Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken

Topconsortia voor
samenlevingsvraagstukken
Hoe menswetenschappen bijdragen
aan een robuuster Nederland
Juni 2016
2 — Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken
Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken —
Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken
Hoe menswetenschappen bijdragen
aan een robuuster Nederland
Juni 2016
Inhoud
Vooraf
5
1
De menselijke factor
2
De samenleving centraal
3
Oplossingsgerichte menswetenschappen
4
Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken
5
Verantwoording
19
9
11
13
15
3
4 — Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken
Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken —
5
Vooraf
Het Nederlandse wetenschapsbeleid maakt grote ontwikkelingen
door.
Maatschappelijke uitdagingen, multidisciplinair onderzoek en andere vormen
van brede samenwerking zijn belangrijke drijvende krachten in een debat
over prioriteiten voor wetenschapsbeoefening in ons land.
De Nationale Wetenschapsagenda1 was, naast agenda’s van bijvoorbeeld de
Europese Commissie, de Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen en de Nederlands Organisatie van Wetenschappelijk
Onderzoek, en strategische plannen van universiteiten en andere
maatschappelijke partijen, een mijlpaal in die discussie.
De agenda stimuleert alle kennispartijen in Nederland, dus ook de sociale en
geesteswetenschappen, om na te denken over de koers in komende jaren.
Deze brochure kwam tot stand op initiatief van leidende vertegenwoordigers
van sociale en geesteswetenschappers in Nederland. De auteurs willen de
sociale en geesteswetenschappen prikkelen tot nieuwe initiatieven, omdat de
maatschappelijke uitdagingen van de nabije toekomst niet kunnen worden
geadresseerd zonder innovatief en omvangrijk menswetenschappelijk
onderzoek.
6 — Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken
Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken —
7
Topconsortia voor
samenlevingsvraagstukken
Hoe menswetenschappen bijdragen
aan een robuuster Nederland
De wereld is op drift, Nederland niet uitgezonderd.
Dagelijks confronteert het nieuws ons met prangende vragen over de
toekomst; de toekomst van een digitale, globale en duurzame
economie; van samenwerking en confrontatie; van grenzen en
migratie; van religie en culturele identiteit; en van veiligheid en
sociale cohesie.
Meer dan ooit kunnen de menswetenschappen tegelijk disciplines
verbinden en inzichten aandragen die helpen bij het vinden van
oplossingen voor zulke complexe maatschappelijke vragen.
Hoog tijd dus voor nieuwe stappen: voor investeringen in
multidisciplinaire, publiek-private topconsortia voor de bestudering én
de aanpak van urgente vraagstukken in de samenleving.
8 — Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken
Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken —
1
9
De menselijke factor
OP ALLE NIVEAUS staat de wereld, Nederland inbegrepen, voor grote
uitdagingen. Sommige uitdagingen zijn materieel of ecologisch van
aard, in andere kan nieuwe technologie helpen bij het vinden van
nieuwe wegen en oplossingen. Maar in elk van de uitdagingen spelen
menselijke factoren uiteindelijk doorslaggevende rollen.
–
De geglobaliseerde economie vergt
nieuwe manieren om Nederland
concurrerend te houden en nieuwe
benaderingen van innig verweven en
soms destabiliserende financiële
“Hoe zorgen we ervoor dat
de Nederlandse economie
concurrerend blijft?”
systemen, van handel met lageloneneconomieën, van afnemende
inkomens- en sociale zekerheid voor
mensen in oude welvaartsstaten;
–
Migratiegolven leggen uitdagingen bloot in het
omgaan met grenzen, met internationale
conflicten, met welvaartsverdeling, culturele
“Wat is de invloed van
oude en nieuwe media op
individu en samenleving?”
identiteiten, verstedelijking, bevolkingsgroei en
– in westerse landen – vergrijzing;
–
Nieuwe economische, culturele en sociale
verhoudingen zorgen, mede door veranderende
digitale media, voor polarisatie en radicalisering,
voor afnemend vertrouwen in de democratie en
10 — Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken
in nationale en internationale instituties, voor bestuurlijke stagnatie,
voor politisering van religie, en voor legitimering van schrikwekkend
geweld;
–
Snelle sociale en technologische veranderingen leiden tot bijvoorbeeld
de noodzaak tot levenslang leren, een intense 24/7-economie,
verdwijnen van privacy, sociale tweedeling en gevoelens van
onveiligheid.
Ook bij oplossingen voor ‘materiële’ uitdagingen zoals
betere en betaalbare gezondheidszorg, en duurzamer
“Hoe kunnen we onze
energievoorziening snel
verduurzamen en tevens
betaalbaar en betrouwbaar
houden?”
energie- en grondstofgebruik, bepalen menselijke
factoren uiteindelijk het verschil tussen succes of
mislukking.
