4 - KU Leuven

4.Ethiek
Ethiek is de wetenschap die zich bezighoudt met het onderzoek naar
waarden en normen. Centraal staat daarbij de kwestie wat moreel goed is,
- of niet. In de ethiek kun je om te beginnen waarden, normen en
probleemsituaties beschrijven. In dat geval spreekt men van descriptieve
ethiek.
Je kunt in de ethiek nog een stap verder gaan en proberen tot een
praktische oordeelsvorming te komen. Wanneer bij de oordeelsvorming de
vraag wordt gesteld van het 'mogen', het 'moeten' of het 'behoren',
spreekt men van normatieve ethiek. Als het gaat om 'mogen', 'moeten' of
'behoren', is het belangrijk en zinvol om met elkaar in gesprek te gaan en
te komen tot verantwoorde uitspraken en handelingen.
De eigenlijke uitdaging waar de ethiek voor staat, is het (helpen) vinden
van antwoorden op de vraag 'wat goed is voor de mensen'.
In het gewone dagelijkse leven nemen mensen allerlei beslissingen. De
vraag naar de goede keuze, blijkt soms eenvoudig, maar is vaak ook heel
moeilijk te beantwoorden. Je kunt daar vanuit je persoonlijke ervaringen
ongetwijfeld voorbeelden van geven.
Als het op beslissingen aankomt, hanteren we misschien heel
verschillende argumenten en oordelen. Desgevraagd en zo nodig grijpen
we in het gesprek terug op onze uitgangspunten of ethische concepten.
Daarachter steekt onze uiteindelijke visie op de werkelijkheid: onze
levensbeschouwing.
Zoals wetenschap zich bezighoudt met vragen over bv. het ontstaan van
de aarde of het leven op bepaalde planeten, zo houdt ethiek zich bezig
met alle vragen rond normen en waarden.
De bedoeling van ethisch handelen is een oplossing te vinden voor die
vragen of een beslissing te nemen die geldt voor alle mensen van die
groep, zodanig dat een aantal waarden worden gerespecteerd.
We maken hierin het onderscheid tussen :




Beginselethiek: men vertrekt vanuit een bepaalde waarde om tot
een beslissing te komen.
Gevolgenethiek: men kan zoeken naar die handelingen die een
bepaalde waarde tot gevolg hebben.
Ethiek gebaseerd op een bepaalde levensvisie: bv. de
christelijke ethiek, de humanistische ethiek,
Ethiek typisch voor een bepaald afgebakend terrein: bv.
bedrijfsethiek, milieuethiek, medische ethiek, ….
Om jezelf bewust te worden van je eigen kijk op 'wat goed is voor de mensen', kun je aan de slag met
het onderstaande verhaal. Na het maken van de eerste vier opdrachten komen we uiteindelijk terecht
bij de vraag naar ons eigen ethische concept.
'De weg naar Chichester'
'De weg naar Chichester' is een casus die te denken geeft over de vraag naar goed en kwaad. In het
verhaal spelen zes personen een rol. Een jonge vrouw, haar verloofde, een koetsier, een veerman,
een wijze man en tenslotte de duivel.
Een jonge vrouw is op weg naar de stad Chichester. Daar woont haar
verloofde waarmee zij morgen zal trouwen. De tocht naar haar verloofde
verloopt echter rampzalig. De koetsier laat de jonge vrouw alleen achter bij de
plaats waar de veerman een keer per dag de brede rivier pleegt over te steken.
Gelukkig daagt na verloop van tijd de veerman op. De jonge vrouw vraagt hem
of hij haar naar de andere oever wil varen. Hij toont zich daartoe bereid, mits zij
met hem de liefde wil bedrijven. Geschokt door dit voorstel vraagt zij een
passerende oude wijze man wanhopig wat zij moet doen. De wijze man haalt
zijn schouders op en zegt: 'Ik kan u niet helpen'. Ten einde raad gaat de jonge
vrouw in op het voorstel van de veerman in en hij zet haar over de brede rivier.
Vervolgens komt zij bij het grote moeras. Haar gids is de duivel. Er is niemand
anders te vinden om de weg te wijzen. Hij toont zich, - op dezelfde
voorwaarden als de veerman, bereid om de jonge vrouw veilig door het moeras
naar Chichester te geleiden.
