de sociaal-economische impact van massa
advertisement
DE VERLIEZERS VAN HET SPEL: DE SOCIAAL-ECONOMISCHE IMPACT VAN MASSA-EVENEMENTEN OP HET GASTLAND Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (01109894) Fillet Lotte Academiejaar 2015-2016 Promotor: Commissaris: Prof. Dr. Tom Decorte Dr. Delfine Lievens 2 INHOUDSTAFEL Voorwoord...........................................................................................................................7 Hoofdstuk1:Inleidingenbegripsbepaling.......................................................................9 1.Inleiding..................................................................................................................................................9 2.Begripsbepaling................................................................................................................................13 2.1Massa-evenementen................................................................................................................................13 2.1.1DeOlympischeSpelen...................................................................................................................15 2.1.2DeFIFAWorldCup..........................................................................................................................16 2.2Deeconomischeimpact..........................................................................................................................17 2.3Desocialeimpact.......................................................................................................................................17 2.4Gastlanden....................................................................................................................................................19 DeelI:Deeconomischeimpactvaneenmassa-evenementophetgastland .........................................................................................................................................21 Hoofdstuk2:Definancieringvanmassa-evenementen.............................................23 1.Inleiding................................................................................................................................................23 2.DeOlympischeSpelen....................................................................................................................23 3.DeFIFAWorldCup..........................................................................................................................24 4.Besluit....................................................................................................................................................27 Hoofdstuk3:Deeconomischeimpactvaneenmassa-evenementophetgastland ........................................................................................................................................................28 1.Inleiding................................................................................................................................................28 2.Hetberekenenvandeeconomischeimpactvaneenmassa-evenement.................29 2.1Ex-antestudies...........................................................................................................................................30 2.2Ex-poststudies...........................................................................................................................................31 3.Devalkuilenbijhetberekenenvandeeconomischeimpactvanmassaevenementen...........................................................................................................................................32 3.1Winstvoordegemeenschap:geentoename,maarverplaatsing.........................................32 3.2Verkeerdeinschattingvanhetaantalbezoekers........................................................................33 3.2.1Regulieretoeristenmetanderemotievendanhetevenement...................................33 3.2.2Timeswitching..................................................................................................................................34 3.2.3Crowdingout.....................................................................................................................................34 3.3Verkeerdgebruikvanmultipliers......................................................................................................35 3.4Alternatievekostenwordenvergeten..............................................................................................36 3.5Toekomstigekostenwordenvergeten............................................................................................38 4.Hoehetgastlanddekostenkandrukken...............................................................................39 3 5.Brengenmassa-evenementenextranadelenmeevoorontwikkelingslanden?....40 6.Deimmateriëlevoordelenvaneenmassa-evenementophetgastland...................42 7.Besluit....................................................................................................................................................44 DeelII:Desocialeimpactvaneenmassa-evenementophetgastland........46 Hoofdstuk4:Beautification-processenindeaanloopvanmassa-evenementen ........................................................................................................................................................48 1.Inleiding................................................................................................................................................48 2.Gedwongenuitzettingen...............................................................................................................49 3.SloppenwijkeninRiodeJaneiroenZuid-Afrika.................................................................52 3.1Demethodevan‘invisibilisation’en‘transformation’inBrazilië........................................53 3.1.1Invisibilisation..................................................................................................................................54 3.1.2Transformation.................................................................................................................................55 3.2Het‘SlumClearanceProgramme’vanZuid-Afrika.....................................................................59 4.Groteschoonmaakinhetstraatbeeld......................................................................................61 4.1Informelehandel.......................................................................................................................................61 4.2Daklozenenstraatkinderen.................................................................................................................63 5.Besluit....................................................................................................................................................65 Hoofdstuk5:Werkomstandighedenonderverhoogdewerkdruk..........................67 1.Inleiding................................................................................................................................................67 2.HetaandeelvandeFIFAenhetIOC.........................................................................................67 3.Constructiewerkers.........................................................................................................................69 3.1Strakkedeadlineseneenonveiligewerkomgeving...................................................................69 3.2Rekruteringsvergoedingen...................................................................................................................72 3.3Contracten....................................................................................................................................................72 3.4Afnemenvanpaspoorten.......................................................................................................................74 3.5Lonen..............................................................................................................................................................75 