Presentatie Gesteenten - kaderdag 2013

5-11-2013
GESTEENTEN HERKENNEN
Mirjam Jansens en Harald Swen
Mirjam Jansens en Harald Swen
Koninklijke Nederlandse Klim- en Bergsport Vereniging
INVLOED GESTEENTE OP BERGSPORT
Iedere gesteente verweert anders en dat levert een bepaalde klimstijl op. Niet
gewend aan soort gesteente? Dan vaak meer moeite met bepaalde
moeilijkheidsgraad.
Ook is er invloed op de veiligheid. Denk aan breuken en scheuren, scherpe kanten
en afbrekende grepen. En aan wrijving en sterkte van de haken in de rots.
Expositie -> hoe zuidelijker/hoger, hoe ruwer de rots. Hellingen op het noorden in
noordelijk klimaat=meestal geen beklimbare rots omdat organisch materiaal
ophoopt. Minder ruw dan in zuiden.
Hoogte -> Hoe groter de hoogte, hoe extremer de erosie
Aard rots/Gelaagdheid -> Breukvlakken langs de gelaagdheid. Gaten/holtes zijn er
niet voor niets: zachte rots. Alleen zandlopers plaatsen indien dik genoeg
Vocht -> Nat gesteente wordt glad (korstmos en algen) en met water verzadigde
rots stort sneller in dan droge rots. Corrosie door water in boorgat, niet 1 haak
vertrouwen/afdalen
Scherpe kanten -> Pas op met touwverloop, goed verlengen of dubbeltouw
1
5-11-2013
KALKSTEEN
Voorkomen
Typisch grijze oppervlaktelaag op
gelige/witte rots. Soms grote
sleuven, maar ook wanden met
kleine greepjes. Duidelijk
kleurverschil tussen oorspr. kleur
in overhang en de grijze rots
waar water over heen stroomt.
Kalksteen is het gesteente bij
uitstek voor sportklimmen: de
bekende Zuid-Europese
sportklimgebieden, de multipitchroutes in de Noordelijke
Kalkalpen en veel van de rotsen
in België.
Escalete en Sierra de Guara, Spanje.
Foto’s: Harald Swen.
KALKSTEEN
De ene kalk is de andere niet
Een voorbeeld van een zachte
kalkrots met oppervlaktekorst in
Geyik Bayiri. In dit gebied is
enkele jaren geleden een
schijnbaar solide stuk rots met 2
routes erop afgebroken doordat
de rots vol water zat na neerslag.
Dit soort rots bestaat uit een
poreus slecht verkit conglomeraat
(kalk in kalk-matrix).
Andere kalkrotsen bestaan uit
relatief solide dikke lagen: bijv.
Sisteron/Orpierre/Freyr.
Geyik Bayiri, Tur (boven) en Sisteron, Fr (onder).
Foto’s: Internet.
2
5-11-2013
KALKSTEEN
Oplossen en neerslaan
Colonettes (druipsteen/flowstone)
worden gevormd doordat water
over de rots stroomt, verdampt en
de opgeloste kalk achterblijft.
Vaak is alleen de buitenste laag
harde rots en de rest prut!
De bobbeltjes in op flowstone
worden gevormd door algen die
op natte rots groeien in vochtige
periodes. Het afstromende water
verdampt en de kalk in de
oplossing blijft achter.
Geyik Bayiri, Tur (boven) en Alcalali, Sp (onder).
Foto’s: Harald Swen.
KALKSTEEN
Karst
In de bergen vind je vaak
karstverschijnselen. Dat is de naam
die gegeven wordt aan de vormen
die ontstaan door oplossing van kalk.
Je vindt karst vooral op horizontaal
gelaagde rotsplateaus (Hochkonig,
Steinernes Meer, Kroatie).
De ‘Wasserrillen’ op de foto ontstaan
door afstromend regenwater. De
rotsstructuur onder de keiharde
buitenste laag kan veel slechter zijn.
Deze foto is genomen op de
Zuidoostwand van de Eiger in de
route Märmelibahn. De berg is
berucht om de losse ‘dakpan’-rots.
Märmelibahn, Eiger, CH.
Foto’s: Internet.
3
5-11-2013
KALKSTEEN
Kenmerken
Druipsteen: Colonnettes, flowstone, concreties en stalagtieten.
Watergaatjes = scherpe gaatjes gevormd door vallend water.