Omdat zij reeds in het schip is gegaan met de veerman, besluit de jonge vrouw
ten einde raad ook overstag te gaan voor de duivel. Het is de enige manier om
haar huwelijk nog doorgang te laten vinden. Eindelijk aangekomen op haar
bestemming, valt zij haar verloofde in de armen.
Ze voelt zich gedwongen om hem de waarheid te vertellen.
Ontzet wendt de verloofde zich van haar af: hij weigert haar te trouwen.
*Naar: Clive Erricker, The Chichester project , Part Ethics, page 39, London 1986.
Aan de slag
1 Het doen en laten van de personen in het bovenstaande verhaal hangt samen met
de verschillende argumenten waarmee zij hun beslissing nemen.
Probeer de onderstaande uitspraken te verbinden met een persoon uit het verhaal.
a.
b.
c.
d.
e.
f.
g.
Het doel heiligt de middelen.
Wat er ook gebeurt, houdt altijd vast aan je principes.
Niemand kan voor een ander beslissen.
Ik ben alleen voor mijn eigen daden verantwoordelijk.
Doe wat de ander en jezelf het beste bevalt en uitkomt.
Je moet het maar nemen zoals het valt, je kunt niet anders.
De situatie is altijd doorslaggevend.
h. .................................
................................
* Als je van mening bent dat deze uitspraken niet volledig overeenstemmen met het handelen van de
personen, mag je ze aanvullen of wijzigen..
2 Plaats de zes personen uit het verhaal in een 'morele volgorde' en geef daarbij een
argument.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
3 Wat zegt deze volgorde van jouw wijze van oordeelsvorming en van jouw
prioriteiten als het om waarden gaat?
4 Hieronder staat een Stappenplan Ethisch Oordelen, dat bij allerlei situaties die zich
in het leven voordoen als hulpmiddel gebruikt kan worden om tot een verantwoorde
oordeelsvorming te komen.
Lees de vragen en probeer te achterhalen of je bij de bovenstaande casus misschien
een aspect hebt laten liggen.
Stappenplan Ethisch Oordelen
A Beschrijving en analyse
Wat houdt het vraagstuk precies in ?
Wie zij er bij betrokken ?
Welke belangen van de betrokkenen worden mogelijk
geschaad / gediend ?
Welke morele opvattingen hebben de betrokkenen ?
B Beoordeling en beslissing
Zijn er alternatieve handelingsmogelijkheden ?
Welke voordelen en nadelen zijn hieraan verbonden ?
Welke belangen dienen het zwaarst te wegen, -en waarom ?
Welke beslissing(en) moet(en) naar jou oordeel genomen worden ?
Waarom is (zijn) deze beslissing(en) naar jouw oordeel beter dan andere
beslissingen?
Zou jij deze beslissing(en) desgevraagd publiekelijk willen verdedigen ?
C Morele fundering
Zou jij van de beslissing een algemene regel willen maken ?
Zou jij de beslissing(en) waarderen als jij zelf 'de verliezende partij' was ?
Op welke visie op de mens / de maatschappij is (zijn) jouw beslissingen gebaseerd ?
Welke waarden zijn voor jou doorslaggevend ?
Welk ethisch concept hanteer jij zelf (zie vraag 5)?
© drs. J.G. Valstar
5 Als het op echte beslissingen aankomt, grijpen we in de regel terug op onze
uitgangspunten of ethische concepten. Hieronder zie je een schema waarin de
gangbare ethische concepten in hoofdlijnen op een rij zijn gezet. In handboeken voor
de ethiek worden ze verder toegelicht.
Probeer te localiseren tot welke ethische richting jij je het meest voelt aangetrokken.
ETHISCHE CONCEPTEN
ETHISCH
RELATIVISME
ETHISCH
DOGMATISME
DEUGDEN
ETHIEK
DEONTOLOGISCHE TELEOLOGISCHE
ETHIEK
ETHIEK
Focus
Focus
Focus
Focus
Focus
Alle opvattingen
zijn subjectief;
morele oordelen
worden bepaald
door de
persoonlijke
smaak, of door
afspraken binnen
een bepaalde
groep.
De eigen moraal
is objectief juist
en goed en als
zodanig de
absolute norm
voor het
handelen.
Moraliteit is een
kwestie van
persoonlijke
gezindheid of
persoonlijke
deugden.