3.6Accommodatie............................................................................................................................................76 4.Fabrieksarbeiders............................................................................................................................77 5.Besluit....................................................................................................................................................79 Hoofdstuk6:Demorelepaniekomtrentmensenhandelensekswerk.................80 1.Inleiding................................................................................................................................................80 2.Eenonterechtepaniek...................................................................................................................80 3.Besluit....................................................................................................................................................83 Conclusie...........................................................................................................................85 1.Beperkingen..........................................................................................................................88 2.Aanbevelingen......................................................................................................................89 4 Bibliografie.......................................................................................................................91 Bijlagen............................................................................................................................101 1.GastlandenWorldCup....................................................................................................101 2.GastlandenOlympischeSpelen....................................................................................102 5 6 VOORWOORD Een thesis schrijven, het is een gegeven waar elke universiteitsstudent op een bepaald moment door moet. De onpopulariteit van dit afstudeerwerk schrok mij op voorhand ietwat af. Nachten werk, amper tijd voor mezelf en het onderwerp ten slotte beu zijn, waren dingen die ik absoluut wou vermijden. Daarom heb ik gekozen voor een onderwerp dat ver lag van mijn eigen wereld, maar dat me uiteraard wel erg interesseert. Ik ben blij dat ik me heb kunnen verdiepen in een wereld die mij tot het begin van het schooljaar vreemd was. Aan nachten werk en een tekort aan tijd ontsnapte ik met behulp van mijn promotor, Prof. Dr. Tom Decorte. Hij heeft me doorheen het proces goed begeleid en zorgde ervoor dat ik mijn thesis niet aan de kant schoof. Ook maakte hij tijd voor afspraken, las hij voorlopige versies na en gaf hij onderbouwde kritiek. Door deze manier van werken, is het me gelukt binnen de tijd een degelijk werk af te leveren. Mijn ouders bedank ik voor de steun tijdens mijn jaren aan de universiteit en de kansen die ik van hen kreeg. Verder wil ik mijn papa in het bijzonder bedanken om mijn thesis grondig na te lezen en mij te helpen bij de juiste verwoording. Ook een welgemeende dankjewel aan Arno voor de nodige steun. 7 8 HOOFDSTUK 1: INLEIDING EN BEGRIPSBEPALING 1. INLEIDING Massa-evenementen vormen een categorie van evenementen die zo spectaculair zijn dat ze wereldwijd gevolgd worden. Ze brengen heel veel verschillende mensen, die elkaars taal niet spreken en een andere cultuur hebben, bij elkaar om samen een spektakel te beleven. Het bij elkaar brengen van mensen gebeurt niet enkel op de plaats van het gebeuren zelf, veel belangrijker is de aandacht die het evenement krijgt via allerlei mediavormen: televisie, kranten, sociale media en zo meer. Vanuit het standpunt van de organisatoren zijn massa-evenementen bedoeld om zo veel mogelijk winst te maken. Voor de landen waar zulke evenementen plaatsvinden dienen ze om toeristische inkomsten te genereren en, nog veel belangrijker, om nationale en internationale media-erkenning te ontvangen (Andranovich, Burbank, & Heying, 2001). In deze thesis gaat het voornamelijk over de twee grootste massa-evenementen ter wereld: de World Cup voetbal en de Olympische Spelen, waaraan verschillende positieve effecten verbonden zijn. De kracht van gedeelde interesse verbindt mensen met elkaar. Het organiserende land creëert een opportuniteit om zich op de kaart te zetten. Het gastland of de gaststad kan een positief beeld de wereld insturen via de intensieve media-aandacht die het evenement ontvangt. Ook kan de economie een boost krijgen en kan het evenement een aanzet geven tot stedelijke vernieuwing (Silvestre, 2009). Het nieuwe of versterkte ‘merk’ van de gaststad of het gastland kan een blijvende indruk nalaten op de wereld (Freeman, 2012). Die indruk kan er op zijn beurt voor zorgen dat het land een blijvende trekpleister wordt voor toeristische en economische activiteiten. Jammer genoeg is er ook een keerzijde aan het grote succes van massa-evenementen. We supporteren allemaal mee voor de Belgen op het wereldkampioenschap voetbal of op de Olympische Spelen, maar we hebben er geen idee van welke negatieve effecten dit gebeuren heeft op het gastland. De berichtgeving in de media is in hoofdzaak gericht op de mooie kanten van het gebeuren. De realiteit krijgen we vaak niet of slechts beperkt te zien. Het gastland doet er alles aan om positief over te komen en mankementjes worden zo goed als mogelijk verdoezeld. 9 De laatste jaren heerst er een nieuwe trend en zijn landen en steden uit het globale zuiden grote kanshebbers om onderdak te bieden aan massa-evenementen. Alleen al bij de laatste vijf selectieprocessen van de Olympische Spelen kwamen achttien aanvragen van landen uit deze gebieden. Hierdoor vinden massa-evenementen in de 21ste eeuw voor het eerst plaats in Afrika, Zuid-Amerika en Azië (Silvestre, 2009). Uiteraard hebben deze landen er extra veel belang bij om een positief beeld de wereld in te sturen. Vaak heerst er sociale verdeeldheid en onveiligheid. Zo’n massaevenement wordt dan gezien als een kans om in te grijpen op de heersende problemen. Ze kunnen een enorme verandering teweeg brengen in het politieke, sociale en economische leven van het gastland. Ze hebben een directe invloed op stedelijke vernieuwing, toerisme en de internationale positie van het land. Er worden gigantische bedragen in de veiligheid, infrastructuur en organisatie gepompt (Giulianotti & Klauser, 2010 en Gaffney, 2014). Maar ingrepen die op korte termijn positieve effecten hebben, kunnen op lange termijn negatief uitdraaien. Overheden kiezen voor snelle maatregelen die een onmiddellijk zichtbaar effect hebben, maar de onderliggende basis van de problemen wordt hiermee niet aangepakt. In bestaande literatuur is reeds uitgebreid geschreven over de verschillende aspecten van massa-evenementen: er is beschreven wat ze precies zijn, de financiering en de economische impact is onderzocht, de effecten op het toerisme is gemeten en zoveel meer (Roche, 1994; Müller, 2015a; Horne, 2007; Kim, Gursoy, & Lee, 2006; Lee & Taylor, 2005, etc). Naast al deze objectieve analyses, werd ook met een kritische blik gekeken naar massa-evenementen. Verschillende onderzoekers schreven reeds over de negatieve invloeden ervan op sociaal-economisch domein (Baatjies & Kirkby, 2008; van Blerk, 2011; Steinbrink, 2011, 2012 en 2013, etc). Echter, dikwijls hebben deze studies betrekking op één aspect van één bepaald evenement. Omdat er qua sociaal-economische impact verbanden bestaan tussen de verschillende evenementen, wordt in deze thesis getracht die samen te voegen in één uiteenzetting. De centrale onderzoeksvraag luidt: ‘welke impact hebben massa-evenementen op het sociaaleconomische leven van het gastland?’. Een eigen onderzoek rond deze onderzoeksvraag is voor een masterstudent te hoog gegrepen. Een grondige literatuurstudie is bijgevolg een meer realistische methode om rond het onderwerp te werken. 