Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd

Cursusboek
Klassieke mythologie en
de invloed op onze tijd
Klassieke mythologie en
de invloed op onze tijd
Beste cursist,
Welkom bij de cursus mythologie. Mijn naam
is Lineke van Laanen en ik laat u kennis
maken met een magische wereld vol goden
en helden die een voorbeeld waren voor de
Grieken en de Romeinen. Ook leert u hun
verhalen kennen en de betekenis die deze
nog steeds voor ons hebben. Zelf word ik nog steeds blij als ik
deze wereld betreed en erover kan vertellen, al is het de honderdste keer. Zelfs dan ontdek ik nog nieuwe details.
Van oorsprong ben ik classica en ik heb ruim 15 jaar Latijn en Grieks
gegeven in het middelbaar onderwijs. Toen ontdekte ik al dat ik
anderen kon meevoeren in mijn verhalen en die momenten waren
ook het leukst. Toen besloot ik het schoolleven vaarwel te zeggen,
maar mijn vak, waar ik veel van houd, heb ik nooit los gelaten.
Ik ben cursussen gaan ontwikkelen, onder meer in mythologie en
deze heb ik al ruim tien jaar gegeven aan verschillende Volksuniversiteiten, nu nog steeds in Utrecht. Toen Etadoro voorbijkwam
zag ik een mooie kans om een groter bereik te krijgen en nog
meer mensen te laten genieten van de wereld van de mythologie.
In de komende lessen zult u eerst kennis maken met de Griekse
en Romeinse goden, godinnen en helden, daarna komen de
heldinnen van het toneel aan de beurt en tenslotte de verhalen
uit de top van de wereldliteratuur, de werken van Homerus,
Vergilius en Ovidius. U zult merken dat het lezen steeds gemakkelijker wordt naarmate de cursus vordert en in het begin zult u veel
namen tegenkomen. Hoe vaker u het leest, des te meer blijft het
hangen. Ik kon ook niet alles meteen onthouden. De opdrachten en
de quizzen zullen hierbij helpen en onthoud gewoon de belangrijkste
goden en helden, dat is genoeg. U zult hen in de latere lessen
vaker tegenkomen.
De goden hebben twee namen , een Griekse en een Romeinse.
Misschien kent u toevallig wel de Romeinse namen en niet de
Griekse, of omgekeerd. Ik gebruik de Griekse namen en in de
bijlage vindt u een godenlijst waar ze allebei in staan. Ook de
spelling kan soms wat vreemd overkomen. Het woord ‘Kentaur’bijvoorbeeld werd bij de Romeinen als ‘Centaur’ gespeld. Waar de
Grieken een k gebruikten, gebruikten de Romeinen een c. Ook
gebruikten de Grieken een o waar de Romeinen een u gebruikten,
bijvoorbeeld Homeros (Grieks) en Homerus (Latijn). Ik gebruik vaak
de Romeinse spelling omdat die dichter bij ons ligt, maar u zult me
zeker wel eens op een Griekse spelling betrappen. Dat mag u zelf
ook doen, het kan gewoon allebei.
Bij elke les hoort een video. Deze kijkt u eerst en aansluitend kunt
u dan de bijbehorende les in het cursusboek lezen, die het één
en ander aanvult. De opdracht en de quiz kunt u daarna maken
om te kijken of u het begrepen heeft. Hoe verder u komt met de
lessen, des te meer puzzelstukjes zullen op hun plek vallen en u
zult regelmatig een aha-moment krijgen, oftewel een nieuw inzicht.
U zult waarschijnlijk ook zelf verder over het onderwerp willen
lezen. Ik wens u veel plezier toe met de cursus, in elk geval heb ik
deze met liefde gemaakt.