Moraliteit wordt
bepaald door een
set van
algemeen
geldende
principes,
beginselen,
rechten en
plichten.
De effecten en
uiteindelijke
resultaten van
het handelen, (en niet de
handelingen als
zodanig), zijn
bepalend voor de
moraliteit.
I. Kant
J. Rawls
J. Bentham
J. Mill
Aristoteles
T. van Aquino
Moreel oordelen Moreel oordelen Moreel oordelen Moreel oordelen
Moreel oordelen
Alle opvattingen
worden ten allen
tijde
geaccepteerd.
Iedereen heeft
een subjectieve
verantwoordelijkheid.
Het handelen is
moreel als de
gevolgen ervan
beter zijn dan de
gevolgen van
alternatieven.
Goed en juist is
in principe alles
wat voor zoveel
mogelijk mensen
zo goed mogelijk
Uitsluitend
conform de eigen
absolute morele
standaard.
Ethische
beslissingen
worden
verbonden aan
een bepaalde
levensvisie. Zij
worden met
name bepaald
door deugden
zoals bijvb.:
wijsheid,
Ethische
beslissingen
worden bepaald
door
universaliseerbare
regels, rechten en
plichten.
Menswaardigheid,
- zowel in de
eigen persoon als
in de persoon van
matigheid, moed, een ander, geldt
rechtvaardigheid altijd als richtdoel
en zorg voor
van het handelen.
anderen.
uitpakt.
Sterke kanten
Sterke kanten
Sterke kanten
Sterke kanten
Sterke kanten
Onbegrensde
vrijheid. Iedereen
heeft in principe
gelijk. Morele
zoekprocessen
zijn overbodig.
Volstrekte
consensus over
wat goed of
slecht is. Morele
zoekprocessen
zijn overbodig.
Aandacht voor
identiteitsvorming
/
persoonlijkheidsontwikkeling en
de ontwikkeling
van een
levensvisie.
Duidelijke
standaards en
formele
procedures voor
het handelen.
Consensus t.a.v.
gelijkwaardigheid
van alle mensen.
Streven naar
bevordering van
het algemeen nut
en welzijn.
Pragmatisch en
flexibel handelen.
Weinig regels.
Zwakke kanten
Zwakke kanten
Zwakke kanten
Zwakke kanten
Zwakke kanten
Geen visie op de
kwaliteit van het
menselijk
samenleven.
Geen waardering
en respect voor
verschillen.
Discussie over
de moraal is
zinloos.
Neutralisering
van de moraal.
Een exclusieve
visie op de
kwaliteit van het
menselijk
samenleven.
Intolerante
opstelling t.a.v.
degenen die
anders denken
en doen.
Discussie over
de moraal is niet
mogelijk.
Monopolisering
van de moraal.
Deugden
resulteren niet
vanzelfsprekend
in moreel gedrag.
Een homogene
opvatting omtrent
het goede wordt
voorondersteld.
Geen regels als
het gaat om het
juiste handelen
bij concrete
dilemma's.
Conflicterende
interpretaties en
toepassingsproblemen bij
beroep op de
standaard. De
algemene
standaard wordt
bepaald door de
cultureel
dominante groep.
Het blijft arbitrair
wat verstaan
moet worden
onder algemeen
nut en welzijn.
Waarden en de
gelijkwaardigheid
en de rechten
van mensen
komen onder
druk te staan.
© drs. J. G. Valstar 1998
6 Tenslotte nog een vraag: Wat zou je aan de casus 'De weg naar Chichester' willen
veranderen ?
4.1 Ethisch ondernemen
‘Ethisch ondernemen’, de term gaat in de jaren negentig veel over de
tong. Er circuleren natuurlijk nogal wat definities van het begrip, maar
doorgaans bedoelt men ermee dat ondernemingen, uit eigen beweging,
nog andere doelstellingen mee aan boord nemen dan winstmaximalisatie.
Of nog: dat bedrijven niet enkel rekening houden met de belangen van
hun aandeelhouders maar ook met de belangen van hun weknemers, het
milieu, de toekomstige generaties, de buurtbewoners, de klanten, de
leveranciers, de gemeenschap waarin ze functioneren …, kortom met de
zogenaamde ‘stakeholders’. De meeste bedrijven doen dat al ten dele, al
was het maar omdat talloze wetten hen dat opleggen. De term ‘ethisch
ondernemen’ wordt daarom meestal gereserveerd voor bedrijven die meer
doen dan het gemiddelde- bedrijven dus die innoverend zijn in hun
ecologisch, sociaal of moreel beleid en veel tijd en energie steken in de
communicatie met de ‘stakeholders’.
