Edu-tekstbestand - Goede kennis

Dit document is een voorbeelddocument. Alleen de pagina’s 82 t/m 89 zijn volledig
weergegeven. Bij dit bestand hoort een tekeningenband.
De Nieuwe Terra
Aardrijkskunde 3 vwo
3e editie
informatieboek
Door: Henk Nonnekes, Fred Oedekerk, Jocelyn Remmers-Kamp, Martine Vos
Uitgever: Noordhoff Uitgevers
ISBN: 9789001709389
Dit document is verzorgd door de stichting Dedicon, met inachtneming van artikel 15i
van de Auteurswet. Het werk is uitsluitend bestemd voor hen die niet op de gebruikelijke
manier kunnen lezen. Meer.
Inhoudsopgave EDU tekstbestand
1. Toen en nu 82
A. Is klimaatverandering nieuw? 82
B. Warm of koud? 83
C. Blijft het warmer worden? 84
DISCOVERY 85
2. Oorzaken van global warming 86
A. Wat doet de natuur? 86
B. Wat is de rol van de mens? 87
C. Wat is de invloed van ons grondgebruik? 88
DISCOVERY 89
Overige informatie boek
Colofon uitgave
Inhoudsopgave bronbestand
Covertekst (achter)
Symbolenlijst
Colofon Dedicon
pp82
ba
Bijschrift: 1. Tropisch landschap. Ongeveer 300 miljoen jaar geleden was het tropisch warm in Nederland.
ea
ba
Bijschrift: 2. Landijs op het noordelijk halfrond in de Saale-ijstijd
ea
ba
Bijschrift: 3. Huidige situatie landijs
ea
1. Toen en nu
Wat is de hoogste temperatuur die het KNMI ooit in Nederland heeft gemeten?
INTRO
Een Paar maanden geleden heeft Chris zijn schaatsen van zolder gehaald. Hij is een
fanatiek schaatser en hoopte op strenge vorst deze winter. Eigenlijk zou hij graag een
keer een Elfstedentocht meemaken. Ieder jaar hoopt hij deze 'Tocht der tochten' te
kunnen schaatsen.
Maar Chris leest ook de krant. Hierin staat dat de winters in Nederland warmer zijn
geworden in de afgelopen eeuw. Deskundigen hebben de kans op een Elfstedentocht
berekend op eens per 18 jaar. Chris geeft de moed niet op. Hij weet dat zelfs in een
warm klimaat strenge winters kunnen voorkomen.
A. Is klimaatverandering nieuw?
Veel mensen praten over klimaatverandering. Meestal hebben ze het dan over de
opwarming van de aarde en de gevolgen die dat heeft voor mens en natuur.
Zoals je weet is het klimaat het gemiddelde weer over een periode van 30 jaar. Wanneer
we spreken over klimaatverandering bedoelen we de verandering van het gemiddelde
weer over een bepaalde periode. Klimaatverandering kan dus betekenen dat het warmer
of kouder wordt. Maar het kan ook betekenen dat het meer of minder gaat regenen.
Klimaatverandering is niets nieuws. In de tijd die achter ons ligt, veranderde het klimaat
op aarde voortdurend. Zo waren er afwisselend warme, droge en vochtige perioden,
maar ook perioden van extreme kou.
Gaan we heel ver terug, naar 900 tot 542 miljoen jaar geleden, dan zien we strenge
ijstijden. Er zijn wetenschappers die beweren dat de aarde toen enkele malen volledig
met ijs bedekt is geweest. Na de strenge ijstijden werd het klimaat op aarde warm en
vochtig (bron 1). Zo'n 300 tot 250 miljoen jaar geleden was het juist heel erg droog en
bestonden er grote temperatuurverschillen tussen gebieden. Er waren
woestijngebieden, maar er waren ook gletsjers en op de Zuidpool lag een ijskap.
