online kieshulpen invloed hebben op de
gebruikers van deze kieshulpen. Vooral de derde dimensie van macht is in dit
hoofdstuk relevant omdat deze zich richt op de manier waarop door middel van
‘counterfactuals’ kiezers onbewust beïnvloed kunnen worden. “A gets B to do what
he would not otherwise do” (Lukes, 1974: 41). Zorgen de online kieshulpen (A)
ervoor dat de kiezers (B) hun gedrag of overwegingen aanpassen? Ook zijn de
theorieën met betrekking tot het stemgedrag nuttig voor de analyse van de subvraag,
met name om de bevindingen van het onderzoek aan deze theorieën te toetsen en te
achterhalen of ze van toepassing zijn op de verzamelde informatie.
Ook kan de normaliteitfunctie van macht zoals Michel Foucault deze
omschrijft worden gebruikt. Foucault stelt dat macht een normatieve functie heeft en
mensen aan zich kan binden (hoorcollege Bestuur en Beleid, Anne Loeber 2009).
Deze theorie kan worden gekoppeld aan de attitudes van de gebruikers en de wijze
waarop het stemadvies wordt beschouwd. Online kieshulpen kunnen worden
beschouwd als een autoriteit en het bijbehorend stemadvies kan dan eventueel worden
50
opgevat als een dwingend (normatief) advies.
Verder worden, voor de analyse van de formulering en de onderwerpkeuze
van de stellingen, de theorieën over framing en de opvattingen over ambiguïteit van
Stone gebruikt. Deze theorieën bieden een inzicht in de werking van taal en geven een
verklaring voor de wijze waarop de stellingen de gebruikers kunnen beïnvloeden.
5.2.2 Concepten
In het verslag wordt gebruikt gemaakt van een aantal concepten die steeds terugkeren
in het hoofdstuk. Aan de hand van deze begrippen willen wij onze
onderzoeksobjecten duidelijk afbakenen. Het begrip ‘kiezers’ heeft in het onderzoek
betrekking op de stemgerechtigde gebruikers van de online kieshulpen die eveneens
deelnemen aan verkiezingen. In het verslag worden de begrippen ‘kiezers’ en
‘gebruikers’ door elkaar gebruikt om dezelfde groep aan te duiden.
Van deze gebruikers onderzoeken wij eveneens de politieke participatie.
Politieke participatie wordt omschreven als één van de vele manieren waarop men
invloed kan uitoefenen op de samenstelling of het beleid van de regering (Hague &
Harrop 2007:165). Deze vormen kunnen worden onderverdeeld in conventionele en
onconventionele vormen van participatie. De conventionele vormen hebben
betrekking op de standaardvormen van politieke participatie zoals stemmen bij
verkiezingen, lid worden van politieke partijen en het ondersteunen van politieke
campagnes. Onconventionele participatie betreft daarentegen protestactiviteiten om de
politiek te beïnvloeden. In dit onderzoek zal dit begrip in enge zin worden opgevat en
zich alleen richten op het stemmen bij de landelijke en gemeentelijke verkiezingen in
Nederland.
Verder onderzoeken wij de houding van gebruikers ten aanzien van de online
kieshulpen. De ‘attitude’ wordt hier gedefinieerd als de houding van de gebruikers
van de online kieshulpen ten opzichte van deze hulp. Het gaat hier om de wijze
waarop de online kieshulpen worden beschouwd en beoordeeld worden.
5.3 Methode van onderzoek
In dit hoofdstuk hebben we van verschillende onderzoeksmethoden gebruik gemaakt.
Ten eerste hebben wij een literatuuronderzoek gedaan naar de effecten van de online
kieshulpen met betrekking tot de kiezers. De belangrijkste auteurs die voor dit
onderzoek zijn geraadpleegd zijn reeds in de inleiding van dit hoofdstuk vermeld. Ten
51
tweede hebben wij een enquête (zie bijlage 2) voorgelegd aan mensen in de
Kalverstraat, Amsterdam. Dit is een kwalitatieve enquête die gericht is op de attitude
van de kiezer jegens de online kieshulpen. Ten derde hebben wij enkele stellingen van
de StemWijzer en het Kieskompas geanalyseerd. Hierbij willen wij de ambiguïteit van
taal in deze schijnbaar simpele stellingen blootleggen
5.4 Analyse
In de volgende paragrafen volgt de beantwoording van de hoofdvraag aan de hand van
een analyse van de deelvragen.
5.4.1 De attitude van de kiezer
Officieel is de StemWijzer bestemd als een ‘neutraal hulpmiddel’ dat de kiezer een
steuntje in de rug zou moeten geven om een keuze te maken in het toch al zo
gecompliceerde politieke landschap. Volgens de makers van de StemWijzer stemt
lang niet iedereen meer vanwege strikt inhoudelijke redenen en wijzen zij erop dat
hun stemtest juist daarom zoveel bestaansrecht heeft (website StemWijzer).
Zo luidt het officiële verhaal, maar het blijft echter de vraag of de kiezer er
ook zo over denkt. Beschouwen de gebruikers van de kieshulpen deze kieshulpen ook
daadwerkelijk als een neutraal hulpmiddel of dichten de gebruikers er toch meer
krachten aan toe dan de makers zelf beweren?
Om zowel de macht van de kieshulpen als de macht in het algemeen in de
Nederlandse politiek te onderzoeken is het relevant om ook de perceptie van de
kiezers te onderzoeken. Het aantal kiezers dat een kieshulp invult groeit gestaag. Zo
vulde in 2006 bij de landelijke verkiezingen maar liefst veertig procent van het
electoraat één van de beschikbare kieshulpen in (Rosema, 2009: 3). Het beeld dat deze
gebruikers van de kieshulp hebben is bepalend voor de wijze waarop de gebruiker
beïnvloed kan worden. Dit beeld hangt ook samen met de wijze waarop de uitslag van
een dergelijke kieshulp wordt gezien. Bij een positief beeld van de kieshulpen zal het
aannemelijker zijn dat de uitslag een grotere invloed kan uitoefenen op de gebruikers.
