2001 heemschut jaargang 78

Sander Paarlberg
Goden en helden op het plafond
De tentoonstelling Griekse goden en helden in de tijd van
Rubens en Rembrandt in het Dordrechts Museum laat met meer
dan 80 schilderijen zien hoe Nederlandse kunstenaars onderwerpen uit de oudheid in beeld brachten. Verrassend genoeg
richt de tentoonstelling ook de aandacht op vaste interieurdecoraties, hoewel het niet iedere bezoeker zal opvallen. Je moet
dan ook wel even naar boven kijken in enkele museumzalen.
Daar prijkt bijvoorbeeld al vele jaren een 17de-eeuwse vlakke
houten zoldering die beschilderd is met vele Griekse goden in de
wolken.
De antieke oudheid was een belangrijke inspiratiebron voor Nederlandse kunstenaars in de
16de en 17de eeuw. De mythologische verhalen vol overspelige goden en gespierde helden
spraken vele schilders en opdrachtgevers tot de
verbeelding. De tentoonstelling Griekse goden
en helden laat voor het eerst een overzicht zien
van schilderijen met onderwerpen die ontleend
zijn aan de Griekse mythologie en geschiedenis. Er zijn naast schilderijen van Hollandse
meesters als Rembrandt, Jan Steen en Aelbert
Cuyp ook werken te zien van Vlaamse schilders
als Rubens, Van Dyck en Bruegbel. In meerdere
opzichten geeft de tentoonstelling een gevarieerd beeld. Zo zijn er niet alleen schilderijen
tentoongesteld, maar kan men in de eerste zaal
ook een prachtige verguld zilveren dekselbokaal bewonderen waarop een fries gegraveerd is
met de wijngod Dionysits. Het is een mooi voorbeeld van de manier waarop goden en helden
werden gebruikt voor voorwerpen van kunstnijverheid. In een andere zaal staat een getrouwe
kopie van een beeld van Adriaen de Vries,
Hennes en Psyche voorstellende, terwijl er ook
een meubelstuk te zien is: eer Antwerps kunstkastje waarvan de deuren en laatjes beschilderd
zijn met mythologische scènts. Met deze
aanvullingen op de schilderijen wordt duidelijk
op welke zeer verschillende manieren goden en
helden werden aangewend orn het interieur te
verrijken.
Arnold Houhraken?, Eros en Psyche (detail), paneel, 350 x 900 cm, Dordrecht, Dordrechts Museum.
Vanzelfsprekend werden ruimtes niet alleen
gedecoreerd met 'verplaatsbare' kunstwerken
die voor de markt zijn vervaa"digd. Dat toont
alleen al Rubens' magnifieke Roof van Ganymedes
aan (afb. 3). Dit meesterwerk dat tot 'boegbeeld' van de tentoonstelling is gekozen en op
posters, vlaggen en de omslag van de catalogus
is afgebeeld, maakte eens deel uit van een zeer
uitgebreide wanddecoratie ir de Torre de la
Parada, een jachtslot met uitldjktoren van
Filips IV'iets buiten Madrid. Het schilderij
behoorde tot een enorme reeks met niet alleen
mythologische taferelen, maar ook portretten
en dier- of jachtstukken van diverse schilders
waaronder ook Spaanse meesters als Velazques.
Het grootste gedeelte van de werken bevindt
zich nu in de collectie van het Prado te Madrid.
Arnold Houbraken?, Zeus en Hera (detail),
paneel, 350 x 900 cm, Dordrecht, Dordrechts
Museum. Foto's los Deuss.
14
Heemschut
april 2001
Peter Paul Rubens, De roof van Ganymedes,
ca. 1636-1638, doek, 181 x 87 cm, Madrid,
Museo Nacional del Prado.
Hoe deze schilderijen precies gehangen hebben
en of er een samenhangend programma aan de
onderwerpskeuze ten grondslag lag, is niet
bekend. De Ganymedes van Rubens zal ongetwijfeld hoog in het vertrek hebben gehangen.
Het verhaal van de knappe jongeman die door
de oppergod Zeus in de gedaante van een
adelaar naar de Olympus wordt ontvoerd, leent
zich uitstekend voor een hoge plaatsing. Een op
de rug van de adelaar vliegende Ganymedes is
bijvoorbeeld ook ver boven de grond te zien op
een gewelfschildering van Caesar van Everdingen
in de Oranjezaal van het door PieterPost
ontworpen Huis ten Bosch.
Naast Rubens bijzondere Gany?nedes zijn er ook
schilderijen tentoongesteld die oorspronkelijk
als schoorsteenstuk en mogelijk zelfs als bovendeurstuk zijn vervaardigd. Alexanderde Grote
kroont Roxane (afb. 5) is eveneens door Rubens
geschilderd, maar nu als schoorsteenstuk voor
het privékabinet van Amatia van Solms in het
Stadhouderlijk Kwartier te Den Haag.