Opvallend is dat 145 miljoen jaar geleden de zeespiegel zo'n 200 meter hoger stond dan
nu.
pp83
ba
Bijschrift: 4. Landijs op Groenland. Bestaat dit landschap over een eeuw nog?
ea
ba
Bijschrift: 5. Global warming
ea
Er waren toen nergens op aarde ijskappen en zo'n 60% van het huidige landoppervlak
lag onder water. Moet je eens voorstellen dat nu meer dan de helft van al het land onder
water zou staan.
B. Warm of koud?
De laatste 2,5 miljoen jaar bestaan uit ijstijden of glacialen die afgewisseld werden door
warme tijden of interglacialen. Tijdens zo'n ijstijd was de temperatuur op aarde lager dan
tegenwoordig en grote delen van Noord-Amerika en Europa waren bedekt met ijs.
Eigenlijk was het alleen dicht bij de evenaar warm, in gebieden die nu een tropisch
klimaat hebben. In een van de ijstijden, de Saale-ijstijd, bedekte het landijs ook een
groot deel van Nederland. De zeespiegel stond toen 120 meter lager dan tegenwoordig
(bron 2). Dit glaciaal eindigde 10.000 jaar geleden. De warme tijd waarin we nu leven,
begon. De temperatuur steeg en het landijs trok zich terug (bron 3). Deze warme tijd
noemen we het holoceen. Het landijs is echter nooit helemaal verdwenen. Kijk maar
eens naar Antarctica en Groenland. Daar liggen ook nu nog ijskappen (bron 4). Sinds
10.000 jaar leven we dus in een warme tijd. Maar dat wil niet zeggen dat de temperatuur
altijd even hoog is geweest. Zo was er tussen 1500 en 1850 sprake van een daling van
de gemiddelde temperatuur op aarde. In verschillende gebieden viel sneeuw en overal
in de wereld werden de gletsjers groter. Vergeleken met nu waren de winters koud en
lang en de zomers koel en kort.
Niemand weet zeker waardoor het klimaat op aarde zo vaak veranderde en waarom er
ijstijden ontstonden. Volgens deskundigen heeft dit met verschillende factoren te maken,
waaronder de intensiteit van de zonnestraling, de mate waarin zonlicht wordt
teruggekaatst, de ligging en verplaatsing van de continenten, zeestromen en de
chemische samenstelling van de atmosfeer.
pp84
ba
Bijschrift: 6. Gemiddelde jaartemperatuur op aarde tussen 1860 en 2005. In Nederland was de
temperatuur rond 2000 gemiddeld 1,2 °C hoger dan rond 1900.
[ND: Tekst in afbeelding:
tempertuur °C
jaren
Bron: KNMI, De Bilt]
ea
ba
Bijschrift: 7. Wereldwijde temperatuurveranderingen tussen 1900 en 2000. De temperatuurstijging wordt
groter.
[ND: Tekst in afbeelding:
temperatuurverandering in °C
jaren
Bron; KNMI, De Bilt]
ea
ba
Bijschrift: 8. Uitstoot van broeikasgassen
ea
C. Blijft het warmer worden?
Over het klimaat van de toekomst bestaat veel discussie. Sommige wetenschappers
denken dat we nu in een interglaciaal leven en dat er ooit weer een nieuwe ijstijd zal
beginnen. Anderen spreken dit tegen en verwachten dat het alleen maar warmer gaat
worden. Duidelijk is wel dat het klimaat verandert. Zo stijgt sinds 1850 de temperatuur
op aarde (bron 5 op bladzijde 83 en bron 6). Dit verschijnsel noemen we global
warming: opwarming van de aarde. Gemiddeld gaat het om een stijging van ongeveer
0,8 °C in 150 jaar. Dit lijkt weinig, maar een kleine stijging van de gemiddelde
temperatuur kan al problemen geven voor mensen, dieren en planten (bron 7).