Lineke van Laanen
trainer mythologie
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
LES 1
Inleiding, ontstaan wereld
en goden
1.1 Inleiding over mythologie
Om te beginnen wil ik graag ingaan op het woord: mythen. In het Grieks
betekent dit woorden of verhalen. Mythen zijn in onze tijd vooral verzonnen
verhalen. Vroeger waren mythen verhalen waarin goden en helden een rol
spelen. Deze werden toen ook serieus geloofd, omdat dit dé manier was
om de wereld te begrijpen bij gebrek aan wetenschappelijke verklaringen.
Alle oude volkeren hadden hun eigen mythen. Klassieke mythen waren
specifiek de verhalen van Grieken en Romeinen. De Grieken en de Romeinen
hadden voor allerlei zaken enorm veel goden. Dat was hun geloof en
mythen zijn ontstaan rondom deze goden. Nog steeds zijn deze mythen bij
ons erg populair.
Functie
Deze klassieke mythen, die al eeuwenlang van
generatie tot generatie werden verteld, werden
in eerste instantie beschouwd als geschiedenis.
Vooral over de vroege geschiedenis waren geen
geschreven feiten beschikbaar, simpelweg omdat
de Griekse taal pas in de 9e eeuw v.C. ontstond.
Kinderen hoorden mythen van hun ouders, op
straat waren beelden van goden te zien, op
school werd Homerus gelezen en op het toneel
werden de mythen uitgebeeld.
Wat waren naast de geschiedenis nog meer
de functies van mythen? Door middel van
mythen werden het ontstaan van de wereld en de
verschillende natuurverschijnselen verklaard.
5
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
Ook werden op deze manier maatschappelijke kwesties en taboes behandeld. Verder dienden mythen om te waarschuwen voor incorrect en arrogant
gedrag richting de goden. Mythen konden ook verschillende functies
tegelijk hebben.
Griekse en Romeinse goden
Wist u dat de Romeinen de Griekse goden en mythen hebben overgenomen
en op hun eigen wijze hebben verwerkt? Dit kunt u terug zien in veel verhalen. Bijvoorbeeld in het dichtwerk ‘Metamorfosen’ van de Romeinse schrijver
Ovidius, waarin van oorsprong Griekse mythen worden gebruikt om aan te
tonen dat alles verandert, maar niets vergaat. Deze verhalen vindt u in les 8.
In de Middeleeuwen, vanaf 500 n.C. werden mythen vaak in verband
gebracht met het christelijk geloof. In de late Middeleeuwen en de
Renaissance zijn mythen vaak allegorisch uitgelegd: De hoofdpersoon
personifieert een natuurverschijnsel of eigenschap. Voorbeelden hiervan zijn:
● Zeus = bliksem of macht
● Athene = wijsheid
● Aphrodite = onkuisheid
● Heracles = kracht
Later, vanaf de Renaissance, na 1500 n.C., werden mythen
een dankbaar object voor kunstenaars. ‘Metamorfosen’
van Ovidius werd ook wel de ´schildersbijbel´ genoemd,
TIP
omdat deze verhalen vele schilders hebben geïnspireerd.
Ga eens naar het Paleis
Gebouwen en huizen van welgestelden werden vaak ver-
op de Dam in Amsterdam.
sierd met schilderingen van goden en mythen. Dat gaf een
De beelden en schilderijen
die hier getoond worden,
bepaalde status aan de eigenaar.
bekijkt u (nu) anders met
In onze tijd vinden we nog steeds talloze verwijzingen op
enige voorkennis!
gebouwen, maar ook in boeken, kunst, films, op het toneel
en ook in reclame.
6
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
Verschillen tussen godsdiensten
Om een goed beeld te krijgen van de verschillen tussen de Griekse en
Romeinse godsdienst, en andere godsdiensten geef ik hier een aantal
voorbeelden:
● Bij de Griekse en Romeinse godsdienst bestond geen vast boek,
zoals de Bijbel of Koran. Er waren hierdoor verschillende versies van de
mythen en verschillende manieren van uitleg mogelijk. De kern moest
kloppen, voor de rest was er veel mogelijk.
● Er waren veel goden in het oude Griekenland en het Romeinse rijk.
