OMGAAN MET DE KANSEN OP EEN RAMP Ton Dietz Universiteit

OMGAAN MET DE KANSEN
OP EEN RAMP
Ton Dietz
Universiteit van Amsterdam
KNAG onderwijsdag
6 november 2009
[email protected]
Boek: Van natuurlandschap tot
Risicomaatschappij
• Vorig jaar op de KNAG onderwijsdag
geïntroduceerd
• Amsterdam University Press 2008
• Redactie en hoofdtekst: Ton Dietz, Frank
den Hertog, Herman van der Wusten
• 29 andere focusauteurs
• Boodschap: ‘Geografen win je vak terug!’
1 Homo Sapiens zwermt uit
2 De tastbare wereld om
ons heen: de natuur als
hulpbron
3 De omgang met de
natuur
4 Als de natuur verandert:
de klimaatkwestie
5 De natuur als acuut
gevaar: rampen
6 De natuur als avontuur:
risico’s en buitenkansen
Nu
• Lancering van een website en een ‘community of
practice’: http://www.geonatris.eu; ook:
http://www.geonatris.nl en
http://www.geo-natris.nl
• Met contactadres: [email protected]
• Site: mededelingen en agenda / boekhoofdstukken
allemaal on line / inlogpagina voor beperkte groep
/uitleg over geonatris project / thematische
aanvullingen en reacties
Werkwijze, gericht op het geografie- en
aardrijkskundeonderwijs en op het geïnteresseerde
publiek
• ‘uploadmogelijkheden’ (aanvullingen, kritiek,
onderwijsgebruik, suggesties) voor
• De drie hoofdredacteuren
• De 29 focus auteurs
• Ca 25 gebruikers uit de wereld van het geografieen aardrijkskundeonderwijs in Nederland en
Vlaanderen
• Belangstelling om daar aan bij te dragen?
• [email protected]
Vandaag: Omgaan met Risico’s
De geografie van de dood
•Grote natuurrampen:
•Tsunami 26 december 2004: >200.000 doden
•Aardbeving Tangshan China 1976: 250.000 doden
•Overstromingen Golf van Bengalen 1970: 500.000-1
miljoen doden
•MUNICH RE (Herverzekeraar): in de hele 20e eeuw:
3,5 miljoen doden ten gevolge van natuurrampen
•CRED (boek p. 208): 6367 geregistreerde
natuurrampen 1974-2003:
–34% overstromingen
–29% stormen
–10% aardbevingen
– 2% vulkanuitbarstingen
Maar vergelijk dat eens met
man-made disasters...
•Hongersnoden ten gevolge van politieke
blunders, opzet, of overheidscrisis
–Grote Spong Voorwaarts China 1959-1963: 27
miljoen doden
–Oekraine/WitRusland/Kazachstan tijdens de
Hongerterreur 1933: minstens 6 miljoen doden
–Burgeroorlog Rusland 1917-1922: tussen 5 en 13
miljoen doden
–De droogtes in Afrika 1970-1985 (Sahel; Ethiopie):
enkele miljoenen doden
En met de epidemieen...
•Influenza/Spaanse griep 19181920: 25-50 miljoen doden
•AIDS (vanaf 1980): tot nu toe >20
doden en >40 miljoen
geinfecteerden.
En oorlogen???
•Norman Davies `Europe A History` (1997):
–1e wereldoorlog: 8 miljoen militairen en 5
miljoen burgers stierven door oorlogsgeweld
–2e wereldoorlog:
•Militairen: 14 miljoen doden
•Burgers Sovjet Unie: 27 miljoen doden
•Burgers in Europa buiten de Sovjet Unie: 27
miljoen doden
•Japans-Chinese oorlog 1937-1945: 20 miljoen
doden
UNEP GEO-4 p. 308
‘Statistics of democide’ (Rummel)
•USSR 1917-1987 50-100 miljoen doden door
politiek en militair geweld en door ‘politieke
hongersnood’
•China 1900-1949: 42 miljoen doden door
geweld en ‘politieke hongersnood’
•China 1949-1987: 73 miljoen doden door
politiek geweld en ‘politieke hongersnood’
•Turkije 1918-1923: massamoord op ca 4
miljoen Armeniers en Grieken
•Atoombomdoden Japan 1945: 670.000 doden
En de lijst is nog veel langer...