De huidige temperatuurstijging is anders dan de temperatuurwisselingen in de miljoenen
jaren achter ons. Vroeger ontstonden de veranderingen op een natuurlijke manier. De
recente temperatuurstijging daarentegen wordt door veel onderzoekers toegeschreven
aan de mens. Zij beweren dat mensen de aarde opwarmen door allerlei
milieubelastende activiteiten, waaronder het produceren van gassen die de aarde
opwarmen. Anderen vinden het overdreven om de mens als schuldige aan te wijzen en
menen dat een actievere zon de oorzaak is van global warming.
Toch denken de meeste deskundigen dat het de komende tijd steeds warmer zal
worden wanneer onze fabrieken, energiecentrales, vliegtuigen en auto's broeikasgassen
blijven uitstoten (bron 8).
Wat broeikasgassen zijn, lees je in de volgende paragraaf.
pp85
DISCOVERY
DE NIEUWE TERRA
Een veranderende wereld
Klimaatveranderingen zijn niet nieuw. Er zijn altijd al koude tijden en warme tijden
geweest. Natuurlijk heeft dit effect gehad op het landschap en op de manier waarop
mensen leefden. De Inuit bijvoorbeeld leven al 4000 jaar in Canada, Alaska, Siberië en
Groenland, een eiland dat voor 80% bedekt is met ijs. Hun leven heeft altijd in het teken
gestaan van ijs. Global warming zal voor het leven van de Inuit gevolgen hebben en
aanpassingen vragen. Zo zal bijvoorbeeld de zeehonden-, ganzen-en ijsberenjacht
moeilijker worden als het ijs minder betrouwbaar wordt om op te rijden en te jagen. Het
kan zelfs gevaarlijk worden wanneer het ijs smelt of afbreekt. Maar een
klimaatverandering kan ook positieve gevolgen hebben voor de Inuit. Door het warmere
water komen er andere soorten vissen, zoals de zalm. Misschien leven de Inuit over een
paar honderd jaar wel in een zacht klimaat, in een gebied met vruchtbare groene
weiden!
ACTIVITEIT
Bestudeer eerst de paragraaf. Je gaat je verdiepen in de temperatuurveranderingen in
de afgelopen miljoenen jaren. Wat waren de warme en koude perioden die achter ons
liggen? En wat waren de gevolgen hiervan voor het leven van de Inuit? Kijk in het
werkboek bij Discovery:
Een veranderende wereld.
pp86
ba
Bijschrift: 1. Het broeikaseffect is een natuurlijk proces
[ND: Tekst in afbeelding:
zon
1. Zonnestraling komt de atmosfeer binnen.
2. Zonne-energie wordt door het aardoppervlak omgezet in warmte...
3. ...waarna de warmte gedeeltelijk wordt teruggekaatst in de atmosfeer.
4. Een deel van de teruggekaatste warmte wordt tegengehouden door broeikasgassen.
broeikasgassen
atmosfeer]
ea
ba
Bijschrift: 2. Vulkaanuitbarsting. Vulkaanstof reflecteert zonlicht en zorgt daardoor voor afkoeling. Binnen
een paar jaar verdwijnt de stof uit de atmosfeer.
ea
ba
Bijschrift: 3. Minder zonnestraling na vulkaanuitbarstingen
[ND: Tekst in afbeelding:
zonnestraling die wordt doorgelaten
vulkaanuitbarstingen
El Chichon
Pinatubo
jaren]
ea
2. Oorzaken van global warming
Hoeveel energie verbruikt een computer per dag?
INTRO
'Warmetruiendag, een coole actie tegen de opwarming van de aarde!' Dat is de slogan
van de jaarlijkse actiedag tegen global warming. Het idee van de Warmetruiendag is
simpel: trek een warme trui aan, zet de verwarming lager en bespaar energie. Minder
energie gebruiken betekent minder uitstoot van CO2. De actiedag wordt jaarlijks
georganiseerd rond 16 februari. Dit was in 2005 de dag dat een heleboel landen samen
afspraken maakten om klimaatverandering tegen te gaan. In 2009 deden in Nederland 1
miljoen mensen mee aan de Warmetruiendag! Heb jij wel eens meegedaan?
A. Wat doet de natuur?
In deze paragraaf leer je meer over oorzaken van klimaatverandering.
