LWL · Joods Leven in Europa buiten de grote steden · Inleiding

LWL · Joods Leven in Europa buiten de grote steden · Inleiding
Joods Leven in Europa buiten de grote steden
Inleiding
Jodendom in Europa
Joods leven en joodse geschiedenis in de historische cultuur van Nederland,
Duitsland en Polen
De synagoge in Dortmund, rond 1930.
Foto: fotograaf onbekend / Westfalisches Landesmedienzentrum.
Het jodendom behoort naast het christendom en de erfenis van Griekenland en Rome
tot de fundamenten van de Europese cultuur. Eeuwenlang hebben mensen van
christelijk en joods geloof in de steden en op het platteland naast en met elkaar geleefd.
De joden hebben aan de ene kant een heel eigen cultuur geschapen, maar waren aan
de andere kant op velerlei wijze nauw met hun sociale en culturele milieu verweven.
Sinds de Verlichting hebben zij het ontstaan van de moderne Europese cultuur mede in
belangrijke mate gevormd en hun stempel op deze cultuur gedrukt. Joodse
geschiedenis is transnationaal. Migratie en mobiliteit waren beslissende factoren voor
de rol van de joden als "cultuuragenten" in Europa.
Meestal concentreert zich de belangstelling voor de geschiedenis van het Europese
jodendom slechts op het vermeende einde. Het rijke joodse aandeel aan de culturele
erfenis van ons continent wordt op die manier meestal alleen als randgebeuren
waargenomen. De joodse geschiedenis wordt geconcentreerd op pogroms tijdens de
kruistochten, de pest of verschillende opstanden. In dit perspectief schijnt het joodse
leven op een voorgeschiedenis van de holocaust gereduceerd. Ook in Duitse, Poolse en
Nederlandse schoolboeken heeft de uitroeiing van de joden bij de behandeling van het
thema jodendom een overweldigende dominantie.
-1-
LWL · Joods Leven in Europa buiten de grote steden · Inleiding
Kiddoesj met de liberaal-joodse groep "Etz Ami" in de synagoge
Selm-Bork.
Foto: Chajm Guski
Herinneren: een probleem
Iedere studie van het joodse leven en de joodse geschiedenis staat in Duitsland na
1945 in het volgende niet te loochenen teken: de poging tot vernietiging van het
Europese jodendom door nazi-Duitsland. Schandalen, de ontdekking van nieuwe
aspecten, vermijding en de verschillende mediale benaderingen begeleiden reeds 60
jaar de poging om uit de shoah iets te "leren".
In Nederland wordt het onderwijs over het jodendom sterk gekenmerkt door de
bekendheid van Anne Frank. Kinderen leren dat Anne Frank joods was en in een
concentratiekamp gestorven is. Zij is vaak de eerste die jonge mensen te binnen schiet,
wanneer zij naar joodse persoonlijkheden in de Nederlandse geschiedenis gevraagd
worden.
Naast het feit dat in Polen het rijke Pools-joodse verleden merendeels tot de herinnering
aan de holocaust beperkt wordt, bestaat hier bovendien het probleem dat deze
herinnering juist hier zo moeilijk is. Polen leed relatief de grootste verliezen onder de
deelnemers aan de Tweede Wereldoorlog; de nationaal-socialisten vermoordden een
groot deel van de niet-joodse Poolse elite. Auschwitz werd tot symbool voor het Poolse
leed; er ontstond als het ware een concurrentie onder de slachtoffers. In de afgelopen
jaren herinnert men zich ook in Polen in toenemende mate aan de holocaust; er wordt
ook over de Poolse deelname aan de misdaden gesproken. Maar een diepgaande
studie van de joodse geschiedenis vormt in Polen nog steeds een deficit. Aan de
belangrijke rol van de joden in het multiculturele en multi-etnische verleden van Polen
wordt weinig aandacht besteed.
In het onderzoek, de vakgesprekken en presentatievormen van joodse musea heeft zich
de blik op de joodse geschiedenis in alle drie landen flink verbreed, maar deze
beginnende verandering in perspectief werd nog niet voldoende in richtlijnen,
onderwijsmedia en onderwijspraktijk in het algemene opleidingswerk omgezet.
Europees perspectief
Wanneer het om joden in Europa gaat, overweegt het "externe perspectief" van de
meerderheidsmaatschappij op een vermeend homogeen jodendom - het joodse zicht op
de meerderheid, zelfdefinitie, het gevoel van eigen identiteit en innerlijke controverses
worden nauwelijks gezien. Om over de geschiedenis van de samenleving en de
interactie intensiever te informeren, moeten de bijdragen van de joden aan de cultuur,
de economie en de wetenschap in Europa benadrukt worden. Een belangrijke
verbreding van de perspectieven vormt bovendien de Europese context van de joodse
geschiedenis. Hiertoe behoort informatie over:
-2-
LWL · Joods Leven in Europa buiten de grote steden · Inleiding
joods leven in de diaspora onder wisselende omstandigheden,
de bijzondere mobiliteit van de joden in Europa,
historische en actuele migratieprocessen,
de verschillen in de joodse cultuur en geschiedenis in de verschillende regios,
de interne differenties in het jodendom alsmede de verschillende aspecten van de
joodse identiteit (religieuze verscheidenheid, seculier eigenbesef, zionisme.),
sociale differentatieprocessen en de rol van opleiding en modernisatie voor de
joodse zelfhandhaving,
de bijzondere functie van de joden bij de Verlichting en de modernisatie- en
democratiseringsprocessen,
de verschillen tussen het joodse leven in de metropolen, op het platteland en in
kleinere steden,
de rol en de ontwikkeling van joodse gemeenten en het interne pluralisme van
joden in het Europese heden.
De moeilijkste vraag blijft open: Wat is eigenlijk jodendom precies? Hoe zien zich joden
zelf? Kan men wel van "de" joden spreken? Er bestonden vermoedelijk net zoveel
Duits-joodse, Pools-joodse en Nederlands-joodse verhalen als er Duits-joodse,
Pools-joodse, Nederlands-joodse en eenvoudig Europese identiteiten bestonden.
Enige van deze verhalen worden in dit project verteld.
-3-