Oppervlaktekorst = solide korst op prutgesteente. Oppervlak lijkt bedrieglijk vast,
maar is dat niet.
Haken in colonnetterots of prutrots = kunnen water aanboren en moet je niet al te
veel niet te veel vertrouwen.
Nuts/friends = gladde rots heeft weinig wrijving.
Gebieden
Plaat: Freyr, Corphalie, Hochkonig, Les Awirs
Wand: Wendenstocke, Verdon, Siurana, Pembroke, Presles, Taghia
Overhang: Venasque, Frankenjura, Seyes, Claret, Kalymnos, Santa Linya, Geyik
Bayiri, Thailand
DOLOMIET VS KALK
Chemisch?
Verschil met kalk: geen CaCO3, maar
CaMg(CO3)2. Dolomiet lost itt
kalksteen niet op in water. De
verwering is voornamelijk mech. ipv
chem./mech. Geen typische
‘wasserrillen’ of watergaatjes dus.
Omdat de verhouding Ca/Mg
varieert, varieert ook de mate van
typische dolomiet-eigenschappen.
Op de bovenste foto een typisch
kalkgebergte, op de onderste foto de
Dolomieten (Tre Cime di Lavaredo,
I). Let op de puinhelling onder de
verticale wand, i.t.t. de grashelling
onder de hellende kalkwanden.
Engelhorner, CH (boven) en Tre Cime di
Lavaredo, IT (onder). Foto’s: Harald Swen.
4
5-11-2013
DOLOMIET
Verkitten
Omdat dolomiet veel minder goed
oplost zal er ook veel minder
verkitting van het basismateriaal zijn.
Daardoor worden de losse structuren
waaruit de rots is opgebouwd
(blokjes of korrels of prut...) veel
minder vast gezet dan bij kalk.
Toch is het geen zwart/wit verhaal.
Ook op hellend tot verticaal Dolomiet
vind je vaak een grijze
oppervlaktelaag die voor structuur en
vastheid zorgt.
Horrordolomiet met een oude artif-haak.
Sarca, IT. Foto: Internet.
DOLOMIET
Klimstijl
Klassieke routes lopen vaak via grote
features zoals versnijdingen,
schoorstenen e.d. De rots is daar
meestal niet echt goed te noemen.
Moderne routes lopen over mooie
strakke wanden met vaak verrassend
solide rots. Je vind veel platte grepen
en randjes en (zandloper)gaatjes.
Grote klimstructuren zoals flakes,
spleten kom je zelden tegen op
dolomiet. Compleet gladde
wrijvingsplaten eigenlijk nooit.
Specifiek materiaal: kevlartouwtjes
en kleine friends of nuts.
Horrordolomiet en relatief strakke wanden.
Foto’s: internet en Harald Swen.
5
5-11-2013
DOLOMIET
Kenmerken
Steile rots met soms brokkelige overhangen of zones.
Geen colonnettes, flowstone, concreties of stalagtieten.
Wel soms watergaatjes en een grijze oppervlaktekorst op verticale/hellende rots.
Verhouding Mg/Ca varieert waardoor het uiterlijk en de eigenschappen van de rots
ook sterk kunnen variëren.
Redelijk goed mogelijk met Nuts/friends = gladde rots heeft weinig wrijving.
Gebieden
Dolomieten, Beez, Dave, Ith, Tarn/Jonte, Siurana.
In veel klimgebieden wordt de rots kalksteen genoemd maar is de rots in
werkelijkheid in meer of mindere mate gedolomitiseerd.
GRANIET
Middengebergte vs. alpien
Je kunt grofweg twee uiterlijke
verschijningsvormen van graniet
onderscheiden.
In de meeste Europese
sportklimgebieden is graniet vaak
rond verweerd – de zogenaamde
Wollsackverwering. Je vind vaak
weinig grepen en treden, veel
wrijving en grote passen.
In het hooggebergte heeft graniet
vaak blootgestaan aan glaciaties en
bijbehorende drukontlasting. De rots
is ‘vers’ en vaak verbroken met
scherpe hoeken en spleten.
Wollsackwitterung in de Harz (D) en hoog-alpien
graniet, Urner Alpen, CH. Foto’s: Harald Swen.
6
5-11-2013
GRANIET
Klimmen en zekeren
In spleten en versnijdingen kun je
ideaal zelf zekeren met cams/nuts.