De zon
De zon heeft grote invloed op het klimaat. Onderzoekers hebben ontdekt dat de zon niet
altijd even actief is en dus niet altijd evenveel energie uitstraalt. Hoe actiever de zon,
hoe warmer het wordt op aarde. Is de zon minder actief, dan wordt het kouder.
Broeikasgassen
Zonnestralen verwarmen het aardoppervlak. Een deel van deze warmte geeft de aarde
weer af aan de atmosfeer. In deze dikke luchtlaag komen van nature verschillende
gassen voor, waaronder stikstof (78%) en zuurstof (20%). Andere stoffen in de
atmosfeer zijn onder meer waterdamp, CO2 (kooldioxide), CH4 (methaan), O3 (ozon) en
N2O (lachgas). Dit zijn zogenaamde broeikasgassen. Broeikasgassen zijn gassen die
warmte opnemen. Deze gassen laten de zonnestraling wel door naar het aardoppervlak,
maar ze houden de warmte die de aarde afgeeft vast. Broeikasgassen werken dus
eigenlijk als een soort deken. Het gevolg hiervan is dat zowel de aarde als de atmosfeer
warm worden. Dit vasthouden van de warmte heet het broeikaseffect (bron 1).
pp87
ba
Bijschrift: 4. Percentuele toename broeikasgassen in de atmosfeer tussen 1850 en 2000
[ND: Tekst in afbeelding:
percentuele verandering
methaan CH4
kooldioxide CO2 lachgas N2O
jaren]
ea
ba
Bijschrift: 5. Tanken. De verbranding van benzine vergroot de CO 2-concentratie in de atmosfeer.
ea
Dankzij het broeikaseffect is de temperatuur op aarde gemiddeld 15 °C. Zonder
broeikaseffect zou het gemiddeld -18 °C zijn.
Vulkanen
Bij grote vulkaanuitbarstingen komen enorme hoeveelheden stoffen en gassen vrij (bron
2). Deze kunnen enkele jaren in de atmosfeer blijven hangen. Hierdoor kan een
vulkaanuitbarsting lange tijd invloed hebben op het weer en het klimaat. Vulkaanstof
kaatst het zonlicht terug, waardoor zonnestralen het aardoppervlak niet bereiken.
Hierdoor koelt de aarde een beetje af.
Behalve stof komen bij een vulkaanuitbarsting ook waterdamp en CO 2 vrij. Hierdoor
warmt de aarde op.
Toch is het afkoelend effect het grootst. Uit onderzoek blijkt dat in de eerste jaren na
een grote vulkaanuitbarsting de gemiddelde wereld-temperatuur ongeveer 0,3 °C daalt
(bron 3).
B. Wat is de rol van de mens?
In de 19e eeuw ontdekten wetenschappers dat het broeikaseffect niet alleen een
natuurlijk proces is. Het bleek dat mensen het broeikaseffect kunnen versterken
wanneer zij CO2 en andere broeikasgassen in de atmosfeer brengen.
In de afgelopen 150 jaar is de hoeveelheid broeikasgassen sterk toegenomen. Kijk maar
eens naar bron 4. Daar zie je dat sinds de Industriële Revolutie (na ±1850) de CO 2concentratie met 30% is gestegen. Ook de concentraties methaan en lachgas werden
groter. Sinds de Industriële Revolutie gebruiken mensen steeds meer fossiele
brandstoffen. Bij de verbranding hiervan komen broeikasgassen in de atmosfeer terecht.
Een toename van de concentratie CO2 is dus niet verwonderlijk als je bedenkt dat er
sinds 1850 heel veel fabrieken, energiecentrales en auto's zijn gebouwd. Bovendien
groeide de wereldbevolking in diezelfde periode van 1,2 miljard mensen naar 6,5 miljard.
Al die mensen gebruiken energie en dus komen er ook meer broeikasgassen vrij (bron 5
op bladzijde 87).
pp88
ba
Bijschrift: 6. Hoeveel energie is nodig voor de productie van één kilo voedsel? Groente eten in plaats van
een hamburger betekent minder uitstoot van broeikasgassen.