Om deze attitudes te achterhalen is het allereerst nodig om gebruik te maken
van empirisch onderzoek. Maar liefst 23,6% van de kiezers gebruikte de StemWijzer
2006 om te kijken welke partij het beste bij hen past. 42.1% van de gebruikers vindt
dat de StemWijzer op belangrijke verkiezingsthema’s heeft gewezen. Dat is een
redelijk grote groep die een groot vertrouwen heeft in de online kieshulp. Ook was
52
ongeveer 40% van mening dat de StemWijzer aanleiding gaf tot een discussie met
familie en vrienden en ook stimuleerde om verder op zoek te gaan naar politieke
informatie. De ondervraagden waren positief over de StemWijzer. Het cijfer dat de
respondenten de StemWijzer gemiddeld gaven was een zeven (Boogers 2006).
Naast deze statistische gegevens hebben wij een eigen enquête gemaakt. Deze
enquête is mondeling voorgelegd in de Kalverstraat te Amsterdam. 45 personen waren
bereid de enquête te beantwoorden, waarvan dertig personen ooit een online kieshulp
hadden geraadpleegd – tweederde van de respondenten. Deze enquête is natuurlijk
niet een representatieve afspiegeling van de Nederlandse bevolking, maar dat was ook
niet ons streven. Wij waren eerder geïnteresseerd in de meningen van de burgers op
straat. Met behulp van een enquête wilden wij een beeld krijgen van de houding van
de burger ten opzichte van de online kieshulpen.
Van de dertig relevante respondenten zijn vijftien tussen de 25 en 45 jaar. Acht
respondenten zijn tussen de 18 en 25 jaar. De leeftijdscategorieën 45 tot 65 jaar en
ouder dan 65 jaar zijn het minst vertegenwoordigd – respectievelijk zes en één
personen. Tevens zijn dertien respondenten laag opgeleid. Het aantal hoog opgeleiden
in onze doelgroep is dan ook verhoudingsgewijs hoog. 23 ondervraagden zijn
autochtone Nederlanders tegen zeven allochtone Nederlanders.
De respondenten volgen relatief vaak de politiek in de media. Achttien
personen geven aan vaak de politiek via de media te volgen, acht volgen soms de
politiek via de media en vier bekennen de politiek weinig te volgen.
Zoals wij vermoedden, kennen de meeste ondervraagden alleen de StemWijzer
(21). Slechts vier kennen alleen het Kieskompas. Daarnaast kennen vier
ondervraagden beide online kieshulpen. Een enkeling kent een andere online kieshulp.
Aan deze dertig ondervraagden werden enkele additionele vragen gesteld,
waaronder hun opinie ten opzichte van het gebruik van een online kieshulp. Dit wordt
voornamelijk als positief ervaren. Veel ondervraagden vinden de kieshulp een
gemakkelijk hulpmiddel, dat een duidelijke en snelle uitkomst verschaft voor mensen
die zich weinig met de politiek bezighouden. Ook is men positief over het bestaan van
de online kieshulpen.
Er komt vooral naar voren dat men het een handig hulpmiddel vindt, omdat het
de verschillen tussen politieke partijen duidelijk maakt. Men beschouwt het dus niet
als een middel met normatieve macht, maar juist als een hulpmiddel bij het maken van
hun politieke keuze.
53
We hebben hen ook de vraag voorgelegd of men wederom gebruik zou willen
maken van de test, om zo te onderzoeken of de test hun behoeftes heeft bevredigd.
Ook deze vraag werd met een oververtegenwoordiging als ‘ja’ beantwoord. Wat ons
is opgevallen is dat een groot deel van de gebruikers ervan bewust is dat de test een
duwtje in de rug geeft en hun mening in zekere mate bepaalt, maar dat het hun een
duidelijk beeld geeft op welke partij ze moeten stemmen. Aan de andere kant is er ook
een groot deel van de gebruikers die al weten op welke partij ze gaan stemmen en de
test voornamelijk uit nieuwsgierigheid maken. Over het algemeen zijn de
ondervraagden ervan overtuigd dat de uitslag redelijk overeenkomt met de werkelijke
partijvoorkeur. Grotendeels vinden zij dat het advies in ieder geval ideologisch
overeenkomt.
De ondervraagden zijn in twee kampen verdeeld bij de vraag of ze de uitslag
van de test ook gaan opvolgen. Ruwweg de helft zegt hier ‘ja’. Een veelvoorkomende
reden is dat het advies een bevestiging is van de eigen partijvoorkeur. Daarnaast geeft
een groot deel aan dat een online kieshulp hen bij twijfel over de streep trekt door het
advies dat zij krijgen. Diegenen die het advies niet opvolgen geven vaak aan dat het
advies te sterk afwijkt van de eigen denkbeelden. Een kleine groep gaf toe de
voorkeur te geven aan een grotere partij, als zij geadviseerd werden op een kleine
partij te stemmen. Zoals een van de ondervraagden dit verwoordde: “Ook andere
factoren zijn belangrijk bij het stemmen. Ik stem meestal op een grote partij – de
VVD. Aan een advies op een [kleine] partij als D66 heb ik niks.”