Bij lange en continue spleten wel
vaak veel dezelfde maten nodig…
De 'glimmers' in het gesteente
vormen soms klompen, de
zogernaamde 'chickenheads' die
perfecte grepen zijn.
Klimmen op de Salbit, Urner Alpen, CH.
Foto: Harald Swen.
GRANIET
Verwering
Behalve de Wollsackverwering in
gematigd klimaat en de alpiene
verwering door drukontlasting is er in
de buurt van zee een bijzonder soort
verwering. Er kunnen met name in
graniet Tafoni's ontstaan - grote
gaten vergelijkbaar met de
honingraten in zandsteen.
De gaten ontstaan o.i.v. weer en wind
en vocht door geleidelijk groter
worden van kleine gaatjes en
afzetten van cementerende en
stabiliserende mineralen aan de rand
van het gat.
Tafoni op Corsica, Fr en aan de Humboldt-coast,
VS. Foto’s: internet.
7
5-11-2013
GRANIET
Kenmerken
Alpien vaak steile rots met scherpe hoeken, spleten en versnijdingen. Pas op voor
doorsnijden touw op scherpe kanten.
Niet oplosbaar in water, dus gelijkmatige erosie en verwering. Soms een bros
oppervlak omdat de zwakste mineralen uitverweren en de harde mineralen slecht
verkit overblijven.
Vaak solide met cams/nuts te zekeren en goede wrijving. In ‘verse’ spleten vaak
veel zelfde maat cams nodig.
Gebieden
Handegg, Grimsel, Salbit, La Pedriza, Yosemite, Bergell, Mont Blanc, Harz,
Cornwall.
BASALT
Vorm
Door de snelle afkoeling en krimp is
de rots gestold in zeskantige zuilen.
Vaak relatief greeploos maar wel veel
spleten of ‘klemkanten’.
Lastige klimstijl als je het niet gewend
bent! En als iets los komt, komt er
een fors blok naar beneden
donderen…
Oregon, VS? Foto’s: internet.
8
5-11-2013
BASALT
Vorm
Basalt kan variëren van ruw tot
spekglad afhankelijk van de textuur
en de hoeveelheid poriën in de rots.
Bij ons in de buurt in Ettringen is in
deelgebieden (Finsterlay/Schwarzer
Zirkel) erg gladde rots te vinden
waarin cams niet goed blijven zitten.
Dit geldt overigens ook voor andere
erg gladde rots!
Finsterlay, Ettringen, D. Foto: Harald Swen
BASALT
Kenmerken
Houdt je niet van hoeken, spleten en versnijdingen? Dan snel iets anders
opzoeken.
Vaak lange spleten van zelfde breedte, maar meer structuur in de spleet dan bij
zandsteen of graniet.
Bovenaan de rots vaak overgang naar zacht, brokkelig gesteente (tuf e.d.) dus niet
uitklimmen boven de eindhaak / niet van boven inhangen ('verboden' in Ettringen!)
Veel zelfde friends nodig – vaak onvoldoende mee…
Rots kan zo glad zijn (glasachtig) dat friends in parallele spleten een val niet
houden! Daarom dubbele zekeringen plaatsen indien cruciaal
Gebieden
Ettringen, Smith Rock en veel andere gebieden in Noordwesten VS, Sardinië,
IJsland, Fair Head (Noord Ierland).
9
5-11-2013
CONGLOMERAAT
Voorkomen
Conglomeraat vormt vaak torens die
typische afgeronde vormen hebben –
van veraf daarom al makkelijk te
herkennen.
In Spanje zijn erg klimgebieden in
conglomeraat te vinden.
Klimmen
Hoewel het er eng uit ziet en voelt, is
veel conglomeraat van prima
kwaliteit. De rotskwaliteit in de (meest
weinige) spleten is vaak niet heel
goed.
Mallos de Riglos, Spanje en Montserrat, Spanje.
Foto’s: Harald Swen
CONGLOMERAAT
Vorm
De kiezels kunnen in alle soorten en
maten zijn en als basismateriaal uit
alle soorten rots bestaan. Soms is de
‘kit’ een zandsteenmatrix, soms een
kalksteenmatrix.
Het gesteente kan los zijn: helm op!
Klimgebieden
Montserrat, Montsant, Nideggen,
Pfalz/Elsas, Riglos.
Roche à Frene, België en Mallos de Riglos,
Spanje. Foto’s: Harald Swen
10
5-11-2013
ZANDSTEEN
Voorkomen
Zandsteen is meestal niet erg vast.
De korrels verkitten bij de gratie van
een laagje cement van andere
mineralen tussen de korrels. Vaak is
zandsteen onvoldoende
gecompacteerd, ‘gebakken’ en verkit.
De rots is daardoor bros, met name
bij regen. De poriën zuigen zich vol
water en de greepjes breken snel af.
In Bleau, Elbsandstein moet je niet
op nat gesteente klimmen ivm
bescherming van de rots (en de
klimmer…).
Oppervlaktekorst (‘desert varnish’) uit ijzer- en
mangaanoxiden. NV/Utah, VS. Foto’s: Harald Swen
ZANDSTEEN
Vorm
Tafoni/honingraten ontstaat door
oplossing+neerslag van verkittende
mineralen (vaak o.i.v. zout). Begint bij
een holletje, water blijft hier in achter
lost mineralen op, en aan buitenkant
gat verdampt dit water en mineralen
blijven achter. Dit proces gaat door,
de gaten worden dieper en
uiteindelijk blijven harde randen over.
Klimgebieden
Pfalz, Elbsandstein, Peak District,
Moab e.o., Zuidafrika, Australië.
Honingraatverwering. Foto’s: Internet
11
5-11-2013
GNEISS, SCHIST,
SCHALIE
Vorm en voorkomen
Gneis: lijkt op graniet, meer kleine
greepjes. Noorwegen, Alpenhoofdkam, Chironico, Cressiano.
Otztal, Tessin, Valle dell’Orco.
Schist: laagsgewijze opbouw, vaak
veel losse rots. Alpenhoofdkam,
Rumney.
Schalie: wrijvingsloos, zachte rots,
betsaat uit losse schilfertjes.
Afbreekgevaar, vnml. plaat.
Lei: lijkt op schist, maar iets meer
gemetamorfoseerd en daardoor iets
harder. Llanberis Wales.
Locatie: Val Bodegno en Acquafraggia bij
Chiavenna, Italië. Foto’s: Harald Swen
KALKSTEEN
GESTEENTEN HERKENNEN
De rotsen van Chulilla, Spanje. Foto: Harald Swen
12
5-11-2013
ZANDSTEEN
Gelaagdheid, cross-bedding, kiezels en honingraatverwering. Pfalz, Duitsland. Foto: Harald Swen
BASALT
“Fremdkörper” en ingesloten luchtbellen. Geen grote kristallen of andere structuren,
Ettringen, Duitsland. Foto: Harald Swen
13
5-11-2013
SCHIST
Kenmerkende oriëntatie/planatie van kristallen. Foto: Internet
ZANDSTEEN
‘Peapod’ in Curbar en ‘The File’ op Higgar Tor. Foto’s: Michael van Geemen/Roberto Ackerman
14
5-11-2013
CONGLOMERAAT
Forse kiezels, groot (en vast) genoeg om op te zitten. Mallos de Riglos, Spanje. Foto: Harald Swen
GRANIET
Kenmerkende strakke wanden met flakes en spleten, Yosemite, USA. Foto: internet
15
5-11-2013
BASALT
Kenmerkende zuilen en barsten, Ettringen, Duitsland. Foto: Harald Swen
ZANDSTEEN
Bijna structuurloze gladde wanden van zacht … Zion national Park, VS. Foto: Climbing.com
16
5-11-2013
KALKSTEEN
Waterrillen in oppervlakkig bombproof rots. Signal, Egelhörner, Zwitserland. Foto: Harald Swen
GNEIS
Kenmerkende oriëntatie/planatie van veldspaatkristallen, Alpenhoofdkam, Wallis, CH.
Foto: Harald Swen
17
5-11-2013
SCHALIE
Donkergrijs, gelaagd, structuurloos. Foto: Internet
MARMER
Willekeurige patronen, bijna transparante lichtval en meest geen zichtbare textuur/structuur.
Foto: Internet
18
5-11-2013
DOLOMIET
Blokkig op kleine EN op grote schaal, geen oplossing, maar fysische verwering.
Foto: Harald Swen
VRAGEN?
Kalksteen op Corsica. Foto: Harald Swen
19