[ND: Tekst in afbeelding:
bt
Voedsel
Benodigde energie in MJ* /kilogram
kabeljauw
79.4
kip
86.0
varkenslapjes
86.4
rundvlees
110.4
paardenvlees
125.4
varkensvlees
189.5
eieren
24.3
halfvolle melk
8
aardappelen
1.8
bonen en linzen
7.4
sojabonen
7.6
wortels
7.6
spinazie
7.6
et
* 1 MJ = 1 megajoule = 1000.000 joule]
ea
ba
Bijschrift: 7. Zo'n 4,5% van de Nederlandse bevolking is vegetariër. De jaarlijkse vleesconsumptie van een
gezin zorgt voor evenveel CO2-uitstoot als een auto in een half jaar.
ea
Deze extra hoeveelheid broeikasgassen kunnen meer warmte vasthouden, waardoor
het natuurlijke broeikaseffect wordt versterkt. Een versterkt broeikaseffect leidt tot een
grotere opwarming van de aarde.
C. Wat is de invloed van ons grondgebruik?
Niet alleen het verbranden van fossiele brandstoffen zorgt voor versterking van het
broeikaseffect. Ook het kappen van grote stukken (regen)woud heeft invloed. Bomen
kunnen het broeikaseffect afzwakken, omdat zij CO2 uit de lucht opnemen en dit
omzetten in zuurstof. Wanneer bomen worden gekapt, kan minder CO2 opgenomen
worden. De CO2 die al door bomen opgenomen is, komt weer vrij als de bomen gekapt
worden.
In de afgelopen decennia zijn wereldwijd grote bosgebieden verdwenen. Sinds 1990
wordt elk jaar tussen de 6 en 12 miljoen hectare tropisch regenwoud vernietigd. Dit
gebeurt met name in de tropische gebieden van Midden- en Zuid-Amerika, Indonesië en
Afrika. Het verdwijnen van grote oppervlakten bos noemen we ontbossing. Gelukkig zijn
er ook gebieden waar het bos groeit, zoals in het noorden van Afrika, in Azië en in delen
van Europa.
Ook de landbouw versterkt het broeikaseffect, omdat voor de productie van voedsel veel
energie nodig is. Denk maar aan de verwarming van kassen en aan transport.
Opvallend is dat de productie van vlees bovenaan staat in de lijst van energievreters
(bron 6). De Wereldvoedselorganisatie FAO heeft berekend dat de uitstoot van de
broeikasgassen N2O en CH4 door de vleesindustrie groter is dan de uitstoot door
vervoersmiddelen (bron 7). Methaan (CH4) ontstaat in de magen van herkauwende
koeien en komt vrij bij de ontlasting. Lachgas (N2O) zit vooral in kunstmest.
pp89
DISCOVERY
DE NIEUWE TERRA
Een hot item
Er wordt veel gepraat en geschreven over klimaatverandering, het is een 'hot item'.
Maar klopt alles wel wat er wordt gezegd en geschreven? Veel wetenschappers zijn het
erover eens dat de gemiddelde temperatuur op aarde toeneemt door menselijk
handelen. Maar er zijn ook wetenschappers die de heersende mening op dit gebied niet
delen. Zij verklaren de stijging van de mondiale temperaturen uit het gedrag van de zon.
Zij denken dat de broeikasgassen die mensen produceren, de aarde niet voldoende
verwarmen om daarvan een effect te merken. Bovendien verwachten deze
wetenschappers dat het de komende eeuw koeler gaat worden.
ACTIVITEIT
Bestudeer eerst de paragraaf. Je gaat de redenering van verschillende groepen
wetenschappers uitwerken. Aan de ene kant de groep die gelooft dat de mens oorzaak
is van de huidige opwarming van de aarde. Aan de andere kant de groep die denkt dat
de opwarming van de aarde alleen maar natuurlijke oorzaken heeft. Voor beide
standpunten zoek je argumenten. Kijk in het werkboek bij Discovery: Een hot item.