•Doden onder Duitse vluchtelingen 1945-46: 1,9 miljoen
(van de 15 miljoen Duitse vluchtelingen uit het Oosten)
•Indonesië 1965: 600.000 doden
•Oost Pakistan 1971: 1,5 miljoen doden
•Vietnam Oorlog 1965-1975: 1,2 miljoen doden
•Cambodja onder Pol Pot 1976-1980: 2,4 miljoen (op
bevolking van 7 miljoen)
•Genocide in Rwanda 1994: 1 miljoen slachtoffers
•Congo oorlog sinds 1996: > 4 miljoen
•Etc. Etc.
Maar: plaats het wel in een totaal
demografisch perspectief...
•Hele 20e eeuw (boek p. 215-216):
–Ca 4 miljard mensen doodgegaan (rond
1900: 40 miljoen per jaar; rond 1950: 35
miljoen per jaar; rond 2000: 50 miljoen per
jaar)
–Daarvan 188 miljoen door oorlog en politiek
geweld en politieke hongersnood (Mathew
White: The Historical Atlas of the 20th century)
–En dus maar 3,5 miljoen door natuurrampen.
Even tussendoor: waar gaan mensen eigenlijk aan dood?
(statistieken van 2000)
•Miljoen doden per jaar op wereldschaal (rood = ‘armoedeziektes’’):
–Hart- en vaatziekten:
7
–Hersenaandoeningen:
5
–Long- en Lage luchtweginfecties:
4
–HIV-AIDS
3
–Astma e.d.
2,5
–Diarree
2
–Tuberculose
1,8
–Mazelen e.a. ‘kinderziektes’
1,5
–Verkeersdoden
1,3
–Longkanker
1,2
–Malaria
1,1
–Laag geboortegewicht
1,0
En welke kans loopt een baby
om te sterven voor de 5e verjaardag?
UNEP GEO-4, p. 306
Rampenstudies als een nieuw academisch
domein en rampenbestrijding als een policy
domein
‘Disasters’ en ‘Disaster Management’
DISASTER
‘An event or a series of events which gives rise to casualties and/or damage or loss
of property, infrastructure, essential services or means of livelihood on a scale that
is beyond the normal capacity of the affected communities to cope with unaided’
(FAO).
- Unpredictability: onvoorspelbaar
- Unfamiliarity: ongewoon
- Speed: snelle effecten
- Urgency: plotselinge noodzaak iets te doen
- Uncertainty: onzekerheid of je actie goed (genoeg) is
- Threat: het kan je leven en je bestaan bedreigen
DISASTER MANAGEMENT
‘The body of policy and administrative decisions and operational activities which
pertain to the various stages of a disaster at all levels’ (UNDP).
- Pre disaster (Prevention, Mitigation, Preparedness)
- Post disaster (Response, Recovery)
Soorten rampen
•Grote natuurlijke rampen
–Overstromingen /cyclonen/ droogtes/ aardbevingen/ tornado’s /
vulkaanuitbarstingen
–Epidemieën
•Kleinere natuurlijke rampen
–Koudegolven, hittegolven, stormen, hagelbuien, modderlawines,
landverschuivingen, sneeuwcatastrofes en lawines
•Grote door de mens veroorzaakte rampen
–Oorlogen, (bos)branden, vervuiling, maar ook: klimaatverandering...
•Kleinere door de mens veroorzaakte rampen
–Verkeersongelukken, industriële ongelukken (waaronder
kernrampen), terroristische aanslagen
Overstromingen: op wereldschaal de grootste kans op rampspoed
Foto: UNEP GEO-4 p. 313
Maar wat zullen de
gevolgen zijn van klimaatverandering voor toerisme?
TCI = Tourism Climatic Index Rating System
VAM What if... 208, p. 92
hoe werkt een
hittegolf door op
sterftecijfers???
(VAM: What if…
2008, p. 88)
En krijgen we nog wel eens een Elfstedentocht?