Er is ook veel onenigheid bij de vraag of het voldoet om een politieke keuze te
maken op basis van het stemadvies. Een meerderheid is het hier niet mee eens. Een
veel voorkomend antwoord is dat naast een kieshulp te gebruiken ook nog zelf
informatie verzameld moet worden over de partijen. Voor een groot aantal
ondervraagden is het gebruik maken van een online kieshulp echter wel voldoende.
De voornaamste redenen hiervoor zijn dat het advies meestal een bevestiging is van
de eigen partijvoorkeur of in ieder geval ideologisch overeenkomt, en het feit dat
online kieshulpen burgers die weinig van politiek weten (objectief) informeert. “De
meeste mensen volgen de politiek niet meer. Zij zijn alleen nog maar geïnteresseerd in
oneliners’’.
54
5.4.2 De invloed van de formulering van stellingen
Het principe van een online kieshulp omhelst het idee dat een gebruiker een aantal
stellingen beantwoordt en eventueel een voor de gebruiker belangrijk thema aankruist
zodat er uiteindelijk als resultaat een stemadvies wordt gepresenteerd. Deze uitkomst
varieert per kieshulp. De StemWijzer hanteert een lijst met partijen die zijn
gerangschikt op de mate waarin partijstandpunten overeenkomen met de door de
gebruikers gegeven antwoorden. Het Kieskompas daarentegen gebruikt een
assenstelsel waarin de positie van een gebruiker wordt gesitueerd in het assenstelsel
dat het Nederlandse of gemeentelijke politieke landschap moet symboliseren. Deze
uitkomst vormt het resultaat van een proces waarbij een gebruiker naar eigen inzien
de stellingen beoordeelt volgens zijn of haar eigen mening. Rationeel gezien vullen
gebruikers een kieshulp in en komt er een stemadvies uit de machine die zoveel
mogelijk past bij hun aangegeven antwoorden. Maar is het wel zo simpel allemaal?
De stellingen die gebruikt worden belichamen namelijk niet alleen politieke
standpunten maar worden ook gepresenteerd op een bepaalde wijze die niet volledig
objectief is. Deze uitkomsten zouden bepaald en verklaard kunnen worden door
verschillende factoren die meespelen.
Uiteraard is er een inhoudelijke afweging, omdat de makers van de kieshulpen
hebben getracht door middel van korte stellingen politieke standpunten te
omschrijven. Het zo goed mogelijk omvatten van de politieke standpunten is wat de
makers graag willen bewerkstelligen (interview Laros). Maar er bestaan ook andere
factoren die een uitkomst eventueel zouden kunnen beïnvloeden. De stellingen
baseren zich natuurlijk vooral op politieke standpunten, maar een kieshulp zal nooit
een heel partijprogramma of alle issues die in opiniepeilingen belangrijk zijn kunnen
verwerken in een kieshulp. Daartoe is het onvermijdelijk dat er een selectie wordt
gemaakt van een aantal onderwerpen. Dit betekent echter wel dat er een keuze wordt
gemaakt die bevooroordeeld kan zijn. Hierdoor kan er sprake zijn van een ‘selection
bias’, ofwel kleuring door selectie. Er vindt een “machtsstrijd” plaats tussen
verschillende stellingen om een plaatsje te kunnen veroveren in de kieshulp, waarbij
dus belangen van verschillende actoren kunnen botsen. Onderwerpen worden
namelijk verschillend beoordeeld en zijn niet voor iedereen even belangrijk of
specifiek bepalend voor een politieke voorkeur.
Verder kan ook de formulering een rol spelen in de interpretatie van een
stelling. Ambiguïteit kan hierbij van belang zijn: de zinnen zijn dan dubbelzinnig
55
geformuleerd en zijn gevoelig voor verschillende interpretaties. Bovendien zijn de
stellingen vatbaar voor meerdere uitleg. De makers van de kieshulpen willen de
stellingen zo objectief mogelijk formuleren om sturing te voorkomen, maar we
kunnen ons afvragen of dit wel haalbaar is. Taal kent nu eenmaal een dubbelzinnig
karakter en is voor vele interpretaties vatbaar. Een stelling die helder en duidelijk lijkt
kan op verschillende manieren worden gezien en begrepen.
Van een aantal stellingen hebben we onderzocht op welke wijze ze zijn
geformuleerd, een voorbeeld is het onderscheid tussen negatief en positief
geformuleerde stellingen of de woordkeuze. De wijze waarop vragen geformuleerd
worden kunnen invloed hebben op de wijze waarop de kiezer deze interpreteert. Wat
betreft de woordkeuze kan het ook zo zijn dat woorden een bepaalde lading
meedragen die een positief of negatief beeld suggereren bij een gebruiker van een
kieshulp. Veel mensen hebben bovendien moeite met zorgvuldig lezen, bijvoorbeeld
als een stelling een ontkenning bevat en zij deze vervolgens geneigd zijn met een
ontkenning te beantwoorden: ‘mee oneens’. (Romeijn, 2006: 1). Verder hebben we
onderzocht of de formulering ook een ideologisch tintje bevat dat wellicht een sturend
effect kan hebben. Hieronder volgen enkele stellingen die wij aan de hand van deze
criteria hebben geanalyseerd.
“Rijke ouderen moeten in de toekomst meer bijdragen aan de AOW dan arme
ouderen.” (Kieskompas 2006)
Deze stelling is betwistbaar om twee redenen. Ten eerste is de tegenstelling tussen
arm en rijk niet scherp afgebakend. De inkomensgrens die mensen tussen arm en rijk
verdeeld is erg subjectief en verschilt van persoon tot persoon: de een zal iemand met
een inkomen van vijftigduizend euro per jaar beschouwen als rijk, de ander vindt
echter dat je minimaal honderdduizend euro moet verdienen.
