Docentenhandleiding Pincode 4e editie vmbo bovenbouw basis 3-4
advertisement
1 Docentenhandleiding vmbo basis 3/4 Inhoudsopgave Inhoud Pincode vmbo basis 3/4 ..........................................................................................................3 Verdeling examinering CE/SE .............................................................................................................4 Verantwoording algemeen .................................................................................................................6 Eindtermen........................................................................................................................................8 Overzicht eindtermen per hoofdstuk ....................................................................................................... 8 1 Hoe ga je met geld om? ..............................................................................................................9 Kern ........................................................................................................................................................... 9 Eindtermen in dit hoofdstuk ..................................................................................................................... 9 Actuele informatie en bronnen bij H1 .................................................................................................... 12 Tips .......................................................................................................................................................... 13 2 Kan ik pinnen? .......................................................................................................................... 15 Kern ......................................................................................................................................................... 15 Eindtermen in dit hoofdstuk ................................................................................................................... 15 Actuele informatie en bronnen .............................................................................................................. 16 Tips .......................................................................................................................................................... 17 3 Weet jij wat je koopt?............................................................................................................... 18 Kern ......................................................................................................................................................... 18 Eindtermen in dit hoofdstuk ................................................................................................................... 18 Actuele informatie en bronnen .............................................................................................................. 20 Tips .......................................................................................................................................................... 20 4 Wat maak je me nou? ............................................................................................................... 22 Kern ......................................................................................................................................................... 22 Eindtermen in dit hoofdstuk ................................................................................................................... 22 Actuele informatie en bronnen .............................................................................................................. 23 Tips .......................................................................................................................................................... 24 5 Werken, hoe werkt dat? ........................................................................................................... 26 Kern ......................................................................................................................................................... 26 Eindtermen in dit hoofdstuk ................................................................................................................... 26 Actuele informatie en bronnen .............................................................................................................. 26 Tips .......................................................................................................................................................... 27 6 Geen werk, wat nu? .................................................................................................................. 29 Kern ......................................................................................................................................................... 29 Eindtermen in dit hoofdstuk ................................................................................................................... 29 Actuele informatie en bronnen .............................................................................................................. 31 Tips .......................................................................................................................................................... 31 7 Wat is het milieu jou waard? .................................................................................................... 33 Kern ......................................................................................................................................................... 33 Eindtermen in dit hoofdstuk ................................................................................................................... 33 2 Actuele informatie en bronnen .............................................................................................................. 34 Tips .......................................................................................................................................................... 34 8 Wie regelt dat? ......................................................................................................................... 36 Kern ......................................................................................................................................................... 36 Eindtermen in dit hoofdstuk ................................................................................................................... 36 Actuele informatie en bronnen .............................................................................................................. 37 Tips .......................................................................................................................................................... 37 9 Waar komt dat vandaan? .......................................................................................................... 39 Kern ......................................................................................................................................................... 39 Eindtermen in dit hoofdstuk ................................................................................................................... 39 Actuele informatie en bronnen .............................................................................................................. 40 Tips .......................................................................................................................................................... 41 10 Wat kan de rest van de wereld jou schelen? .......................................................................... 43 Kern ......................................................................................................................................................... 43 Eindtermen in dit hoofdstuk ................................................................................................................... 43 Actuele informatie en bronnen .............................................................................................................. 44 Tips .......................................................................................................................................................... 45 Pincode vmbo en het Programma van Toetsing en Afsluiting............................................................. 47 Bijlage Voorbeeld PTA 3e leerjaar ..................................................................................................... 48 Extra btw-berekeningen bij Pincode basis 3/4................................................................................... 49 Bijlage Werkblad btw-berekeningen ................................................................................................. 50 Bijlage Voorbeeld jaarplanningen ..................................................................................................... 52 Voorbeeld jaarplanning Pincode vmbo basis 3/4 Klas 3 ......................................................................... 52 Voorbeeld jaarplanning Pincode vmbo basis 3/4 Klas 4 ......................................................................... 54 Toelichting bij de jaarplanning: ............................................................................................................... 55 3 Inhoud Pincode vmbo basis 3/4 Hoe werk je met Pincode? 1. Hoe ga je met geld om? Exameneenheid Consumptie 2. Kan ik pinnen? Exameneenheid Consumptie 3. Weet jij wat je koopt? Exameneenheid Consumptie 4. Wat maak je me nou? Exameneenheid Arbeid en Productie 5. Werken, hoe werkt dat? Exameneenheid Arbeid en Productie 6. Geen werk, wat nu? Exameneenheid Arbeid en Productie 7. Wat is het milieu jou waard? Exameneenheid Milieu 8. Wie regelt dat? Exameneenheid Overheid 9. Waar komt dat vandaan? Exameneenheid Internationale Ontwikkelingen 10. Ben jij ook afhankelijk? Exameneenheid Internationale Ontwikkelingen Algemene vaardigheden Rekenen op een rij Alfabetische begrippenlijst Register 4 6 24 42 60 78 96 114 132 150 168 186 189 194 197 4 Verdeling examinering CE/SE Tabel: verdeling van de examenstof economie BB over centraal examen en schoolexamen Exameneenheden B CE moet op SE mag op SE EC/K/1 Oriëntatie op leren en werken X B EC/K/2 Basisvaardigheden X B EC/K/3 Leervaardigheden in het vak economie X B B EC/K/4A Consumptie X B B EC/K/4B Consumptie en consumentenorganisaties X B EC/K/5A Arbeid en productie X B B EC/K/5B Arbeid en bedrijfsleven X B EC/K/6 Overheid en bestuur X B EC/K/7 Internationale ontwikkelingen X B B EC/K/8 Natuur en milieu X B Bron: Syllabus BB, KB en GT centraal examen met ingang van 2008, mei 2007 (www.cevo.nl) De Syllabus is te vinden op www.eindexamen..nl, waar ook alle recente ontwikkelingen vermeld worden. • Uit EC/K/4 wordt het onderdeel Consumptie en consumentenorganisaties op het CE niet aan de orde gesteld. 4b Consumptie en consumentenorganisaties De kandidaat heeft inzicht in het bankwezen, zoals het verkrijgen van vreemd geld, spaarvormen en leningsvormen, en in motieven en kenmerken van verzekeringen en kan hierbij informatie van consumentenorganisaties gebruiken. • In Pincode vmbo basis 3 / 4 betreft dat: Hoofdstuk 2 paragraaf 3 D Hoofdstuk 2 paragraaf 4 C en D Uit EC/K/5 wordt het onderdeel Arbeid en bedrijfsleven op het CE niet aan de orde gesteld. 5b Arbeid en bedrijfsleven De kandidaat heeft inzicht in de productie van goederen en diensten en in de fasen die een product doorloopt vanaf de producent van de grondstoffen tot en met de detaillist/winkelier, en kan voorbeelden geven van beroepen/werkzaamheden die typerend zijn voor verschillende economische sectoren. • In Pincode vmbo basis 3 / 4 betreft dat: Hoofdstuk 4 paragraaf 1 Hoofdstuk 5 paragraaf 3 A Pincode bovenbouw vmbo basis 3-4 Verdeling examinering CE/SE De exameneenheden die niet op het centraal examen aan de orde worden gesteld moeten wel 5 een plaats krijgen in het schoolexamen. De voor het centraal examen verplichte eenheden mogen deel uit maken het schoolexamen. Het is dus mogelijk de totale leerstof in het schoolexamen op te nemen. 6 Verantwoording algemeen Bij de opzet van Pincode bovenbouw vmbo basis 3/4 is gekeken naar de ervaringen met Pincode in 'het veld'. Hierin is het goede bewaard: de indeling in hoofdstukken, met paragrafen, test, herhalingsopgaven en extra opgaven. Aan ieder hoofdstuk is een voorkennis paragraaf toegevoegd en heeft ICT meer nadruk gekregen in de ICT-taak en een deel van de keuzeopdrachten. De methode bestaat uit een tekstboek en vier werkboeken. De werkboeken zijn ingedeeld volgens de vier exameneenheden namelijk consumptie, arbeid en productie, overheid en bestuur en internationale ontwikkelingen. Aan het eind van ieder werkboek zijn een aantal examenopgaven opgenomen die gaan over de betreffende exameneenheid. Hoofdstukken De hoofdstukken zijn gegroepeerd volgens de exameneenheden. In ieder van de vier werkboeken wordt één exameneenheid in twee of drie hoofdstukken behandeld: Exameneenheid Consumptie: Hoofdstuk 1: Hoe ga je met geld om? Hoofdstuk 2: Kan ik pinnen? Hoofdstuk 3: Weet jij wat je koopt? Exameneenheid Arbeid en productie: Hoofdstuk 4: Wat maak je me nou? Hoofdstuk 5: Werken, hoe werkt dat? Hoofdstuk 6: Geen werk, wat nu? Exameneenheid Overheid en milieu: Hoofdstuk 7: wat is het milieu jou waard Hoofdstuk 8: Wie regelt dat? Exameneenheid Internationale ontwikkelingen: Hoofdstuk 9: Waar komt dat vandaan? Hoofdstuk 10: Ben jij ook afhankelijk? Rekenen In het tekstboek en het werkboek wordt op veel plaatsen aandacht aan het rekenen besteed. Achteraan in het tekstboek staat in Rekenen op een rij alle formules en bewerkingen in chronologische volgorde met links de formule en rechts de uitleg met een voorbeeld. De onderdelen die aan de orde komen zijn als volgt: 1 - Een percentage berekenen met een formule 2 - Een percentage berekenen met een verhoudingstabel 3 - Van week naar maand en omgekeerd 4 - Benzine prijs per kilometer 5 - Afronden 6 - Saldo berekenen 7 - Kosten van een krediet 8 - Omzetberekening 9 - Berekening brutowinst en nettowinst 10 - Consumentenprijs 11 - Arbeidsproductiviteit 7 12 - Inkomen per hoofd van de bevolking 13 - Importwaarde en exportwaarde Uitwerkingen In de uitwerkingen is rekening gehouden met gebruik van deze uitwerkingen door leerlingen. Toetsen De toetsen bestaan uit gesloten en open vragen, waarbij er een opbouw is van kennis, via toepassing naar inzicht en/of complexere vragen. Een antwoordmodel is bijgeleverd. Er zijn bij ieder hoofdstuk twee toetsen: een A- en een B-versie die aan elkaar gelijkwaardig zijn. De toetsen worden digitaal geleverd, zodat u naar eigen inzicht vragen kunt toevoegen, weglaten of aanpassen. ICT oefentoetsen Bij iedere paragraaf is op basis3-4.pincode.wolters.nl een ICT oefentoets beschikbaar. Met deze toets kunnen leerlingen hun kennis over de paragraaf testen als voorbereiding op een toets. Werkvormen De startopdracht is bedoeld als 'opwarmertje'; de leerling kan nagaan wat hij al weet over een onderwerp en met de opdracht kan een kort klassengesprek worden gehouden als inleiding op het hoofdstuk. De bedoeling is dat de startopdracht ongeveer tien tot vijftien minuten in beslag neemt. De voorkennis paragraaf is bedoeld voor leerlingen die het afgelopen jaar geen economie hebben gehad. Door deze paragraaf te verwerken komen deze leerlingen op hetzelfde niveau als de leerlingen die in de tweede klas economie hebben gehad. Leerlingen die in de tweede klas al uit het onderbouwboek hebben gewerkt, kunnen deze paragraaf overslaan. De paragrafen lenen zich voor een klassikale behandeling, het zelf doorwerken door de leerlingen of een combinatie hiervan. De test is - ten opzichte van de herhalingsopgaven - wat eenvoudiger gehouden om de leerling de mogelijkheid te bieden na te gaan of hij de stof (globaal) beheerst. De herhalingsopgaven zijn gekoppeld aan een paragraaf, dit in tegenstelling tot de extra opgaven die niet alleen vaak wat pittiger zijn, maar ook veelal paragraafoverstijgend. Bij de keuzeopdrachten komen verschillende vormen van samenwerken voor en is er sprake van uiteenlopende 'eindproducten'; van presentaties en posters tot een rollenspel. Voor de leerlingen zijn voor de keuze opdrachten met een ICT symbool aanwijzingen en tussenstappen voor het uitvoeren van de opdrachten beschikbaar via basis3-4.pincode.wolters.nl. Daarnaast is er voor ieder hoofdstuk een ICT-taak beschikbaar. Keuzeopdrachten en ICT-taken kunt u inzetten als praktische opdracht. 8 Eindtermen De examenprogramma’s zijn aan veranderingen onderhevig. Momenteel zijn de wijzigingen in de examenjaren 2008 en 2009 vastgesteld en als syllabus te vinden op www.cevo.nl. De docent kan zich zo een goed beeld vormen van wat in het centraal examen wel en niet gevraagd kan worden. Overzicht eindtermen per hoofdstuk Ingang per exameneenheid Eindterm hoofdstuk EC/K/4/1,2,3,6,8 EC/K/4/4,5 EC/K/4/3,6,7 EC/K/5/1,2,6 EC/K/5/3 EC/K/5/3,4,5 EC/K/8/1,2,3 EC/K/6/1,2,3 EC/K/7/1,2 EC/K/7/3a+b,4 Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 Hoofdstuk 6 Hoofdstuk 7 Hoofdstuk 8 Hoofdstuk 9 Hoofdstuk 10 9 1 Hoe ga je met geld om? [Pincode vmbo basis 34 hoofdstuk 1] Kern Dit hoofdstuk gaat over hoe iemand aan inkomsten komt en hoe hij kan uitkomen bij de besteding van deze inkomsten. Eindtermen in dit hoofdstuk EC/K/4-1(1,2,3) eindterm 1 De kandidaat kan, met het oog op zijn/ haar rol van consument bij verschillende vormen van consumptie de keuzeproblemen beschrijven, die zicht daarbij kunnen voordoen door schaarste van middelen en tijd en door verschillen in urgentie van behoeften Hij/ zij betrekt daarbij 1 voorbeelden van basisbehoeften en overige behoeften: het feit dat basisbehoeften meer prioriteit hebben dan overige behoeften de relativiteit van het begrip ‘luxe’ in relatie tot het inkomen het onderscheid tussen noodzakelijke en luxe goederen/ diensten 2 de invloed van beschikbaarheid van middelen op consumptie: beperkte mogelijkheden voor consumptie door gebrek aan tijd en geld de noodzaak om prioriteiten te stellen 3 voorbeelden van zelfvoorziening, kopen, collectieve voorzieningen, gebruik van natuur: zelfvoorziening: productie voor de eigen behoeften, productie voor de behoeften in gezinsverband kopen: bedrijven die produceren voor behoeften collectieve voorzieningen: de overheid produceert voor behoeften gebruik van natuurlijke hulpbronnen: bijvoorbeeld verbruik grondstoffen, frisse lucht inademen, recreëren in de natuur EC/K/4-2(1,2) eindterm 2 De kandidaat kan de eigen positie als consument vergelijken met die van anderen Hij/ zij betrekt daarbij 1 verschillende vormen van inkomen: inkomen uit arbeid: loon of salaris vakantiegeld loon in natura 10 winst inkomen uit bezit: rente dividend huur pacht winst inkomen uit overdrachten: kinderbijslag huursubsidie bijstand studiebeurs 2 informatie over inkomensverschillen in Nederland: verschillen van inkomens zoals genoemd onder EC/K/4 2.1 verschillen in inkomens leiden tot verschillen in consumptie (koopkracht, preferenties) EC/K/4-3(1,2,3,4) eindterm 3 De kandidaat kan aan de hand van voorbeelden factoren beschrijven, die van invloed zijn op veranderingen in het eigen consumentengedrag en dat van anderen in de loop van de tijd Hij/ zij betrekt daarbij 1 veranderende persoonlijke en maatschappelijke behoeften: de beïnvloeding van het eigen consumentengedrag en dat van anderen door bijvoorbeeld beschikbaar budget, gezinssamenstelling, sociale beïnvloeding, leeftijd, marketing en reclame, aandacht voor milieuaspecten, kennis van de koper de beïnvloeding van het consumentengedrag in de tijd door bijvoorbeeld de tijd waarin men leeft, de vergrijzing, de technische ontwikkeling, aandacht voor veiligheid, aandacht voor milieuaspecten, inkomensontwikkeling voorbeelden van sociale beïnvloeding van het consumentengedrag 2 het gebruik van consumenteninformatie: bijvoorbeeld het gebruik van: een vergelijkend warenonderzoek, consumententijdschriften en rubrieken, productinformatie, websites voor consumenten 3 marketing en reclame: De marketingmix is de gelijktijdige inzet en het in onderlinge samenhang gebruiken de instrumenten: prijsbeleid plaatsbeleid promotiebeleid het onderscheid tussen commerciële reclame en ideële reclame het onderscheid tussen informatieve en merkreclame 4 technologische ontwikkelingen: nieuwe technieken zoals e-commerce snelle productveroudering, zoals bij mobiele telefoons, computers en hun randapparatuur 11 EC/K/4-6(1,2,3,4,5,6) eindterm 6 De kandidaat kan aan de hand van verzamelde of verstrekte consumenteninformatie een voorgenomen koopbeslissing beoordelen Hij/zij betrekt daarbij 1 behoeften en prioriteiten: de inventarisatie van behoeften en de rangschikking daarvan als onderdeel van het opstellen van een budgetplan de noodzaak om budgetten af te stemmen op de (te verwachten) ontvangsten 2 budgettaire mogelijkheden ten aanzien van kopen, sparen en lenen en de gevolgen daarvan: de financieringsproblemen: aan de hand van een gegeven budgetplan beredeneren of een bepaalde aankoop mogelijk is, of prioriteiten in uitgaven gesteld moeten worden, of en hoe bezuinigd moet worden of besteed of gespaard moet worden, of gereserveerd of geleend moet worden de (on)mogelijkheid/ zinvolheid van sparen bij (tijdelijke) liquiditeitsoverschotten de (on)mogelijkheid van lenen als verantwoorde oplossing voor (tijdelijke) liquiditeitstekorten 3 sociale en commerciële beïnvloeding: sociale beïnvloeding bijvoorbeeld de smaak van een ander, de mening van de groep mensen waarin iemand zicht thuis voelt commerciële beïnvloeding door: reclames, rol van het merk, de marketingtechnieken 4 economisch maatschappelijke gevolgen voor milieu, werkgelegenheid en derde wereld: het milieu: de eigen gezondheid en die van anderen de werkgelegenheid: in eigen land versus andere landen de ontwikkelingslanden: - bijvoorbeeld kinderarbeid 5 eigen normen en waarden en die van anderen: bijvoorbeeld normen en waarden ten aanzien van de economische en maatschappelijke gevolgen voor milieu, werkgelegenheid en ontwikkelingslanden 6 consumenteninformatie: informatie voor consumenten is onder andere te vinden op de juiste websites, bij onafhankelijke deskundigen, in vergelijkende warenonderzoeken informatie over de aard van het product vindt de consument bijvoorbeeld op keurmerken en labels EC/K/4-8(1,2,3,4,5,6) eindterm 8 De kandidaat kan uit een gegeven huishoudbudgetplan conclusies trekken over de financiële situatie van samenlevingsverband Hij/ zij betrekt daarbij 12 1 de huishoudontvangsten: inkomen uit arbeid: loon of salaris, vakantiegeld inkomen uit overdrachten: kinderbijslag, huursubsidie, bijstand, studiebeurs inkomen uit rente, huur, pacht 2 de huishouduitgaven: dagelijkse uitgaven: huishoudelijke uitgaven (huishoudgeld), persoonlijke uitgaven (zakgeld) vaste lasten en incidentele uitgaven: de bestedingen (ten behoeve) van de kandidaat als deel van de gezinsbestedingen de (gedeeltelijke) verantwoordelijkheid van de kandidaat nu en later voor en de (gedeeltelijke) invloed van de kandidaat op de bestedingen van het gezin reserveringen 3 de financieringssituatie: overschotten, tekorten 4 herleiden van gegeven huishouduitgaven per week/maand/twee maanden/kwartaal tot uitgaven per jaar en omgekeerd 5 instanties die behulpzaam kunnen zijn bij budgetproblemen: het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting de Consumentenbond 6 berekening van de kilometerprijs en de kosten van verschillende vormen van vervoer gegeven de totale kosten in een periode en het aantal kilometers in deze periode: kosten van fiets, bromscooter, Actuele informatie en bronnen bij H1 1.1 Hoe kom je aan inkomen? Informatie over inkomstenbronnen en soorten baantjes van jongeren kunt u vinden in het Scholierenonderzoek van het NIBUD, http://www.nibud.nl/pers/pers_home.php, onderzoeksrapporten. Het meest recente Scholierenonderzoek is van 2005. Er zijn verschillende manieren om de inkomens(on)gelijkheid van een land te meten. Informatie over inkomensverschillen in Nederland kunt u vinden bij het Centraal Bureau voor de Statistiek, www.cbs.nl, onder het thema inkomen, bestedingen en vermogen. Informatie over inkomens kunt u vinden op: · http://automatiseringgids.sdu.nl/ (informatie over de ICT-branche) · http://www.quotenet.nl/2004/11/05/133808.html (quote 500 van rijkste Nederlanders) · http://www.loonwijzer.nl/, dit is een site met een salarischeck voor uiteenlopende beroepen. · www.elsevier.nl met een salarisonderzoek onder 257 veel voorkomende functies. 1.2 Waar heb jij behoefte aan? De informatie over het consumentengedrag van 21-24 jarigen komt uit het NIBUD-rapport 'Financieel gedrag van werkende jongeren' van 2005. Dit is afgezet tegen de informatie uit het Scholierenonderzoek 2005. (www.nibud.nl) 13 Informatie over reclame en voorbeelden van reclame kunt u onder andere vinden op: . http://info.omroep.nl/ster (STER) · http://www.reclamecode.nl/index2.html, site van de Stichting Reclame Code · http://www.reclamefatsoen.christenunie.net/, site van de Christenunie m.b.t. reclamefatsoen. · http://www.tvreclames.nl/reclames/, site met een archief aan TV reclames Een overzicht van on line winkels kunt u vinden door op 'winkels online' te googlen. 1.3 Kom je daarmee uit? Bij het opstellen van de budgetplannen hebben de auteurs gebruik gemaakt van Geldmanager van het NIBUD. 1.4 Wat heb je ervoor over? In deze paragraaf is gebruik gemaakt van www.nibud.nl als bron en Geldmanager voor het opstellen van het budgetplan van het gezinshuishouden. Informatie over de kosten van een brommer zijn te vinden op: · Brandstofprijzen o Er zijn sites met prijsvergelijkingen, bijvoorbeeld www.brandstofprijzen.nl. o www.anwb.nl, overzicht van actuele brandstofprijzen bij het anwb kortingsysteem. · www.consumentenbond.nl hulp bij het kopen voor bromscooters van de consumentenbond met informatie over het kostenplaatje van een bromfiets. · http://verzekeringen.vergelijk.nl/bromfietsverzekering/ site waar u prijzen van bromfietsverzekeringen kunt vergelijken / opzoeken. · Actuele prijsinformatie van brommers vind u bijvoorbeeld op www.scooterland.nl of www.bromfietshuis.nl. Tips Startopdracht De startopdracht is bedoeld om het hoofdstuk op de kaart te zetten. Het is daarom een opdracht die bij aanvang van een hoofdstuk een minuut of 10 mag kosten. Gebruik het werkboek om je te laten leiden. Voorkennis De voorkennis paragraaf is bedoeld voor leerlingen die het afgelopen jaar geen economie hebben gehad. Door deze paragraaf te verwerken komen deze leerlingen op hetzelfde niveau als de leerlingen die in de tweede klas economie hebben gehad. Leerlingen die in de tweede klas al uit het onderbouwboek hebben gewerkt, kunnen deze paragraaf overslaan. U kunt deze paragraaf bovendien gebruiken als opfrisser voor alle leerlingen. Op de meeste scholen is hiervoor, gezien het aantal lesuren, echter geen tijd voor. 1.1 Hoe kom je aan inkomen? Algemeen: U kunt de leerlingen de opdrachten in de paragraaf in de klas laten maken en later in de les na laten kijken. De volgende onderdelen lenen zich met name voor klassikale bespreking: · De grafieken en tabellen. Het samen lezen van grafieken en tabellen kan de inhoud hiervan verduidelijken voor de leerlingen die hiermee moeite hebben. 14 · · Het begrip koopkracht is een lastig begrip. Het berekenen van hoeveel procent een deel van het geheel is. 1.2 Waar heb jij behoefte aan? De volgende onderdelen lenen zich met name voor klassikale bespreking: · Prioriteitenlijstje · Verschil tussen basisbehoeften en overige behoeften 1.3 Kom je daarmee uit? De volgende onderdelen lenen zich met name voor klassikale bespreking: · Budgetplan, in samenhang met de huishoudelijke uitgaven, vaste lasten en incidentele uitgaven. 1.4 Wat heb je ervoor over? De volgende onderdelen lenen zich met name voor klassikale bespreking: · NIBUD, rondkomen met je inkomsten Keuzeopdrachten De keuzeopdrachten in het werkboek geven aan de leerlingen een handreiking voor de uitwerking. Ze sluiten als volgt aan bij de paragrafen: Wie verdient het Paragraaf 1.1 eventueel overzicht meest? maken in Excel Lees jij al die reclame? Paragraaf 1.2 Ken jij prijzen? Paragraaf 1.3 eventueel overzicht maken in Excel Wat doe je met € 100? Paragraaf 1.2 Ik op kantoor? Paragraaf 1.1 Gezocht: gave scooter! Paragraaf 1.3 15 2 Kan ik pinnen? [Pincode vmbo basis 34 hoofdstuk 2] Kern Dit hoofdstuk gaat over waar iemand geld voor nodig heeft en de verschillende functies van geld. Verder hoe iemand met geld kan omgaan, redenen om te sparen en redenen om te lenen. Eindtermen in dit hoofdstuk EC/K/4-4 eindterm 4 De kandidaat kan aan de hand van voorbeelden het belang van geld voor de economie en de huidige vormen van het betalingsverkeer beschrijven: de geldfuncties: ruilmiddel rekenmiddel spaarmiddel oppotmiddel (N.B. Het verschil tussen sparen en oppotten hoeft niet te worden uitgelegd.) de courante vormen van betaling het omgaan met de bankrekening, rood staan en tegoed, berekenen van saldomutaties, telebankieren EC/K/4-5 eindterm 5 De kandidaat kan motieven voor en gevolgen van sparen en lenen noemen Hij/ zij betrekt daarbij rente als vergoeding voor het uitlenen van geld: sparen en lenen als het overhevelen van koopkracht in de tijd de motieven om te sparen voor een doel uit voorzorg renteopbrengst de motieven om te lenen aanschaf van duurzame consumptiegoederen opvangen van tijdelijke liquiditeitstekorten (N.B. Voor leerlingen kan gesproken worden van tijdelijke geldtekorten.) opvang van calamiteiten de hoogte van de rente is afhankelijk van rentepercentage, de looptijd, hoogte van het gespaarde of geleende bedrag 16 Actuele informatie en bronnen 2.1 Waar heb je geld voor nodig? Op de website van De Nederlandsche Bank www.dnb.nl treft u op het onderwijs toegespitste informatie aan. Het meeste materiaal is gericht op havo/vwo. Aardig is de gratis op te vragen dvd ‘Vertrouwd met geld’, die een bijdrage kan leveren om de belangstelling van de leerlingen voor dit onderwerp op te wekken. Een aantrekkelijke brochure over de geschiedenis van het geld is ‘Van kauri tot euro’, eveneens verkrijgbaar bij DNB. Het aantal PIN-betalingen neemt nog voortdurend toe. Recente informatie is te vinden op www.interpay.nl. 2.2 Kun jij met geld omgaan? Over de euro zijn veel wetenswaardigheden te vinden op www.euro.ecb.int/nl, o.a. afbeeldingen en informatie over het ontwerp- en productieproces van de munten en bankbiljetten. Voor actuele informatie over internetbankieren kunt u gebruik maken van de volgende startpagina: www.banken-internet.startpagina.nl Voor informatie over de werking van een creditcard kunt u gebruik maken van de volgende startpagina: www.zowerkt.nl/economie/betalen/creditcard.htm 2.3 Waarvoor spaar je? Banken zijn voortdurend bezig hun producten aan te passen. Bij spaarrekeningen volstaat het niet meer met een eenvoudige vergelijking van de rentetarieven. Rentebonussen of andere lokkertjes moeten klanten lokken. Voor actuele informatie kunt u op de websites van de banken terecht, bijvoorbeeld: www.abnamro.nl www.fortis.nl www.postbank.nl www.rabobank.nl www.snsbank.nl Banken die zich nadrukkelijk profileren met een maatschappelijke opdracht zijn: www.asnbank.nl www.triodos.nl 2.4 Geen geld en toch iets kopen? Een tamelijk compleet overzicht van alles wat met lenen te maken heeft, kunt u vinden op http://geldlenen.opeenrijtje.nl/geld-lenen.html. De aanbieders van deze website claimen volledig onafhankelijk te zijn. Behalve de websites van de bekende banken (zie § 2.3) bieden diverse financieringsmaatschappijen hun diensten aan op het gebied van de kredietverlening, bijvoorbeeld: www.becam.nl www.dsbbank.nl (inmiddels aan het uitgroeien tot een volwaardige internetbank) www.frisia.nl www.lenen.nl www.rbsbank.nl Voor koop op afbetaling en huurkoop kunt u gebruik maken van websites van postorderbedrijven zoals: www.wehkamp.nl www.neck.nl www.quelle.nl 17 Tot voor kort was de effectieve rente bij verschillende postorderbedrijven zo’n 22%. Sinds 1 juli 2006 heeft de overheid een maximum gesteld van 12% bovenop de wettelijke rente; in de praktijk komt dit neer op maximaal 16% rente. Over jongeren en schulden kunt u uitstekend terecht op http://jongerenloket.szw.nl en www.nibudjong.nl. Tips Startopdracht Aan de hand van de startopdracht kunt u de leerlingen na laten denken over de vraag waarom het ruilen van producten tegen elkaar problemen oplevert. Gebruik het werkboek om je te laten leiden. 2.1 Waar heb je geld voor nodig? • Tegenwoordig wordt vooral betaald met elektronisch geld. Van belang is dat de leerlingen weten dat je je pinpas gebruikt voor grote bedragen en het opnemen van geld en dat je de chipknip gebruikt voor het betalen van kleine bedragen, bijvoorbeeld in de winkels. 2.2 Kun jij met geld omgaan? • Het toenemende belang van internetbankieren leent zich voor klassikale bespreking. Niet iedere consument is daar zo blij mee: ouderen hebben vaak moeite met de techniek; het risico dat je bankrekening via internet gekraakt en leeggehaald wordt is niet denkbeeldig, al zullen banken alles op alles zetten om het vertrouwen van hun klanten te behouden. 2.3 Waarvoor spaar je? • Het berekenen van rente verdient klassikale bespreking. De leerlingen hoeven niet met samengestelde interest (rente op rente) te rekenen. Volgens het examenprogramma moeten de leerlingen enkelvoudige rente kunnen berekenen ‘gegeven een spaarbedrag in gehele munteenheden, een looptijd in gehele jaren en een bepaald rentepercentage’. Omdat de looptijd in een renteberekening een essentieel element is, hebben de auteurs gemeend ook de rente over een periode in maanden te laten berekenen. 2.4 Geen geld en toch iets kopen? • Aan het maken van schulden kleven risico’s. Regelmatig verschijnen in de actualiteit berichten hierover. Zie ook de tips bij dit hoofdstuk. • Berekenen van de kredietkosten: wijs uw leerlingen er met nadruk op dat ze hier niet met het rentepercentage moeten gaan rekenen. Andere valkuil is dat de totale terugbetaling (incl. de aflossing) wordt opgevat als kredietkosten. Keuzeopdrachten De keuzeopdrachten in het werkboek geven aan de leerlingen een handreiking voor de uitwerking. Ze sluiten als volgt aan bij de paragrafen: • 1 Betaalt dat goed? Paragraaf 2.1 • 2 De goedkoopste lening? Paragraaf 2.4 • 3 Mag jij internetbankieren? Paragraaf 2.2 • 4 Ook een presentje? Paragraaf 2.3 • 5 Is bankmedewerker iets voor jou? Algemeen; oriëntatie op leren en werken • 6 Kies jij de hoogste rente? Paragraaf 2.3 18 3 Weet jij wat je koopt? Kern Dit hoofdstuk gaat over hoe iemand iets te weten kan komen over producten die je kunt kopen: wat is de beste koop? Verder gaat het hoofdstuk over verschillende vormen van reclame en een stukje consumentenrecht. Eindtermen in dit hoofdstuk EC/K/4-3(1,2,3,4) eindterm 3 De kandidaat kan aan de hand van voorbeelden factoren beschrijven, die van invloed zijn op veranderingen in het eigen consumentengedrag en dat van anderen in de loop van de tijd Hij/ zij betrekt daarbij 1 veranderende persoonlijke en maatschappelijke behoeften: de beïnvloeding van het eigen consumentengedrag en dat van anderen door bijvoorbeeld beschikbaar budget, gezinssamenstelling, sociale beïnvloeding, leeftijd, marketing en reclame, aandacht voor milieuaspecten, kennis van de koper de beïnvloeding van het consumentengedrag in de tijd door bijvoorbeeld de tijd waarin men leeft, de vergrijzing, de technische ontwikkeling, aandacht voor veiligheid, aandacht voor milieuaspecten, inkomensontwikkeling voorbeelden van sociale beïnvloeding van het consumentengedrag 2 het gebruik van consumenteninformatie: bijvoorbeeld het gebruik van: een vergelijkend warenonderzoek, consumententijdschriften en rubrieken, productinformatie, websites voor consumenten 3 marketing en reclame: De marketingmix is de gelijktijdige inzet en het in onderlinge samenhang gebruiken de instrumenten: prijsbeleid plaatsbeleid promotiebeleid het onderscheid tussen commerciële reclame en ideële reclame het onderscheid tussen informatieve en merkreclame 4 technologische ontwikkelingen: nieuwe technieken zoals e-commerce snelle productveroudering, zoals bij mobiele telefoons, computers en hun randapparatuur 19 EC/K/4-6(1,2,3,4,5,6) eindterm 6 De kandidaat kan aan de hand van verzamelde of verstrekte consumenteninformatie een voorgenomen koopbeslissing beoordelen Hij/zij betrekt daarbij 1 behoeften en prioriteiten: de inventarisatie van behoeften en de rangschikking daarvan als onderdeel van het opstellen van een budgetplan de noodzaak om budgetten af te stemmen op de (te verwachten) ontvangsten 2 budgettaire mogelijkheden ten aanzien van kopen, sparen en lenen en de gevolgen daarvan: de financieringsproblemen: aan de hand van een gegeven budgetplan beredeneren of een bepaalde aankoop mogelijk is, of prioriteiten in uitgaven gesteld moeten worden, of en hoe bezuinigd moet worden of besteed of gespaard moet worden, of gereserveerd of geleend moet worden de (on)mogelijkheid/ zinvolheid van sparen bij (tijdelijke) liquiditeitsoverschotten de (on)mogelijkheid van lenen als verantwoorde oplossing voor (tijdelijke) liquiditeitstekorten 3 sociale en commerciële beïnvloeding: sociale beïnvloeding bijvoorbeeld de smaak van een ander, de mening van de groep mensen waarin iemand zicht thuis voelt commerciële beïnvloeding door: reclames, rol van het merk, de marketingtechnieken 4 economisch maatschappelijke gevolgen voor milieu, werkgelegenheid en derde wereld: het milieu: de eigen gezondheid en die van anderen de werkgelegenheid: in eigen land versus andere landen de ontwikkelingslanden: - bijvoorbeeld kinderarbeid 5 eigen normen en waarden en die van anderen: bijvoorbeeld normen en waarden ten aanzien van de economische en maatschappelijke gevolgen voor milieu, werkgelegenheid en ontwikkelingslanden 6 consumenteninformatie: informatie voor consumenten is onder andere te vinden op de juiste websites, bij onafhankelijke deskundigen, in vergelijkende warenonderzoeken informatie over de aard van het product vindt de consument bijvoorbeeld op keurmerken en labels EC/K/4-7 eindterm 7 De kandidaat kan aan de hand van verzamelde of verstrekte consumenteninformatie, gegeven een aantal criteria een beargumenteerde koopbeslissing nemen, daarbij rekening houdend met de gevolgen van die koopbeslissing voor zichzelf en daarbij eventueel gebruik maken van ICT: de gevolgen waarmee rekening moet worden gehouden: de eigen (markt)positie als koper 20 - de gevolgen voor het budget Actuele informatie en bronnen Pincode bovenbouw vmbo basis 3/4 hoofdstuk 3 3.1 Waar haal jij je informatie? Informatie over de consumentenbond is te vinden op de site van de consumentenbond: http://www.consumentenbond.nl. Ook de Novib, tegenwoordig Oxfam Novib, geeft informatie over producten. Deze informatie gaat over o.a. de herkomst van de producten. Op de site (www.novib.nl ) vind je meer informatie. Andere consumentenorganisaties met hun sites zijn: www.eigenhuis.nl/VerenigingEigenHuis www.rover.nl www.anwb.nl 3.2 Wat is de beste koop? Om de leerlingen vertrouwd te laten raken met het idee, dat iets wat duur is niet altijd het beste is, maken we gebruik van de vergelijkende warenonderzoeken van de Consumentenbond. Voor extra oefening voor de leerlingen kunt u altijd naar de site van de consumentenbond. Om dit gedeelte van de site aan te kunnen moet de school wel lid zijn van de consumentenbond. De site is: www.consumentenbond.nl en daarna doorlinken. 3.3 Nu alweer reclame? In de paragraaf wordt gesproken over commerciële en ideële reclame. Om met leerlingen kritisch bezig te zijn over commerciële reclame kunt u gebruik maken van de volgende websites. www.kieskeurig.nl , www.trosradar.nl waar producten vergeleken worden of problemen met producten behandeld worden. Ook kunt u bij bedrijven gaan kijken hoe zij reclame maken voor de eigen producten. Twee voorbeelden van sites zijn: Albert Hein, (www.ah.nl ) of de Mediamarkt (www.mediamarkt.nl Voor informatie over ideële reclame kunt u terecht bij: Stichting Ideële Reclame (SIRE). Zij probeert onderwerpen die voor de samenleving belangrijk zijn, maar niet door andere partijen worden opgepakt, aan de orde te stellen. Haar site is: www.sire.nl 3.4 Ben je belazerd? Voor meer informatie over de Warenwet en VWA (Voedsel en Warenautoriteit) kunt u gaan naar www.postbus51.nl en daar zoeken onder ‘trefwoord’ naar de begrippen: Warenwet en VWA . Op deze site staat informatie over de betreffende wetten met de meest voorkomende vragen, zoals “Is roken in de sportkantine toegestaan?” Tips Startopdracht Aan de hand van de startopdracht kunt u de leerlingen na laten denken over de vraag wat er allemaal nodig is om je hobby/sport te beoefenen. Gebruik het werkboek om je te laten leiden. 3.1 Waar haal jij je informatie? • Consumenten hebben tegenwoordig steeds meer macht. Dit gebeurt via organisaties zoals de 21 Consumentenbond, maar ook tv programma’s als tros Radar, Opgelicht. • Van belang is dat de leerlingen weten dat die organisaties bestaan en dat je hulp kunt krijgen als er iets met je aankoop mis gaat. 3.2 Wat is de beste koop? • Deze paragraaf is gebaseerd op het vergelijkend warenonderzoek van de Consumentenbond. U kunt hierbij ook andere sites gebruiken als u zou willen zoals van de anwb, (www.anwb.nl )om te kijken naar keuring van auto’s, consumenten programma’s van de tv. • Belangrijk is dat de leerlingen ervaren dat je op verschillende, onafhankelijke manieren aan informatie kunt komen als je iets wilt gaan kopen. 3.3 Nu alweer reclame? • Laat leerlingen ervaren dat reclame ideeën kan aandragen voor wensen of aankopen. Leerlingen moeten ook ervaren dat je reclame goed moet lezen en bekijken om niet bedonderd te worden. Commerciële reclame is altijd bedoeld dat bedrijven hun verkopen willen vergroten, dus meestal klopt de informatie wel die in de advertentie staat, maar is deze niet volledig. Men laat bewust bepaalde gedeelten weg. • Ook het verschil met ideële reclame moet in deze paragraaf duidelijk zijn voor de leerlingen. Hierbij is het belangrijk te zien, dat ‘sire’ door de reclame het gedrag van mensen wil veranderen en niet iets wil verkopen. 3.4 Ben je belazerd? • Nadat je iets gekocht hebt, zijn er wetten die je helpen als er na de aankoop problemen ontstaan over je gekochte product. Begeleid de leerlingen als ze op de site van Postbus 51 gaan zoeken, omdat deze over het algemeen niet is geschreven in leerlingentaal. Wel geeft de site veel praktische voorbeelden waarmee u met de leerlingen aan de slag kunt. Keuzeopdrachten De keuzeopdrachten in het werkboek geven aan de leerlingen een handreiking voor de uitwerking. Ze sluiten als volgt aan bij de paragrafen: • 1 Wie heeft de beste? Paragraaf 3.1 • 2 Bedenk jij een ideële reclame Paragraaf 3.3 • 3 Weet jij wat je koopt? Paragraaf 3.4 • 4 Ben jij een snelle ontbijter? Paragraaf 3.3 • 5 Heb jij een snelle babbel? Algemeen; oriëntatie op leren en werken • 6 Doet Philips aan marketing? Paragraaf 3.3 22 4 Wat maak je me nou? [Pincode vmbo basis 34 hoofdstuk 4] Kern Dit hoofdstuk gaat over hoe iemand iets te weten kan komen over producten die je kunt kopen: wat is de beste koop? Verder gaat het hoofdstuk over verschillende vormen van reclame en een stukje consumentenrecht. Eindtermen in dit hoofdstuk EC/K/5 Arbeid en productie EC/K/5-1 (1,2,3,4,5,6,7) eindterm 1 De kandidaat kan met het oog op zijn rol in relatie tot arbeid en productie aan de hand van eenvoudige voorbeelden uit het bedrijfsleven, (handelsondernemingen) het verband leggen tussen de begrippen kosten, opbrengsten, winst en verlies en berekeningen in dit verband maken met behulp van verstrekte of verzamelde gegevens in een realistische context Hij/zij betrekt daarbij 1 afzet: de afzet is de verkoop van eenheden 2 omzet: de omzet is de verkoop van eenheden maal de verkoopprijs exclusief BTW 3 verkoopprijs de verkoopprijs inclusief BTW is de consumentenprijs of winkelprijs: de consumentenprijs/winkelprijs is opgebouwd uit de inkoopprijs verhoogd met de bedrijfskosten, een opslag voor de winst en de BTW 4 bedrijfskosten: voorbeelden van bedrijfskosten: huisvestingskosten, loonkosten, in- en verkoopkosten 5 brutowinst: de brutowinst is het verschil tussen de omzet en de inkoopprijs van de verkopen (beide exclusief BTW) 6 nettowinst: de brutowinst verminderd met alle bedrijfskosten is de nettowinst 7 de BTW de kandidaat moet de volgende berekeningen kunnen uitvoeren: vanuit de verkoopprijs exclusief BTW de verkoopprijs inclusief BTW kunnen bepalen vanuit de verkoopprijs inclusief BTW de verkoopprijs exclusief BTW kunnen bepalen verkoopprijs inclusief BTW – inkoopprijs exclusief BTW = brutowinst 23 - brutowinst – bedrijfskosten = resultaat (nettowinst of nettoverlies) EC/K/5-2(1,2) eindterm 2 De kandidaat kan aan de hand van voorbeelden de samenhang verklaren tussen de begrippen arbeidsverdeling, arbeidsproductiviteit en welvaart Hij/zij betrekt daarbij 1 positieve en negatieve gevolgen van arbeidsverdeling: de toename van de arbeidsproductiviteit de welvaartstoename 2 factoren die de arbeidsproductiviteit beïnvloeden: het begrip arbeidsproductiviteit (=productie per werkende per tijdseenheid) arbeidsomstandigheden, scholing, arbeidsverdeling, arbeidsvoorwaarden, nieuwe technieken EC/K/5-6 eindterm 6 De kandidaat kan in verschillende situaties van productie beschrijven dat zich keuzeproblemen voordoen in de afweging van kosten tegenover baten in engere zin en in de afweging van maatschappelijke kosten en baten: de kandidaat weet dat er verschil bestaat tussen bedrijfskosten (onderdeel van de verkoopprijs) en de kosten /opbrengsten die niet in de verkoopprijs zijn opgenomen de maatschappelijke kosten/opbrengsten zijn soms moeilijk of in het geheel niet in geld uit te drukken de productie en de consumptie kunnen positieve of negatieve bijwerkingen hebben, die worden ondervonden door anderen dan degenen die ze hebben veroorzaakt Actuele informatie en bronnen 4.1 Hoe ontstaat een product? Er is heel wat voor nodig om een product te maken. Via http://www.campina.nl/?selected=camnl.melkweg&l=nl kunnen de leerlingen ervaren wat de ‘melkweg’ is: de weg van melk tot product. Zwart werken valt ook onder informele productie. Om de leerlingen het gevaar van ‘zwarte’ vakantiebaantjes te laten beseffen, kunt u ze laten kijken op: http://www.cnvjongeren.nl/ http://www.jongeren.werk.nl/ 4.2 Moet dat zoveel kosten? Achtergrondinformatie over btw-tarieven en welke goederen/diensten onder welk tarief vallen, vindt u op de site van de belastingdienst: http://www.belastingdienst.nl/ Een tweede site voor meer informatie: http://www.zibb.nl/l 24 4.3 Kunnen we meer produceren? Op www.eindexamen.nl/ vindt u een examenopgave over mechanisatie en automatisering. Op de website van het CBS op www.cbs.nl vindt u meer en vaak recente informatie over arbeidsproductiviteit van ons land. 4.4 Wat betekent productie voor ons? Voor meer informatie over het nationaal product en het nationaal inkomen kunt u gaan naar: www.cbs.nl http://nl.wikipedia.org/wiki/Bruto_Nationaal_Product http://nl.wikipedia.org/wiki/Nationaal_inkomen Verbanden tussen economische groei en milieuschade valt o.a. te zien op: www.globalternatives.nl Tips Startopdracht Aan de hand van de startopdracht kunt u de leerlingen laten onderzoeken uit welke onderdelen een fiets is opgebouwd en welke grondstoffen bij het maken van een fiets nodig zijn. Laat de leerlingen de startopdracht in het werkboek maken. 4.1 Hoe ontstaat een product? • De leerlingen moeten beseffen dat alleen grondstoffen niet voldoende is om te kunnen produceren: de leerlingen moeten ervaren dat er nog andere productiefactoren zijn. • Ook het verschil tussen betaald werken bij bedrijven en overheid en informele productie (onbetaald vrijwilligerswerk en werk in het huishouden) moet in deze paragraaf duidelijk worden voor de leerlingen. Een klassengesprek over of huishoudelijk werk betaald zou moeten worden, kan een leuke instapper zijn. 4.2 Moet dat zoveel kosten? • Van belang is dat de leerlingen het verschil weten tussen afzet en omzet. • Belangrijk is dat leerlingen ervaren hoe een winkelprijs is opgebouwd. Aan de hand van concrete kassabonnen uit bv. een supermarkt kan de prijsopbouw en de functie van de btw worden besproken. 4.3 Kunnen we meer produceren? • Laat leerlingen ervaren wat de gevolgen zijn van mechanisatie, automatisering en technologische ontwikkelingen. • De leerlingen moeten een beeld krijgen bij het woord arbeidsproductiviteit en hoe je de arbeidsproductiviteit kunt verhogen. Voorafgaand aan het starten van paragraaf 4.3 kunt u de leerlingen thuis de betekenis van het woord arbeidsproductiviteit op laten zoeken bijvoorbeeld via http://nl.wikipedia.org/wiki/Arbeidsproductiviteit. 4.4 Wat betekent productie voor ons? • De leerlingen moeten ervaren dat economische groei zorgt voor een toename van het nationaal product, maar ook voor meer milieuschade. • U kunt de leerlingen in groepjes laten discussiëren over de stelling: “Wie moet milieuschade betalen?” 25 Keuzeopdrachten De keuzeopdrachten in het werkboek geven aan de leerlingen een handreiking voor de uitwerking. Ze sluiten als volgt aan bij de paragrafen: • 1 Een bedrijf beginnen? Paragraaf 4.1 • 2 Hou jij van variatie? Paragraaf 4.1 • 3 Neemt de luxe toe? Paragraaf 4.4 • 4 Maak jij reclame? Paragraaf 4.2 • 5 Autootje verkopen? Algemeen; oriëntatie op leren en werken • 6 Klein geboren, klein gebleven? Paragraaf 4.3 26 5 Werken, hoe werkt dat? [Pincode vmbo basis 34 hoofdstuk 5] Kern Dit hoofdstuk gaat over te maken afspraken tussen werkgever en werknemer, wetten voor werknemers en werkgevers, soorten werk en het belang van een goede opleiding. Eindtermen in dit hoofdstuk EC/K/5-3 eindterm 3 De kandidaat kan aan de hand van voorbeelden uit eigen omgeving economische aspecten van betaalde en opbetaalde arbeid noemen/ beschrijven Hij/ zij betrekt daarbij 1 de eigen keuze ten aanzien van betaalde en/ of onbetaalde arbeid binnen en buiten het samenlevingsverband: het onderscheid tussen betaalde en onbetaalde arbeid het onderscheid tussen (hoog)geschoolde en ongeschoolde arbeid de keuze tussen betaald en onbetaald werk die mede afhankelijk is van de mate waarin betaald werk beschikbaar is 2 de arbeidsmarkt, overschotten en tekorten: de arbeidsmarkt als het geheel van vraag naar en aanbod van arbeid samenstelling van de vraag naar arbeid: bezette arbeidsplaatsen en openstaande vacatures de vraag naar arbeid van bedrijven en van de overheid het aanbod van arbeid dat bestaat uit: werkenden en werkzoekenden een tekort op de arbeidsmarkt dat schaarste aan personeel betekent een overschot op de arbeidsmarkt dat werkloosheid betekent Actuele informatie en bronnen 5.1 Mag ik hier werken? Nadere informatie over arbeidsovereenkomsten kunt u vinden op: http://www.fnv.nl en www.fnv.nl. Om de leerlingen een voorbeeld van een cao te laten zien, kun u kijken op: http://www.horenl/cao.asp?balk=1&menuid=111 voor de horecabranche en www.reiswerk.nl voor de reisbranche. 27 5.2 Werken wetten ook? Handige sites voor meer informatie zijn: • http://arbeidsinspectie.szw.nl/index • http://wetten.overheid.nl • http://www.postbus51.nl 5.3 Hoe kun je werk indelen? Van belang is het dat de leerlingen al gaan nadenken over de verschillende beroepen in de verschillende sectoren, of ze later leiding willen geven of niet en of ze kiezen voor vast of flexibel werk. Sites met aanvullende informatie zijn: • www.tijdbesteding.nl • www.werk.nl • www.aandeslagindenbosch.nl 5.4 Ben jij daar wel voor opgeleid? Een goede opleiding en de wil om je steeds te laten scholen wordt alleen maar belangrijker. Laat de leerlingen wat grasduinen in het aanbod van MBO-land, bijvoorbeeld op de sites van: • http://www.roc.nl/ • www.derooipannen.nl • www.helicon.nl Tips Startopdracht Aan de hand van de startopdracht kunt u de leerlingen laten onderzoeken welke vervolgopleiding hij/zij kan kiezen voor een bepaald beroep. De leerlingen leren reflecteren over de belangrijkste eigenschappen die voor de door hen gekozen beroep nodig zijn en waar ze met zo’n beroepsopleiding zouden kunnen werken. Het werkboek helpt de leerlingen bij het voorbereiden van een klassengesprek over dit onderwerp. 5.1 Mag ik hier werken? • De leerlingen leren in deze paragraaf over de arbeidsovereenkomst en over welke twee partijen daarbij betrokken zijn. • Ook wordt er gekeken naar primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden. 5.2 Werken wetten ook? • Jeugdigen komen met vakantie- en weekendbaantjes al snel in aanraking met de Wet Minimumloon. In deze paragraaf wordt verder gekeken naar de Arbeidstijdenwet en de speciale regels voor jongeren beneden de 18 jaar. • Ook aan bod komt het begrip Arbeidsomstandighedenwet. 5.3 Hoe kun je werk indelen? • Laat leerlingen ervaren dat veel mensen vrijwilligerswerk doen voor de sociale contacten met andere mensen. Maar wijs ze ook op de ontwikkeling dat steeds meer vrouwen deel gaan uitmaken van de beroepsbevolking • De leerlingen moeten een beeld krijgen van de indeling van beroepen in de agrarische-, industriële- en dienstensector. 28 5.4 Ben jij daar wel voor opgeleid? • De leerlingen ervaren dat je tegenwoordig flexibel moet zijn: je bent niet je hele leven zeker van je baan. • U kunt de leerlingen in groepjes laten discussiëren over de stelling: “Hoe meer je leert, hoe hoger je salaris moet zijn!” Keuzeopdrachten De keuzeopdrachten in het werkboek geven aan de leerlingen een handreiking voor de uitwerking. Ze sluiten als volgt aan bij de paragrafen: • 1 Werk in uitvoering? Paragraaf 5.3 • 2 Werken wij later nog? Paragraaf 5.2 • 3 Vakantiewerk? Algemeen; oriëntatie op leren en werken. • 4 Weet jij het al? Paragraaf 5.1 t/m 5.4 • 5 Nooit meer van school? Paragraaf 5.4 • 6 Wat doet een vakbond? Paragraaf 5.1 29 6 Geen werk, wat nu? [Pincode vmbo basis 34 hoofdstuk 6] Kern Dit hoofdstuk gaat over arbeidsmarkt en werkgelegenheid, vormen van werkloosheid, wat het Centrum voor Werk en Inkomen kan betekenen en maatregelen om de werkloosheid af te laten nemen. Eindtermen in dit hoofdstuk EC/K/5-3 eindterm 3 De kandidaat kan aan de hand van voorbeelden uit eigen omgeving economische aspecten van betaalde en opbetaalde arbeid noemen/ beschrijven Hij/ zij betrekt daarbij 1 de eigen keuze ten aanzien van betaalde en/ of onbetaalde arbeid binnen en buiten het samenlevingsverband: het onderscheid tussen betaalde en onbetaalde arbeid het onderscheid tussen (hoog)geschoolde en ongeschoolde arbeid de keuze tussen betaald en onbetaald werk die mede afhankelijk is van de mate waarin betaald werk beschikbaar is 2 de arbeidsmarkt, overschotten en tekorten: de arbeidsmarkt als het geheel van vraag naar en aanbod van arbeid samenstelling van de vraag naar arbeid: bezette arbeidsplaatsen en openstaande vacatures de vraag naar arbeid van bedrijven en van de overheid het aanbod van arbeid dat bestaat uit: werkenden en werkzoekenden een tekort op de arbeidsmarkt dat schaarste aan personeel betekent een overschot op de arbeidsmarkt dat werkloosheid betekent EC/K/5-4 eindterm 4 De kandidaat kan oorzaken en gevolgen van geregistreerde en verborgen werkloosheid aan de hand van voorbeelden noemen, zowel in de eigen omgeving als op nationaal niveau: het (officiële) werkloosheidsbegrip (N.B. Gedacht kan worden aan definities zoals van CBS en CWI.) de over het land ongelijk verdeelde werkloosheid: regionale werkloosheid de over het jaar ongelijk verdeelde werkloosheid: seizoenwerkloosheid taken en werkzaamheden van de centra voor werk en inkomen (cwi): arbeidsbemiddeling 30 - werkloosheidsregistratie regelen werkloosheidsuitkering verwijzing de verborgen werkloosheid de werkloosheidscijfers geven geen volledig beeld van de feitelijke situatie Hij/zij betrekt daarbij 1 stagnatie/daling van de vraag naar goederen en diensten: conjuncturele werkloosheid die aan de vraagkant veroorzaakt kan worden door daling/stagnatie van de bestedingen (consumptie, investeringen, export, overheidsbestedingen) 2 veranderingen in de aanbodkant van de economie: oorzaken van structurele werkloosheid aan de aanbodkant zijn bijvoorbeeld: vervanging van bestaande producten door nieuwe producten met eenzelfde doel verplaatsing van productie naar een andere regio of naar het buitenland vraag en aanbod van arbeid die niet goed op elkaar zijn afgestemd vervanging van bestaande producten door nieuwe producten met eenzelfde doel nieuwe technieken die van invloed zijn op de omvang van de productie en de productiviteit 3 gevolgen voor inkomenssituatie, sociale situatie: inkomensdaling gemis aan sociale contacten 4 kosten van werkloosheidsuitkeringen: de samenhang tussen de omvang van de werkloosheid en de kosten van de werkloosheidsuitkeringen 5 sociale onrust/ politieke instabiliteit bijvoorbeeld staking van werknemers bij dreiging massaontslag EC/K/5-5 eindterm 5 De kandidaat kan aan de hand van voorbeelden mogelijkheden tot bestrijding van werkloosheid noemen, zowel in de eigen omgeving als op nationaal niveau Hij/ zij betrekt daarbij 1 vergroten van de vraag naar goederen en diensten: toename van de besteding door het verhogen van de inkomens, het verlagen van de belastingen en sociale premies het verhogen van overheidsuitgaven door het aanbesteden (het laten uitvoeren of het laten aannemen) van werken en het verlenen van subsidies het verlagen van de prijzen door efficiënter te werken en/ of innovatie (de technologische ontwikkelingen) 2 maatregelen in het kader van beloningen: relatie tussen loonhoogte en de vraag naar arbeid beïnvloeding van loonkosten via de belastingen 3 maatregelen in het kader van arbeidstijd/ bedrijfstijd: verkorting van de arbeidstijd verlenging van de bedrijfstijd 4 kinderopvang: 31 kinderopvang als mogelijkheid om personeel aan te trekken en zodoende de mogelijkheid te bieden om zorg en werk te combineren. 5 scholing: scholing waardoor de mogelijkheid ontstaat vraag en aanbod op deelmarkten beter op elkaar af te stemmen 6 voorlichting: de kandidaat moet zicht hebben op de inkomenachteruitgang bij werkloosheid en op omscholingsmogelijkheden Actuele informatie en bronnen 6.1 Werkt iedereen? • Op de site overheid.startpagina.nl/ vindt u tal van onderwerpen met betrekking tot de overheid. • Een algemene site met economische begrippen vindt u op site: www.economische-begrippen.nl/ • Regionale arbeidsmarktgegevens vindt u bijvoorbeeld op: http://www.arbeidsmarktgroningen.nl/ • Op de site: http://www.cbs.nl/NR/exeres/D5D3ADBE-B55C-4206-B901-3595A341A85D vindt u de laatste CBS-gegevens over de arbeidsmarkt. 6.2 Hoe kan ik werkloos worden? • Op de site http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/arbeid-inkomen-socialezekerheid/arbeidsmarkt/publicaties/artikelen/archief/2000/2000-0676-wm.htm kunt u gegevens over de regionale arbeidsmarkt vinden. • Op de site van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid kunt u veel informatie vinden, o.a. gegevens over werkloosheidsuitkeringen: www.minszw.nl 6.3 Geen werk, wat kan ik doen? • Belangrijkste site voor deze paragraaf is die van het Centrum voor Werk en Inkomen, het CWI: www.cwinet.nl Klik bijvoorbeeld eens door op: • http://www.cwinet.nl/nl/werknl/default.asp • http://www.cwinet.nl/nl/over_cwi/index.asp 6.4 Weer aan de bak? Enkele sites die bij deze paragraaf gebruikt kunnen worden zijn: • www.overheid.startpagina.nl • www.minszw.nl Informatie over werkervaringsplaatsen vindt u bijvoorbeeld op: • http://www.nieuwsbank.nl/inp/1999/03/0308F054.htm Tips Startopdracht Aan de hand van de startopdracht kunt u de leerlingen laten onderzoeken wat ze zelf zouden kunnen 32 doen om bij werkloosheid weer aan werk te komen. Samen met een klasgenoot zetten ze een vijftal punten op papier. Ook gaan ze nadenken over de inhoud van een sollicitatiebrief (wie ben je, welke opleiding heb je gehad, welke werkervaring heb je, relevante hobby’s, bereidheid tot onregelmatig werk, enzovoorts). Aan de hand van het werkboek kunt u ze de opdracht laten uitvoeren. 6.1 Werkt iedereen? • Dit themaveld wordt zwaar aangezet in de expliciteringen voor deze leerweg. • De leerlingen maken in deze paragraaf kennis met de arbeidsmarkt, de werkgelegenheid en vormen van werkloosheid. • Aan de hand van internetberichten/kranten kunt u een actuele situatie van (dreigend) ontslag als startpunt voor deze paragraaf nemen. 6.2 Hoe kan ik werkloos worden? • In deze paragraaf kijken we vooral naar verschillende vormen van werkloosheid. • Sommige leerlingen hebben als vakantiewerk seizoensarbeid gedaan. Misschien een leuk startpunt om vanuit hun belevingswereld met deze paragraaf te beginnen. • Begrippen die aan de orde komen zijn: conjuncturele werkloosheid, structurele werkloosheid, regionale werkloosheid en seizoenswerkloosheid. 6.3 Geen werk, wat kan ik doen? • In deze paragraaf wordt vooral gekeken naar wat het CWI kan betekenen voor iemand die geen werk heeft. • Verder is het van belang dat de leerlingen beseffen dat werkloosheid financiële en sociale gevolgen heeft. • Economie is kiezen. Bij werkloosheid moeten nog meer keuzes gemaakt worden. Wat zou het voor iedere leerling persoonlijk betekenen als hun zakgeld vanaf morgen gehalveerd werd? Welke veranderingen in welke uitgaven zijn daarvan het gevolg? 6.4 Weer aan de bak? • De leerlingen leren in deze paragraaf op welke manier in Nederland de overheid kan zorgen voor een afnemende werkloosheid. Een begrip als beroepsbevolking komt aan de orde en gekeken wordt naar de gevolgen van werkloosheid voor de samenleving. • Laat de leerlingen als voorbereiding op deze paragraaf bijvoorbeeld eens advertenties zoeken voor mensen met weinig opleiding. Keuzeopdrachten De keuzeopdrachten in het werkboek geven aan de leerlingen een handreiking voor de uitwerking. Ze sluiten als volgt aan bij de paragrafen: • 1 Weet jij het al? Paragraaf 6.1 t/m 6.4 • 2 Ga jij solliciteren? Algemeen: Oriëntatie op leren en werken • 3 Presenteer jij het journaal? Paragraaf 6.4 • 4 Ontwerp jij de nieuwe folder? Paragraaf 6.3 • 5 Hebt u werk voor mij? Paragraaf 6.1 • 6 Heb jij het leukste bijbaantje? Paragraaf 6.2 33 7 Wat is het milieu jou waard? [Pincode vmbo basis 34 hoofdstuk 7] Kern Dit hoofdstuk gaat over milieuproblemen. Wie veroorzaakt ze, hoe op te lossen door wetgeving, belastingen en subsidies en wat iemand zelf kan doen voor het milieu.. Eindtermen in dit hoofdstuk EC/K/8-1 eindterm 1 De kandidaat kan met het oog op zijn/haar rol als burger de samenhang tussen consumptie, productie en het milieu beschrijven Hij/zij betrekt daarbij factoren die de groei van de consumptie bepalen factoren die de groei van de productie bepalen de samenhang tussen de groei van de consumptie en de groei van de productie de nadelige gevolgen van de groei van de productie voor het milieu EC/K/8-2 eindterm 2 De kandidaat kan met het oog op zijn/haar rol als burger met concrete voorbeelden uit het dagelijks leven oorzaken en gevolgen van milieuschade uitleggen, nu en in de toekomst Hij/zij betrekt daarbij de rol van maatschappelijke kosten ten opzichte van bedrijfskosten de rol van de kandidaat in relatie tot het milieu EC/K/8-3 eindterm 3 De kandidaat kan met het oog op zijn/haar rol als burger aan de hand van eenvoudige voorbeelden concrete maatregelen noemen om milieuschade te voorkomen en te bestrijden en hierbij de rol van overheid, organisaties en van individuele personen beschrijven 34 Actuele informatie en bronnen 7.1 Is milieu een wegwerpartikel? Informatie over de afvalberg, het consumptiepatroon, verdeling van milieuproblemen en energieverbruik zijn o.a. te vinden op: • http://www.bewustverbruiken.org/ • www.kyotocode.be • www.koopniets.nl • www.ecolabel.be 7.2 Wat kost dat het milieu? Een linkpagina over tal van milieuaangelegenheden en dossiers is te vinden op: • http://www.vrom.nl Meer informatie over ecosystemen vindt u op: • http://www.kennislink.nl/web/show?id=119050 • www.dow.wau.nl/msa/nopimpact/natuur/factsheetecosysteem.htm • www.ecologiebibliotheek.nl/ecosysteem.htm 7.3 Milieuzorg door de overheid? Voor meer informatie over de milieuzorg van de verschillende overheden kunt u gaan naar: • http://milieu-overheid.startpagina.nl/ Achtergrondinformatie over het Europees Ecolabel is te vinden op: • www.europeesecolabel.nl/nl-NL/content.aspx Ook is op deze site een milieuquiz te vinden. Iets om te gebruiken als start van dit onderwerp? 7.4 Bij wie begint een beter milieu? Informatie over consumer power is o.a. te vinden op sites waar consumentenproducten met elkaar worden vergeleken. Kijk bijvoorbeeld eens op:: • http://www.kieskeurig.nl Om samen met uw leerlingen bepaalde consumentenprogramma’s als Kassa, Radar of Boemerang nogmaals te bekijken kunt u terecht op: • http://kassa.vara.nl/portal Voor meer informatie over duurzame energie volgen hier enige sites: • http://www.xs4all.nl/~sens/ • http://nl.wikipedia.org/wiki/Duurzame_energie • http://www.milieuloket.nl/9292000/modulesf/vg0ul1sst000 • http://home.wanadoo.nl/niconimeijer/duurzame_energie/index.html Tips Startopdracht Aan de hand van de startopdracht kunt u de leerlingen in groepjes van vier een plan laten bedenken om te zorgen voor minder afval op school of voor minder energieverbruik op school. Laat de leerlingen het werkboek gebruiken om deze opdracht te maken. 35 7.1 Is milieu een wegwerpartikel? • De manier waarop wij consumeren veroorzaakt milieuproblemen. Doel van deze paragraaf is de leerlingen zich daar bewust van te laten zijn. De afspraken over het verminderen van afval uit de startopdracht kunnen het startpunt voor deze paragraaf zijn. 7.2 Wat kost dat het milieu? • Schade aan het milieu wordt mede veroorzaakt door bedrijven. De maatschappelijke kosten betalen we met z’n allen. Van belang is dat de leerling inziet dat bedrijven soms niet anders kunnen en dat de overheid door milieueisen en wetten regelend kan optreden. • Grondstoffenverbruik, denk bijvoorbeeld aan ontbossing van het Amazonegebied, ligt dicht bij de meeste leerlingen. Als instap in deze paragraaf kunt u bijvoorbeeld aan de hand van een bericht over de ontbossing van het Wereld Natuur Fonds via onderstaande site een klassengesprek houden over een mogelijke oplossing: www.wwf.nl/wnf/website/index.cfm/id=438D8E6A-7F65-44D08AD870B9B994E38C/objectID=8470A460-0E1D-48A1-AB06EF4A5D5C6EE7 7.3 Milieuzorg door de overheid? • De overheid heeft een aantal maatregelen om regelend op te treden met betrekking tot het milieu. Deze paragraaf behandelt een aantal mogelijkheden. • Via de site www.europeesecolabel.nl kan de leerling vooraf aan het behandelen van deze paragraaf zichzelf al deels informeren. 7.4 Bij wie begint een beter milieu? • Doel van deze paragraaf is dat de leerling zich ervan bewust wordt wat ie zelf aan een beter milieu kan bijdragen. Keuzeopdrachten De keuzeopdrachten in het werkboek geven aan de leerlingen een handreiking voor de uitwerking. Ze sluiten als volgt aan bij de paragrafen: • 1 Op school energie besparen? Paragraaf 7.1 • 2 Is jouw school schoon? Paragraaf 7.1 • 3 Wat doe jij aan het milieu? Paragraaf 7.4 • 4 Spelletje spelen? Paragraaf 7.2 • 5 Prijsje winnen? Paragraaf 7.3 • 6 De wasmachine een vervuiler? Paragraaf 7.2 36 8 Wie regelt dat? [Pincode vmbo basis 34 hoofdstuk 8] Kern Dit hoofdstuk gaat over wat de overheid eigenlijk doet. Wat doet de overheid, waarvan kan de overheid dat doen, op welke wijze wordt ons belastinggeld besteed en hoe zorgt de overheid voor mensen die niet of nauwelijks rond kunnen komen. Eindtermen in dit hoofdstuk EC/K/6-1 eindterm 1 De kandidaat kan met het oog op zijn rol als burger aan de hand van concrete voorbeelden de functies van de overheid in de Nederlandse economie beschrijven Hij/zij betrekt daarbij de overheid als leverancier of producent van goederen en diensten de overheid als werkgever de overheid als verantwoordelijke voor aanvullende, corrigerende en voorwaardenscheppende activiteiten EC/K/6-2 eindterm 2 De kandidaat kan met het oog op zijn rol als burger aan de hand van voorbeelden uit het eigen dagelijks leven overheidsontvangsten en overheidsuitgaven noemen. Hij/zij betrekt daarbij BTW accijns loon- en inkomstenbelasting houderschapsbelasting gemeentelijke belastingen de uitgaven naar departement EC/K/6-3 eindterm 3 De kandidaat kan met het oog op zijn rol als burger aan de hand van eenvoudige voorbeelden de verschillende vormen van sociale zekerheid beschrijven 37 Actuele informatie en bronnen 8.1 Wat doet de overheid? • Op de site www.overheid.nl/ vindt u verwijzingen naar landelijke, lokale en internationale overheidsinstellingen. • Ook bestaat er een algemene site: overheid.startpagina.nl met tal van onderwerpen die over de overheid gaan. • Een algemene site met economische begrippen vindt u op site: www.economische-begrippen.nl • Op de site: www.minaz.nl/regeringsbeleid/troonrede/index.html vindt u de troonredes van de laatste jaren. 8.2 Wie zal dat betalen? • Op de site: prinsjesdag.minfin.nl vindt u een publiekssamenvatting van de begroting. Onderaan op deze site staat het ook in tabelvorm. • Hier vindt u snel cijfers en feiten: http://prinsjesdag.minfin.nl • Meer algemene zaken kunt u vinden op: http://prinsjesdag.minfin.nl • Een hele uitleg over prinsjesdag met lessen en opdrachten vindt u op: www.bibliotheekdenhaag.nl/ 8.3 Wat gebeurt er met ons geld? • Voor de rijksoverheid kunt u natuurlijk op dezelfde sites terecht als in de vorige paragraaf. • Meestal vindt u op de site van uw gemeente daar ook de begroting. Hier kunnen de leerlingen natuurlijk ook gebruik van kunnen maken. Het is soms wel even zoeken waar de gemeente de informatie heeft staan. 8.4 Niet werken, toch beuren? Enkele sites die bij deze paragraaf gebruikt kunnen worden zijn: • http://home.szw.nl/navigatie/dossier/dsp_dossier.cfm?set_id=134 De site van het ministerie van sociale zaken en werkgelegenheid • http://www.bpv.nl/s5.html Deze site van Breed platform verzekerden en werk geeft algemene informatie over volks- en werknemersverzekeringen. • http://home.szw.nl/navigatie/dossier/dsp_dossier.cfm?set_id=134&link_id=97444#7788800 Hier vindt u de actuele bedragen van de bijstandsuitkeringen voor mensen van 23 tot en met 65 jaar. • www.uwv.nl Op deze site van het UWV vindt u diverse werknemersverzekeringen met informatie daarover. Tips Startopdracht Aan de hand van de startopdracht kunt u de leerlingen laten onderzoeken wat er allemaal in een vereniging nodig is om aan voldoende geld te komen en waar dat geld allemaal voor nodig is. Laat leerlingen eens informatie verzamelen bij een vereniging waar ze lid van zijn. Verder kunt u ze aan de hand van het werkboek de opdracht laten uitvoeren. 38 8.1 Wat doet de overheid? • De leerlingen maken in deze paragraaf kennis met de overheid, zowel gemeente als rijksoverheid. Ook komt de provincie ter sprake. • Ook maken de leerlingen kennis met de begrippen particuliere en collectieve sector. • Laat de leerlingen eens rondkijken in de eigen gemeente om deze begrippen toe te passen. • U kunt ook met de leerlingen bespreken hoe de overheid de burgers en bedrijven probeert te beïnvloeden met subsidies en belastingen. 8.2 Wie zal dat betalen? • In deze paragraaf kijken we vooral naar de inkomsten van de overheid. • Rond Prinsjesdag zijn er vele publicaties over de rijksbegroting. Ook stuurt het ministerie van financiën regelmatig een begroting in de vorm van een poster. U kunt hiernaar informeren als u die niet ontvangen hebt. • Laat de leerlingen eens kijken waar de inkomsten van de gemeente vandaan komen en waar zij, of hun ouders rechtstreeks aan mee betalen. 8.3 Wat gebeurt er met ons geld? • In deze paragraaf wordt vooral gekeken naar de uitgaven van de overheid. • U kunt hier natuurlijk het zelfde materiaal gebruiken als bij paragraaf 8.2. • Het kan ook interessant zijn om de begroting van de eigen gemeente bij deze paragraaf te gebruiken en laat de leerlingen maar eens onderzoeken van welke uitgaven van de gemeente ook zij profiteren. • Het tweede deel van de paragraaf gaat vooral over de AOW. U zou hier met de leerlingen kunnen spreken over de solidariteit in een land. De werkenden die de uitkeringen voor de mensen van 65 jaar en ouder moeten opbrengen. 8.4 Niet werken, toch beuren? • De leerlingen leren in deze paragraaf dat in Nederland iedereen recht heeft op inkomen. Begrippen als sociaal minimum, sociale zekerheid, volksverzekeringen en werknemersverzekeringen komen aan de orde • Laat de leerlingen aan de hand van het sociaal minimum eens een lijstje opstellen met de noodzakelijke uitgaven van een gezin. Behalve de discussie over wat wel en niet noodzakelijk is, zullen ze ook ervaren dat er met dat minimum niet veel mogelijk is. Keuzeopdrachten De keuzeopdrachten in het werkboek geven aan de leerlingen een handreiking voor de uitwerking. Ze sluiten als volgt aan bij de paragrafen: • 1 Mag ik wat vragen? Paragraaf 8.3 • 2 Kan de gemeente bezuinigen? Paragraaf 8.3 • 3 Teveel geld naar de WIA? Paragraaf 8.4 • 4 Laat je stem horen? Paragraaf 8.3 • 5 Werken bij de gemeente? Algemeen: Oriëntatie op leren en werken • 6 Wie wil er een uitkering? Paragraaf 8.4 39 9 Waar komt dat vandaan? [Pincode vmbo basis 34 hoofdstuk 9] Kern Dit hoofdstuk gaat over internationale handel, bescherming van de interne markt en de rol en betekenis van de Europese Unie. Eindtermen in dit hoofdstuk EC/K/7-1 (1,2,3) eindterm 1 De kandidaat kan van voorbeelden uit het eigen dagelijks leven het belang van het buitenland voor de Nederlandse economie beschrijven Hij/zij betrekt daarbij 1 consumptie: de afhankelijkheid van Nederland van het buitenland voor de consumptie de samenstelling van de Nederlandse import: grondstoffen en eindproducten, goederen en diensten de factoren die de omvang van de import bepalen: assortiment, kosten en kwaliteitsverschillen; noodzakelijke import de belangrijkste toeleverende handelspartners van Nederland het relatief grote aandeel van Europese Unie in de handel van Nederland. de invloed van wisselkoersen op de prijs van de binnenlandse consumptie: (N.B. Het is niet de bedoeling te vragen naar kwantitatieve effecten op het binnenlands prijspeil.) 2 productie: - de afhankelijkheid van Nederland van het buitenland voor de productie: de verwerking van buitenlandse grondstoffen de handel in buitenlandse producten en diensten de samenstelling van de Nederlandse export: grondstoffen en eindproducten, goederen en diensten de factoren die de omvang van de export bepalen: assortiment, kosten en kwaliteitsverschillen; doorvoer de invloed van de productie op investeringen, werkgelegenheid en milieu in Nederland de belangrijkste handelspartners van Nederland het relatief grote aandeel van de Europese Unie in de handel van Nederland de invloed van wisselkoersen export en import (N.B. Het is niet de bedoeling te ra naar kwantitatieve effecten op import en export.) 3 werkgelegenheid: de invloed van export en van import op de werkgelegenheid de invloed van de internationale concurrentiepositie op de werkgelegenheid Nederland als open economie 40 EC/K/7-2 eindterm 2 (1,2,3) De kandidaat kan aan de hand van voorbeelden uit eigen dagelijks leven het belang van de Europese Unie beschrijven: de lidstaten van de Europese Unie (EU en van de eurozone (EMU) vrij verkeer van goederen, diensten, personen en kapitaal Hij/zij betrekt daarbij 1 consumptie: de invloed op de consumptie door: vrij verkeer van goederen en diensten binnen de EU gemeenschappelijke importheffingen de toenemende concurrentie het gebruik van de euro binnen de eurozone 2 export: de invloed op de export door: vrij verkeer van goederen en diensten binnen de EU de toenemende concurrentie het gebruik van de euro binnen de eurozone 3 werkgelegenheid: de invloed van de werkgelegenheid door: vrij verkeer van goederen en diensten binnen de EU gemeenschappelijke importheffingen de toenemende concurrentie het gebruik van de euro binnen de eurozone internationale concurrentievervalsing door subsidies en heffingen van de EU Actuele informatie en bronnen 9.1 Wat voert Nederland uit? Voorbeelden van export en import zijn te vinden op de site van het CBS. Ga bijvoorbeeld naar www.cbs.nl . Neem het tapblad ‘thema’s’ en daarna de keuze ‘Internationale handel’. Hier vindt u een aantal artikelen en grafieken, die mogelijk bruikbaar zijn om uw les verder aan te kleden. Check uw kennis over importeren bijvoorbeeld op: http://www.internationaalondernemen.nl/sitemap/importeren.html Economische achtergrondinformatie over Azië, het continent in opkomst, kunt u o.a. vinden op: http://azie.websitemaker.nl/eco/85417 9.2 Kunnen wij dit WK winnen? Ook over de handelsbalans kunt u op bovengenoemde site van het CBS artikelen vinden. Cijfers over vervoer en verkeer zijn bijvoorbeeld te vinden op: http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/bedrijfsleven/verkeer-vervoer/cijfers/default.htm Voor omrekenen van de diverse valuta’s kunt u terecht op: http://www.wisselkoersen.nl/ 41 9.3 Zijn wij aan het vals spelen? Op de site van scholieren.com staat een werkstuk van een vmbo leerling over protectionisme. (http://www.scholieren.com/werkstukken/16585) U zou deze informatie met uw leerlingen kunnen gebruiken naast de tekst in het boek en ook als discussiemogelijkheid. Ook kunt u eventueel het probleem van de exportsubsidie uitlichten. Als inleiding een artikele uit de krant: http://www.nrc.nl/krant/article47917.ece Daarna verdere informatie op: http://www.novib.nl/id3785.html 9.4 Staan wij samen sterker? Deze paragraaf gaat vooral over de EU. Sites met informatie over de EU zijn o.a.: • De openingssite van de EU: http://europa.eu/index_nl.htm • Op de site van Wikipedia staat informatie: http://nl.wikipedia.org/wiki/Europese_Unie • Informatie over de Europese Commissie: http://ec.europa.eu/netherlands/ • Initiatieven voor jongeren binnen de EU: http://www.programmajeugd.nl/smartsite.htm?id=17297 Ongetwijfeld kent u nog sites vinden om deze paragraaf te verlevendigen. Belangrijk is natuurlijk dat u uw leerlingen aan het denken zet over de EU. Tips Startopdracht Aan de hand van de startopdracht kunt u de leerlingen laten onderzoeken waar de producten die in de klas te vinden zijn vandaan komen. Met behulp van het werkboek kunt u de leerlingen voor deze opdracht aan het werk zetten en ze laten verwonderen uit welke delen van de wereld al die producten komen. 9.1 Wat voert Nederland uit? • De leerlingen maken in deze paragraaf kennis met de begrippen importeren en exporteren. Ook de waarde van deze import en export komt ter sprake. • Ook krijgen de leerlingen de tip om ook eens thuis rond te kijken waar alle spullen vandaan komen die in huis staan. 9.2 Kunnen wij dit WK winnen? • In deze paragraaf wordt vooral gekeken naar de internationale handel. • Belangrijke begrippen in deze paragraaf zijn open economie, internationale concurrentiepositie en de handelsbalans • Ook komt de wisselkoers van buitenlands geld ter sprake, met name de dollar. 9.3 Zijn wij aan het vals spelen? • In deze paragraaf wordt gesproken over mogelijkheden van de overheid om de eigen industrie en landbouw te beschermen. • Belangrijke begrippen die hier besproken worden zijn protectionisme, invoerrechten en contingentering en exportsubsidie. • In de vierde paragraaf komt het begrip vrijhandel ter sprake. U kunt dit deel bijvoorbeeld gebruiken om met uw leerlingen te discussiëren over de gevolgen van de beschermende maatregelen voor de 42 eigen industrie en landbouw, maar u kunt uw leerlingen ook wijzen op de gevolgen van deze bescherming voor bijvoorbeeld de ontwikkelingslanden. 9.4 Staan wij samen sterker? • De leerlingen leren in deze paragraaf het belang van de EU. Tevens komen de belangrijkste doelstellingen van de EU aan de orde. Ook het Europese geld onder leiding van de Europese Centrale Bank komt ter sprake. • Per 1 januari 2007 wordt ook in Slovenië de Euro ingevoerd. Per 1 januari 2008 volgen nog enkele landen. Nu staat nog niet precies vast welke dat zijn. Keuzeopdrachten De keuzeopdrachten in het werkboek geven aan de leerlingen een handreiking voor de uitwerking. Ze sluiten als volgt aan bij de paragrafen: • 1 Weet jij alles van de EU? Paragraaf 9.4 • 2 Ontwerp een droommachine? Paragraaf 9.1 • 3 Liever pasta dan patat? Paragraaf 9.3 • 4 Zelf importeren? Paragraaf 9.3 • 5 Wil jij internationaal werken? Paragraaf 9.2 • 6 Euro’s wisselen? Paragraaf 9.4 43 10 Wat kan de rest van de wereld jou schelen? [Pincode vmbo basis 34 hoofdstuk 10] Kern Dit hoofdstuk gaat over ontwikkelingslanden, oorzaken en gevolgen van onderontwikkeling en wat landen, organisaties en individuen kunnen doen aan dit probleem. Eindtermen in dit hoofdstuk EC/K/7-3(a+b) (1,2) eindterm 3a De kandidaat kan oorzaken en gevolgen van onderontwikkeling in ontwikkelingslanden noemen en de invloed van internationale handel op de welvaartsverdeling in de wereld beschrijven: de welvaartsverdeling in de wereld blijft ongelijk: langzame groei van de welvaart in de ontwikkelingslanden snelle groei van de welvaart in de rijke landen Hij/zij betrekt daarbij 1 kenmerken van economische (onder)ontwikkeling: de kenmerken van onderontwikkeling zijn bijvoorbeeld: laag inkomen per hoofd van de bevolking grote werkloosheid ondervoeding snelle bevolkingsgroei analfabetisme 2 oorzaken en gevolgen van economische (onder)ontwikkeling: de oorzaken van onderontwikkeling zijn bijvoorbeeld: tekort aan natuurlijke hulpbronnen beperkte scholing en technische kennis gebrekkige infrastructuur snelle bevolkingsgroei de gevolgen van onderontwikkeling zijn bijvoorbeeld: armoede werkloosheid lage levensverwachting eindterm 3b De kandidaat kan oorzaken en gevolgen van welvaartsverschillen tussen rijke en arme landen beschrijven de oorzaken van de welvaartsverschillen tussen rijke en arme landen zijn bijvoorbeeld: lage wereldmarktprijzen de gevolgen van de welvaartsverschillen tussen rijke en arme landen zijn bijvoorbeeld: 44 - de immigratie in de rijke landen Hij/zij betrekt daarbij de hoogte van het nationaal inkomen per hoofd van de bevolking in Nederland in vergelijking met dat van andere landen: nationaal inkomen en nationaal inkomen per hoofd van de bevolking EC/K/7-4 (1,2,3) eindterm 4 De kandidaat kan maatregelen en (eigen) activiteiten beoordelen op hun bijdragen aan de verkleining van de mondiale welvaartsverschillen: maatregelen zoals: verhoging/ verbetering ontwikkelingssamenwerking vermindering invoerrechten rijke landen contingentering eigen activiteiten zoals: giften aankoop goederen en diensten uit ontwikkelingslanden Hij/ zij betrekt daarbij 1 werkgelegenheid: de invloed op de werkgelegenheid in Nederland en in ontwikkelingslanden bijvoorbeeld door: vermindering invoerrechten gebonden hulp aankoop goederen en diensten uit ontwikkelingslanden 2 inkomen: de invloed op het inkomen in ontwikkelingslanden bijvoorbeeld door: hulp bij de verbetering van de landbouw en industrie aankoop van producten in ontwikkelingslanden 3 bestedingsmogelijkheden: de invloed op de bestedingsmogelijkheden in ontwikkelingslanden bijvoorbeeld door: giften bij acties noodhulp buitenlandse investeringen Actuele informatie en bronnen 10.1 Wat is arm? Op de site van Wikipedia staat een uitgebreide beschrijving van ‘ontwikkelingsland’. Verschillende van deze kenmerken zou u met uw leerlingen kunnen bespreken. De site is: http://nl.wikipedia.org/wiki/Ontwikkelingslanden In dit artikel staat een waarschuwing over de neutraliteit van de uitleg. Ook dit zou een onderwerp van bespreking met uw leerlingen kunnen zijn. 45 10.2 Waarom doen zij niet mee? Op de site: http://www.vnkt.nl/pdf/VNKT%20JAARVERSLAG%202005.pdf staat het jaarverslag van de Vereniging van Nederlandse koffiebranders en theepakkers. Aan de hand van dit verslag kunt u met uw leerlingen de macht van de Nederlandse koffiebranders bespreken t.o.v. de koffieboeren in de ontwikkelingslanden. 10.3 Arm zijn, arm blijven? Op de site van Wikipedia staat een stukje over staatsschuld en ontwikkelingslanden. ( http://nl.wikipedia.org/wiki/Staatsschuld ) Dit stukje tekst zou een uitgangspunt kunnen zijn voor een discussie over het lenen van geld aan ontwikkelingslanden. Aansluitend aan deze discussie zou u kunnen spreken over de vicieuze cirkel waarin ontwikkelingslanden zich bevinden. 10.4 Kunnen wij daar iets aan doen? Meer informatie over Max Havelaar en Fair Trade is natuurlijk te vinden op de sites van beide organisaties. Deze sites zijn: • Max Havelaar: http://www.maxhavelaar.nl • Fair Trade: http://www.fairtrade.nl/ Andere sites met informatie zijn: • Wereldbank: http://nl.wikipedia.org/wiki/Wereldbank • Cordaid: http://www.cordaid.nl/ Hieronder vallen organisaties als Memisa, Mensen in Nood, Vastenaktie, Kinderstem en Cordaid Micro Krediet. • Plan: http://www.plannederland.nl/ Ongetwijfeld kent u nog meerdere organisaties om deze paragraaf te verlevendigen. Belangrijk is natuurlijk dat u uw leerlingen aan het denken zet over goede vormen van hulp. Tips Startopdracht Aan de hand van de startopdracht kunt u de leerlingen laten onderzoeken hoe ontwikkelingslanden geholpen kunnen worden. Is geld geven altijd een goede oplossing, of heeft het uitgangspunt van Max Havelaar voordelen. Deze discussie in groepjes wordt geleid vanuit het werkboek en is een mooie introductie van dit hoofdstuk. 10.1 Wat is arm? • De leerlingen leren in deze paragraaf wat ontwikkelingslanden zijn en wat onderontwikkeling is. • Ook wordt er gekeken naar de ongelijke inkomensverschillen in die landen en hoe we samen met die mensen moeten proberen de leefsituatie te verbeteren. Dit kan bijvoorbeeld in de vorm van een klassengesprek of laat enkele leerlingen een presentatie voorbereiden die dient als uitgangspunt van een discussie. 10.2 Waarom doen zij niet mee? • In deze paragraaf wordt vooral gekeken naar de oorzaken van de onderontwikkeling. • Belangrijk begrippen in deze paragraaf zijn het gebrek aan kennis, monocultuur en wereldmarktprijzen. Zet de leerlingen ook eens aan het denken wat hun bijdrage zou kunnen zijn om hieraan iets te kunnen veranderen. 46 10.3 Arm zijn, arm blijven? • Laat leerlingen ervaren wat de gevolgen zijn van onderontwikkeling en de welvaartsverschillen tussen landen. Ook zien de leerlingen het ontstaan van vicieuze cirkels, waardoor landen er bijna niet zonder hulp uit de armoede kunnen komen. Laat leerlingen meedenken om uit de vicieuze cirkel te kunnen komen. • De leerlingen moeten een beeld krijgen van de schuldenproblematiek die speelt in de ontwikkelingslanden. 10.4 Kunnen wij daar iets aan doen? • De leerlingen ervaren in deze paragraaf dat er op vele manieren hulp geboden wordt. Ook het verschil tussen structurele hulp en noodhulp komt ter sprake. • U kunt de leerlingen in groepjes laten discussiëren over de stelling: “Welke hulp zou voor een ontwikkelingsland de beste hulp zijn?” Keuzeopdrachten De keuzeopdrachten in het werkboek geven aan de leerlingen een handreiking voor de uitwerking. Ze sluiten als volgt aan bij de paragrafen: • 1 Wie krijgt het geld? Paragraaf 10.1 • 2 Arme landen in het nieuws? Paragraaf 10.4 • 3 Onderontwikkeld? Paragraaf 10.2 • 4 Eerlijk handelen? Paragraaf 10.4 • 5 Heb jij wel eens honger? Paragraaf 10.3 • 6 Is dat eerlijk? Paragraaf 10.2 47 Pincode vmbo en het Programma van Toetsing en Afsluiting Voor het opstellen van en Programma van Toetsing en Afsluiting (PTA) zult u zich moeten conformeren aan de afspraken die daarvoor op uw school gelden. Uw schoolleiding is ervoor verantwoordelijk dat die afspraken voldoen aan de wettelijke eisen. Hoofddoel van het PTA is om, in samenhang met het examenreglement, aan leerlingen, ouders en inspectie te verantwoorden wat u toetst, op welke wijze dat gebeurt en hoe de toetsing uiteindelijk resulteert in een schoolexamencijfer. Het voorbeeld van een PTA dat u als bijlage aantreft is summier van opzet. Het is voor u vooral van belang dat u de toetsen kunt verantwoorden aan de hand van de eindtermen. Scholen dan wel vaksecties bepalen zelf in hoeverre de toetsen herkansbaar zijn, hoeveel tijd er per toets beschikbaar is, wat voor wegingsfactor (of -percentage) aan de toetsen wordt toegekend, enzovoorts. Neem in het PTA in elk geval op: de stofomschrijving; verwijzing naar de bijbehorende exameneenheid; de toetsvorm; cijfer/beoordeling; het gewicht van het behaalde cijfer; de herkansbaarheid; * toetsperiode en/of -datum; * *) Herkansingsregels en periodes waarbinnen getoetst wordt, kunnen ook in een voor alle vakken geldende algemene beschrijving in het PTA worden opgenomen. Overeenkomstig de afspraken op uw school kunt u daaraan toevoegen: – tijdsduur van de toets; – inleverdatum (alleen van toepassing bij praktische opdrachten e.d.; Tips voor de docent – Gebruik het PTA niet als studiewijzer. Een overvloed aan inhoudelijke informatie maakt het PTA onleesbaar voor leerlingen en ouders. – Raadpleeg het eindtermenoverzicht per hoofdstuk uit Pincode. Hierin staat aangegeven welke exameneenheden, onderdelen van exameneenheden en vaardigheden waar worden behandeld. Deze informatie kunt u in het PTA bij de onderdelen ‘stofomschrijving’ en ‘exameneenheden’ eenvoudig overnemen. – Indien u in het PTA toetsen opneemt die niet meetellen voor het schoolexamen, zoals voortgangsen rapporttoetsen, maak dan duidelijk onderscheid tussen toetsen die meetellen voor het schoolexamen en toetsen die daar niet voor meetellen. – In uw school zullen afspraken bestaan over het meenemen van de resultaten van leerjaar 3 naar leerjaar 4: alle cijfers + bijbehorende gewichten of: gemiddelde eindcijfer klas 3 met een daaraan toegekend gewicht. Dit moet in het PTA duidelijk vermeld zijn. 48 Bijlage Voorbeeld PTA 3e leerjaar Programma van Toetsing en Afsluiting, cursusjaar ………-………. Vak: Economie Lesmethode: Pincode 3 vmbo BB 3 / 4, 4e editie Leerweg: Basisberoepsgeric Sector: Economie Leerjaar: 3 1 Periode 6 Tijdsduur 2 uur 2 Week of datum 1 2 Opmerkingen: 3 Stofomschrijving 4 Exameneenheid Hoofdstuk 1 t/m 3 Consumptie Hoofdstuk 1 EC/K/1,2,4 5 Toetsvorm PO EC/K/4/1,2,3,14,16 S 50 min. Hoofdstuk 2 EC/K/4/5,7 S 50 min. Hoofdstuk 3 EC/K/4/3,14,15 S 50 min. Hoofdstuk 4 t/m 6 Arbeid en Productie Hoofdstuk 4 EC/K/1,2,5 PO 2 uur EC/K/5/1,3,7,11 S 50 min. Hoofdstuk 5 EC/K/5/4,5,6,8 S 50 min. Hoofdstuk 6 EC/K/5/8,9,10 S 50 min. 7 Inlev datu 08-10 31-03 49 Extra btw-berekeningen bij Pincode basis 3/4 In Pincode 4e editie basis 3/4 hoofdstuk 4 paragraaf 2 maken leerlingen btw-berekeningen. Met het nieuw ontwikkelde werkblad kunnen ze nu ook oefenen hoe zij vanuit de verkoopprijs inclusief BTW de verkoopprijs exclusief BTW bepalen. Dit werkblad is ontwikkeld naar aanleiding van het verschijnen van de Syllabus bij eindtermen basisberoepsgerichte leerweg centraal examen. Deze syllabus is te downloaden via www.cevo.nl. Extra btw-berekeningen Daar in de hernieuwde eindtermen bij EC/K/5A/7 over de BTW expliciet vermeld staat “vanuit de verkoopprijs inclusief BTW de verkoopprijs exclusief BTW kunnen bepalen”, hebben we gemeend daarvoor extra btw-berekeningen online te moeten zetten. U kunt dit behandelen bij Pincode 4e editie basis 3/4 Hoofdstuk 4 paragraaf 2 en de daarbij behorende opgaven in het werkboek Arbeid en productie. 50 Bijlage Werkblad btw-berekeningen Tanja heeft een weekendbaantje bij Reiswinkel ‘Weekendje Weg’. Haar baas vertelt haar dat ieder bedrijf de verkoopprijs moet verhogen met btw. Deze btw wordt ook wel omzetbelasting genoemd en is voor de belastingdienst. De verkoopprijs inclusief btw wordt ook vaak de consumentenprijs of winkelprijs genoemd. Opdracht 1 Bereken de verkoopprijs inclusief btw. Verkoopprijs Omzet-belasting exclusief btw € 50 19% € 1.560 6% € 1.000 6% € 506 19% a b c d Verkoopprijs inclusief btw € € € € Opdracht 2 Bereken de verkoopprijs inclusief btw. a verkoopprijs excl. btw € btw 19% verkoopprijs incl. btw € 50 € 59,50 9,50 b € + € 240 € c € + 5.600 € + € Opdracht 3 Reiswinkel ‘Weekendje Weg’ koopt een reisgids over Parijs in voor € 10. Andere bedrijfskosten zijn € 2. a Bereken de totale kostprijs van een reisgids Parijs. Reiswinkel ‘Weekendje Weg’ wil 25% winst behalen. b Bereken de verkoopprijs exclusief btw van een reisgids Parijs. c Bereken de consumentenprijs (verkoopprijs inclusief btw) voor een Parijs als het btw-tarief 6% is. Opdracht 4 Bereken eerst de verkoopprijs excl. btw en daarna de verkoopprijs incl. btw. kostprijs a b c d € 80 € 560 € 1.250 € 4.445 winst 20% 30% 50% 65% Verkoopprijs exclusief btw btw 19% 6% 19% 6% Verkoopprijs inclusief btw reisgids 51 Tegenover Reiswinkel ‘Weekendje Weg’ zit een kapperszaak. Voor het raam hangt een groot bord: Knippen € 21,20. De consumentenprijs (verkoopprijs inclusief btw) voor knippen is € 21,20. Tanja vraagt zich af hoeveel btw in het bedrag van € 21,20 zit. Gelukkig weet Tanja dat de verkoopprijs excl. btw plus de btw de verkoopprijs incl. btw is. Een verkoopprijs incl. btw is dus altijd meer dan 100%. Verkoopprijs inclusief btw 106% of 119% Verkoopprijs exclusief btw 100% Btw 6% of 19% verkoopprijs excl. btw € ….. = 100% btw 6% € ….. = 6% + verkoopprijs incl. btw € 21,20 = 106% 1% is dan € 21,20 106 = De verkoopprijs incl. btw is 106 % € 0,20 De verkoopprijs excl. btw is dan 100 x € 0,20 = € 20 De btw is dan 6 x € 0,20 = € 1,20 Opdracht 5 Bereken de verkoopprijs exclusief btw. a b c d Verkoopprijs exclusief btw € € € € btw 19% 6% 6% 19% Verkoopprijs inclusief btw € 595,00 € 318,00 € 1.331,36 € 571,20 Opdracht 6 Een winkelier verkoopt een artikel voor € 10.412,59 inclusief 19% omzetbelasting. a b Bereken de verkoopprijs excl. btw. Bereken de btw. 52 Bijlage Voorbeeld jaarplanningen Voorbeeld jaarplanning Pincode vmbo basis 3/4 Klas 3 Week Hoofdstuk StartParagraaf Test ICT opdracht je zelf 1 1 X 1 2 1 2 3 1 3 4 1 4 5 1 X X 6 1 7 2 X 1 8 2 2 9 2 3 10 2 4 11 2 X X 12 2 13 3 X 1 14 3 2 15 3 3 16 3 4 17 3 X X 18 3 19 4 X 1 20 4 2 21 4 3 22 4 4 23 4 X X 24 4 25 5 X 1 26 5 2 27 5 3 28 5 4 29 5 X X 30 5 31 6 X 1 32 6 2 33 6 3 Herhalings- Extra KeuzeProef- Proef- Aantal opgaven opgaven opdrachten werk examen uren X 3 X 3 X 3 X 3 3 X X X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 3 X X X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 3 X X X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 3 X X X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 3 X X X 3 X 3 X 3 X 3 53 34 35 36 37 38 39 40 6 6 6 ALGEMENE HERHALING 4 X X X X X X 3 3 3 3 3 3 3 54 Voorbeeld jaarplanning Pincode vmbo basis 3/4 Klas 4 Week Hoofdstuk StartParagraaf Test opdracht je zelf 1 7 X 1 2 7 2 3 7 3 4 7 4 5 7 X 6 7 7 8 X 1 8 8 2 9 8 3 10 8 4 11 8 X 12 8 13 9 X 1 14 9 2 15 9 3 16 9 4 17 9 X 18 9 19 10 X 1 20 10 2 21 10 3 22 10 4 23 10 X 24 10 25 26 27 28 29 30 31 32 ICT Herhalings- Extra KeuzeProef- Proef- Aantal opgaven opgaven opdrachten werk examen uren X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 X X X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 X X X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 X X X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 X X X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 X 3 55 Toelichting bij de jaarplanning: Bovenstaande is een voorbeeld planning. Bij de definitieve planning voor leerjaar 3 en 4 moet u natuurlijk rekening houden met de onderwerpen die op het examen aan de orde komen. Dit wisselt per jaar. Ik heb een strakke opbouw gegeven per hoofdstuk, zodat u per hoofdstuk makkelijk de volgorde kunt veranderen. De proefexamens die op het eind van ieder werkboek staan, kan als voorbereiding gebruikt worden voor het examen. Al deze opgaven komen uit examens en ook de lay-out is aan het examen aangepast. Het schooljaar bestaat wel uit 40 weken, maar ieder jaar zijn er wel activiteiten waardoor lessen uitvallen. Daarom is leerjaar 3 op 36 weken gepland en leerjaar 4 op 32 weken. De laatste lesweek van een hoofdstuk kan dan worden gebruikt voor de test, extra opgaven en/of de keuzeopdrachten. Diverse keuzeopdrachten hebben ook een digitale verwerking.