Ethisch ondernemen veronderstelt dat een bedrijf er eigen waarden op
nahoudt en er niet de kantjes afrijdt bv. door wetten niet zo nauw te
nemen zonder wroeging.
Een heel concreet voorbeeld daarvan zou zijn dat een bedrijf, in een land
waar de regering zelf toegeeft dat het minimumloon feitelijk geen goed
leven toelaat, spontaan of na overleg met zijn personeel, een hoger loon
uitbetaalt dan het minimumloon.
Zo is er cosmeticabedrijf The body Shop, dat strijdt tegen proeven met
dieren en dat zich in sommige van productievestigingen hogere
milieueisen oplegt dan wettelijk vereist.
Er is ijsjesproducent Ben&Jerry’s die een deel van zijn winst besteedt aan
goede doelen.
Er zijn de wereldwinkels die enkel producten verkopen die aan bepaalde
sociale en ecologische voorwaarden voldoen.
Er zijn de biologische landbouwers. Wie de geplogenheden in de biosector
een beetje kent, weet dat je niet in die sector stapt om rijk te worden.
Integendeel. Nogal wat mensen werken er keihard voor erg weinig geld.
Herwig Peeters (van Ethibel, een organisatie die bedrijven ethisch screent)
geeft nog andere voorbeelden: ‘een snoepfabrikant die naar een zeroenergieverbruik streeft, een schoonmaakbedrijf dat laaggeschoolden
opleidt en hen veel verantwoordelijkheid geeft, een koekjesproducent die
zijn werknemers heel veel inspraak geeft bij het opstellen van hun
uurrooster.’
Waarom nu?
Ethisch ondernemen is nu in de mode en dat heeft alles te maken met het
feit dat staten een deel van hun impact op het economisch gebeuren
hebben verloren of zelf hebben afgebouwd. Als staten te veel regels en te
hoge taksen opleggen aan bedrijven worden de staten bestraft met
kapitaalvlucht of gaan de bedrijven zich in lageloonlanden vestigen.
Een heel andere bron voor het succes van het ethisch ondernemen is dat
het imago voor wereldwijd opererende ondernemingen van onschatbare
waarde is geworden. Dat imago wordt niet uitsluitend bepaald door de
kwaliteit van de producten in enge zin, maar ook door de associaties die
het product oproept.
Voorbeelden hiervan:
 Voor een bedrijf als Shell wordt het slecht nieuws als zijn naam
synoniem wordt van milieuvervuiling door het simpelweg dumpen
van een booreiland in zee, of van het vertrappelen van
mensenrechten door de jarenlange samenwerking met de militaire
regimes in Nigeria. Dan moet Shell wakker schieten en verklaren dat
het iedereen die met Shell te maken heeft wil consulteren en zich
voortaan zal toeleggen op hernieuwbare energiebronnen.

Bananenproducent Chiquita vindt het erg als er vlekken komen op
zijn blauwwitte meisjesimago. Dat blijkt uit de advertenties waarin
het bedrijf meldt wel degelijk bezig te zijn met het welzijn van het
personeel op zijn plantages.
Tenslotte is er ook de persoonlijke factor. Carlos Boidin van het
reclamebedrijfje Imagine verwoordt dat als volgt: ‘We willen in ons
beroepselven dezelfde waarden vorm geven als daarbuiten’
Overgenomen uit Wereldwijd, september 1999
Opdracht: Onderlijn in de tekst aan welke voorwaarden een bedrijf moet
voldoen vooraleer dit het label ‘ethische onderneming’ verkrijgt en
omschrijf het hieronder in eigen woorden.
Opdracht: Ga van elk van de volgende bedrijven na of ze ethisch
ondernemen en beantwoord de volgende vragen:
1. Welke waarden streeft het bedrijf na?
2. Geef met een voorbeeld aan hoe zij die waarden in praktijk
brengen;
3. Zou jij je kunnen verzoenen met die waarden en kiezen voor dit
bedrijf als werknemer? Geef uitleg.
A.
B.
C.
D.
Oxfam wereldwinkel
Colruyt
Carrefour
The Body Shop