Overige informatie boek
Colofon uitgave
Serieoverzicht De Nieuwe Terra 3e editie
bt
vmbo-bk
vmbo-kgt
vmbo-t/havo
havo/vwo
vwo
leerwerkboek
leerwerkboek
informatieboek
informatieboek
informatieboek
A en B + I-
A en B + I-
werkboek + I-
werkboek + I-
werkboek + I-
leerwerkboek
leerwerkboek
werkboek
werkboek
werkboek
et
Ontwerp binnenwerk: A twee A, Foelke Vos i.s.m.
Annette van Kelckhoven BNO, Groningen
Ontwerp omslag: A twee A, Foelke Vos, Groningen,
Fotografie omslag: Roel Linker, Oostwold: achtergrond
Corbis, Amsterdam: links, Getty Images, Amsterdam: rechts, Noordhoff Uitgevers: kaart
Technisch tekenwerk: PrePressMediaPartners, Wolvega
Cartografie: Van Oort redactie en kartografie, Almere
Panoramisch tekenwerk: Regula, Rotterdam
Illustraties: Anker-Illustrations, Rotterdam
0 1 2 3 4/15 14 13 12 11
© 2011 Noordhoff Uitgevers bv, Groningen/Houten, The Netherlands
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag
niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van
reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel
16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor verschuldigde vergoedingen te voldoen
aan Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor
het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en
andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot
Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060,
2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl).
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval
system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical,
photocopying, recording or otherwise without prior written permission of the publisher.
ISBN 978-90-01-70938-9
Inhoudsopgave bronbestand
INHOUD
Hoofdstukken 1. Energie 8
Kern 1. Soorten energie 10
Discovery 13
Kern 2. Fossiele energie 14
Discovery 17
Kern 3. Elektriciteit 18
Discovery 21
Kern 4. Andere energie 22
Discovery 25
Focus: - op nulwoningen 26
Regio: - De Noordelijke IJszee 28
Regio: - Alberta 29
Expeditie: Diep in de grond 30
Terra+: - Vakoverstijgend: biologie 30
Terra+: - Webquest 30
Wat ken/weet je? Wat kun je? 31
Hoofdstukken 2. Wereldlandschappen 32
Kern 1. Canyons 34
Discovery 37
Kern 2. Gletsjers 38
Discovery 41
Kern 3. Kusten 42
Discovery 45
Kern 4. Karstverschijnselen 46
Discovery 49
Focus: - op gesteentes 50
Regio: - Australië 52
Regio: - Canada 53
Expeditie: Werelderfgoed bedreigd 54
Terra+: - Vakoverstijgend: biologie 54
Terra+: - Webquest 54
Wat ken/weet je? Wat kun je? 55
Hoofdstukken 3. BRIC-landen 56
Kern 1. Brazilië 58
Discovery 61
Kern 2. Rusland 62
Discovery 65
Kern 3. India 66
Discovery 69
Kern 4. China 70
Discovery 73
Focus: - op landen met macht 74
Regio: - Shanghai 76
Regio: - Indonesië 77
Expeditie: Wereldreizigers 78
Terra+: - Vakoverstijgend: geschiedenis 78
Terra+: - Webquest 78
Wat ken/weet je? Wat kun je? 79
Hoofdstukken 4. Klimaatverandering 80
Kern 1. Toen en nu 82
Discovery 85
Kern 2. Oorzaken van global warming 86
Discovery 89
Kern 3. Gevolgen van global warming 90
Discovery 93
Kern 4. Klimaatverandering en de
toekomst 94
Discovery 97
Focus: - op de ecologische voetafdruk 98
Regio: - Bangladesh 100
Regio: - Nepal 101
Expeditie: Weet meer over het weer! 102