10 De thesis houdt een wetenschappelijke analyse in van het onderwerp op basis van alle mogelijke literatuur. Tijdens de zoektocht naar relevante bronnen bleek al snel dat Belgisch onderzoek omtrent dit onderwerp schaars is. De Nederlandstalige bronnen die te vinden zijn, zijn zo goed als altijd krantenartikelen en dus geen wetenschappelijke literatuur. Dat blijkt uit de bibliografie van de geraadpleegde werken, die vooral Engelstalige bronnen oplijst. De thesis bestaat uit zes hoofdstukken die onderverdeeld zijn in twee grote delen. Deel één behandeld het economische aspect van massa-evenementen en deel twee focust zich op het sociale gedeelte. Dit eerste hoofdstuk behoort niet tot deel één of deel twee omdat het een algemene inleiding inhoudt. Vermits de begrippen in de centrale onderzoeksvraag elk op hun beurt zeer breed geïnterpreteerd kunnen worden, sta ik verder in dit eerste hoofdstuk stil bij de inhoud ervan. Een goed afgebakende begripsbepaling is noodzakelijk voor een duidelijke communicatie omtrent het onderwerp. Vervolgens behoren hoofdstukken twee en drie tot het eerste deel van de thesis. Hoofdstukken vier, vijf en zes behoren tot deel twee van de thesis. Eens de focus van de thesis en de inhoud van de begrippen duidelijk is, ga ik over tot het eerste luik van de masterproef, namelijk de economische impact van massaevenementen. Zoals ik hierboven reeds heb aangehaald, worden enorme bedragen gespendeerd aan het organiseren van massa-evenementen en krijgen deze wereldwijde belangstelling. Hierdoor hebben ze ongetwijfeld een verdere impact op het land waar ze plaatsvinden. Bijgevolg volstaat het niet de financiële zijde van de organisatie van het evenement op zich te bestuderen. De impact op de economie van de gaststad en zelfs het gastland is enorm waardoor de gehele context mee in kaart gebracht moet worden. In hoofdstuk twee onderzoek ik kort de financiering van de evenementen, hoe de kosten worden gedekt, en wat het verdienmodel is. In het derde hoofdstuk verbreed ik mijn blik en bekijk ik de impact van massa-evenementen op de betroffen samenleving. Ik bekijk welke beloftes vooraf werden gedaan en of die worden waargemaakt. Welke impactstudies worden vooraf uitgevoerd? Is de eindbalans zo positief als wordt gesteld? Om te weten te komen of de economische impact van een welbepaald massa-evenement positief of negatief is, is een specifieke impactstudie noodzakelijk. De economische impact is voor elke editie van een massa-evenement 11 namelijk verschillend. Er bestaan verschillende economische modellen om de impact te berekenen. Maar net omdat die context zo breed is, is het een bijna onmogelijke taak om alle elementen juist in kaart te brengen en tot een studie te komen die de exacte impact weergeeft. In deze thesis is het niet de bedoeling dat ik specifieke economische impactstudies ga uitvoeren. Wel ga ik na op welke manier deze studies worden gedaan en waar de moeilijkheden vandaan komen. Er zijn immers veel valkuilen die tot foute conclusies kunnen leiden. Daarna zoom ik in op ontwikkelingslanden en kijk ik op basis van voorgaand onderzoek of er voor dat type landen bijzondere negatieve of net positieve gevolgen mogelijk zijn. Tenslotte ga ik na welke immateriële gevolgen een massaevenement heeft, bijvoorbeeld op het vlak van toegenomen prestige of imagoverbetering. In het tweede deel analyseer ik de sociale impact van massa-evenementen op het land waar het plaats vindt. Zo hebben massa-evenementen eerst en vooral een invloed op de infrastructuur van een land, een stad of een buurt. Op korte termijn worden er verscheidene opknappingsprojecten geïmplementeerd, nieuwe stadions gebouwd en transportnetwerken aangelegd of vernieuwd. De beelden die de media zal verspreiden, moeten er piekfijn uitzien want tenslotte kijkt de hele wereld toe. Dit kan negatieve gevolgen voor lokale bewoners met zich meebrengen. Minder fraaie buurten worden opgeruimd en in sommige gevallen moeten hele gemeenschappen zelfs wijken voor de bouw van een weg of een stadion. Ook de straten van de gaststad moeten ‘toeristproof’ zijn. Zo worden bepaalde groepen geviseerd en weggejaagd uit het straatbeeld. Hoe die processen verlopen en wat de gevolgen ervan zijn, onderzoek ik in hoofdstuk vier van de thesis. De snelle opbouw van nieuwe infrastructuur en constructies heeft niet enkel gevolgen voor de bewoners van het gastland of de gaststad, ook de arbeiders die dit moeten verwezenlijken moeten werken onder enorme tijdsdruk. Door het verhoogde tempo nemen overheden en bedrijven het vaak niet nauw met de regelgeving. Welke gevolgen heeft die snelle opbouw voor de arbeiders en werkcondities? Worden alle arbeidersrechten steeds gerespecteerd? Aan de hand van bestaande literatuur tracht ik in hoofdstuk vijf antwoord te geven op deze vragen. Vergelijkbare problemen stellen zich in fabrieken in het oosten waar de arbeiders slecht behandeld worden en de lonen 12 zo laag mogelijk worden gehouden. Ook door organisatoren van massa-evenementen wordt gebruik gemaakt van deze makkelijke, maar oneerlijke manier om zich te voorzien van het nodige materiaal zoals sportmateriaal en allerhande merchandising. Daarnaast wordt in de aanloop van massa-evenementen vaak gespeculeerd over de toename van bepaalde vormen van criminaliteit zoals mensenhandel en seksuele uitbuiting. Zeker bij massa-evenementen in landen die hoe dan ook gevoeliger zijn voor dit soort praktijken, wordt verwacht dat de risico’s groter zijn. Wat de verwachtingen hieromtrent zijn en in hoeverre die dan ook tot uiting komen, behandel ik in het zesde en tevens laatste hoofdstuk. 2. BEGRIPSBEPALING Omdat de gebruikte begrippen in deze uiteenzetting op verschillende manieren kunnen geïnterpreteerd worden, is een nadere bepaling en invulling ervan noodzakelijk. Op die manier is het voor de lezer duidelijk welke accenten ik in de thesis leg, welke aspecten ik wel of niet behandel, en wat die concreet inhouden. Als eerste definieer ik de algemene term ‘massa-evenement’, daarna de twee concrete cases die in deze studie worden behandeld: de Olympische Spelen en het wereldkampioenschap voetbal. Verder beschrijf ik wat wordt bedoeld met respectievelijk ‘economische’ en ‘sociale impact’, en ik sluit af met een korte beschouwing over opmerkelijke evoluties in de kandidaatstellingen en gastlanden. 2.1 M ASSA - EVENEMENTEN Wanneer is een evenement een massa-evenement? Daarover bestaan verschillende ideeën. De meest gehanteerde definitie is die van Roche (2000, p. 1) waar hij stelt dat “Mega-events’ are large-scale cultural (including commercial and sporting) events which have a dramatic character, mass popular appeal and international significance”. Horne (2007) volgt deze definitie maar voegt eraan toe dat voor een hedendaags massa-evenement ook geldt dat het een grote impact heeft op het land, de regio of de stad waar het plaatsvindt. Ook de enorme toename van media-aandacht is een element dat niet mag ontbreken. De term ‘massa-evenement’ is inwisselbaar met hallmark event, mega-event of special event. Dat een massa-evenement groter is dan een ander evenement mag duidelijk zijn, maar wat dat ‘groter zijn’ concreet inhoudt, wordt nergens omschreven. Martin Müller 13 (2015b) heeft in 2015 getracht om aan de hand van wetenschappelijk onderzoek te bepalen wanneer gesproken kan worden over een massa-evenement en welke factoren hiervoor in acht moeten genomen worden. De constitutieve elementen die hij naar voor schuift zijn: • Aantrekkelijkheid voor bezoekers: die kan gemeten worden aan de hand van de ticketverkoop, hoewel er geen absoluut verband is tussen het aantal verkochte tickets en het reële aantal toeschouwers. • Media-aandacht: het aantal televisiekijkers en internetsurfers die het evenement volgen, overtreft vele malen het aantal toeschouwers dat fysiek aanwezig is. Internationale mediabelangstelling is daarom ook een belangrijke factor. • Cost: de vorige twee factoren focussen op de winsten van een massaevenement, de Cost-factor focust op de kosten. Er worden enorme bedragen geïnvesteerd in de organisatie, de bouw van infrastructuur, de beveiliging en dergelijke meer van massa-evenementen. • Stedelijke vernieuwing: veel gastlanden en -steden maken van de gelegenheid gebruik om het straatbeeld op te waarderen. Wegen worden aangelegd of hersteld, het openbaar vervoer wordt geoptimaliseerd, bestaande stadions worden gerenoveerd en nieuwe worden gebouwd. Müller’s definitie luidt dus als volgt: “Mega-events are ambulatory occasions of a fixed duration that attract a large number of visitors, have a large mediated reach, come with large costs and have large impacts on the built environment and the population” (2015b, p. 3). Deze definities kunnen op sport- én niet sportgerelateerde evenementen slaan. Maar deze thesis beperkt zich tot twee sportieve mega-evenementen: de vierjaarlijkse Olympische Zomerspelen en het vierjaarlijkse wereldkampioenschap voetbal, georganiseerd door de FIFA. Ik kies ervoor om de thesis te beperken tot deze twee omdat alle massa-evenementen bespreken onmogelijk is. De World Cup en de Olympische Spelen zijn zowaar de grootste en populairste evenementen van de wereld. Daarom lijkt het mij logisch om deze twee uitvoerig te bespreken. 