Meer medische technologie leidt niet noodzakelijk tot
meer betaalbare zorg of gezonder gewoonten. Meer
voedsel maakt nog geen einde aan honger. Meer
automatisering
vermindert niet automatisch de werkdruk.
Nieuwe vormen van energiewinning kunnen
niet zonder de instemming en participatie
van burgers.
“Wat is
kwaliteit van leven?”
Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken —
2
11
De samenleving centraal
INTERNATIONAAL KRIJGT de menselijke factor in maatschappelijke
uitdagingen al veel aandacht.
De Europese Commissie bijvoorbeeld richt
haar focus op thema’s als vergrijzing, krimp
van de beroepsbevolking, groeiende
immigratiedruk, gevoelens van onveiligheid,
dalend vertrouwen in instituties en
technologie, en overbelasting door mobiliteit.
“Wat betekenen mens en
natuur voor elkaar en wat
is de optimale relatie
tussen beide?”
Breed groeit het besef dat we onze politieke,
economische en sociale systemen beter
moeten begrijpen opdat we hevige schokken eerder zien aankomen en de
veerkracht van de maatschappij kunnen versterken.
Ook in Nederland groeit het draagvlak voor investeringen in sociale en
geesteswetenschappen. De Nationale Wetenschapsagenda die vorig jaar
verscheen, en mede werd gevoed door
maatschappelijke en private partijen in de
“Wat betekenen
Europeanisering en
globalisering voor de
democratie en de
rechtsstaat?”
samenleving, demonstreerde nog eens de grote
behoefte aan antwoorden op menswetenschappelijke
vragen.
Een derde van de vragen uit de agenda richtten zich
rechtstreeks op ‘individu en samenleving’. Veel
12 — Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken
andere concentreren zich op immateriële vragen over culturele identiteit,
recht, kunst en religie.
Sociale, economische, gedragswetenschappelijke, juridische, culturele,
historische of ethische aspecten nemen in bijna alle tot nu toe benoemde
‘routes’ door de agenda cruciale plaatsen in.
In vier van die routes hebben sociale en geesteswetenschappers inmiddels
leidende rollen genomen:
–
Veerkrachtige en zinvolle samenlevingen,
–
Tussen conflict en coöperatie,
–
Hersenen, cognitie en gedrag: leren,
ontwikkelen en ontplooien, en
–
Jeugd en onderwijs.
“Zijn moderniteit en religie
elkaars tegenpolen?”
Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken —
3
13
Oplossingsgerichte menswetenschappen
DE NEDERLANDSE sociale en geesteswetenschappen zijn goed
voorbereid om meer bij te dragen aan antwoorden op
maatschappelijke vragen.
Nederlandse menswetenschappers staan
internationaal in hoog aanzien. Ze spelen
voortrekkersrollen in internationale
samenwerkingsverbanden.
Ze liepen voorop bij het afbreken van
barrières tussen disciplines en bij het
“Kunnen we een balans
vinden tussen
informatievrijheid en
privacy?”
ontwikkelen van meer interdisciplinaire
concepten, theorieën en onderzoeks- en
evaluatiemethoden.
En ze zijn mee geëvolueerd tot niet alleen
“Hoe kunnen we gebouwen
en infrastructuur
goedkoper, veiliger en
duurzamer maken door
nieuwe materialen,
technologieën en
processen?”
beschouwende en duidende maar ook toetsende en
modellerende wetenschappen, die alternatieven en
oplossingsgerichte adviezen kunnen aandragen bij
overheden, bedrijven en burgers.
Zo kan bewuster en systematischer toepassing van
menswetenschappelijk onderzoek worden gebruikt
om beleid en dienstverlening effectiever of efficiënter
te maken.
Actuele, grondige kennis over internationale talen en
14 — Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken
culturen, van China en Rusland tot Afrika en het Midden-Oosten, is
onontbeerlijk gebleken voor goed beleid rond bijvoorbeeld migratie,
terrorisme en internationale diplomatie, en om Nederlandse militairen en
andere hulpverleners goed voor te bereiden op uitzending naar
brandhaarden elders op de wereld.
En cohortonderzoek en advies2 van menswetenschappers in de
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en het Sociaal-Cultureel
Planbureau ging vooraf aan nieuw overheidsbeleid rond asielmigranten:
terwijl vroeger in opeenvolging werd gewerkt aan taalverwerving,
huisvesting, opleiding en werk voor de migranten, gebeurt dat nu gelijktijdig
en geïntegreerd. Zo wordt dankzij onderzoek belangrijke tijdwinst geboekt
en het maatschappelijk draagvlak voor asielbeleid verbreed.
Met menswetenschappelijk onderzoek kan betrouwbaarder dan voorheen
worden voorspeld hoe beleidsmaatregelen het gedrag van burgers zullen
veranderen. Dat maakt beleid effectiever omdat traditionele aannames in de
praktijk vaak niet blijken uit te komen.
Geïnspireerd door het Behavioural Insights
Team van de Britse regering ontwikkelde de
Nederlandse Raad voor de leefomgeving en
infrastructuur al een ‘gedragstoets’ die
beleidsmakers rekening laat houden met de
“Hoe maken we de
gezondheidszorg kwalitatief
zo goed mogelijk en houden
we haar betaalbaar?”
kennis, vaardigheden, motieven, persoonlijke
omstandigheden en keuzeprocessen van
burgers.3 Zulke gedragstoetsen kunnen voor talloze beleidsdoelen worden
ontwikkeld: spreiding van mobiliteit, energiebesparing, efficiënter
gezondheidszorg, afvalscheiding, om maar een paar van vele te noemen.
Dezelfde menswetenschappelijke benaderingen kunnen ook belangrijke
voordelen opleveren in de maatschappelijke en de
private sector, bijvoorbeeld voor Nederlandse
“Hoe gaan de maak-,
service- en onderhoudsindustrie transformeren en
welke technologische
vernieuwingen maken dit
mogelijk?”
bedrijven die actief zijn in technologisch
georiënteerde Topsectoren en topconsortia.
Niet onbelangrijk is dat menswetenschappen ook
gewone burgers kunnen helpen. Zo kan onderzoek
naar bijvoorbeeld het ontwerp van websites,
gebouwen en andere infrastructuur het voor burgers
eenvoudiger maken om betere economische en
maatschappelijke keuzes voor zichzelf te maken.
Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken —
4
15
Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken
NEDERLAND KAN PROFITEREN van het potentieel van sociaal- en
geesteswetenschappelijk onderzoek door te investeren in
coördinatie van het nu nog deels gefragmenteerde
menswetenschappelijke veld.
Die investering kan worden vormgegeven door de oprichting en uitbreiding
van publiek-private ‘topconsortia voor samenlevingsvraagstukken’ (TSV’s):
brede, multidisciplinaire en transdisciplinaire samenwerkingsverbanden rond
specifieke maatschappelijke vraagstukken waarin de menselijke factor
centraal staat.
In zulke topconsortia trekken onderzoekers van
“Wat zijn de
maatschappelijke gevolgen
van de meest recente grote
recessie, en hoe kan het
stelsel van financiële
systemen hervormd worden
om dergelijke crises in de
toekomst te voorkomen?”
universiteiten samen op met andere kennisintensieve
organisaties zoals onderwijsinstellingen, publieke en
private (intermediaire) kennisinstituten, vakministeries
en agentschappen, beleidsuitvoeringsorganen,
bedrijven, niet-gouvernementele organisaties en
culturele en erfgoedinstellingen.
Meer en slimmer dan nu kunnen topconsortia kennis die
al beschikbaar is inzetten voor kansen in de praktijk.
Partners in consortia kunnen in co-creatie nieuwe kennis
en kennistoepassingen ontwikkelen.
Doorbreken van grenzen tussen menswetenschappen en
relevante maatschappelijke sectoren zal helpen integrale antwoorden te
vinden op de uitdagingen van deze tijd.
16 — Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken
Recent zijn al consortia gevormd die nauw aansluiten bij uiteenlopende
vragen en routes uit de Nationale Wetenschapsagenda:
Slimme en leefbare steden (VerDuS)
In VerDuS (Verbinden van Duurzame
Steden) ontwikkelen wetenschappers en
experts uit de praktijk samen kennis om in
te spelen op verstedelijking, ruimte,
mobiliteit en transport. VerDuS is een
“Wat zijn de implicaties van
en de opgaven voor de
wereldwijde verstedelijking?”
initiatief van NWO, Platform 31 en diverse
ministeries.
“Hoe kunnen we beter
anticiperen op de invloed van
nieuwe technologie op de mens
en maatschappij, en de invloed
van bestaande technologie beter
begrijpen en beoordelen?”
Verantwoord innoveren (MVI)
Gedragsverandering speelt in bijna elke innovatie
een cruciale rol. Nieuwe producten en diensten
slagen beter wanneer sociale, maatschappelijke,
culturele en ethische aspecten worden
geïntegreerd in het ontwerp. Nu al speelt MVI
een rol in alle Topsectoren.
Onderwijsonderzoek (NRO)
In het Nationaal Regieorgaan
Onderwijsonderzoek (NRO) werken
wetenschap en onderwijspraktijk samen om
kennis over onderwijs beter te benutten en
“Hoe zou het onderwijs van
de toekomst eruit moeten
zien?”
met praktijkgericht onderzoek het onderwijs
te blijven voorbereiden op de toekomst.
“Begrijpen van ons gedrag:
waarom doen wij wat we
doen, zijn we wie we zijn en
welke factoren beïnvloeden
ons gedrag?”
Hersenen en cognitie (NIHC)
Het Nationaal Initiatief Hersenen & Cognitie (NIHC)
overbrugt vele disciplines en spelers in de
maatschappelijke praktijk, van (geestelijke)
gezondheidszorg en onderwijs tot justitie. Kennis
over het brein en de menselijke geest beïnvloedt
de kern van de kwaliteit van ons leven.
Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken —
17
Voortbouwend op de ervaring die met deze eerste consortia is opgedaan,
zullen NWO, KNAW, universiteiten en maatschappelijke partners de komende
maanden voorstellen ontwikkelen voor de oprichting van nieuwe topconsortia
voor samenlevingsvraagstukken. Ook die nieuwe TSV’s zullen nauw
aansluiten bij hoofdthema’s uit de Nationale Wetenschapsagenda, zoals:
Globalisering zonder grenzen
Een topconsortium gericht op kennis over en
omgaan met de effecten van globalisering
op het gebied van bijvoorbeeld economie en
handel, migratie en integratie, veiligheid en
“Wat zijn de oorzaken en de
gevolgen van migratie en hoe
kunnen we er mee omgaan?”
mondiale verdelingsvraagstukken.
Vitale instituties
“Hoe staat het met de
vitaliteit van en het
vertrouwen in de
democratie, en hoe kunnen
deze worden versterkt?”
Een topconsortium gericht op de regels en instanties
zonder welke democratie, economie en rechtstaat
niet kunnen functioneren. Werken ze nog in een
globaliserende wereld? Kunnen we betere instituties
ontwerpen? Hoe houden we confrontatie en
coöperatie in balans?
18 — Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken
Werk en levensonderhoud
Een topconsortium gericht op vernieuwingen
in onze economie zoals informatisering,
robotisering, ontwrichtende
bedrijfsmodellen, flexibeler organisaties en
competenties, en nieuwe sociale
vangnetten.
“Hoe blijven de
beroepsbevolking en haar
organisaties vitaal en
veerkrachtig in het licht van
de uitdagingen van de 21e
eeuw?”
Cultuur en identiteit
“Wat betekent globalisering
voor onze culturele identiteit
en het bepalen van de positie
van Nederland in de wereld?”
Een topconsortium gericht op onze gezamenlijke
culturele identiteit en het belang van religie,
historie, literatuur en kunsten in de evolutie
daarvan. Welke rol spelen zingeving, normen en
waarden? Hoe bewaken we cultureel erfgoed?
Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken —
5
Verantwoording
Deze brochure kwam tot stand op initiatief
van de voorzitters van:
–
de Raad voor de Geesteswetenschappen, de
Sociaal-Wetenschappelijke Raad en de Sectie
Maatschappij- en Gedragswetenschappen van
de Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen (KNAW);
–
de discipline-overleggen Economie &
Bedrijfskunde, Letteren &
Geesteswetenschappen, Sociale
Wetenschappen, en Rechtsgeleerdheid;
–
de Gebiedsbesturen Geesteswetenschappen en
Maatschappij- & Gedragswetenschappen van
de Nederlandse Organisatie voor
Wetenschappelijk Onderzoek (NWO); en
–
de routes Veerkrachtige en zinvolle
samenlevingen en Tussen conflict en
coöperatie, gerelateerd aan de Nationale
Wetenschapsagenda.
19
20 — Topconsortia voor samenlevingsvraagstukken
Contact: Renée van Kessel-Hagesteijn, [email protected]
Redactie: Peter Vermij
Illustraties: Bikeridelondon/Shutterstock (p.1), Ries van Wendel de Joode (p.3);
MinLNV (p.7); Kashif Haque/Wikimedia (p.9); Garry Knight/Flickr (p.11);
Jorrit Lousberg/Nuon (p.13); Phil Nijhuis/RVD (p.15); MinSZW (p.17);
Pcruciatti/Shutterstock (p.19).
Noten:
1
wetenschapsagenda.nl;
2
https://is.gd/IKMeZ0;
3
https://is.gd/HkOEYk.