VAM: What if…? 2008, p. 93
Milieurisico’s zijn uiteraard verschillend als de economische
omstandigheden verschillend zijn (UNEP GEO-4 p. 311)
Een domein met eigen tijdschriften
•Disasters
•Natural Hazards
•Disaster Prevention and Management
•Disaster Recovery Journal
•Journal of Humanitarian Assistance
•Risk Analysis
•Crisis Response Journal
•Australian Journal of Emergency Management &
•Disaster Management (Canada)
•Asian Disaster Management News
En een groot aantal organisaties
INTERNATIONAL INSTITUTIONS
•European Community Humanitarian Office Disaster Preparedness Programme (DIPECHO)
•UNDP/UNHCR/UNICEF/UNESCO/UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs (UN-OCHA)
•International Institute for Disaster Risk Management
•International Strategy for Disaster Reduction
REGIONAL INSTITUTIONS
•Asian Disaster Preparedness Centre
•Coordination Centre for the Prevention of Natural Disasters in Central America (CEPREDENAC)
•Regional and National disaster management: African Centre for Disaster studies
NGOs
•Oxfam, ICCO, IKV Pax Christi, MSF-Holland, Care, ZOA Refugee Care
•Rode Kruis (International Federation of Red Cross/Red Crescent Societies)
•Doctors Without Borders (Artsen zonder Grenzen)
•Architects Without Borders
•International Organization for Migration
•International Rescue Committee
•Refugees International
•Centre for International Disaster Information
IN NEDERLAND: DISASTERS STUDIES PROGRAMME, WAGENINGEN (Prof Thea Hilhorst)
En steeds belangrijker: de (Her)verzekeringsbedrijven Munich RE en SWISS RE: zie:
http://www.munichre.com
http://www.swissre.com/
Het volgende is deels gebaseerd op een
samenvatting van een lezing van de Groningse
milieupsycholoog Prof. Charles Vlek
•Gehouden bij de deelconferentie
‘Vulnerability, Adaptation and Mitigation’ van
de ‘Energy Delta Convention 2008’
•Groningen 19 november 2008
•Forum: Are we prepared for extreme weather
events?
Zijn we voldoende voorbereid op
rampen?
•Zijn: op welke termijn: nu? Morgen? Volgend jaar? Deze eeuw?
•We: wie eigenlijk? Jij zelf? Je familie? Je vrienden? De Nederlandse
samenleving? Europa? De wereld?
•Voldoende: wat accepteren we eigenlijk als adequaat? Welke kosten
kunnen/willen we dragen om rampspoed te verhinderen? Welke risico’s
kunnen we aan?
•Rampen: welke mogelijke rampspoed zet ons aan tot handelen?
Rampervaringen zetten aan tot handelen...eerst zien, dan geloven (en
handelen)?
•VAN BELANG:
•VOORZORGSPRINCIPE! (PRECAUTIONARY PRINCIPLE)
•JURIDISCHE AANSPREEKBAARHEID (LIABILITY)
•VERZEKERBAARHEID (INSURANCE)
Een rol voor het bedrijfsleven?
•Als innovator bij het ontwikkelen van ‘groene producten’ (bv
windmolens) en veiliger/zekerder producten (betere huizen
bv)
•Als aanbieder van (micro-)krediet voor het doen aanschaffen
van noodzakelijke aanpassingen (bv zonnecellen)
•Als aanbieder van verzekeringssystemen die ook
(deel)dekking bieden tegen rampen (bv droogteverzekeringen
in de landbouw; verzekeringen tegen overstromingen)
•Als medebeïnvloeder van overheid en publieke opinie
(gedrags- en institutieverandering): maatschappelijk
verantwoord ondernemen (in Nederland en op wereldschaal)
Vam: What if... 2008 p. 33
De geografische vraag: waar doen de (kansen
op) rampen zich eigenlijk voor?
Bijvoorbeeld: risico’s voor klimaatverandering....
Kwetsbare plekken (Vulnerable sites): Nederzettingen in kustgebieden,
megasteden in delta’s, poolgebieden (Inuit communities) en
toendragebieden, droge gebieden en verdrogende gebieden (bv Zuid
Europa?) laag-gelegen eilanden, de wetlands (bv onze Waddenzee),
hoogegebergtes, koraalriffen,
Kwetsbare sectoren (Vulnerable sectors): Huisvesting/habitat, water en
energievoorziening, voedseldistributie, gezondheidszorg, het
transportsysteem, de landbouw, toerisme, afvalverwerking
Kwetsbare mensen (Vulnerable people): Arme mensen (want meestal op
de meest kwetsbare plekken), mensen in marginale gebieden (want ver
verwijderd van hulp en aandacht), zieken en gehandicapten, kinderen,
ouderen, daklozen
Volgens de Global Environmental Outlook van de
UNEP (2007) zijn er zeven ‘archetypes’ van
milieurisicogebieden
•1. sterk vervuilde gebieden
•2. de droge gebieden
•3 de wereldzeeën en andere mondiale
‘commons’
•4 Gebieden met dreigend energietekort
•5 Kleine eilandstaten
•6 Gebieden met dreigend watertekort
•7 Urbaniserende kustgebieden
Perceptie van gevaar en van afwendingsmogelijkheden
(milieupsychologen zoals Prof. Vlek noemen dit de vragen achter de Protection
Motivation Theory)
•Hoe groot is het gevaar? (‘perceived severity’)
•Gaat het mij direct of indirect raken? (‘perceived vulnerability’)
•Wat kost het mij als het gevaar me mogelijk treft?
