6 b Nisrine02- ACHTERGROND brief Catharina aan Voltaire

Ruime context: Catharina aan Voltaire
Inleiding
Zelfs toen Catharina de Grote nog leefde, was ze al een ware legende. Ze groeide op als prinses van een
klein Duits vorstendom tot de machtigste keizerin van haar tijd. Na een coup d’état regeerde ze
vierendertig jaar over Rusland. Ze moderniseerde en cultiveerde haar geadopteerde land,
correspondeerde met enkele voorname filosofen uit haar tijd, zoals Voltaire en Diderot, en hield er tot
tweeëntwintig minnaars op na.1 In deze tekst wordt de correspondentie tussen Voltaire en Catharina
besproken. Vervolgens wordt ingegaan op de achterliggende bedoeling van deze briefwisseling.
Catharina De Grote en Voltaire
BRON 1: Catharina De Grote, Catharina II aan Voltaire, brief, 1771, primaire bron.
Bovenstaande brief maakt deel uit van de correspondentie tussen Catharina de Grote en Voltaire. De
brieven werden oorspronkelijk in het Frans geschreven. In 2010 zijn ze door Hannie Vermeer-Pardoen in
het Nederlands vertaald en uitgegeven.2
De briefwisseling tussen Voltaire en Catharina begon in 1763 en zou vijftien jaar zonder onderbreking
duren, zonder dat de twee elkaar ooit zouden ontmoeten. Wanneer de briefwisseling begon, was
Catharina vierendertig en Voltaire negenzestig jaar oud. De correspondentie werd beëindigd toen
Voltaire op vierentachtig jarige leeftijd overleed.3
Catharina de Grote werd in 1729 geboren als Sophia Augusta Frederika. Op vijftienjarige leeftijd liet
Sophia haar geboorteland Duitsland achter zich om met de Russische troonopvolger Peter III in het
huwelijksbootje te treden. De prinses leerde de Russische taal, bekeerde zich tot de Russisch-Orthodoxe
kerk en veranderde zelfs haar naam in Catharina, naar de moeder van de tsarina Elisabeth. Ondanks
Catharina’s inspanningen om haar nieuwe vaderland te omarmen, werd haar huwelijk geen gelukkige
verbintenis. Peter III had meer aandacht voor zijn speelgoed soldaatjes dan voor zijn vrouw en Catharina
zocht troost in de paardensport en de verlichtingsliteratuur. Toen de tsarina in 1761 stierf, werd haar
zoon Peter III de tsaar van Rusland. Zes maanden later pleegde Catharina een coup d’état. Haar
1
Hermitage Museum, Catharina de Grootste: zelfgeslepen diamant van de Hermitage.
VERMEER-PARDOEN, Briefwisseling met Catharina de Grote, 234-237.
3
GORBATOV, ‘Voltaire and Russia in the Age of the Enlightment’, 353-440.
2
echtgenoot werd door enkele legerofficieren, waaronder haar minnaar, gevangen genomen en later
vermoord.4
Toen Catharina de macht greep, beschreef Voltaire haar als ‘de meeste despotische heerser op aarde’.
De opinie van de Franse verlichtingsdenker werd echter bijgesteld toen de tsarina in 1762 aanbood om
de Encyclopédie van d’Alembert en Diderot in Rusland te laten drukken, nadat dit in Frankrijk verboden
werd. Van dan af aan raakte Voltaire gefascineerd door de nieuwe tsarina en noemde haar een verlicht
monarch.5
Voltaire’s fascinatie voor Rusland dateerde echter van lange tijd voor Catharina, toen nog Sophia
genaamd, naar Rusland reisde. In 1731 schreef de Franse schrijver een historische novelle over Charles
XII, koning van Zweden. In deze geromantiseerde biografie beschreef Voltaire onder andere Peter de
Grote, de Russische tegenstander van Zweden in een conflict dat eenentwintig jaar aansleepte. De
passage trok de aandacht van de toenmalige tsarina Elisabeth. Voltaire kreeg de titel van erelid van de
Russische Academie van St-Petersburg en werd benoemd tot geschiedschrijver van het Russische Rijk. De
verlichtingsfilosoof kreeg de opdracht een biografie over Peter de Grote te schrijven, een opdracht die
hij in 1759 voltrok.6
Na enkele brieven met Catharina gewisseld te hebben, schreef Voltaire ook over haar. Hij noemde de
tsarina ‘de ster van het noorden’ en verdedigde haar beslissingen in de Franse salons. Zo verheerlijkte de
‘vredelievende’ verlichtingsdenker de Russische oorlog tegen de Turken en het Russische expansiebeleid
in Polen. In 1771, het jaar dat bovenstaande brief neergeschreven werd, schreef Voltaire: ‘Een klein
vogeltje fluisterde me toe dat terwijl u met de ene hand de Turkse trots bedaart, u met de andere Polen
pacifieert’.7
De tsarina had tot doel Rusland deel te laten uitmaken van het Europese culturele leven. In haar
expansiebeleid volgde de tsarina de politiek van haar voorgangers, maar op cultureel vlak was ze
vooruitstrevend. Catharina liet beeldhouwers en schilders uit heel Europa naar Rusland komen en vulde
haar paleis met hun kunstobjecten. Voltaire toonde een grote waardering voor haar interesse in de kunst
en hielp Catharina met het aanvullen van haar verzamelingen.8
4
DE MADARIAGA, Russia in the Age of Catherine the Great, 1-17.
GORBATOV, ‘Voltaire and Russia in the Age of the Enlightment’, 353-440.
6
Ibidem.
7
GOOCH, ‘Catherine the Great and Voltaire II’, 290.
8
Hermitage Museum, Catharina de Grootste: zelfgeslepen diamant van de Hermitage.
5
Toen Voltaire stierf, schreef Catharina dat het volk zijn werk moest leren en memoriseren. Ze zei dat ze
geloofde dat zijn werk haar onderdanen kon opleiden tot genieën, helden en schrijvers. Catharina kocht
zijn persoonlijke bibliotheek en correspondentie over van zijn nabestaanden. Ter ere van haar
leermeester, zoals ze hem noemde, liet ze een buste van hem optrekken in haar galerij. De Franse
revolutie bracht echter een einde aan de bewondering die Catharina voor Voltaire voelde. De executie
van het Franse koningspaar zorgde voor een dramatische verandering in het optreden van de verlichte
heerser: Catharina veranderde naar een reactionair autocraat. Ze verweet Voltaire en de
verlichtingsdenkers het revolutionaire klimaat waarin Europa en Rusland terecht waren gekomen.
Wanneer de revolutie haar hoogtepunt bereikte, beval de tsarina de buste van haar overleden
correspondent uit haar galerij te verwijderen.9
Brieven en propaganda
In bovenstaande brief aan Voltaire schreef Catharina: ‘Ik ben mij naar behoren bewust van alle blijken
van vriendschap die u zo vriendelijk bent mij te geven en ik ben u buitengewoon dankbaar voor uw
verrukkelijke brieven’ en ‘mijn allergrootste waardering en oprechte vriendschap en hoogachting’. De
correspondentie tussen de tsarina en Voltaire reflecteerde echter geen echte vriendschap. De twee
ontmoetten elkaar nooit en hadden hier blijkbaar ook geen behoefte aan. De tsarina nodigde
verschillende verlichtingsdenkers uit in haar paleis, maar Voltaire behoorde nooit tot de genodigden.10
Maar waarom schreven ze dan gedurende vijftien jaar brieven naar elkaar?
Catharina kwam aan de macht doormiddel van een coup d’état. In Rusland veroorzaakte deze coup
weinig protest. Een nieuwe coup werd onderdrukt en Catharina slaagde erin zich als beschermer van
haar zoon, de gerecht matigde troonopvolger, te profileren. In Europa was haar imago veel minder
positief. Zo beschreef Voltaire Catharina als ‘de meest despotische heerser op aarde’ toen ze aan de
macht kwam. De filosoof was op dat moment het boegbeeld van de Europese verlichting en de tsarina
besefte dat hij de negatieve geruchten over haar zou kunnen bijstellen. Ze profileerde zich als filosofe op
de troon en kon zo Voltaire’s belangstelling wekken. Hij herzag zijn mening over haar en werd haar
trouwste verdediger.11
9
GORBATOV, ‘Voltaire and Russia in the Age of the Enlightment’, 353-440.
GORBATOV, ‘Voltaire and Russia in the Age of the Enlightment’, 353-440.
11
GOOCH, ‘Catherine the Great and Voltaire’, 204.
10
Voltaire speelde, naast de verlichtingsdenkers Diderot en Grimm, effectief een belangrijke rol in de
propagandacampagne van de tsarina. Zo creëerde hij het beeld van Catharina de Grote als een wijze en
rechtvaardige heerser en prees haar als de ‘ster van het noorden’. Zelfs de naam ‘de Grote’ heeft ze aan
haar correspondent te danken. In haar brieven verdedigde Catharina niet alleen haar beslissingen, maar
ook haar Russische Rijk. Wanneer ze voor Voltaire schreef, beoogde ze immers een veel groter publiek.12
Besluit
Catharina was één van de machtigste vrouwen uit de geschiedenis. Vandaag wordt ze een ‘verlicht
despoot’ genoemd. Deze term is niet toevallig. Tijdens haar regeerperiode profileerde Catharina zich als
de verlichte heerser bij uitstek. Zo correspondeerde ze met verschillende verlichte filosofen uit haar tijd,
waarvan Voltaire de voornaamste was. Deze correspondentie is echter niet alleen een uitwisseling
tussen twee gelijkgezinden, maar paste ook in Catharina’s propagandacampagne. Voltaire verdedigde
Catharina in de Franse salons en gaf haar zelfs de naam ‘de Grote’.
12
GORBATOV, ‘Voltaire and Russia in the Age of the Enlightment’, 353-440.
Bibliografie
ALEXANDER, J., Catherine the Great: Life and Legend, New York, 1989.
DE MADARIAGA, I., Russia in the age of Catherine the Great, Phoenix, 2002.
GOOCH, G., ‘Catherine the Great and Voltaire’, The Contemporary Review, 182 (1952), 214-220.
GOOCH, G., ‘Catherine the Great and Voltaire II’, The Contemporary Review, 182 (1952), 288-293.
GORBATOV, I., ‘Voltaire and Russia in the Age of the Enlightment’, Orbis Litterarium, 5 (2007), 353-440.
HERMITAGE AMSTERDAM, Catharina de Grootste: de zelfgeslepen diamant, Amsterdam, 2016.
(catalogus)
VERMEER-PARDOEN, H. (ed.), Voltaire: Briefwisseling met Catharina de Grote (1763-1778), Amsterdam,
2010.