Een geloof in meerdere goden noemen we polytheïsme. Elke god had
een eigen ‘vakgebied’. In latere godsdiensten zag je vaak maar één
almachtige. Naast de bekende goden die wij leren zagen de Grieken
en Romeinen ook talloze godheden in de natuur om hen heen;
bosgoden, watergoden en windgoden. Die gaven ze ook allerlei namen.
● De goden hadden een menselijke gedaante (antropomorf) en menselijk
gedrag. Zo waren ze geboren en opgegroeid, konden niet zonder eten
en drinken, hadden hun wensen en verlangens. Op die manier waren
ze beter te begrijpen en te benaderen. Dit is uniek voor de Griekse en
Romeinse godsdienst. Er was ook sprake van tweerichtingsverkeer: de
goden bemoeien zich met de mensen en de mensen probeerden het
hen naar de zin te maken. Dit deden zij door middel van gebeden, goed
gedrag en offers. Om op goede voet met de goden te blijven, was het
belangrijk om aan de goden te offeren. Dan gaf je hen op bepaalde
tijden geschenken. Ze onderzochten wat de goden wilden door orakels
of ingewandenonderzoek van hun offers. Ze verwachtten wel hulp en
steun terug. Deze zakelijke band noemen we ook het ‘do-ut-des’-
principe: ik geef opdat jij geeft.
● Het ging bij de Griekse en Romeinse godsdienst meer om de juiste
7
uitvoering van de rituelen, dan de innerlijke zuiverheid van de uitvoerder.
Daden waren belangrijker dan gedachten. Niet zoals we bijvoorbeeld uit
de Bijbel kennen. Het geloof was ook niet bedoeld om mensen moreel
beter te maken, maar om het leven succesvol te laten verlopen. Ze
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
geloofden sowieso dat iemands karakter vast
stond en niet wezenlijk kon veranderen door
zoiets als godsdienst. Goden straften mensen
vooral omdat ze zich niet behoorlijk tegenover
Op Wikipedia is een lijst van
hén gedroegen en zich niet aan de regels hielden.
Griekse goden en een lijst van
● De Griekse en Romeinse goden waren niet
Romeinse goden te vinden.
TIP
almachtig. Zeus kon niet doen en laten wat hij
wilde, maar was afhankelijk van het noodlot. De goden heersten ook
niet vanuit de hemel maar vanaf de berg Olympus. Verder was de vrees
voor de goden met hun menselijke trekjes minder groot dan bij latere
godsdiensten. Er heerste een meer ontspannen houding.
Verschillen tussen de Griekse en de Romeinse godsdienst
U heeft nu een goed beeld tussen de verschillen tussen de Griekse en
Romeinse godsdienst, en de latere godsdiensten. Maar wat waren de
verschillen tussen de Griekse en de Romeinse godsdienst?
● De Romeinen namen de Griekse goden en mythen over, wel met eigen
namen. Deze namen hoorden vaak al bij een bestaande Romeinse
godheid, vaak van Etruskische oorsprong. In dit cursusboek ga ik de
Griekse namen gebruiken om verwarring te voorkomen. De Romeinse
namen voor dezelfde goden vindt u in de godenlijst in de bijlage. Kies
zelf maar welke naam u het beste onthoudt.
● De Romeinen hechtten veel meer dan de Grieken grote waarde aan huis
goden, die in ruil voor wierookoffers op het huisaltaar het huis bescherm-
den. Voorouders speelden bij de Romeinen ook een veel grotere rol. Bij
begrafenissen werden hun dodenmaskers door mensen gedragen,
alsof ze er bij waren. Dit hadden ze ook van de Etrusken overgenomen.
● De Romeinen accepteerden in tegenstelling tot de Grieken ook de
8
verering van Oosterse, Egyptische en andere buitenlandse goden naast
de eigen goden. Alleen het Joden- en Christendom zorgden voor
problemen, omdat deze weigerden de Romeinse goden en keizers
passend te vereren.