14 2.1.1 D E O LYMPISCHE S PELEN Volgens historische bronnen hebben de eerste originele Olympische Spelen plaatsgevonden in 776 voor Christus in Olympia, Griekenland. Ze werden toegewijd aan de Griekse god Zeus. Meer dan duizend jaar lang werden de spelen om de vier jaar gehouden en werden ze gevolgd door duizenden toeschouwers. In 393 na Christus besloot de Christelijke keizer Theodosius om dit populaire maar heidense gebeuren af te schaffen. De spelen verzonken samen met bijhorende tempels en stadions in de vergetelheid. In 1776 werd de olympische site herontdekt door de Engelse reiziger Richard Chandler, maar het duurde nog een eeuw voor Duitse archeologen startten met opgravingen. Later vormden deze opgravingen een inspiratiebron voor de Fransman Pierre de Coubertin, het brein achter de moderne Olympisce Spelen zoals we ze nu kennen (International Olympic Committee, 2012). De Olympische Beweging zorgt voor een gecoördineerd, georganiseerd, universeel en permanent optreden, uitgedragen onder het hoogste gezag van het Internationaal Olympisch Comité. De beweging omvat de internationale sportbonden, de Nationale Olympische Comités, alle andere erkende olympische organisaties, instellingen en federaties maar ook atleten, scheidsrechters, trainers, die allen gebonden zijn aan het Olympisch Handvest. Hierin staan de doelen en regels van de Olympische Beweging duidelijk vermeld. Het Internationaal Olympisch Comité werd in 1894 voor het eerst georganiseerd door Pierre de Coubertin in Parijs. Zijn visie op de spelen was: “To ennoble and strengthen sports, to ensure their independence and duration, and thus to enable them better to fulfill the educational role incumbent upon them in the modern world.” Dit comité staat in voor de organisatie van het hele gebeuren en kiest in welk land de spelen zullen doorgaan aan de hand van verkiezingen (International Olympic Committee, 2015). Op figuur 1 is te zien welke landen de laatste ronde van de gastlandselectie hebben gehaald, en welke landen de Olympische Spelen effectief hebben georganiseerd. De kleur geeft aan hoeveel keer een land zich kandidaat stelde als gastland voor de zomer- en/of de winterspelen. De rode en blauwe ringen geven aan hoeveel keer het land de zomer- (rood) of winterspelen (blauw) heeft georganiseerd. 15 Figuur 1: De kandidaat-landen en gastlanden van de Olympische spelen van 1896 tot 2008 Bron: Frakturmedia, 2010 2.1.2 D E FIFA W ORLD C UP De FIFA, wat staat voor ‘Fédération Internationale de Football Association’, werd in 1904 opgericht in een achterkamertje van het hoofdkwartier van de ‘Union Française de Sports Athlétiques’ in Parijs. De vertegenwoordigers van de voetbalbonden uit zeven Europese landen waren aanwezig op deze meeting en ondertekende de stichtingsakte: Frankrijk, België, Denemarken, Nederland, Spanje, Zweden en Zwitserland. Ondertussen zijn alle landen in de wereld lid van de FIFA. De federatie is uitgegroeid tot de organisator van de grootste en bekendste single-sport competitie ter wereld, namelijk de FIFA World Cup (FIFA, 2016). Sinds de eerste World Cup in 1930 te Uruguay, die werd georganiseerd om te beoordelen of zo een wereldbekercompetitie levensvatbaar is, is de FIFA alleen maar gegroeid in zijn populariteit en prestige. Slechts zeven verschillende landen hebben 16 sinds de start in 1930 de wereldbeker mee naar huis kunnen nemen: West-Duitsland in 1974 en 1990, Argentinië in 1978 en 1986, Italië in 1982 en 2006, Brazilië in 1994 en 2002, Frankrijk in 1998, Spanje in 2010 en Duitsland in 2014. Toch slaagt de FIFA er in de hele wereld in de ban te krijgen van een spelletje voetbal (FIFA, 2016). Het wereldkampioenschap vindt elke vier jaar plaats, verschillend van de cyclus van de Olympische Spelen om directe concurrentie te voorkomen. 2.2 D E ECONOMISCHE IMPACT Voorstanders en belanghebbenden claimen dat massa-evenementen gigantisch grote sommen geld in de lade brengen voor de gastlanden en -steden. Te verwachten is een toestroom van bemiddelde sportfans die enkele dagen of weken in de regio vertoeven, en gebruik maken van hotels, restaurants, accommodatie en plaatselijke diensten. Het geld vloeit rijkelijk en dit kan enkel en alleen een positief effect hebben op de lokale economie en welvaart (Matheson, 2006a). We moeten onderzoeken of dit idee over de economische impact van mega-evenementen zoals het wereldkampioenschap voetbal en de Olympische Spelen klopt. De economische impact van een massa-evenement op het gastland is het geheel van extra uitgaven door de stad, de regio of het land en door organisatoren, bezoekers en deelnemers. Bij een gigantisch evenement zoals de World Cup of de Olympische Spelen komen verschillende economische effecten kijken zoals investeringen in infrastructuurwerken, reclame- en promotie uitgaven, extra overnachtingsgelegenheden en zoveel meer. Deze uitgaven, en eventuele winsten die de stad, de regio of het land er uit haalt, zullen een effect hebben op de globale economie in de ruimere omgeving. Na het evenement trekken de organisatoren zich terug en vertrekken deelnemers en toeschouwers, maar de impact van het evenement zal blijven nazinderen (Werkgroep Evaluatie Sportevenementen, 2010). 2.3 D E SOCIALE IMPACT De laatste jaren zijn twee parallelle trends zichtbaar in verband met de organisatie van massa-evenementen. Als eerste zijn ze enorm gegroeid op organisatorisch en infrastructureel vlak, en ook de winsten die ze met zich meebrengen zijn spectaculair gegroeid. Een tweede trend is dat meer en meer ‘opkomende landen’ uit het zogenoemde globale zuiden als gastland optreden. Ondanks het feit dat de economie 17 in deze landen de laatste jaren een enorme groei kent, worden ze nog steeds gekenmerkt door grote sociaal-economische ongelijkheid (Steinbrink, 2013). De ‘festivalisation of Urban Policy’-hypothese van Häußerman en Siebel beschrijft de instrumentalisering van grootschalige culturele en sportieve evenementen. Ze worden ingezet ter ondersteuning van zowel het imago als de stedelijke ontwikkeling in de betrokken landen. Net omdat de gastlanden zich de laatste jaren meer en meer in het zuiden bevinden en dus vaak ontwikkelingslanden zijn, is het belangrijk te onderzoeken welke economische en sociale effecten deze evenementen met zich meebrengen (Steinbrink, Haferburg, & Ley, 2011). Zowel de FIFA als het Internationaal Olympisch Comité (IOC) werken volgens economische principes. Hun doel is winstmaximalisatie. Niets wordt aan het toeval overgelaten. Het gastland moet zich aan strikte afspraken houden. De FIFA hanteert een zogenaamd bid book, waarin 17 eisen vermeld staan waaraan een potentieel gastland moet voldoen. Deze eisen bestrijken een zeer breed spectrum aan domeinen zoals gezondheidszorg, regelgeving omtrent immigratie, veiligheidsmaatregelen, informatie- en communicatietechnologie, enzoverder. Dat de FIFA die eisen kan doordrukken, toont haar macht aan: zij slaagt erin de nationale politiek te beïnvloeden. Gastlanden zijn bereid die invloed te accepteren (Steinbrink, Haferburg, & Ley, 2011). Uiteraard ontstaan er conflicten tussen de FIFA-eisen en de belangen en noden van plaatselijke groepen of individuen. Niet alleen moeten er stadions van topkwaliteit worden gebouwd, ook een uitmuntend transportnetwerk is noodzakelijk. Er moet worden geïnvesteerd in veiligheid en comfort van atleten, teams, journalisten en bezoekers. De standaarden liggen hoog en staan in groot contrast met de vaak lage welzijns- en welvaartscijfers van de betrokken landen. Geweld en criminaliteit moeten uit het zicht worden gehouden want de internationale media moet beelden verspreiden die imagoversterkend zijn. Publieke veiligheid staat hoog op het lijstje van de FIFA en het IOC (Steinbrink, 2013). 18 2.4 G ASTLANDEN Een overzicht van de verschillende gastlanden waar de World Cup en de Olympische Spelen in het verleden hebben plaatsgevonden, vindt u achteraan in de bijlage. In de thesis heb ik het vaak over specifieke edities van de sportevenementen, waardoor het nuttig kan zijn om een overzicht te hebben waar de lezer naar terug kan grijpen. Het IOC heeft een duidelijke voorkeur voor westerse, geïndustrialiseerde gastlanden. Vijftien van de vijfentwintig edities van de zomerspelen tussen 1896 en 2015 werden in West-Europese steden gehouden, zeven gaststeden lagen in de United States, Canada of Australië. Enkel de zomerspelen van 1968 en 1988 vonden plaats in minder ontwikkelende steden, Mexico City en Seoul. Ook als je kijkt naar de winterspelen is deze voorkeur sterk uitgesproken. De winterspelen van 1984 in Sarajevo, Joegoslavië vallen daarbij op, omdat ze werden georganiseerd in een stad die net uit een oorlog kwam. Uiteraard is een en ander ook te wijten aan het simpele feit dat veel ontwikkelingslanden niet het juiste klimaat hebben om winterspelen te houden (Matheson & Baade, 2004). Zoals hierboven reeds werd aangehaald, is de laatste jaren verandering aan het komen in deze traditie en stellen ook meer ontwikkelingslanden zich kandidaat voor het organiseren van de Olympische Spelen of de World Cup. Meer dan het Olympisch Comité is de FIFA bereid om ontwikkelingslanden uit Zuid-Amerika de kans te geven om de World Cup te ontvangen. Dit heeft deels te maken met het feit dat LatijnsAmerika een rijke voetbaltraditie heeft. Tot 1994 werd de World Cup afwisselend in Europa en Latijns-Amerika gehouden. Na ‘94 groeide bij de FIFA de ambitie om voetbal ook elders te promoten en te profiteren van de stijgende populariteit van de sport in de rest van de wereld. Ondertussen heeft het evenement ook al in de Verenigde Staten, Japan, Korea en Zuid-Afrika plaatsgevonden. In de nabije toekomst vullen Rusland en Qatar dit lijstje aan (Matheson & Baade, 2004). In de Verenigde Staten en Japan ontbreekt de affiniteit met voetbal. Op het eerste gezicht lijken het niet de ideale landen om het wereldkampioenschap te organiseren. Maar de FIFA hanteert een doordachte strategie om nieuwe markten te openen of uit te breiden naar deze twee sterke economieën. (Matheson & Baade, 2004). 19 Zuid-Afrika was het eerste Afrikaanse land dat onderdak bood aan de World Cup, hoewel het nog steeds aan het recupereren is van het gewelddadige en discriminerende apartheidsregime. In 2004 werd het geselecteerd als gastland voor het wereldkampioenschap voetbal van 2010. Dat het land nog steeds te kampen heeft met verlammende armoede, werkloosheid, hoge criminaliteitscijfers en duidelijke naschokken van zijn transitie naar een nieuwe democratie, stond de organisatie niet in de weg (Berg, 2010). Zuid-Afrika heeft grote politieke stappen ondernomen op verschillende niveaus, maar het blijft de vraag of het land de grote sociaaleconomische impact van zo’n evenement zal kunnen vertalen naar zichtbare voordelen voor zijn burgers, in het bijzonder voor de meest achtergestelde individuen (Nadvi, 2008). Negen Zuid-Afrikaanse steden werden in functie van het wereldkampioenschap van 2010 omgedoopt tot host cities: Johannesburg, Pretoria, Cape Town, Durban, Port Elizabeth, Nelspruit, Polokwane, Rustenburg en Bloemfontein (SA-Venues, 2015). 20 DEEL I: DE ECONOMISCHE IMPACT VAN EEN MASSA-EVENEMENT OP HET GASTLAND Het eerste deel van de thesis is gewijd aan het economische aspect van massaevenementen. Om een duidelijk zicht te krijgen op de manier waarop zulke evenementen financieel gerealiseerd worden, start ik in hoofdstuk twee met een korte samenvatting van de geldelijke kwestie rond de World Cup en de Olympische Spelen en respectievelijk de leidende organen er achter, de FIFA en het IOC. Waar halen zij het geld vandaan en hoe financieren zij deze gigantische evenementen? Hoofdstuk drie gaat over de eigenlijke ‘economische impact’ van het massaevenement op het gastland. De studie van die impact gaat verder dan een beraming van de kosten en winsten van een evenement. Naast het geld dat binnen de organisatie en op het evenement in de omloop is, zorgt een massa-evenement voor een verandering in de lokale economie van het land, de regio of de stad. De plaatselijke overheid doet investeringen en laat werken uitvoeren om zich klaar te maken voor de toestroom van veeleisende bezoekers. De plaatselijke economie wordt zodoende beïnvloed en de naweeën van het evenement blijven nog lang voelbaar. Of die invloed positief of negatief is, verschilt zeer sterk. Er is dus een onderscheid tussen de rechtstreekse winsten die het evenement oplevert en de voordelen die de bredere omgeving rond het evenement er van ondervindt. Massa-evenementen worden door organisatoren gepromoot als zeer gunstig voor de economie en voor het aanzien van het land of de stad. Indien de gastheer kan voldoen aan de wensen van de massaal toegestroomde toeschouwers en participanten aan het evenement, kan dit langdurige gunstige effecten hebben voor de lokale economie, de toeristische sector en het wereldwijde imago. Er zijn echter verschillende studies die deze veronderstelling bekritiseren. De studies die organisatoren vooraf laten uitvoeren zijn immers niet onafhankelijk. De toegepaste methoden en theorieën zijn niet altijd wetenschappelijk, in de interpretatie van de cijfers is vaak sprake van een zekere bias 21 waardoor potentiële gastlanden misleid kunnen worden. In deze thesis ga ik na op welke wijze impactstudies worden uitgevoerd en welke fouten hier in kunnen sluipen. Omdat de laatste jaren meer en meer ontwikkelingslanden zich kandidaat stellen, worden impactstudies nog belangrijker. Deze landen staan op economisch en politiek vlak vaak niet sterk genoeg om eventuele verliezen en teleurstellingen op te vangen. Politieke leiders van ontwikkelingslanden hunkeren nog meer dan anderen naar bevestiging. Ze willen zichzelf op de kaart zetten als ontwikkeld land en bewijzen dat ze volwaardig mee kunnen met de rest. Op die manier gaan ze vaak overhaast te werk omdat ze willen uitblinken met nieuwe stadions en infrastructuur. Hierdoor worden nijpende problemen achteruit geschoven en gaan deze grote investeringen ten kosten van dringendere zaken zoals gezondheid en onderwijs. In het derde hoofdstuk wordt dus beschreven waarom een massa-evenement schadelijk kan zijn voor een ontwikkelingsland. Naast een enorme verandering op materieel vlak, zijn er ook immateriële zaken die de impact van een massa-evenement op het gastland mee bepalen. Zo wordt door de promotors vaak gesteld dat zulke evenementen een kans bieden om het imago van een land op te krikken. Het vierde hoofdstuk gaat over deze immateriële impact die ook een belangrijke verklaring vormt waarom landen zo concurreren met elkaar om een massa-evenement te mogen organiseren. 22 HOOFDSTUK 2: DE FINANCIERING VAN MASSAEVENEMENTEN 1. INLEIDING Voor een goede organisatie van een massa-evenement is een gezonde blik op de financiën en de economische stand van zaken noodzakelijk (Toohey & Veal, 2000). De FIFA bij de World Cup en het IOC bij de Olympische Spelen zijn vanzelfsprekend de actoren die het grootste belang en het grootste voordeel hebben bij de organisatie van het evenement. Zij hebben eigenlijk alles in handen: zij bepalen de criteria waaraan een gastland moet voldoen, hoe het evenement georganiseerd moet worden, aan wie de uitzendrechten worden verkocht aan welke prijs, welke bedrijven mogen sponsoren en welke niet en zoveel meer. Om een zicht te krijgen op hoe de FIFA en het IOC zich economisch organiseren, wordt in volgend hoofdstuk voor elk van hen een overzicht gegeven. 2. DE OLYMPISCHE SPELEN De financiering van de Olympische Spelen evolueert doorheen de tijd en is ook afhankelijk van de context van het land waar ze zullen plaatsvinden. Toch liggen er over het algemeen basisprincipes vast en kan de financiering onderverdeeld worden in twee begrotingen. Als eerste heb je een budget dat uitgaat van het Organiserende Comité voor de Olympische Spelen (OCOG). Dit budget is voor het grootste deel privaat gefinancierd met een grote bijdrage van het IOC (Olympic Movement, 2016). In zijn beginjaren bestond het IOC uit welgestelde leden die zelf instonden voor de financiering van de spelen. Door de komst van de televisie en later de mogelijkheid tot satellietuitzendingen werd vanaf de jaren ’70 de verkoop van uitzendrechten een belangrijke bron van inkomsten. Naast de verkoop van uitzendrechten vormen verschillende sponsors een belangrijke financiële steun. Momenteel zijn de olympische sponsors: Coca Cola, Atos, Bridgestone, DOW, General Electric, McDonald’s, Omega, Parasonic, Procter and Gamble, Samsung, Toyota en Visa (Olympic Movement, 2015). Zij verenigen zich in het zogenaamde ‘The Olympic Partners (TOP) Programme’. TOP koopt de 23 gebruiksrechten van het olympisch logo. Zij mogen het logo vervolgens gebruiken in advertenties en promoties gedurende de vier jaar tot de spelen. Een groot deel van de sponsors betalen de organisatie in natura: niet in geld, maar in goederen of diensten (Toohey & Veal, 2000). Als tweede is er ook een begroting die los staat van het OCOG, en wordt beheerd door de lokale autoriteiten. Er zijn verschillende onderdelen van dit budget. Als eerste zijn er de kapitaalinvesteringen: deze zijn direct gerelateerd aan de bouw van permanente infrastructuur. Niet alleen wedstrijdstadions, maar ook het olympisch dorp en andere constructies, die op langere termijn dienst zullen moeten doen, worden gefinancierd met dit bedrag. Deze investeringen worden gewoonlijk door de overheid of door de private sector gedaan. Daarnaast is er het zogenoemde operations budget: dit budget wordt vrijgemaakt ter financiering van de operationele diensten van de overheid die de spelen over het algemeen moeten ondersteunen. Bijvoorbeeld veiligheid, transport, gezondheidszorg, douane, migratie en zo verder. Daarbovenop heeft elke gaststad, elke gastregio of elk gastland een investeringsplan op lange termijn voor algemene infrastructuur die los staat van de spelen, zoals wegen, luchthavens en spoorwegen. Hoe hard men hierop nog moet inzetten hangt af van wat al bestaat in het land, de regio of de stad en hoe men de ontwikkeling op lange termijn ziet (Olympic Movement, 2016). 3. DE FIFA WORLD CUP De FIFA is het grote organiserende orgaan achter het wereldkampioenschap voetbal. Naast de wereldbekende World Cup, organiseert en steunt de FIFA nogal wat andere wedstrijden en projecten, maar de grootste winst haalt de organisatie toch uit het vierjaarlijkse wereldkampioenschap. Hiermee steekt de FIFA World Cup de Olympische Spelen voorbij en kan het zichzelf het meest winstgevende sportevenement van de wereld noemen (Sargeant, 2015). De inkomsten die door de World Cup worden gegenereerd komen voor negentig procent vanuit vijf secties. Ik geeft voorbeelden uit de editie 2014 (Sargeant, 2015): • Uitzendrechten: 214 landen zonden de finale van het wereldkampioenschap voetbal van 2014 uit. 24 • Sponsoring: er zijn zes hoofdsponsors. Adidas, Coca Cola, Emirates, Hyundai Motor, Sony en Visa (FIFA, 2015). • Ticketverkoop: er werden 3.141.908 tickets verkocht. • Entertainment, accommodatie en ontvangst: 373.000 gasten werden ontvangen. • Branding en merchandising: er waren 77 miljoen officieel gelicentieerde producten. Naast het voldoende eigen kapitaal is de commercialisering van deze vijf secties van cruciaal belang voor de FIFA. Bijna zeventig procent van de uitgaven vloeit volgens de FIFA terug naar de ontwikkeling van voetbal in de vorm van financiële steun, ontwikkelingsprogramma’s en sponsoring van wedstrijden. Met de overige dertig procent creëert de organisatie een financiële reserve. Die is de laatste jaren enorm gestegen, van 350 miljoen dollar in 2005 naar meer dan 1,5 miljard dollar in 2014. Bij eventuele last minute annulatie van het gebeuren moet de FIFA zichzelf hiermee kunnen verzekeren (Sargeant, 2015). Onderstaande figuur van BBC News (2015) toont de inkomsten en uitgaven van de organisatie. Het is opvallend dat de inkomsten die de FIFA met de World Cup genereerd een stuk hoger liggen dan de uitgaven die er voor moeten worden gedaan. Zoals eerder gesteld, blijkt ook hieruit dat het wereldkampioenschap voetbal een zeer belangrijk evenement is voor de FIFA. 25 Figuur 2: Inkomsten en Uitgaven van FIFA tijdens de periode van 2011 tot 2014, in Amerikaanse Dollar * De beschreven winsten en verliezen zijn niet direct toe te schrijven aan commerciële activiteiten zoals investeringen, rente-inkomsten of verliezen of winsten door wisselkoersen. ‘m’ staat voor miljoen. Bron: Sargeant, 2015 26 4. BESLUIT Uit deze korte beschouwing blijkt dat zowel de Olympische Spelen als de World Cup een zeer belangrijke bron van inkomsten zijn voor de organisaties erachter. De World Cup is niet het enige evenement dat uitgaat van de FIFA, maar is voor de organisatie wel het meest winstgevend. De twee besproken massa-evenementen halen grote sommen geld binnen vanuit verschillende hoeken. Zo zijn er grote merken zoals Adidas en Coca Cola die deze evenementen sponsoren. Deze wereldgiganten betalen enorme bedragen om de officiële logo’s te mogen gebruiken in hun producten en reclame. Daarnaast worden de kassa’s van de organisatoren gevuld door de verkoop van uitzendrechten. Verschillende televisiemaatschappijen en openbare omroepen zijn geïnteresseerd om de matchen en wedstrijden uit te zenden. Deze beelden trekken namelijk miljoenen kijkers. Uiteraard zijn er ook duizenden fans die het hele gebeuren graag life meemaken. Zij hebben er heel wat geld voor over om te supporteren voor hun favoriete spelers of atleten. De ticketprijzen kunnen dan ook hoog oplopen en vormen voor de FIFA en het IOC eveneens een belangrijke bron van inkomsten. Ook het gastland draag een belangrijke kost van het massa-evenement. Zij maakt een gigantisch bedrag vrij om het hele gebeuren te realiseren. Het gastland zorgt er namelijk voor dat alle nodige infrastructuur beschikbaar is en dat het evenement in de beste omstandigheden kan plaatsvinden. Dat de sporters een plaats hebben om te verblijven en te trainen, dat de toeschouwers veilig kunnen logeren, dat de media een plaats heeft om zich groeperen en zo veel meer. 27 HOOFDSTUK 3: DE ECONOMISCHE IMPACT VAN EEN MASSA-EVENEMENT OP HET GASTLAND 1. INLEIDING De reden waarom landen of steden een massa-evenement wil organiseren, is de beloofde positieve impact op de lokale economie die het met zich meebrengt. Volgens optimistische promotoren brengt een evenement zoals de Olympische Spelen of de World Cup verschillende opportuniteiten met zich mee, zoals meer jobs en hogere lonen. Uiteraard hebben verschillende liga’s, grote sportverenigingen, teamleiders en evenementorganisatoren er belang bij zo positief mogelijk te rapporteren over de economische impact. Bij een evenement zoals de Olympische Spelen of de World Cup, waar het gastland grote kosten moet doen om aan de eisen van respectievelijk het IOC en de FIFA te voldoen, is het bijna noodzakelijk om beroep te doen op de financiële steun van de belastingbetaler. Bijgevolg moet de burger er van overtuigd worden dat het evenement in het voordeel zal spelen van het land. Dit om de zware overheidssubsidies te kunnen rechtvaardigen. Impactstudies worden daarbij als argument ingezet, niet alleen om het gastland in kwestie te overtuigen maar ook om een positief bericht na te laten voor de potentiële toekomstige gastlanden. Impactstudies kunnen voorafgaand aan het evenement uitgevoerd worden. Hierbij wordt op basis van allerlei factoren berekend welke impact het zal hebben op de economie van het gastland. Ook kunnen deze studies achteraf worden uitgevoerd om te kijken of de voorspellingen zijn uitgekomen of welke impact het evenement heeft teweeggebracht. De objectiviteit van deze studies kan in twijfel getrokken worden. Vaak zijn ze gebaseerd op weinig onderbouwde veronderstellingen, zelden is het mogelijk alle factoren in rekening te brengen. Belangrijke elementen die een rol spelen in het bepalen van een negatieve of een positieve impact, worden bewust of onbewust vergeten door de onderzoekers. Ik geef voorbeelden voor de Olympische Winterspelen van 2002 en de zomerspelen van 2004. Op papier werd er telkens winst gemaakt. Maar de miljoenen dollars die het 28 Amerikaanse ministerie van defensie in 2002 heeft geïnvesteerd in extra beveiliging, werden buiten de olympische begroting gehouden (Matheson, 2006a), evenals de 300 miljoen dollar die gaststad Salt Lake City aan veiligheid besteedde (Barclay, 2009). En ook bij de Olympische Zomerspelen van 2004 spendeerde Athene 1,5 miljard dollar aan security. Deze voorbeelden tonen aan dat een aantal grote kosten worden gedragen door de gemeenschap, maar niet in rekening worden gebracht bij de evaluatie achteraf. Aangezien studies naar de economische impact vaak in opdracht zijn van belanghebbenden die op directe wijze profiteren van massa-evenementen, kunnen vraagtekens worden gezet bij de geloofwaardigheid ervan (Matheson, 2006a). Naast de berekening van de economische impact, voorafgaand of achteraf, en de valkuilen die daarbij komen kijken, kan uit de studies worden afgeleid hoe landen de kosten zo veel mogelijk kunnen drukken. Veel gastlanden zien de Olympische Spelen of de World Cup als de ideale gelegenheid om uit te blinken en spenderen daarom heel wat geld. Door te doseren en slim te investeren kan een fantastisch evenement plaatsvinden zonder dat er gigantische kosten moeten worden gemaakt. Verder gaat dit hoofdstuk over de extra nadelen dat een massa-evenement in een ontwikkelingsland kan teweeg brengen. Een logische bedenking is namelijk of deze landen geen hogere prioriteiten hebben dan het organiseren van gigantische, internationale en vooral kostelijke massa-evenementen. Ten slotte is naast de economische impact ook de immateriële impact zeer relevant. De prestige en aandacht dat een gastland ontvangt, is een even bepalende factor voor de beslissing om zich wel of niet kandidaat te stellen. 2. HET BEREKENEN VAN DE ECONOMISCHE IMPACT VAN EEN MASSA-EVENEMENT Het berekenen van de economische impact van een massa-evenement is een complexe zaak. Een financiële balans, waar men de inkomsten en uitgaven in rekening brengt, is vrij eenvoudig. Maar de economische impact omvat niet enkel de winst en het verlies van het evenement op zich, ook de effecten van het evenement op de samenleving maken er deel van uit. Dit niet alleen tijdens het evenement maar ook op lange termijn, niet alleen in de gaststeden, maar in de ruimere regio. Dat wil zeggen dat bij de berekening van de impact met verschillende factoren rekening moet worden 29 gehouden, wat het risico op fouten, onnauwkeurigheden, en politieke recuperatie van de gegevens groot maakt. 2.1 E X - ANTE STUDIES Voorspellende of ex-ante studies berekenen hoe groot de economische impact van een evenement zal zijn, en worden door promotoren gebruikt om kandidaat-gaststeden of -gastlanden aan te trekken en te overtuigen. Economische impactstudies zijn een noodzakelijke tool om de waarde van een massa-evenement voor de lokale samenleving te schatten, maar deze techniek is niet bestand tegen manipulatie of misbruik (Matheson, 2006b). De studies worden in opdracht uitgevoerd, zijn gebaseerd op optimistische assumpties, en bewijzen wat bewezen moet worden: dat het massa-evenement een blijvende positieve invloed zal hebben op het organiserende land. Volgens de typische voorspellende studies wordt de economische impact door twee algemene factoren bepaald: de constructie van infrastructuur nodig voor het evenement en de totale commerciële activiteit tijdens het evenement zelf. Bij de laatste factor wordt rekening gehouden met een schatting van het aantal bezoekers dat men verwacht, het aantal dagen dat iedere bezoeker zal blijven en het bedrag dat dagelijks door elke bezoeker zal worden gespendeerd. Op basis van een berekening van deze factoren in combinatie met een multiplier, zal de directe, indirecte en geïnduceerde economische impact van een massa-evenement bepaald worden (Barclay, 2009). De directe impact is het effect van de primaire uitgaven van de bezoekers, bijvoorbeeld in hotels, restaurants, en andere accommodatie. Vervolgens is er de indirecte impact, wat men het rimpeleffect zou kunnen noemen van de primaire uitgaven van de toeschouwers. En als laatste is er de geïnduceerde of afgeleide impact die voortkomt uit het gedrag van werknemers uit beïnvloedde sectoren die hun salaris gaan investeren in andere zaken in de regio (Compton, 1995). Op elk moment kunnen er fouten in de berekening sluipen die zorgen voor een significante bias in de uiteindelijke schatting. Om die reden wordt deze methode fel bekritiseerd. Onderzoekers wijzen op de tekortkomingen van dergelijke ex-ante studies die vaak beroep doen op slechte methodologie. Het is aangetoond dat ze te 30 kampen krijgen met verscheidene theoretische problemen (Matheson, 2006a). Later in deze thesis zullen deze valkuilen verder worden beschreven. 2.2 E X - POST STUDIES In ex-post analyses wordt de economische prestatie van een regio tijdens een massaevenement vergeleken met de economische prestatie van een soortgelijke regio waar op het zelfde moment géén evenement werd georganiseerd. Ook wordt de economische toestand van een stad, regio of land tijdens het evenement vergeleken met de economische toestand voor of na het evenement. Daarbij worden gewoonlijk inkomen per persoon, werkgelegenheid en belastbare omzet als parameter gebruikt, maar ook andere economische variabelen als de hotelbezettingsgraad, horecaprijzen en het aantal luchthavenbewegingen spelen een rol bij het berekenen van de economische impact (Matheson, 2006a). Het moeilijkste aan ex-post studies is het isoleren van de relevante economische activiteit van de algemene grootstedelijke economie waarin ze plaatsvinden. Inkomsten gegenereerd ten gevolge van het evenement kunnen onzichtbaar worden door normale schommelingen in de regionale economie. Bovendien is het mogelijk dat de economische effecten groot zijn rond de periode van het evenement, maar dat ze op jaarbasis geen wezenlijke veranderingen teweeg brengen. Daarom is het beter om per maand of seizoen data te verzamelen dan het gebruik van jaarlijkse gegevens (Matheson, 2006a). Studies die ex-ante onderzoek vergelijken met ex-post onderzoek, bevestigen de algemene kritiek dat voorafgaande inschatting van de economische impact van massaevenementen stelselmatig wordt overschat. Zo toonde een studie naar de economische impact van de World Cup van 1994 in de Verenigde Staten aan dat het persoonlijk inkomen in de gaststeden vier miljard dollar lager lag dan men had verwacht (Baade & Metheson, 2004). 31 3. DE VALKUILEN BIJ HET BEREKENEN VAN DE ECONOMISCHE IMPACT VAN MASSA-EVENEMENTEN Zoals gezegd zijn er verschillende valkuilen bij het berekenen van de economische impact van massa-evenementen. De economische impact gaat namelijk heel ver en heeft invloed op verschillende factoren. Die factoren moeten één voor één in rekening gebracht worden en zitten vaak in kleine details. Het onderscheiden van die verschillende elementen is een zeer intensieve opdracht waar vaak fouten in sluipen. 3.1 W INST VOOR DE GEMEENSCHAP : GEEN TOENAME , MAAR VERPLAATSING De schatting van de winsten en voordelen voor de gemeenschap zijn dikwijls zeer optimistisch. Het potentiële aantal bezoekers en hun bestedingspatroon wordt overschat doordat er veronderstellingen als waar worden aangenomen en bepaalde factoren achterwegen worden gelaten. Consumentengedrag is een complex gegeven. Het is bijvoorbeeld niet correct het bedrag dat lokale bezoekers uitgeven mee te tellen als een directe bron van inkomsten voor de gemeenschap. Deze veronderstelling leidt tot misleidende cijfers. Het is namelijk zo dat mensen een relatief inflexibel bedrag aan vrije tijd spenderen. Ze maken keuzes. Een individuele consument kan moeilijk alles doen: het is óf het theater, óf een concert óf de Olympische Spelen óf de World Cup voetbal. Indien de Olympische Spelen of de World Cup niet in de omgeving plaatsvinden, staan deze opties niet in het keuzelijstje en gaan ze hun geld aan een andere vrijetijdsmogelijkheid spenderen. Het geld dat ze aan een evenement geven, zou zonder het evenement ook worden gespendeerd, en kan dus niet gezien worden als directe winst voor de omgeving ten gevolge van het massa-evenement. Omdat de meeste onderzoekers hiermee geen rekening houden, wordt de impact overschat. Het lokale consumentengedrag tijdens een evenement is geen nieuwe economische activiteit, maar slechts een verplaatsing van uitgaven die er sowieso zouden geweest zijn. Het effect op de lokale gemeenschap zal bijgevolg nul zijn (Barclay, 2009). We zien dezelfde inschattingsfout bij het berekenen van de kosten voor het construeren van stadions. Deze kosten worden grotendeels bepaald door de bedragen die worden geïnvesteerd in arbeidskrachten en werkmateriaal uit de lokale omgeving. Laatstgenoemde bedragen worden in de misleidende onderzoeken niet als kosten 32 aangerekend, maar als winsten voor de lokale economie. Op het eerste gezicht lijkt dit een logische redenering, maar niets is minder waar. Ingeval niemand in de economie werkloos is, zouden de bouwvakkers die nodig zijn voor de bouw van het stadion een andere job hebben aangenomen. De kosten die de overheid hier maakt, moeten bijgevolg ook werkelijk als kosten worden gerekend, en niet als winsten voor de lokale economie. Bovenstaande redenering is wel van toepassing indien er in het gastland grote werkloosheid heerst. In dat geval is er wel een kans dat een positief effect optreedt. Werkloosheid ontmoedigd namelijk arbeidsmigratie, wat in het geval van een massaevenement in het voordeel van het betrokken land kan spelen. Bij de spelen van 1996 in Atlanta bijvoorbeeld, waren er geen problemen met werkloosheid in de stad waardoor tijdelijk arbeiders van andere gebieden aangesteld werden. Wanneer het gebeuren weer achter de rug is, trekken deze mensen terug naar huis. Hun verdiende geld wordt nu in hun thuisregio gespendeerd en niet in de bredere omgeving van de gaststad Atlanta. Dit betekende dat Atlanta achteraf zelf niet van deze economische voordelen genoot maar dat ze zich elders manifesteerden. De directe winsten zijn wel voor Atlanta, maar de indirecte voordelen vinden buiten Atalanta’s grootstedelijk gebied plaats. Indien een stad of land zijn eigen ongebruikte arbeidskrachten inzet tijdens de opbouw van het massa-evenement, profiteert deze achteraf zelf van de indirecte winsten doordat deze arbeiders en personeelsleden hun centen in hun eigen omgeving uitgeven (Matheson & Baade, 2004). 3.2 V ERKEERDE INSCHATTING VAN HET AANTAL BEZOEKERS 3.2.1 R EGULIERE TOERISTEN MET ANDERE MOTIEVEN DAN HET EVENEMENT Een oplossing voor het eerste probleem, waar de uitgaven van de lokale burgers onterecht als directe winst voor de gemeenschap worden aangerekend, zou kunnen zijn dat enkel de uitgaven van de externe bezoekers worden meegerekend. Ook deze oplossing leidt tot overdreven cijfers. Een aantal toeristen is immers om andere redenen dan het massa-evenement in de streek, stad of het land. De reizigers kunnen bijvoorbeeld op zakenreis zijn of hun familie bezoeken. Het bedrag dat ze in dat geval 33 aan het massa-evenement spenderen, zou bij afwezigheid ervan naar andere vrijetijdsmogelijkheden in de stad of buurt gaan. Ook hier gaat het slechts over een verplaatsing van vrijetijdsbesteding (Barclay, 2009). Hiermee is het wederom duidelijk dat impactstudies de directe economische impact van een massa evenement een stuk groter schatten dan ze werkelijk is (Siegfried & Zimbalist, 2002). 3.2.2 T IME SWITCHING In dezelfde lijn ligt het ongecorrigeerde fenomeen van time-switching. Dit doet zich voor als toeristen hoe dan ook van plan waren de stad of het land te bezoeken, ongeacht het massa-evenement. Niettemin plannen ze hun reis op die manier dat deze net samenvalt met de periode van het massa-evenement, om er toch mee van te kunnen genieten (Barclay, 2009). Hierbij heeft het evenement de keuze voor de bestemming niet beïnvloed, enkel het moment van het bezoek verschoven, en kan de toename van inkomsten voor de lokale economie bijgevolg niet toegeschreven worden aan het evenement (Compton, 1995). Het is bijna onmogelijk om de verschillende motieven en achtergronden van de toeristen te onderscheiden (Barclay, 2009). 3.2.3 C ROWDING OUT Een evenement is aantrekkelijk voor een zeer groot publiek, maar niet iedereen is gesteld op de drukte die hiermee gepaard gaat. Externe effecten van het evenement, zoals verkeersopstoppingen en enorme volksmassa's, kunnen ervoor zorgen dat bepaalde toeristen de stad of het land net gaan vermijden. Als de capaciteit van hotels en restaurants zo goed als vol is, worden vaste klanten en reguliere toeristen door de toeschouwers van het massa-evenement verdrongen. Dit fenomeen wordt crowding out genoemd en resulteert onvermijdelijk in een kleinere impact dan voorspeld (Barclay, 2009). De impactstudies zijn wel in staat het grote aantal bezoekers van een massaevenement te berekenen, maar zullen er niet in slagen te berekenen hoeveel reguliere toeristen zijn weggebleven. Een bewijs van deze verkeerde inschatting is te vinden in de studies rond de World Cup van Zuid-Korea en Japan in 2002. Terwijl het aantal Europese toeristen in Zuid-Korea hoger was, werd deze stijging gecompenseerd door een even grote daling in bezoekers van Japan. Consumentengoederen zoals televisies 34 en sportartikelen verkochten erg goed, terwijl casino’s en hotels duidelijk merkten dat vaste klanten en zakenmensen de drukte van de World Cup vermeden (Matheson & Baade, 2004). Ook In Atlanta, waar de Olympische Spelen in 1996 werden gehouden, merkte French en Disher (1997) hetzelfde crowding out effect. De uitgaven van de bezoekers lagen ver onder de schattingen en waren sterk geconcentreerd binnen en in de onmiddellijke buurt van het olympische park. In andere delen van de stad merkten hotels en restaurants ook een daling het normale aantal klanten. Ook straatverkopers die niet direct bij het evenement vertoefden, voelden het negatieve effect duidelijk. Dus tegen de voorspelling in lag de algemene economische stimulans een stuk lager, en dit vooral in een groter gebied tot zelfs de hele staat Georgia. Om het fenomeen van crowding out te vermijden, kan het voor een gastland voordeliger zijn om meerdere kleinschalige evenementen te organiseren in plaats van één groot, uitzonderlijk mega-event. Het is moeilijk te geloven dat een groot aantal reizigers hun reisplannen definitief zullen wijzigen voor een relatief klein evenement zoals een marathon of plaatselijke atletiekwedstrijd. Om die reden zal de gaststad of het gastland wel van de voordelen van het toegenomen aantal bezoekers ten gevolge van het relatief kleine evenement kunnen genieten. De nadelen van het wegtrekken van enkele toeristen zal het daarentegen niet ondervinden (Matheson, 2006a). 3.3 V ERKEERD GEBRUIK VAN MULTIPLIERS De economische multipliers die gewoonlijk worden gebruikt in voorspellende studies zijn gebaseerd op complexe formules die de relatie tussen de verschillende bedrijven en diensten in de regio in kaart brengen. Maar deze relaties zijn tijdens een massaevenement alles behalve normaal, waardoor het gebruik van dezelfde multipliers leidt tot zeer onnauwkeurige berekeningen. Hotels en restaurants laten hun prijzen bijvoorbeeld stijgen tijdens een massaevenement, tot zelfs drie of vier keer de normale waarde. De lonen van de werknemers stijgen echter niet. Hierdoor stijgt het kapitaal van de bedrijven, maar het inkomen van het personeel blijft hetzelfde. Aangezien kapitaal veel minder dan loon geherinvesteerd wordt in het gebied waar het verdiend is, wordt het de economische impact veel groter geschat dan ze werkelijk is (Matheson, 2006a). 35 3.4 A LTERNATIEVE KOSTEN WORDEN VERGETEN Alternatieve kosten, ook de opportuniteitskosten genoemd, zijn kosten van een economische keuze, waarbij niet enkel naar de boekhoudkundige winst wordt gekeken maar ook naar alle materiele en immateriële consequenties van deze keuze. Hoewel door organisatoren het tegendeel wordt beweerd, blijkt uit verscheidene studies (Noll & Zimbalist, 1997; