Eenheid in verscheidenheid. De actualiteit van

Eenheidinverscheidenheid.
DeactualiteitvanMr.C.vanVollenhoven
i
Diesoratie doorJanMichielOtto,8februari2017
Mijnheerderector‐magnificus,Excellencies,
BapakDutaBesardariRepublikIndonesia,zeergewaardeerde
toehoorders,
1.Detitelvandezerede,‘EenheidinVerscheidenheid’,is
ontleendaandenationalewapenspreukvanIndonesië,
BhinnekaTunggalIka.lneenOud‐Javaansheldendichtishet
deformulewaarmeeeenconflicttussenHindoesen
Boeddhistenwordtbezworen.Eenheidisnodigvoorstabiliteit
envoorspoed.Verscheidenheid…isnodigomdatmensennu
eenmaalverschillenvanelkaar;hetiseenuitingvanrespect
daarvoor.
2.Hetrechtkanhelpenom‘eenheidinverscheidenheid’én
sociaaleconomischeontwikkelingvormtegeven.Alshetrecht
echterstuitopsterketegenkrachten,dieharmonieenontwik‐
kelingbelemmeren,danrijstsomsdevraag:watkanrechtnog
betekenen?Indewestersewereldvanvandaagzietdeéénhet
populismealszo’nontwrichtendetegenkracht,deanderde
politiekeislam.Elders,indemoslimwereld,ookinAzië,zien
wijpopulismevanvolksmennersdiemoslimsoproepenzich
tekerentegenhuneigenbestuurdersentegenpluralisme.
3.Overeenweek,op15februari,zijnerinJakarta,eenstad
vanruimtienmiljoeninwoners,verkiezingenvoorhetambt
vangouverneur,allesvolgensgedetailleerderegelsvanhet
1
Indonesischstaatsrecht.Eénmaandlater,op15maart,gaat
Nederlandnaardestembus.Inbeideverkiezingenspeelteen
controverserondeenpoliticus,waarinetnischeondertonen
endeislamcentraalstaan.
4.InJakartaisdatmomenteeléénvandekandidatenvoorhet
gouverneurschap,dezittendegouverneur.Zijnroepnaamis
Ahok,enhijiseencapabele,krachtigebestuurder,geborenin
eenchristelijke,Chinees‐Indonesischefamilie,enliefdevol
grootgebrachtineenvroomislamitischpleeggezin.Eerder
wasAhokinJakartadeplaatsvervangervangouverneur
Jokowi,dievervolgensin2014totpresidentvanhetlandis
gekozen.AhokisdoordeIndonesischeRaadvan
Islamgeleerdenbeschuldigdvanblasfemie.Hijhadopeen
verkiezingsbijeenkomstgezegddatniemandpolitiekmisbruik
magmakenvansoera51uitdeKorandievoorschrijftdat
móslimsgeenleidingaccepterenvaneenniet‐moslim.Ahok
werdvoordezeuitspraakbeschuldigdvanschennisvande
Koran.
5.Inoktoberendecember2016demonstreerden
honderdduizendenmoslimactivisteninJakartategenAhoken
eistenzijnaftreden.Hetdágelijksbestuúrvan‘slands
grootstemoslimorganisatie,deN.U.,metmeerdan50miljoen
leden,steldezichdaarentegenachterAhok.Maardereligieúze
leiding,vandiezelfdeN.U.,danweerniet.Alszovaak,staan
gematigdentegenoverpuriteinen.
2
6.Inmiddelsisdeblasfemie‐beschuldigingdoorde
Indonesischepolitieonderzocht,enheefthetOpenbaar
MinisterieeenstrafzaakgeopendtegenAhok.Ondergrote
publiciteithebbeninderechtszaalgetuigenàchargeen
déchargehunvisiegegeven.Ahok’sverdedigingheeft
aannemelijkgemaaktdatdecontroverseisgecreëerddoorzijn
politieketegenstanders.Ookanti‐Chineseelementenspelen
eenrol.Deverkiezingscampagnelooptgewoondoor,met
televisiedebattenendrukteopdesocialmedia.Ahokisinde
laatstepeilingenweergestegen.Derechtbank,dieondergrote
publiekedrukstaat,heeftnoggeenuitspraakgedaan.
7.InNederlandishetdepopulistischepoliticusWildersdie
successenheeftgeboektmettiradestegendeislam,immigratie
en‘deelite’.Diezoudendebetzijnaancriminaliteit,terreuren
deteloorgangvanonsland.Hijheeftweerklankgevonden,en
weerzin.Ondergrotepubliekedrukheefteenrechtbank
moetenoordelenoveraanklachteninzakegroepsbeledigingen
aanzettentotdiscriminatie.ZowordtinIndonesiëénin
Nederlandrechtersverzochtomeenpolitiek‐maatschappelijk
probleemmetgroteetnischeenreligieuzedimensies
bevredigendoptelossen.
8.StateninEuropa,Aziëenelders,worstelenmethun
verdeeldheid.Rechtssystemenwordenopdeproefgesteld.
Kunnenwenietvanelkaarleren,overenweer?InNederland
3
woedendebattenoveridentiteit,Islam,enrechtstaatnuzo’n
20jaar,inIndonesiëalsindsruimeeneeuw.
AandieIndonesischedebattenblijven,opmerkelijkgenoeg,de
namenverbondenvanenkeleprominenteLeidse
wetenschappers,onderwieCornelisvanVollenhoven.
9.VanVollenhoven,hoogleraarvan1901totzijndoodin1933,
waseenbriljantjuristdieschitterdeopdrieterreinen:zijn
onderzoeknaarhetlevendegewoonterecht,hetadatrechtvan
Nederlands‐Indië;destaatsinrichtingvandatland;enhet
internationalerecht.Terwijlhijmetuitgebreidveldonderzoek
eengroteverscheidenheidaanlokaleadatrechtsnormen
ontdekte,wisthijdievervolgensjuridischintepassenineen
samenhangendstelselvanlokaal,nationaaleninternationaal
recht.Opdediesoratiediehijvandaag100jaargeleden
uitsprakkomikzodadelijkterug.
10.VanVollenhovenwaseensteunpilaarvandekoloniale
bestuursopleiding,deIndologie,diebekendstondals‘ethisch’.
Hierbestudeerdendestudentennaastrechtenbestuur,ook
oostersetalenenculturen,inclusiefdeislaminzijn
verschillendefacetten.Metaldezekenniswerdeenopen
houdingaangeleerd.ZodoceerdeVanVollenhovendat
Indonesischedesabewonersadatrechtenhebbenophun
grond.Diemochtennietopgeofferdwordenaandebelangen
vankolonialelandbouwondernemingen.Overhetislamitisch
rechtleerdemendatnietdeklassiekeSharia‐normenvan
schriftgeleerdenmaatstafzijnvoorrechtenrechtvaardigheid
4
maardeadat‐rechtnormen,gerijptenvaakgematigddoorde
lokalepraktijk.
11.SindsdienisinLeideneenvruchtbaretraditieontstaanvan
onderzoeknaarrecht,bestuurensamenlevingin
ontwikkelingslanden.Hierinwordtdeanalysevanrechten
ontwikkelingsbeleidnogaltijdgecombineerdmet
sociaalwetenschappelijkveldonderzoek.Hoekanrechtinde
vaakpluralistischeeninstabielecontextvanontwikkelings‐
landenbijdragenaandemocratie,vrouwenrechten,of
milieubescherming?Hoekanderechtstaatwordenbevorderd?
‐nietmetgrotewoordenmaarmetvoorzichtigestappeninde
rechtsvormingendelokalewerkelijkheid,ineenonvolkomen
wereld?
12.TwintigjaargeledenlaaideinNederlandeendebatopover
deverenigbaarheidvanislammetderechtstaat.Ikhadzelf
enkelejareninmoslimlandengewoondenhettrofmijhoe
hierinkortetijdenkelesimpele,negatieveopiniesoverde
islam,enzijnnormatievedimensie,deSharia,gangbaar
werdengemaakt.Alswetenschapperhebjejedandevraagte
stellen:‘isdatwelzo?’Wijhebbendieopiniesdaarom
systematischgetoetstdoorderechtssystemenvantwaalf
moslimlanden‐inAzië,hetMiddenOostenenAfrika,op
enkelepuntenonderdeloepteleggen.Ikbeperkmijnutot
Indonesië,hetgrootstemoslimlandterwereld.
5
13.Deeersteinmiddelsgangbareaannamewasdatislamniet
verenigbaarismeteendemocratischerechtstaat.InIndonesië
gaatdatnietop.Despectaculairehervormingvandegrondwet
nadevalvanSuhartoin1998,metcodificatievanmensen‐
rechtenendevormingvaneenactiefConstitutioneelHof
hebbenvanIndonesieinjuridischezinzondermeereen
democratischerechtstaatgemaakt.
BijvrijeverkiezingenhebbeninIndonesiëtrouwensde
seculiergeoriënteerde,nationalistischepartijensteeds
gewonnen.Veelvromemoslims,zoalsbijvoorbeeldoud
presidentenN.U.leiderGusDur,moestenweinighebbenvan
depuriteinen,enhunpolitiekegroeperingen.
Denationalewetgeverheeftvoormoslimsweleenaantal
islamitischeregelsgeïncorporeerd,metnameinhet
familierecht.OokinIndonesiëiswetgevingsteedseen
compromis.
14.Eentweedegangbareaannameisdatislamniet
verenigbaarismetderechtstaatvanwegedelijfstraffendiede
klassiekeShariaopbepaaldedelictenheeftgesteld,zoals
zweepslagen,handafhakken,ensteniging.Mardenationale
Indonesischestrafwetgeverheeftdezestraffennooit
ingevoerd.AlleendeprovincieAtjehheeftnadetsunamieen
verordeninggemaaktdiezweepslagenalsstrafoplegging
mogelijkmaakt.Enhiervanwordtnuendanhelaasook
gebruikgemaakt.
6
15.Eenderdegangbareaannamewasdatvolgensdeislamde
vrouweenongelijke,ondergeschikterechtspositieheeft.Dat
wordtgeïllustreerddoorderegelvandeklassiekeShariadat
demanzijnvrouwzonderopgaafvanredeneneenzijdigen
eenvoudigkanverstoten,terwijldevroúwhelemaalnietzo
simpeleenechtscheidingkanverkrijgen.DeIndonesische
Huwelijkswetuit1974heeftdegrondenvooreen
echtscheidingvastgesteld.Dezezijnvoormannenenvrouwen,
envoormoslimsenniet‐moslimsgelijk.Ookdemoslimdiewil
scheidenmoeteenverzoekschriftindienenbijderechter.De
bevoegderechtervoormoslimsvormteenregulieretakvande
nationalerechterlijkemacht.Blijkensrecentrechtbank‐
onderzoekwordenverrewegdemeesteechtscheidingendoor
vrouwengeëntameerd,enmeestalmetsucces.
16.WeziendusalmetalinIndonesiëeenbeperkte,
afgezwakteincorporatievanregelsuitdeklassiekeSharia.Het
iseerdernationaliseringvanislamitischrechtdanislamisering
vannationaalrecht.VormthetIndonesischrechtdaarinnu
eenuitzonderingtenopzichtevananderemoslimlanden?Niet
echt,blijktuitonsvergelijkendonderzoek:wezien
soortgelijketrendsinEgypte,Marokko,Pakistan,Maleisië,
Nigeriaenveleanderelanden.Indezenationale
rechtsystemenheeftmenanderekeuzengemaaktdan
soennitischSaoedi‐ArabiëensjiitischIran,waardenationale
interpretatiesnauweraansluitenbijdeklassiekeSharia.
7
17.Wieuitgaatvaneénallesbepalende,onveranderlijkeSharia
kiesteendoctrinairtheologisch‐filosofischgezichtspunt.Wíj
hebbenervoorgekozenderolvandeShariateonderzoekenin
rechtenmaatschappij.Onsinteresseertvooralhoemensenin
depraktijkdeShariainterpreteren.Endát,ontdekteVan
Vollenhovenal,kanverschillenperrechtssysteem,per
periode,perlandenuiteindelijkperpersoonenpersituatie.
18.DemaatschappelijkereikwijdtevandeklassiekeSharia
wordtdusnogweleensoverschat;endievanhetnationale
rechtenvanhetlokalegewoonterechtonderschat.Ditheeft
misschientemakenmetdeaandachtdieextremistensteeds
weerkrijgen.Indemoslimwereldkerenterroristenzichonder
hetmomvandeislamtegendestaatmethunbloedige
aanslagen.Helaaseenaloudensteedsterugkerendfenomeen,
ookinAzië.LandenalsIndonesiëenPakistanzijndanookin
oorlogmetIS.Deoverheid,metderechercheenhet
justitieapparaatvoorop,iselkedagintouwomaanslagente
voorkomen.
19.Vaakmetsucces,alhebbenrechtenbestuurnatuurlijk
gebrekeninmaatschappijendiewordengeplaagddoor
ontwikkelingsproblemen:armoede,onwetendheid,
onderdrukking,vervreemding.Volgenspuriteinse
moslimpopulistenzouvooraldiegebrekenenproblemen
invoeringvandeSharia,déoplossingbieden.Bijnadere
beschouwingisdatslechtseenvromewens.
8
Hunregéringenhebbendanookvoordeverbeteringvanhun
rechtlieverinternationálehulpgezocht.
20.Zogingindejaren‘80IndonesiënauwmetNederland
samenwerkenomhaarwetgeving,bestuurenrechtspraakte
verbeteren.Sindsdienzijnjuridischehervormingspro‐
gramma’sookgangbaargewordeninOost‐Europa,Azië,Afrika
enhetMiddenOosten.VeelvanonsLeidsesocio‐legal
onderzoekdiendeendientterondersteuningdaarvan.Eris
eenRuleofLawindustryontstaan,dieprojectnaproject
uitvoert.Maarpasop,wanneerhetstrevennaarRuleofLaw
nietwordtondersteunddoorinzichtinderoleoflaw,danis
hetafbreukrisicogroot.DatlijktnuookdeWereldbankte
onderkennen.DitblijktuithetWorldDevelopmentReport
2017,getiteldGovernanceandtheLaw,datvolgendeweekin
DenHaagwordtgepresenteerd.
21.Ikneemunogéénkeermeeterugnaar8februari1917,
toenVanVollenhoveneenvisionairediesoratiehieldmetals
titel‘Deonbaatzuchtigheidinrechtenstaat’.Centraalstondde
stellingdathetrechtalveelvredeenvoorspoedhad
gerealiseerd.DitonderbouwdedeerudieteVanVollenhoven
meteenbreedhistorischoverzichtvanrechtsontwikkelingin
EuropaenAzië.Hetrechtvaltdusnietteonderschatten.Maar,
waarschuwdehij,mensenkunnendeeffectiviteitvanrecht
ookondermijnen.Rechtisookkwetsbaar.Hetbewijswasin
1917zichtbaar.Buitenwoeddedeellendeenchaosvande
eerstewereldoorlog,honderdduizendenvluchtelingen
9
kwamenonslandbinnen,hetOttomaanserijkstorttein,enin
dekoloniënzoalsNederlands‐Indiënamhetvolksverzettegen
onrechtvaardigkoloniaalbestuurtoe.
22.VanVollenhovenvattedemenselijkeeigenschappendiede
rechtstaatbedreigensameninhetoudNederlandsewoord
‘baatzucht’;datstaatvooroverdrevenhebzucht,eerzucht,
heerszucht,ensuperioriteitsgevoel.Baatzuchtleidttot
conflicten.Omdanhetrechtgoedtelatenfunctionerenmoet
aanbepaaldevoorwaardenwordenvoldaan,aldusVan
Vollenhoveninzijndiesoratie.Ikvatzijnwoordensamenin
driecondities:voldoenderuimteenrespectvoordepublieke
sfeervanstaatenrecht;integere,belangelozetaakvervulling
doorambtsdragers,metnameaandetop;en,lastbutnotleast,
datgewoneburgerszichzelfbeheersenenelkaarmenslievend
tegemoettreden.Inplaatsvan‘pleurop’zoujemisschienbeter
‘fleurop’kunnenzeggen.
23.Maarinalleernst,opdezepuntenkunnenAziëenhet
Westenwellichtvanelkaarleren.HetWestenheeft
waardevolleervaringmetdeopbouwvaneenfunctionerende
rechtstaat.InAziëkunnenwetheorieënenpraktijkenvinden
dieonsopwegkunnenhelpennaar‘eenheidin
verscheidenheid’endedrieconditiesvanVanVollenhoven.
PraktischelevensfilosofieënzoalsdievandeDalaiLamaen
oudereChinesefilosofenalsConfucius,MenciusenLaoZizijn
gerichtophettrainenvanwellevendheid,vanzelfbeheersing,
10
enophetbewustaflerenvannegatievehoudingenals
boosheid,gekwetstheid,enhaat.
ProfessorMichaelPuettvanHarvardlaatinzijnboeiendeboek
DeWegzienhoedelessenvanConfucianisme,Boeddhismeen
Taoïsmeelkaaroverlappen‐enonsookvandaagkunnen
helpenonszelfendeandernietsteedsvasttezetteninéén
enkele,statischeidentiteit.WijinhetWesteneninde
Arabischewereldhebbenvaakdeneigingdatjuistweltedoen,
mogelijkvanuitonzemonotheïstischetradities.
24.VanAzië’servaring,gestoldinhaargrote
levensbeschouwingen,naduizendenjarennogsteedsactueel,
valttelerenwelkekrachtenkunnenuitgaanvan‘kalme
alertheid’,van‘zwakheid’,van‘nietdoen’,envan‘rituelen’.Ik
zaldezemystiekewoordengraagverduidelijkenmeteen
voorbeeld.
25.PresidentJokowistuurde,toenvorigjaarde
massaprotestenvanmoslimactivistentegenzijnbondgenoot
Ahokuitdehanddreigdentelopen,níethetlegereropaf.Maar
hijbegafzichíndemenigteengingmetheningebed.Hetis
oudeAziatischewijsheid,diemenookbijdeDalaiLamavindt:
boosheidenbaatzuchtwordenhetmeesteffectieftegemoet
getredenmetmedemenselijkheid,wellevendheid,enrituelen.
IndonesiëheeftinpresidentJokowieengerespecteerd
bestuurderdiezijnbesluitenzorgvuldigoverweegt‐
11
eenvoudig,integer,dienstbaar,enmedemenselijk.Nietelke
democratieweetzichzo’nleidertekiezen.
26.Mijnheerderector,rechtkan‘eenheidinverscheidenheid’
enontwikkelingbevorderen.Datvraagtomadequatenormen
enregels,maar,zoalsVanVollenhovenenAzië’sgrote
filosofenalzeiden,ook…omrespectvanonsallenvoorde
publiekesfeervanrechtenstaat,zodatintegereambtsdragers
daarinkunnengedijen‐omzelfbeheersing,envooralom
menselijkheid….jegensiederander…ongeachthaarofzijn
etnischeofreligieuzeachtergrond. Ikhebgezegd.
iEenuitgebreidereversiemetnotenenliteratuurverwijzingenisverkrijgbaarop
aanvraag.Eventuelevragenen/ofopmerkingenkuntusturenaan
[email protected].
12