Ten tweede is de stelling linksom geformuleerd. Kleinnijenhuis en Scholten
(2007; 49-50) zeggen het volgende hierover: “Bij heel veel onderwerpen kan men de
vraag zowel linksom als rechtsom formuleren: iedereen wil wel wat krijgen, zelfs op
voorwaarde dat alle anderen het krijgen, maar weinigen willen betalen voor iets wat
anderen krijgen, zeker niet als die anderen met velen zijn of al heel veel hebben.” De
gebruiker zal het waarschijnlijk eerder eens zijn met deze stelling, aangezien deze
geneigd is om zichzelf als middenklasser in te delen (vergelijk Stone, 2002: 170-72;
56
Becker & Bussemaker, 2006: 19-20) – noch arm noch rijk – en daarom niet verwacht
om te betalen voor iets wat anderen krijgen.
“We moeten accepteren dat terrorismebestrijding ten koste gaat van onze vrijheden.”
(Kieskompas 2006)
Het begrip terrorismebestrijding is erg breed en kan op verschillende manieren
geïnterpreteerd worden. De term terrorisme zelf is al heel controversieel. Volgens de
Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding (NCTb) is terrorisme ‘het uit
ideologische motieven dreigen met, voorbereiden of plegen van op mensen gericht
ernstig geweld, dan wel daden gericht op het aanrichten van
maatschappijontwrichtende zaak schade, met als doel maatschappelijke veranderingen
te bewerkstelligen, de bevolking ernstige vrees aan te jagen of politieke
besluitvorming te beïnvloeden’(website NCTb). Dit is een hele brede benadering en
deze definitie is ook niet nauw gedefinieerd want het is nu eenmaal niet duidelijk wat
gerekend kan worden tot de zaken die de maatschappij ontwrichten. Ook crimineel
gedrag kan aan dezelfde eisen voldoen dus waar de grens tussen criminaliteit en
terrorisme ligt is niet duidelijk. Bovendien is ook de bestrijding van terrorisme niet
helemaal duidelijk. Er wordt eveneens geïmpliceerd dat als terrorisme bestreden
wordt dit ten koste van ‘onze vrijheden’ zal gaan. Er wordt dus een zogenaamde
trade-off neergezet tussen veiligheid en vrijheid. Er hoeft echter niet altijd sprake te
zijn van een dergelijke trade-off (Stone 2002: 127).
Nog onduidelijker is het begrip ‘onze vrijheden’. Een simpele definitie van
vrijheid zou iets kunnen zijn in de trant van ’mensen moeten vrij zijn om te doen wat
ze willen doen tenzij ze andere mensen hiermee schaden’ (Stone 2002: 120). Maar
waar hebben we het hier dan over: vrijheid van meningsuiting, religie, politieke
voorkeur of wellicht iets anders? Bovendien is de werkelijkheid veel gecompliceerder
en een dergelijke definitie is dan moeilijk uitvoerbaar. Er kunnen dan moeilijke
vragen opkomen over wat de grens tussen ‘doen wat je/een groep wil doen’ en
‘anderen schaden’ is. Bovendien is het ook niet helemaal duidelijk wie hier met ‘we’
wordt bedoeld en dus van welke personen de vrijheden beperkt moeten worden.
“Wie meer verdient, moet meer premie betalen voor de zorgverzekering.”
(StemWijzer 2006)
57
Het is erg moeilijk te bepalen wie deze mensen zijn die meer verdienen en welke
grenzen hier gebruikt worden. Wanneer verdien je ‘meer’, is dit al het geval als je een
modaal inkomen hebt of pas als het inkomen onder de hoogste belastingschijf valt?
Bovendien kan deze stelling worden gezien als een linkse stelling in de zin dat een
dergelijke maatregel een beperkende werking heeft op de economische vrijheid van
burgers. Er lijkt een suggestie te worden gewekt waarbij het vanzelfsprekend lijkt dat
mensen die meer verdienen tegelijkertijd ook hogere premies ziektekosten moeten
betalen. De hoogte van de te betalen premies worden afhankelijk gesteld van het
inkomen. Het is verder niet duidelijk welk verband er bestaat met het gebruik van
medische voorzieningen.
Een tweede onderdeel van onze analyse bestaat uit een vergelijking van het
aantal stellingen linksom dan wel rechtsom in zowel de StemWijzer als het
Kieskompas voor de Tweede Kamerverkiezingen in november 2006, aangezien wij in
dit onderzoek de focus grotendeels op deze verkiezingen hebben gelegd. Zoals al ter
sprake is gekomen kan een eenzijdige (gekleurde) formulering van stellingen een
effect hebben op de waarschijnlijkheid dat men het er mee eens is (of juist oneens)
(Kleinnijenhuis & Scholten, 2007)
Tijdens onze analyse zijn echter geen duidelijke verschillen naar voren
gekomen. De Stemwijzer heeft zowel vijftien linksom als vijftien rechtsom
geformuleerde stellingen. Het Kieskompas heeft daarentegen iets meer linksom
geformuleerde stellingen (achttien linksom tegen zestien rechtsom geformuleerde
stellingen en twee twijfelgevallen). Aangezien het een klein verschil is, vinden wij het
niet aannemelijk dat dit een significante invloed heeft gehad op de uiteindelijke
uitslag van de test.
Hieruit concluderen wij dat de kleur van de stellingen een verwaarloosbare
factor is geweest bij een potentieel effect van de online kieshulpen voor de Tweede
Kamerverkiezingen in 2006 op de gebruikers.
5.5 Conclusie
De deelvraag die wij in dit hoofdstuk hebben willen beantwoorden richt zich op de
positie van de gebruikers van de online kieshulpen in het politieke krachtenveld. Zoals
al in de inleiding van dit onderzoek is vastgesteld, is er een grote invloed is op de
opkomst bij en de uitslag van verkiezingen. Alleen de StemWijzer heeft potentieel al
58
tot bijna zeshonderdduizend meer stemmers geleid. Online kieshulpen hebben
bovendien een groot effect op zwevende kiezers. Meer dan de helft van deze groep
volgt het stemadvies op. Daarnaast raken ook gebruikers met een partijvoorkeur
beïnvloed.
Over de houding van de gebruikers ten aanzien van de kieshulpen kunnen wij
stellen dat de meeste gebruikers positief zijn. Zij zien hen als objectieve hulpmiddelen
die handig zijn bij het maken van een politieke keuze. Stemadviezen worden gezien
als onafhankelijke en betrouwbare adviezen die technisch tot stand zijn gekomen. In
feite zijn online kieshulpen voor velen dus een autoriteit.
Zoals bij de analyse van de stellingen in paragraaf 5.4.2 is aangetoond, is dit
niet terecht. Sommige stellingen zijn ambigu en er is over het algemeen weinig ruimte
voor belangrijke nuanceringen.
59
6. Eindconclusie
Onze hoofdvraag luidt: wat is de macht van de online kieshulpen? Deze vraag heeft
een grote relevantie in een samenleving waar de ooit zo bepalende zuilen nagenoeg
zijn verdwenen en waar de traditionele partijen hun vaste achterban langzaam aan het
verliezen zijn, zijn er steeds meer ‘zwevende kiezers’. Voor hen is het zeer moeilijk
een keuze te maken en gaan daardoor vaak niet eens stemmen. Om het hen
makkelijker te maken en de participatie op pijl te houden zijn de kieshulpen
ontwikkeld. Deze applicaties bieden de kiezers een duidelijk overzicht van belangrijke
standpunten en zetten mensen weer aan het denken over bepaalde kwesties.
Om onze hoofdvraag te beantwoorden is het eerst nodig om te kijken of er een
daadwerkelijk effect is op het electoraat. Uit ons onderzoek is gebleken dat dit effect
bestaat. Concrete data laten een effect op de participatie zien: ongeveer een half
miljoen stemmen (circa 5 zetels) worden uitgebracht onder invloed van de
StemWijzer. De kieshulpen drukken dus een redelijk groot stempel op de
samenstelling van het politieke landschap in Nederland. Als de huidige
ontwikkelingen – waarin mensen zich bij het stemmen steeds minder laten leiden door
hun sociaalstructurele achtergrond – doorzetten, zal de invloed van de kieshulpen in
de toekomst waarschijnlijk alleen maar groter worden.1 De precieze invloed is
overigens afhankelijk van de gebruikers zelf en de mate waarin zij al een
(partij)voorkeur hebben. Het gevaar van beïnvloeding vloeit voort uit het feit dat
kiezers de kieshulpen zien als een objectieve autoriteit die hen voorziet van puur
technisch, onafhankelijk advies. Met ons onderzoek hebben we aangetoond dat deze
onafhankelijkheid in bepaalde opzichten onder druk staat.
Met name op de populaire StemWijzer is het nodige aan te wijzen. De
StemWijzer geeft politieke partijen ruimte om de formulering en de antwoorden op
stellingen te beïnvloeden. De antwoorden die partijen geven op de stellingen worden
niet gecontroleerd. Dit kan ertoe leiden dat zij hier uit strategische overwegingen
gebruik van maken, zoals in 2006 ook is gebeurd door het CDA. Hierdoor ontstaat het
1
Als de kieshulpen daadwerkelijk zoveel meer invloed krijgen, kan dit fragmentatie in de hand werken.
De gebruiker kan nu ook het advies krijgen op kleinere partijen te stemmen. Als dat advies veelvuldig
overgenomen wordt, zullen de nieuwe partijen zetels afnemen van de grote traditionele partijen. Dit
zorgt voor relatief veel en kleine Tweede Kamerfracties, wat efficiënte coalitievorming ernstig kan
bemoeilijken. Deze kwestie is volgens ons een interessant aanknopingspunt voor vervolgonderzoek.
60
risico dat de StemWijzer in elk geval deels verwordt tot spreekbuis voor politieke
partijen, wat ten koste gaat van de objectiviteit van het stemadvies. In combinatie met
de aantoonbaar aanwezige invloed van StemWijzer op verkiezingsuitslagen kan dit
leiden tot een electoraal voordeel voor een bepaalde partij. Ondanks het feit dat het
IPP claimt dat de StemWijzer een zuiver informatieve functie heeft, zal een belangrijk
deel van het electoraat de uitkomst juist als een onafhankelijk advies zien. De
StemWijzer is dus een machtsmiddel waardoor partijen invloed uit kunnen oefenen
tijdens de campagne.
Bij het bestuderen van het Kieskompas kwamen wij niet tot dergelijke
zorgwekkende conclusies. De makers van het Kieskompas formuleren zelf de
stellingen en bepalen ook zelf de ideologische positie van de verschillende partijen in
het assenstelsel. De verkiezingsprogramma’s worden doorgenomen om op basis
daarvan de houding van partijen met betrekking tot politieke thema’s te bepalen. De
makers van het Kieskompas doen dus hun best om de objectiviteit van hun informatie
te garanderen.