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
● De Romeinen vereerden hun keizers ook als goden, compleet met
beelden en tempels. Een aantal keizers gaf dit een excuus voor
monsterlijk gedrag.
● De groei en het voortbestaan van het Romeinse Rijk was onlosmakelijk
met de gunst van de goden verbonden. Zo moest in Rome het vuur van
de godin Vesta, bij de Grieken Hestia, brandend gehouden worden.
Tegenspoed werd toegeschreven aan het verwaarlozen van de goden.
Voor bijna alles moest toestemming aan de goden worden gevraagd.
● De Romeinen kenden een religieuze kalender, waarbij op een aantal
dagen niet gewerkt, recht gesproken of gehuwd mocht worden. Meer
dan een derde van alle dagen was geen gewone werkdag! Geboorte,
huwelijk en dood waren aan vaste rituelen gebonden. Romeinen waren
veel bijgeloviger dan Grieken en veel meer aan regels gebonden.
1.2 Ontstaansmythen
Het is opvallend dat veel volkeren in de oude wereld, ook degene die niet
direct contact met elkaar hadden, in essentie dezelfde scheppingsverhalen
hadden. Zo was er in de vroegste verhalen over het ontstaan van de wereld
vaak sprake van een vrouwelijke oergodin, die bevrucht werd door de wind.
Er was nog geen wetenschap en de invloed van mannen op zwangerschap
was nog niet bekend.
Als een vrouwelijk oergodin werd bevrucht,
WIST U DAT?
ontstond er een oerei. Hieruit kwam het
Wie waren de Olympische goden? De
Bij alle zeer oude godsdiensten waren vrou-
Olympische Goden zijn “de twaalf goden”
welijke goden veel belangrijker dan man-
uit de Griekse mythologie, die op de berg
nelijke, omdat zij een symbool van vrucht
Olympus woonden. Dit zijn oa. Zeus,
baarheid waren. De aardegodin en haar
Hades en Poseidon. Deze twaalf worden
priesteressen hadden een hoog aanzien. Bij
ook wel beschouwd als de belangrijkste
de Griekse Olympische goden – speelden
Griekse goden.
de mannelijke goden een prominentere rol.
9
heelal en de aarde met haar bewoners voort.
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
De godin Athene
De Grieken op het vasteland waren
namelijk van Indo-Europese oorsprong en in deze cultuur waren
mannelijke goden de baas. Rond
2000 v.C. hadden er volksverhuizingen plaatsgevonden en de
Indo-Europeanen waren het toenmalige Griekenland binnengetrokken en hadden zich gemengd met
de oerbewoners, de Pelasgen, die
vooral vrouwelijke godinnen hadden. Dit nieuwe gemengde volk
noemde en noemt zich nog steeds
Hellenen. Wij noemen ze Grieken,
naar de naam die de Romeinen hen
gaven, Graeci.
Theorieën over het ontstaan van de wereld (kosmogonie) vinden we ook bij
de oude natuurfilosofen vanaf de 7e eeuw v.C. De verschillen met mythologie zijn dat er bij hen geen sprake is van verhalen en dat de natuurkrachten
geen menselijk gedaante of persoonlijke trekken hebben. Deze krachten
handelen niet uit willekeur, maar volgens hun essentiële natuur. Ook beroepen filosofen zich niet op traditie, oude dichters of heilige boeken, maar
uitsluitend op redenering. Deze redenering steunt op gegeven feiten of een
logische noodzakelijkheid.
Voorgeschiedenis
Wat is eigenlijk de voorgeschiedenis van de Griekse
goden? Om dit beter in beeld te brengen, vindt u achter
in dit boek, in de bijlagen, een stamboom. Deze is
bij de Grieken voor het eerst beschreven door de
schrijver Hesiodus rond 700 v.C.
De godin Hera
10
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
Uit de Chaos, een ongeordende massa van de elementen aarde, water,
lucht en vuur ontstond Gaia, Moeder Aarde. Daarna volgden Ouranos, de
hemel, Pontos, de zee en Tartarus, de Onderwereld. Andere oergoden die
tegelijk ontstonden waren onder meer de Dag, de Nacht, de Tijd en Eros,
een scheppende kracht. Gaia werd vervolgens door Ouranos bevrucht met
zon en regen. Zo ontstond de flora en fauna op aarde met behulp van Eros.
De mensen kwamen pas op aarde tijdens de heerschappij van Zeus.
De eerste kinderen van Ouranos en Gaia waren de
Cyclopen, éénogigen en reuzen met honderd armen,
Giganten. Wij hebben hiervan het woord gigantisch
afgeleid. Ouranos wierp deze mislukte nakomelingen in de Tartarus. Vervolgens werden er een aantal
goed gelukte reuzen geboren uit Ouranos en Gaia, de
Titanen.
Kronos was de jongste van de Titanen. Hij kwam op
verzoek van zijn moeder Gaia, die niet steeds opnieuw
bevrucht wilde worden, in opstand tegen zijn vader Ouranos. Hij ‘ontmande’ hem, met een sikkel. Ouranos´ lid
Cycloop
kwam in zee terecht. Uit zijn bloed ontstonden de Erinyen, wraakgodinnen met slangenhaar, en de godin
Aphrodite. De verzwakte Ouranos trok zich terug, maar deed Kronos de
voorspelling dat ook hij door zijn zoon van zijn troon gestoten zou worden.
Deze ontmanning van de vader door de zoon vinden we ook in oudere verhalen uit Babylon en Egypte terug. Het was een soort basisangst van mannen om hun kracht en macht te verliezen. Wij kennen Ouranos ook onder
zijn Romeinse naam Uranus en Kronos onder zijn Romeinse naam Saturnus.
Zij hebben net als andere goden, hun naam gegeven aan planeten.
Toen de zes kinderen van Kronos en zijn zus Rhea geboren werden, de
latere Olympische goden, raakte Kronos in paniek dat hij van zijn troon gestoten zou worden. Dus at hij ze na de geboorte stuk voor stuk op, maar
11
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
baby Zeus werd gered doordat zijn moe-
WIST U DAT?
der Rhea het zat was en haar man een
Ons woord zaterdag is ook
ta grootgebracht door bergnimfen en
de dag van Saturnus.
gevoed door een geit. Sterk genoeg ge-
steen in een luier gaf. Zeus werd op Kre-
worden keerde Zeus terug en redde zijn
broers en zussen uit de maag van hun
vader door hem te laten braken met behulp van vergiftigde wijn. Er ontstond
toen een heftige Titanenstrijd tussen de goden en de Titanen, uiteindelijk
gewonnen door de goden. Wij gebruiken dit woord nog steeds voor een
zware strijd of inspanning. Hoge bergen, vulkanen en aardverschuivingen
vormden de inspiratie voor dit verhaal. Mensen dachten dat deze dingen
alleen hadden kunnen ontstaan, omdat de goden enorm oorlog hadden gevoerd! Zeus sloot zijn vader Kronos en de andere Titanen op in de Tartarus,
de Onderwereld. En zo kwamen de Olympische goden aan de macht. Ze
werden zo genoemd, omdat ze als verblijfplaats de berg Olympus hadden.
De Romeinse ontstaansversie
De Romeinse schrijver Ovidius begint aan het
begin van onze jaartelling zijn boek Metamorfosen
met een verhandeling over het ontstaan. Zijn versie
sluit aan op het begin van de Genesis: een god/
schepper van de wereld transformeert de Chaos,
de ongeordende massa, in een kosmos, de geordende massa.
Hij vormt aarde met water tot een afwisseling van
landschappen met vijf klimaatzones, de atmosfeer
en de hemelkoepel met sterren, zon en maan.
Daarna creëert hij de vogels, vissen en dieren en
tenslotte de mens, man en vrouw, uit aarde met
goddelijk zaad en regen met hulp van Prometheus.
Zo ziet u hoe deze theorieën uit de Bijbel zich al
verspreid hadden bij de Romeinen.
12
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
1.3 Het ontstaan van de mensen
De Titaan Prometheus, een oom van Zeus, die in de Titanenstrijd Zeus had
geholpen en dus op aarde mocht blijven, schiep op bevel van Zeus de mensen uit klei. Helaas gedroeg Prometheus zich daarna nogal arrogant tegenover Zeus. Hij gaf de mensen intelligentie en stal vuur voor hen uit de hemel
waarmee ze bijvoorbeeld wapens konden smeden. Zo werden ze machtiger
dan Zeus het ooit bedoeld had. Prometheus kreeg toen als straf een constante levertransplantatie, uitgevoerd door een gier, terwijl hij hing aan een
rots van het Kaukasus-gebergte. Zeus vond het op een gegeven moment
genoeg, en stuurde de held Heracles om hem te redden.
1.4 Pandora
U heeft vast wel eens van de doos van Pandora gehoord. Kent u ook het
verhaal erachter? Pandora was een zeer mooie, maar ook nieuwsgierige
vrouw. Zeus zorgde dat Pandora een geheimzinnige doos, kreeg die ze
niet mocht openmaken. Natuurlijk deed ze dit toch en er vlogen allemaal
rampen uit, ziekten, oorlogen, overstromingen, alles waar mensen vrees
voor hebben. Snel deed ze de doos dicht, maar het was al te laat. Alleen het
enige positieve bleef in de doos achter: de hoop. Bij alles wat misgaat blijft
bij mensen de hoop dat het goed komt. De doos van Pandora is bij ons nog
bekend, het is een uitdrukking voor een bron van ellende.
Ook hier is een duidelijke parallel
met de Genesis. Net als Pandora
had Eva een slechte invloed: omdat
ze een appel at, werd ze met Adam
verdreven uit het paradijs en leefden de mensen niet meer zonder
zorgen.
Pandora opent
de doos
13
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
1.5 Het zondvloedverhaal
Als laatste in deze les wil ik u meenemen naar hoe Zeus de slechtheid
van de mensen niet meer kon aanzien
en een zondvloed, een enorme overstroming stuurde. Prometheus had een
zoon, Deucalion, getrouwd met Pyrrha.
Op aanraden van zijn vader had
Deucalion echter een boot gebouwd,
waardoor hij en zijn vrouw dit overleefden. De boot bleef steken op de berg
de Parnassus bij Delphi. Ze waren als
enigen overgebleven en ze smeekten
de goden om nieuwe medemensen.
Toen kregen ze een orakel dat ze
Gedeelte van een ets over Deucalion en Pyrrha.
de botten van hun moeder over hun
schouder moesten gooien. Dat vonden ze in eerste instantie nogal respectloos, totdat ze bedachten dat hiermee de stenen van Moeder Aarde werden bedoeld. De door hen geworpen stenen deden een nieuw mensenras
ontstaan, die van Deucalion werden mannen, die van Pyrrha vrouwen. Hun
zoon heette Hellen, naar wie de Hellenen weer zijn vernoemd. In de oudheid
waren er heel veel zondvloedverhalen, waarvan die van Noach de bekendste is. Grote overstromingen vormen de inspiratie voor dit soort verhalen.
Deze les en vooruitblik
In deze les heeft u geleerd over de functie van mythologie en de
manier waarop Grieken en Romeinen met goden omgingen. Ook weet
u meer over het ontstaan van de goden en de zondvloedverhalen.
Schrik niet van alle namen, u hoeft ze echt niet allemaal te onthouden,
het gaat om het begrijpen van de stof. Daar gaat u in de opdracht en de
quiz mee aan de slag. En in de volgende les leert u de eerste generatie
Olympische goden (beter) kennen. Succes!
14
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd