Groei noordelijke economie eind 2014

Regiovisie Noord-Nederland
ING Economisch Bureau
Groei noordelijke
economie eind 2014
Kansen door betere samenwerking
en focus op buitenland
Pas in de tweede helft van 2014 komt in NoordNederland de economie uit de rode cijfers en zal
deze weer enige groei laten zien. De gemiddelde
groei voor volgend jaar is echter alleen voor
Groningen nog net positief (+0,1%), voor Friesland
en Drenthe is deze nog licht negatief (-0,2%). Gezien
het nog zwakke herstel van de economie en het
na-ijleffect van de recessie op de arbeidsmarkt
zal de noordelijke werkloosheid volgend jaar
verder stijgen, naar circa 10% in Drenthe, 11% in
Friesland en 12% in Groningen, hoger dan nationaal
(9,5%). Het noordelijke bedrijfsleven zal vooral
moeten focussen op de sectoren die al sterk zijn:
de op export georiënteerde sectoren agrifood en
maakindustrie, energie en milieu en recreatie. Een
betere samenwerking op allerlei niveaus en een
gemeenschappelijke bestuurlijke en economische
agenda zijn cruciaal. Investeringen in onderwijs
en het innovatieklimaat zouden bovenaan deze
agenda moeten staan. Op beide thema’s presteert het
noorden ondermaats. Betere (spoor)wegverbindingen
met zowel de Randstad als Bremen zijn ook gewenst.
1. Het economisch herstel in Nederland laat op zich
wachten. Wat zijn de vooruitzichten voor NoordNederland?
Pas in de tweede helft van 2014 komt de noordelijke economie uit de rode cijfers en zal deze weer enige groei laten
zien. De gemiddelde groei voor volgend jaar is alleen voor
Groningen positief (+0,1%), maar voor Friesland en Drenthe
licht negatief (-0,2%) (figuur 1). De gemiddelde Nederlandse
groei in 2014 is 0,25%.
Dit jaar noteert Groningen - dankzij de sterke groei van
gaswinning begin dit jaar - naar verwachting de geringste
economische achteruitgang (-0,7%) van alle provincies. Voor
2013 verwacht ING een 1,3% daling van het BBP.
Er zijn signalen dat de groei van de wereldeconomie volgend jaar verder aantrekt. Ook in Nederland neemt het aantal lichtpuntjes toe en lijkt de recessie langzaam maar zeker
af te lopen. De consumentenbestedingen, overheidsuitgaven
en bedrijfsinvesteringen zitten echter in 2013 nog in de min.
Figuur 1 Economische groeiverwachtingen 2013 en
(2014) in Groningen, Friesland en Drenthe
Groningen
-0,7% (+0,1%)
Friesland
-1,5% (-0,2%)
Drenthe
-1,7% (-0,2%)
Bron: ING Economisch Bureau
Aan het einde van het jaar profiteren exportgerichte sectoren
van het verwachte aantrekken van de buitenlandse handel.
Noord-Nederland heeft hier, gezien de samenstelling van de
regionale economie, minder profijt van. Bovendien drukt de
achterblijvende demografische bevolkingsontwikkeling in
het noorden (met nu al krimp in Noordoostelijk Groningen en
stagnatie in zuidelijk Drenthe) de economische groei.
Zorg- en milieusector en machine-industrie
belangrijker voor noorden
De economieën van Groningen, Friesland en Drenthe zijn
in omvang de nummers 8, 9 en 10 in Nederland. Gezamenlijk vormen ze met een omvang van € 51 mrd 10% van de
nationale economie, hetzelfde niveau als nr.4 Gelderland.1
1 De top 3 wordt gevormd door Zuid-Holland (€ 110 mrd), NoordHolland (€ 92 mrd) en Noord-Brabant (€ 74 mrd).
Tabel 1 Nederlandse economie in cijfers (groei in
% per jaar)
2012
2013
2014
Figuur 2 Exportaandeel in sectorafzet voor
Groningen, Friesland, Drenthe en Nederland (2012)
70%
Economische groei (BBP)
Particuliere consumptie
Overheidsconsumptie*
Bedrijfsinvesteringen
Uitvoer
Werkloosheid**
-1,3
-1,6
-0,7
-4,6
3,2
6,4
-1,3
-2,0
-0,8
-8,6
1,6
8,5
0,1
-1,1
-0,5
-0,1
4,2
9,3
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
* Inclusief zorg
** Percentage van beroepsbevolking, CBS definitie
Bron: ING Economisch Bureau
Alle sectoren
■ Nederland
Voedings- en
genotmiddelen
■ Groningen
Metaalindustrie Chemische, rubber-,
kunststofindustrie
■ Friesland
■ Drenthe
Bron: EIM/Panteia, bewerking ING Economisch Bureau
Dit is inclusief het Groningse gas. Zonder deze sector is de
Friese economie groter dan de Groningse. Andere sectoren
die oververtegenwoordigd zijn in de provincie Groningen
zijn energie, onderwijs, zorg, post en telecom. In Friesland is
het agrofood cluster sterk aanwezig en in mindere mate ook
de zorg en de bouw.
In Drenthe zijn zorg, overheid, chemie en bouw dominanter aanwezig dan gemiddeld. Ten opzichte van 2008 is het
zorgaandeel in de noordelijke economie2 gegroeid van
12% naar 14,5%. Het aandeel van de bouw liep juist terug
van 6,5% naar 5%. Gezien de landelijke ontwikkeling is dit
een logische tendens: de laatste vijf jaar kromp de bouwsector 20% in omvang, terwijl de zorg groeide met 20%. De
omvang van de horeca daalde in het noorden in gelijke mate
als nationaal (-10%). Vanwege het toeristische stempel van
het noorden is dat slecht nieuws. Zorgwekkend is ook dat de
zakelijke dienstverlening met 9% sneller kromp dan gemiddeld (-5%). Goed nieuws is er ook: naast de zorg groeien
ook de machine-industrie (+13%) en de milieudienstverlening (+7%).
2. Het buitenland biedt nog altijd kansen voor exporterende bedrijven. Hoe staat het met de buitenlandse
handel van de drie noordelijke provincies?
Ondernemers in het noorden zijn momenteel iets negatiever
over het exportherstel dan gemiddeld. Bovendien wordt
het gezamenlijke bedrijfsleven gekenmerkt door een lager
uitvoeraandeel in de afzet. De agri-export is en blijft echter
één van de noordelijke paradepaardjes. In 2014 zal de
uitvoer de nationale en ook de noordelijke economie weer
op sleeptouw nemen. De verwachtingen van de noordelijke
ondernemers voor het derde kwartaal wijzen vooralsnog
niet op exportgroei. In Groningen en Drenthe verslechterde
de beoordeling van de exportontwikkeling, terwijl in Friesland het saldo van positieve en negatieve verwachtingen in
balans bleef.3
Aandeel uitvoer in afzet blijft achter in noorden
In het noorden heeft de buitenlandse afzet in de provincie
Groningen puur dankzij de export van aardgas een aandeel
van 33% in de totale afzet, een stuk hoger dan in geheel
Nederland (26,5%). In Friesland en Drenthe is dit aandeel
met circa 25% lager dan gemiddeld. De sectoren met hoge
70%
exportaandelen
zijn industrie, transport en groothandel. De
60%
laatste
twee sectoren zijn echter ondermaats vertegenwoor50% In de noordelijke economie. Alleen de uitvoerpercendigd
40% in de voedings- en genotmiddelenindustrie liggen
tages
30%
boven
het nationale gemiddelde4 (figuur 2). In de metaal20%
industrie, groothandel en transport blijven de uitvoerper10%
centages
achter. In deze sectoren is dus nog een slag te
0%
maken
wat betreft de uitvoerafzet. In de chemie en rubberAlle sectoren
Voedings- en
Metaalindustrie Chemische, rubber-,
en kunststofindustrie
is Drenthe een
positieve uitschieter.
genotmiddelen
kunststofindustrie
Zuidoost-Drenthe is de meest gespecialiseerde regio in
Europa
op het gebied
van de productie
van kunststofvezels
■
Nederland
■ Groningen
■ Friesland
■ Drenthe
(Teijin, Fokker, API).
Agrarische sector noordelijke groeimotor
De uitvoer van agrarische producten is een kracht van
Noord-Nederland. In Friesland en Drenthe ligt het aandeel
van deze sector in de uitvoerwaarde twee tot drie keer zo
hoog als gemiddeld in Nederland. Deze sector is de laatste
jaren één van de weinige sectoren die redelijk ongevoelig is
gebleken voor de economische crisis. De vooruitzichten zijn
bovendien goed. Wereldwijd stijgt de vraag naar voedsel en
er wordt volop geïnvesteerd, in het bijzonder in de zuivelketen. In het noorden wordt circa € 500 mln geïnvesteerd door
FrieslandCampina (Beilen, Bedum, Leeuwarden), A-ware /
Fonterra (Heerenveen), DOC Kaas (Hoogeveen), maar ook
door de Chinese nieuwkomer Xian Consummate (Assen),
Ausnutria Hyproca (Heerenveen) en het kleinere Henri
Willig (Heerenveen). Andere sectoren profiteren mee, zoals
bijvoorbeeld (zuivel)machinefabrikant Relco in Drachten.
2 Exclusief de delfstoffenwinning.
3 Conjunctuur enquêtes Groningen, Friesland en Drenthe, KvK, 2013 Q3.
Regiovisie Noord-Nederland Oktober 2013 2
4 Gebaseerd op cijfers afzet buitenland van EIM.
3. De werkloosheid is flink gestegen in Nederland.
Wat zijn de verwachtingen voor Noord-Nederland?
Gezien het zwakke herstel van de economie en het na-ijleffect van de recessie op de arbeidsmarkt zal de noordelijke
werkloosheid volgend jaar verder stijgen, oplopend van
naar schatting 10% in Drenthe tot 11% in Friesland en 12% in
Groningen, hoger dan het Nederlandse gemiddelde (9,5%).
In Groningen was de werkloosheid in de eerste helft van
2013 al meer dan 10%. In Friesland en Drenthe waren de
percentages voor het tweede kwartaal 9% respectievelijk
8%. In beide provincies is het tempo van de stijging van het
aantal werklozen echter hoog.
Het aantal toetreders op de arbeidsmarkt groeit verder, maar
vooral het aantal banen in vrijwel alle sectoren blijft afnemen.
Dit is het gevolg van reorganisaties en faillissementen. Ook
bij de publieke en zorgsector daalt de werkgelegenheid, ook
in het noorden. De noordelijke werkloosheidspercentages
liggen vanouds hoger dan nationaal, ook al is het verschil in
de loop der jaren minder groot geworden. Nu ook de ontslagen in de in het noorden sterk vertegenwoordigde publieke
sector blijven toenemen (bv. bij Defensie), lijkt aan deze
trend echter een einde te zijn gekomen. Friesland en Drenthe
worden in het verlies aan overheidsbanen sterker getroffen
dan Groningen door de geplande concentratie van noordelijke Rijksdiensten in de stad Groningen.
4. De komende jaren blijven uitdagend voor
noordelijke ondernemers. Hoe blijft de economie
gezond?
Het noordelijke bedrijfsleven zal vooral moeten doorgaan
met de dingen waar het goed in is. Het groeiperspectief ligt
vooral in de agrifood, de maakindustrie en - mede dankzij
het Energieakkoord - in de energie- en milieusector. Dit zijn
de sectoren die al sterker dan gemiddeld vertegenwoordigd
zijn en die kunnen terugvallen op goed toegeruste kennisclusters in de topsectoren agri&food (Dairy Campus), energie (Energy Valley), watertechnologie (Wetsus), high tech
(Sensor Universe) en life sciences & health (Healthy Ageing
Network). Daarnaast moet echter de focus op bijvoorbeeld
de recreatie blijven liggen, ook al is het niet benoemd als topsector. Meer exportgerichtheid en internationale samenwerking zijn met het oog op de noodzakelijke economische groei
voor alle genoemde sectoren daarbij het primaire thema. Samen optrekken met Duitsland, bijvoorbeeld binnen de Eems
Dollard Regio biedt kansen. Papenburg, Emden en Aurich
liggen binnen 100 kilometer rijafstand van de stad Groningen
en kennen met VW, windmolenfabrikant Enercon en cruisescheepbouwer Meyer Werft omvangrijke bedrijven.
Ondernemers kennen geen grenzen
Een voorwaarde voor een groei-impuls is een nog betere
samenwerking, op allerlei niveaus: tussen bedrijven in dezelfde sector, met bedrijven uit andere sectoren, regio’s en
landen, met onderwijsinstellingen, met overheden enz. De
Groningse energie, het Friese water en de Drentse maakindustrie gaan prima samen. Tussen bestaande clusters
ontstaan al samenwerkingsverbanden, zoals Sensors4Water.
Regiovisie Noord-Nederland Oktober 2013 3
Ook de gezamenlijke subsidie en de bundeling van de
drie noordelijke energiecoöperaties voor levering van
duurzame energie is een stap vooruit. Voor een slagvaardiger noordelijk bedrijfsleven is echter meer synergie op
overheidsniveau nodig. Met de realisatie van één noordelijk
landsdeel met Groningen als economische kern (dan met
ruim 250.000 inwoners de 5e gemeente van Nederland) kan
de regionale economie een grote stap zetten. Ondernemers
kennen immers geen grenzen.
Beter onderwijs en nieuwe banen
Het is een goed teken dat de drie provincies met de recente
Noordervisie2040 een gezamenlijke ruimtelijke economische visie hebben uitgebracht. Een krachtig begin voor een
gezamenlijke aanpak van problemen zou die van de jeugdwerkloosheid zijn. Halverwege 2013 was het aantal werkloze
jongeren tot 27 jaar in de drie noordelijke provincies opgelopen tot ruim 10.000,5 3.000 meer dan een jaar geleden.
Positief is dat er naast alle werkgelegenheid die onder invloed
van recessie en bezuinigingen verdwenen is, ook banen
bijkomen. Zo levert de komst van IBM naar de stad Groningen
direct 100 en op termijn mogelijk 400 nieuwe hoogwaardige
banen op. De kans op een vruchtbare samenwerking met de
aanwezige hogescholen en universiteit werd als belangrijke
vestigingsfactor genoemd.
Investeren in onderwijs op alle niveaus blijft een must. Zo is
Groningen de provincie met de meeste (zeer) zwakke middelbare scholen van Nederland en kent Zuidoost-Drenthe
een structurele achterstand in het opleidingsniveau van de
beroepsbevolking. Een gezamenlijke aanpak van het opleiden van meer vakmensen ter overbrugging van de mismatch
tussen onderwijs en arbeidsmarkt is het meest efficiënt.
Beleef Friesland, Groningen èn Drenthe
De recreatiesector zal zich nog meer moeten richten op
buitenlandse gasten. Ook nu weer is het van belang dat op
marketinggebied de krachten gebundeld worden: “Beleef
Friesland, Groningen èn Drenthe!”. Met de Waddenzee en
het Wouda-gemaal op de UNESCO Werelderfgoedlijst, de
benoeming van Leeuwarden tot Culturele Hoofdstad van Europa in 2018 en topmusea als het Groninger, het Drents en het
in september heropende Fries Museum alsmede unieke evenementen als de Sneekweek, de diverse Elfstedentochten, de
Drentse Fiets4Daagse en de Franeker PC zijn er voldoende
trekkers voor een korte of lange vakantie in het noorden.
Airport Eelde is al uitgebreid en klaar voor meer toeristisch
vliegverkeer en aan de bereikbaarheid per auto wordt
hard gewerkt. Groningen wordt over een aantal jaren beter
bereikbaar door de aanpak van de zuidelijke ringweg. In
de bereikbaarheid van Assen wordt € 200 mln geïnvesteerd
(FlorijnAs, een project in het kader van de Crisis-en Herstelwet), maar ook de verbindingen met Bremen en Hamburg
en hun achterland worden sneller door onder meer investeringen in nieuwe snelwegen in het noorden van Duitsland.
5 4.500 Groningers, 3.900 Friezen en 1.600 Drentenaren (UWV juni 2013).
Meer weten?
Kijk op ING.nl/zakelijk
Of bel met
Henk van den Brink,
Regio-econoom
Noord-Nederland
020 56 39 506
Jaco Koopmans
Rayondirecteur MKB
Groningen-Assen
06 52 32 14 53
Jan Willem van den Berg
Rayondirecteur MKB
Zuid-Drenthe-IJsselvecht
06 50 26 32 51
Gert-Jan Winkeler
Rayondirecteur MKB
Friesland
06 23 14 43 12
Klaas Jan Hutten
Districtsdirecteur
Grootbedrijf en instellingen
Noord-Nederland
06 54 36 77 46
Wilt u nieuwe publicaties per e-mail ontvangen?
Ga naar ING.nl/kennis
Disclaimer
De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van
de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in
dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun
nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te
Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument.
ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te
zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in
dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het
gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter
bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De
Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten.
De tekst is afgesloten op 1 oktober 2013.