Maar ook het Kieskompas heeft enkele belangrijke nadelen. Een gevolg van
het feit dat het Kieskompas de stellingen zelf bepaalt is dat de politieke partijen in hun
programma rekening moeten houden met de stellingen die het Kieskompas gaat
gebruiken. Als de partijen namelijk niets in het partijprogramma hebben staan over
een stelling, deelt het Kieskompas ze in als neutraal. Dit is nadelig voor het aantal
adviezen op de desbetreffende partij, wat politieke partijen kan prikkelen om bij het
innemen van bepaalde standpunten rekening te houden met de stellingen. Op deze
wijze heeft het Kieskompas in potentie invloed op het partijprogramma van politieke
partijen, wat op zichzelf ook een onwenselijke ontwikkeling kan zijn.
Ook worden de makers van het Kieskompas zelf niet gecontroleerd, terwijl
eerder is gesuggereerd dat partijen met een christelijke achtergrond mogelijk worden
bevoordeeld bij het selecteren van stellingen door de makers (VU en Trouw, beide
met christelijke signatuur). Het is zorgwekkend dat er weinig procedures zijn om de
transparantie en objectiviteit van een middel met veel potentiële invloed te
waarborgen.
Daarnaast is de wijze waarop een advies tot stand komt niet transparant. De
methode waarop de gebruiker en de partijen in het stelsel worden geplaatst is zo
ingewikkeld dat maar weinig mensen dit begrijpen. Dit kan ertoe leiden dat de kiezer
verward raakt over wat het eindadvies betekent.
61
Het Kieskompas werkt met een assenstelsel. De makers van deze kieshulp
hebben dus, in tegenstelling tot de makers van de StemWijzer, ervoor gekozen om een
theoretisch kader als basis te kiezen voor de applicatie. Dit is op zichzelf een
verstandige keuze, omdat dit de uitkomst van de test een bepaalde verdieping kan
geven. Het probleem van het gekozen theoretisch kader is volgens ons echter dat deze
niet meer van toepassing is op het huidige politieke landschap in Nederland, waarin
sommige partijen maar lastig te vangen zijn in termen van links/rechts en
progressief/conservatief.
Van beide kieshulpen kan wel worden vastgesteld dat er een goede balans is
tussen links en rechts geformuleerde stellingen. De stellingen zijn echter wel erg
eenvoudig gesteld, zonder enige context, waardoor veel ruimte is voor ambiguïteit. De
kieshulpen houden onvoldoende rekening met het feit dat de complexe werkelijkheid
maar moeilijk te reduceren is tot simpele stellingen.
Politieke partijen hebben de stelling dat zij de kieshulpen beïnvloeden,
tegengesproken. Uiteraard zullen zij dergelijke strategieën ook niet snel erkennen.
Maar ook in het geval dat tot nu toe alleen het CDA de StemWijzer heeft gebruikt als
strategisch instrument, is het op zichzelf al zorgwekkend genoeg dat de mogelijkheid
er ligt. Zij zullen zich geprikkeld voelen om de macht van de StemWijzer maximaal in
hun voordeel aan te wenden zodra zij merken dat dit voor andere partijen een
succesvolle strategie blijkt te zijn.
Om de objectiviteit van de kieshulpen in de toekomst te waarborgen, is betere
controle van het totstandkomingproces noodzakelijk. Daarnaast zouden politicologen
de kans moeten krijgen om mee te helpen met het creëren van een geschikter
theoretisch raamwerk. Ook zouden beide applicaties vooraf, of na afloop van de test,
beter moeten benadrukken dat het advies slechts een indicatie is. Gebruikers zouden
bovendien nadrukkelijker moeten worden aangespoord om zich ook te richten op
andere informatiebronnen, zoals verdiepende nieuwsartikelen of partijprogramma’s.
62
Interviewlijst
Interview P. van Aelst, docent Politieke Psychologie en Politieke Communicatie aan
de Universiteit van Leiden, 18 januari 2010
Interview M. Boogers, Universitair Hoofddocent Bestuurskunde aan deUniversiteit
van Tilburg, 15 januari 2010
Interview W. van der Brug, professor Politicologie verbonden aan de Universiteit van
Amsterdam, 19 januari 2010
Interview Ton Dekker, vice-voorzitter Partij voor de Dieren, 12 januari 2010
Interview D. Gilissen, gemeenteraadslid VVD Utrecht, 12 januari 2010
Interview J. de Graaf, projectleider StemWijzer, 14 januari 2010
Interview L. Groot, econoom Assistent Professor van de afdeling Vrije Sector
Economie aan de Universiteit van Utrecht, 20 januari 2010
Interview S. Haersma Buma, tweede-kamerlid CDA, 11 januari 2010
Interview J. Laros, Wetenschappelijk medewerker en projectmanagemer
Kieskompas,13 januari 2010
Interview K. van de Linde, voormalig spindoctor van Rita Verdonk, 20 januari 2010
Interview F. van Mil, voorzitter wetenschappelijk bureau D66,14 januari 2010
Interview Pieter Paul Slikker, landelijk campagnemanager PvdA, 7 januari 2010
Interview V. Smit, afdelingshoofd Communicatie, vorming en voorlichting SGP, 7
januari 2010
Interview P. van Praag, Universitair Hoofddocent politicologie aan de Universiteit
van Amsterdam, 7 januari 2010
Interview M. Rosema, Assistent Professor van de afdeling politicologie aan de
Universiteit van Twente, 14 januari 2010-01-25
63
Literatuurlijst
Boeken & artikelen
Becker, U. en Praag, Ph. van (2007) Politicologie. Basisthema’s & Nederlandse
politiek. Amsterdam: Spinhuis.
Bovens, M.A.P. e.a. (2007) Openbaar bestuur. Amsterdam: Kluwer
Burnham, Peter e.a. (2008) Research Methods in Politics, Second Edition. London:
Palgrave Macmillan IPE Series.
Eijk, Cees van der (2001) De kern van de politiek. Amsterdam: Het Spinhuis
Farrell, D. and Schmitt-Back, R. (2002) Do Political Campaigns Matter? Campaign
Effects in Elections and Referendums. London and New York: Routledge.
Gamson, W.A. (1992) Talking politics. New York: Cambridge University press.
Groot L.F.M (2003) Een kritische evaluatie van de StemWijzer 2002. Beleid &
Maatschappij 30 (1): 20-30.
Groot L.F.M. (2003) Verrassingseffect StemWijzer is niet verrassend. Beleid &
Maatschappij 30 (2): 201-203.
Groot L.F.M. (2003) Een Stemvork voor de Belgische Verkiezingen. FACTA Sociaal
wetenschappelijk magazine 11 (2): 22-23.
Groot, L.F.M. (2004) De voorspelkracht van stemprogramma’s. Tijdschrift voor
Politieke Economie 25 (3): 88-115.
Groot L.F.M. (2004) Criteria to Evaluate Voting Indicators and a Recipe for a New
One. USE Utrecht University: working paper.
Groot L.F.M. (2006) Als het om de inhoud gaat (over het nut van de stemwijzer).
Ongepubliceerd.
Hague, R. and Harrop, M. (2007) Comparative Government and Politics An
Introduction. Basingstoke: Palgrave Macmillan.
Kleinnijenhuis, J. (2007) Nederland vijfstromenland. De rol van media en stemwijzers
bij de verkiezingen van 2006. Amsterdam: Bert Bakker.
Lukes, S. (1974) Power. A Radical View. Houndmills: Macmillan Press.
Milbrath, L. and Goel, M. (1977) Political Participation: How and Why Do People
Get Involved in Politics. Chicago: Rand McNally.
64
Praag, Ph. van (2007) De Stemwijzer: hulpmiddel voor de kiezers of instrument van
Manipulatie? Universiteit van Amsterdam: Afdeling Politicologie & Amsterdam
School of Communication Research.
Putnam, R. (1993) Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy.
Princeton: Princeton University Press.
Putnam, R. (2000) Bowling Alone: The Collapse and Revival of American
Community. New York: Simon & Schuster.
Stone, D. (2002, oorspr. 1988) Policy Paradox. The Art of Political Decision Making.
London/New York: W. W. Norton & Company Ltd.
Walgrave, S. e.a. (2008) Do the Vote Test: The Electoral Effects of a Popular Vote
Advice Application at the 2004 Belgian Elections. Acta Politica 43 (1): 50-70.
Witteman, P. (2006) Zwevende politici. Paul Witteman in gesprek met André
Rouvoet. Over opportunisme in Den Haag. Amsterdam: Balans.
Krantenartikelen
Banning, C. (2009) De stemwijzers bepalen tientallen zetels. NRC Handelsblad, 15
november.
Raak, R van en J.W. Romeijn (2006) Stemwijzer geeft alleen informatie. de
Volkskrant, 20 oktober.
de Volkskrant (2009) Kieswijzers moeten meer nadruk leggen op ideologische
verschillen. 9 augustus.
Rosema, Martin (2009) Meeste kieswijzers deugen niet. de Volkskrant, 3 juni.
Rosema, Martin (2006) Kieshulpjes; vragen waar de kiezer niet verder mee komt.
Trouw, 20 november.
Schulte, A.(2006) StemWijzer zakt door het ijs. Het Parool, 28 november.
Websites
Holsteyn, J. van (2006) Politieke peilingen: het onbegrip regeert. Website:
http://www.denieuwereporter.nl/2006/09/politieke-peilingen-het-onbegrip
regeert/#more-574 (laatst geraadpleegd 20 januari 2010)
Rosema, Martin (2006) Stemmen is een kwestie van gevoel. Website:
http://www.kennislink.nl/publicaties/stemmen-is-een-kwestie-van-gevoel (laatst
geraadpleegd 20 januari 2010)
65
Website Publiek-politiek: www.publiek-politiek.nl (laatst geraadpleegd 16 januari
2010)
Website Kieskompas: www.kieskompas.nl (laatst geraadpleegd 16 januari 2010)
Website SP:
www.sp.nl/overheid/opinies/789/Stemwijzer_kan_geen_advies_geven.html
(laatst geraadpleegd 22 januari 2010)
Website StemWijzer: www.stemwijzer.nl (laatst geraadpleegd 16 januari 2010)
Website Webwereld: http://webwereld.nl/nieuws/43837/sp-voor-het-cda-in-destemwijzer.html (laatst geraadpleegd 22 januari 2010)
Overig
Boogers, M. (2006) Enquete bezoekers Stemwijzer. Enquête van Tilburgse School
voor Politiek en Bestuur.
Brug, W. van der (2007) Een crisis van de partijendemocratie. Oratie gehouden bij de
aanvaarding van het ambt hoogleraar algemene politicologie. Amsterdam, 28
November.
Fennema, M. (2010) College voor project. Amsterdam,4 januari.
Loeber, A. (2009) Hoorcollege Bestuur & Beleid. Amsterdam, 23 novermber.
Kleinnijenhuis, J., and A. M. J. van Hoof (2008) The influence of Internet
Consultants. Paper presented at the International Communication Association.
z.p., may.
Praag, Ph. van (2007) De Stemwijzer: hulpmiddel voor de kiezers of instrument van
manipulatie? Paper read at Politicologenetmaal. Antwerpen, 31 mei.
Ruusuvirta, O. & M. Rosema (2009), Do online vote selectors influence electoral
participation and the direction of the vote? Paper presented at the European
Consortium for Political Research (ECPR) General Conference. Potsdam, 10
september.
66
Bijlagen
Bijlage 1
Vragen over invloed van stemwijzers op politieke partijen (passen PP hun programma
aan & wie wint qua invloed / macht)










Heeft u partij wat aan de stemwijzer, of juist niet
Welke partijen hebben wel/niet baat bij de stemwijzer?
Vindt u dat de kleinere partijen benadeeld worden door de stemwijzer?
Hoeveel waarde hecht uw partij aan een perfect werkende stemwijzer?
Houdt iemand binnen uw partij zich bezig met de stemwijzers? Is er iemand in
uw partij die veel tijd spendeert in het bestuderen en controleren van de
stellingen op stemwijzers? Is er binnen de partij bv één contactpersoon voor de
Stemwijzer en Kieskompas?
Heeft uw partij regelmatig contact gehad met de makers van de stemwijzer?
[doorvragen]
Hoe komen uw standpunten tot stand?
Denkt u dat andere partijen veel aandacht besteden aan het zo goed mogelijk
aanpassen aan stellingen uit de stemwijzers? Is dat bij uw partij zo?
Is de stemhulp voor uw partij al belangrijker geworden dan het
verkiezingsprogramma om de kiezer uw standpunten over te brengen? En zo ja,
wanneer is dat dan veranderd? En bij andere partijen?
Heeft de kieshulp het laatste woord of wordt er ook onderhandeld?
Inhoudelijke vragen over de stemwijzer (hoe gaat de communicatie stemwijzer –
politieke partijen)




Welke punten zou u belangrijk vinden in de stemhulp? en welke niet? Voor
uw partij voor algemeen belang
Wat is denkt u het doel van de stemwijzer
Is het weleens voorgekomen dat er een punt op uw beleidsprogramma
veranderd is door de grote invloed van de stemwijzers?
Zit er nog wel enig systeem in hoe de partijen hierover denken? Is progressief
/ conservatief nog wel een relevante schaal?-bv wat is tegenwoordig links /
rechts buitenlands beleid?
67
Vragen over invloed van stemwijzer of verkiezingen








Heeft de kiezer wat aan de stemwijzer?
Welke mate van invloed heeft de stemwijzer volgens u op
verkiezingsresultaten?
Mist u onderwerpen in stemwijzers / wordt er te veel aandacht gegeven aan
sommige onderwerpen
Denkt u dat de stemwijzers participatie bevorderen? Denkt u dat stemhulpen
een goede invloed hebben op de democratie? betrokkenheid vd burgers
tevreden over partijen, duidelijker beeld
Is uw partij ideologisch gezien voor de opkomst van de stemwijzers
Denkt u dat mensen soms door volledig laten leiden?
Hoe krijgen jullie resultaten van de kieshulpen? (Data wat menseningevuld
hebben.)
Wordt er ook onderzoek gedaan naar of mensen zich er door hebben laten
beïnvloeden?
Oordeel over stemwijzers







Vindt u de resultaten die stemwijzer geven ‘eerlijk’?
Heeft de kiezer wat aan de stemwijzer?
Denkt u dan dat het beter zou zijn zonder of met stemwijzer?
Welke stemwijzer vindt u beter: kk of sw?
Is uw partij ideologisch gezien voor de opkomst van de stemwijzers
Denkt u dat de informatie die uit een stemijzer komt de volledige waarheid is
of denkt u dat de makers ervan ook worden beïnvloed?
Op welke punten zouden kiezers hun stem moeten bepalen? Bv
inkomensverdeling, ethische vragen, buitenlands beleid?
IJsbreker
Na een interview met een partij willen we het volgende weten:





Of ze hun programma aanpassen (en evt. de manier waarop dit gaat)
Hoe gaat de communicatie tussen kieshulpen en stemwijzers (hebben partijen
experts, is er vaak contact)
Wat vinden politieke partijen van kieshulpen (oordelen)
Wijkt de geïnterviewde partij in sommige opzichten af van andere
geïnterviewde partijen
Check altijd even onze deelvragen
68
Bijlage 2
Enquete: De macht van online kieshulpen
1.Bent u stemgerechtigd?
Ja
Nee
2. Wat is uw geslacht?
Man
Vrouw
3. Wat is uw leeftijd?
Jonger dan 18 jaar
18-25 jaar
25-45 jaar
45-65 jaar
ouder dan 65
4. Wat is uw hoogst afgeronde opleiding?
Lagere school
Mavo/VMBO
Havo/VWO
MBO
HBO
WO
Geen opleiding afgerond
Anders
69
5. Wat is uw afkomst? (bent u of is één van uw ouders buiten Nederland
geboren)
Nederlands
Marokkaans
Turks
Antilliaans
Surinaams
Chinees
Anders
6. Volgt u de politiek via de media?
Vaak
Soms
Weinig
Niet
7. De verkiezingen komen er aan. Kent u de stemadviestesten die op
internet staan?
Ja
Nee
8. Welke kent u?
Kieskompas
Stemwijzer
70
9. Maakt u gebruik van de online stemadviestest?
Ja
Nee, omdat-------------------------------------------------------------------------------------------------------
10. Zou U wederom gebruik willen maken van de test?
Ja, omdat
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nee, omdat
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
11. Wat vindt u ervan?
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
71
12. Wat vindt u ervan dat er zo’n test bestaat?
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
13. Gaat u de uitslag van de test ook opvolgen?
Ja, omdat
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nee, omdat
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
72
14. In hoeverre denkt u dat de uitslag overeenkomt met uw werkelijke
politieke voorkeur?
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
15. Is het advies van de test goed genoeg om op basis daarvan een
politieke keuze te maken?
Ja, omdat
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Nee, omdat
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
73