Terra+: - Vakoverstijgend: economie 102
Terra+: - Webquest 102
Wat ken/weet je? Wat kun je? 103
Hoofdstukken 5. Nederland in ontwikkeling 104
Kern 1. Strijd tegen het water 106
Discovery 109
Kern 2. Bevolking: groei en afname 110
Discovery 113
Kern 3. De stad van de toekomst 114
Discovery 117
Kern 4. Het platteland van de toekomst 118
Discovery 121
Focus: - op mobiliteit 122
Regio: - Midden-Limburg 124
Regio: - Klarendal 125
Expeditie: Ontwerp jij de inrichting van de toekomst? 126
Terra+: - Vakoverstijgend: economie 126
Terra+: - Webquest 126
Wat ken/weet je? Wat kun je? 127
Hoofdstukken 6. De islamitische wereld 128
Kern 1. Eén cultuurgebied 130
Discovery 133
Kern 2. Grote verschillen 134
Discovery 137
Kern 3. Het witte goud 138
Discovery 141
Kern 4. Olie, zegen of vloek? 142
Discovery 145
Focus: - op gescheiden werelden 146
Regio: - Palestijnse gebieden 148
Regio: - Egypte 149
Expeditie: Mens of techniek? 150
Terra+: - Vakoverstijgend: geschiedenis 150
Terra+: - Webquest 150
Wat ken/weet je? Wat kun je? 151
Vakvaardigheden 152
Algemene vaardigheden 160
Begrippen 163
Register 168
Overzichtskaarten 170
Topo en opdrachten Werkboek
Covertekst (achter)
De Nieuwe Terra 3e editie
Terra 3e editie is totaal vernieuwd. De Nieuwe Terra boeit én daagt uit om te
onderzoeken. De Nieuwe Terra laat zien dat aardrijkskunde een leuk en eigentijds vak
is.
De Nieuwe Terra voor vmbo-t, havo en vwo heeft verschillende leerroutes en een aparte
leerlijn kaartvaardigheid. Iedere paragraaf heeft een duidelijk onderscheiden
kerncurriculum en niveaudifferentiatie in Extra, een afsluitende taak Discovery en
Bosatlas-en Bosatlas-onlineopdrachten. Goed afgestemd op het aantal lesuren,
gemakkelijk te gebruiken ICT, compleet met minicursussen en webquests.
De Nieuwe Terra biedt échte aardrijkskunde, inclusief werkbare onderzoeksopdrachten.
Arrangement
Voor de leerling:
– informatieboek (beschikbaar als folio en/of digitaal)
– werkboek (beschikbaar als folio en/of digitaal)
– extra (oefen)materiaal op www.leerling.noordhoff.nl
Voor de docent:
– docentenpakket (incl. uitwerkingen en extra digitaal lesmateriaal)
Noordhoff Uitgevers:
Vandaag klaar voor het onderwijs van morgen!
3. vwo
Informatieboek
Aardrijkskunde
www.leerling.noordhoff.nl
DE MULTI MEDIA METHODEN VAN NOORDHOFF UITGEVERS
Methoden waarmee u alles dekt
Alles kan, niets moet
Van alle gemakken voorzien
Symbolenlijst
° gradenteken; geboorteteken
€ euro
+ plusteken
= isgelijkteken
% procent
x vermenigvuldigingsteken
( ronde haak openen
) ronde haak sluiten
[ blokhaak openen
] blokhaak sluiten
{ accolade openen
< kleiner dan
> groter dan
± plusminus
© copyright
/ slash
* sterretje
bt begin tabel
et einde tabel
ba begin afbeelding
ea einde afbeelding
Colofon Dedicon
Dit Edu-tekstbestand is uitsluitend bestemd voor eigen gebruik door mensen met
een leesbeperking. Alle intellectuele eigendomsrechten op dit Edu-tekstbestand
berusten bij Dedicon. Productie en distributie vinden plaats op basis van art. 15i uit
de Nederlandse Auteurswet en zijn conform de Regeling Toegankelijke Lectuur voor
mensen met een leesbeperking. Kopiëren, uitlenen of doorverkopen aan anderen is
niet toegestaan.