•Samen heet dit de ‘Threat
appraisal’
•Heb ik mogelijk ook profijt van ‘niets doen’?
•Kunnen we er iets tegen doen? (‘coping appraisal’)
•Hoe urgent is dat? (kunnen we ook nog even wachten?)
•Wat kost het me nu om voorzorgsmaatregelen te nemen?
•Zijn onze instituties goed (‘robuust’) genoeg om met elkaar tot technische,
organisatorische en gedragsoplossingen te komen?
•Ook als er ineens een grote ramp gebeurt?
•Vertrouwen we onszelf en onze leiders tijdens noodsituaties?
•Vertrouwen we erop dat de lasten en de lusten eerlijk zijn/worden verdeeld?
‘Severity analysis’
Hoe ernstig zijn de gevolgen voor mensen (sterftekans, kans op
ziekte en verwondingen, kans op verlies van goederen of
woon/werkplek) maar ook kans op gevolgen voor dieren en
plantenleven en hun ecosystemen
Mate van sociale en milieuschade (hoe erg is het?)
Timing, duur en naweeën van de schade
Kosten om te herstellen van de schade
Gevolgen voor de sociale verhoudingen (sociale ongelijkheid):
zadelen we anderen, elders op met onze problemen?
Gevolgen voor de intergenerationele ongelijkheid (zadelen we
de komende generaties op met onze problemen?)
Kwetsbaarheidsanalyse
(vulnerability analysis)
Welke mensen, sectoren, plekken worden geraakt?
Op welke manieren worden ze geraakt?
Hoeveel veerkracht hebben mensen/sectoren/
plekken om met een ramp om te gaan?
Hoe veel schade kan een mens/ een samenleving/
een ecosysteem verdragen zonder er onderdoor te
gaan? (‘robuustheid’, ‘rampbestendigheid’)
Maar ook: hoeveel kwaad doet het om (steeds naar
weer) te alarmeren?
Risico mijden kan ook leiden tot innovatiearmoede,
conservatisme, fatalisme, gebrek aan
investeringsbereidheid, gebrek aan bereidheid
‘nuttige risico’s’ te nemen, gebrek aan ‘ingenuity’.
Voorbeeld van een Wereld Plan om beter voorbereid te zijn
op risico’s: IPCC 2007: omgaan met de risico’s van
klimaatverandering
Verbeterde opvang van regenwater om beter om te gaan met droogte
en wateroverlast
Veel meer bomen planten als mitigatiemaatregel en om land en
bodems te beschermen
Betere verdediging tegen de zee en tegen stormen
Betere bescherming tegen hittegolven
Veiliger drinkwater(voorraden) en betrouwbaarder sanitatie in geval van
overstroming
Diversificatie van toerismeplekken en inkomstenbronnen, o.a. ook
aanpassen reisbestemmingen
‘Climate-proofing’ van de transportinfrastructuur
Verbeteren van de energie infrastructuur en verbeteren van energie
efficiency en energie diversificatie (meer ‘groene energie’)
DRIE VOORBEELDEN VAN KLIMAATRISICO’S IN ZUIDELIJKE MEGASTEDEN
De Sherbinin, A., Schiller, A., & Pulsipher, A. (2007). The vulnerability of global cities to
climate hazards.
Environment and Urbanization, 19 (1), 39-64.
MUMBAI, INDIA: gevaarlijk onvoorbereid
Extreme regenval en overstromingen op laagliggend, vlak land met
zachte bodem
Bij stijgende zeespiegel is er een gebrek aan dijken en andere
verdedigingswerken tegen het water
Er zijn veel natte gebieden en gebieden met overstromingsrisico’s
De bouwtechnieken voldoen niet; er zijn veel ‘squatters’ en het
riolerings- en waterafvoersysteem is zeer gebrekkig
Er is een snel groeiende bevolking met gemiddeld erg lage inkomens
De gemeente heeft weinig (belasting)inkomsten
2e voorbeeld: RIO DE JANEIRO: wachten op de sociale
ontploffing
Verwachte temperatuurstijging, kans op droogte, drinkwatersysteem onder
druk; grote ‘governance’ problemen
De stad ligt geperst tussen de zee en de bergen en zowel extreme regenval
als zeespiegelstijging gaan grote problemen veroorzaken
Slechte bouwtechnieken, veel slums op land met onduidelijke
eigendomsverhoudingen met groot risico van erosie en aardverschuivingen
Zeer ongelijke inkomensverdeling, veel armoede naast extreme rijkdom,
hoge criminaliteit, laag sociaal vertrouwen
Grote sanitatie en rioleringsproblemen
Er zijn geen dijken om de stranden te beschermen; zand spoelt weg bij
stijgende zeespiegel: er komt dan een einde aan het strand toerisme
3e voorbeeld: SHANGHAI: nog heel veel te doen, maar er is
veel vertrouwen dat het gaat lukken
Gelegen aan de Yangtze delta, met grote overstromingsrisico’s, zelfs na
grootscheepse bovenstroomse (her)bebossingsprojecten
Vlakke, laag gelegen, stad met zachte bodems en bodemdaling door
grondwateronttrekking
Veel natte gebieden, veel bewoonde overstromingszones
Veel gebouwen, riolering en afvalverwerking in niet zo goede staat
Snel groeiende bevolking, met bescheiden inkomens, hele snelle groei van de
stedelijke bebouwing
De gemeentelijke overheid is sterk en lijkt de problemen aan te kunnen
CONTEXT: HOE EFFECTIEF IS DE OVERHEID?
Dichter bij huis: het programma
Kennis voor Klimaat
Twee centrale programmalijnen:
klimaatkennis faciliteit en kennistransfer
Acht decentrale programmalijnen:
Economische ‘hotspots’:
Rotterdam (stad en haven),
Schiphol Amsterdam Airport,
Het Haagse kustgebied
Regionale probleemgebieden
Voor overstromingen gevoelige riviergebieden
Het zuidwestelijke deltagebied
Ondiepe meren en veenweidegebieden
Droge plattelandsgebieden
De Waddenzee
De aanbevelingen van de
Deltacommissie (september 2008)
Alle polderringdijken moeten tien keer zo sterk worden
Meer ruimte maken voor hoge rivierwaterstanden
Stevige zandsuppletie voor de kust
Waterstand van het IJsselmeer 1,50 meter hoger
(uitgaande van 1,30 meter zeespiegelstijging in 2100) en ook
de IJsselmeerdijken moeten 1,50 meter hoger worden
Sterke instituties nodig: Delta Programma, Delta Fonds,
Delta Wet, Ministeriële stuurgroep
Ben jij zelf goed voorbereid voor
als het mis gaat?
Hoe zit het met de veiligheid van je huis (bij storm, bij overstroming)?
Heb je een (opblaasbare) boot bij de hand?
Heb je goede contacten met je buurtgenoten om elkaar bij te staan?
Kun je je samen verdedigen als er rellen zijn en ze je huis komen
leegroven? Hoe stressbestendig ben je?
Heb je een noodpakket in huis? (een radio? kaarsen en lucifers?
schijnwerpers en voldoende batterijen? stookhout en een veilige plek
om vuur te maken? dikke dekens? water + voedsel voor een week?
Voldoende medicijnen?)
Heb je vertrouwen in je lokale overheid, brandweer en lokale politie?
Kun je tegen een hittegolf? Zo niet: heb je koeling in je huis?
Wat ga je doen als de elektriciteit en de toiletten het niet meer doen?
Heb je genoeg kennissen in veilige gebieden waar je naar toe kan?
Heb je voldoende geld en ruilmiddelen achter de hand?
Waar moet je nog meer aan denken?
Als het echt
FOUT gaat:
Wat
is dan
de zwakste
schakel?
In Nederland?
In de EU?
In de Wereld?