Eros en Psyche
Vooral interessant is dat het Dordrechts
Museum met een heuse plafondschildering de
gevarieerde toepassing van mythologische
voorstellingen kan laten zien. In een van de
benedenzalen van het museum bevindt zich een
17de-eeuws eikenhouten plafondstuk dat naadloos bij de thematiek van de tentoonstelling
aansluit. Het stelt de bruiloft van Eros en Psyche
op de Olympus voor. In het midden van de
schildering begeleidt het liefdesgodje Eros y.ijn
bruid Psyche met een huwelijksfakkel in zijn
hand naar de oppergod Zeus en zijn vrouw H era
(afb. l en 2). In de wolken om hen heen zijn tal
van andere goden, helden en eroten weergegeven. De plafondschildering is in het verleden
toegeschreven aan de in Dordrecht geboren
schilder en kunstenaarsbiograaf/^rwotó
Houbraketi, maar wordt tegenwoordig ook wel
gezien als het werk van een schilder uit zijn
omgeving. Het dateert vermoedelijk uit de
tweede helft van de 17de eeuw en bevond zich
oorspronkelijk in een pand aan de Groenmarkt
3 te Dordrecht. De schildering is tevoorschijn
gekomen bij een verbouwing in 1942 en door
de toenmalige eigenaar, Mcnnens d? Co's Ijzerwaren en Gereedschappenhandel aan de gemeente
geschonken op voorwaarde dat het gemakkelijk
voor publiek te bezichtigen moest zijn. Na een
uitvoerige restauratie, waarvoor eerst een dikke
verflaag verwijderd moest worden, kon het
plafondstuk in 1947 in het museum worden
geplaatst. Een unieke aanwinst, aangezien er
niet bijzonder veel soortgelijke plafondschilderingen op vlakke houten zolderingen uit de
17de eeuw bewaard zijn gebleven.
april 2001
Heemschut
15
Cerard Lairesse, Apollo en Aurora, 1671, doek,
204,5 x 193,4 cm, New York, The Metropolitan
Museum of Art.
De schildering laat goed zien hoe men een
vertrek optisch probeerde te vergroten door
een uitzicht op de hemel weer te geven. Zo'n
lucht met wolken werd dikwijls voorzien van
Olympische goden of vliegende mythologische
figuren, hoewel enkele bijbelse taferelen ook
|
Herakles en Ares. Foto )os Deuss.
16
Heemschut
april 2001
zeer geschikt werden geacht. In de Grote Zaal
van het Prinsenhof te Delft toont bijvoorbeeld
de plafondschildering van Leonaert Eramer de
Hemelvaart van Christus. Terwijl soms door
middel van schijnarchitectuur, zoals een
geschilderde balustrade, de indruk wordt
gewekt dat de wanden zich boven het eigenlijke
plafond uitstrekken, is dit bij de Dordtse zoldering niet het geval. Pas in het werk van de classicistische schilder en theoreticus Gerard
Lairesse treffen we voor het eerst overtuigende
Peter Paul Rubens, Alexander kroont Roxane,
doek, 116,3 x 105,8 cm, Wörlitz, Schloss
Wörlitz.
en perspectivisch correcte illusionistische
plafondschilderingen op doek aan. Op de
tentoonstelling is ook van /.ij n hand een prachtig schilderij te zien dat naar jlle waarschijnlijkheid een schoorsteenstuk is geweest (afb. 4).
Weergegeven zijn de zonnegod Apollo en de
dageraad Eosof Aurora, mythologische figuren
die we ook vaak op plafondschilderingen
aantreffen (bijvoorbeeld de gewelfschildering
\-A\\Jacob van Canipen in de eerder genoemde
Oranjezaal).
Als men in de trapzaal van het Dordrechts
Museum - waar het doek var Lairesse hangt omhoogkijkt, ziet men overigens nog twee
plafondstukken, wnAugUStinus Tei-tresten uit
1686. Hoewel op één van de stukken de boodschappergod Hennes is weergegeven, zijn de
doeken niet bij de tentoonstelling betrokken
vanwege de algemeen allegorische voorstellingen die niet teruggaan op (itieks mythologische verhalen. De recent gerestaureerde schilderingen maken deel uit van een compleet
bewaard gebleven goudleer-interieur uit de
17de eeuw, afkomstig uit het huis De
Rozijnkorf in Dordrecht. Dt ze goudleerkamer
krijgt een plaats in het veruit uwde museum Mr.
Simon van Gijn, dat later dit jaar zijn deuren
weer opent voor publiek.
Drs. S. Paarlberg is gastconsenator van het
Dordrechts Museum.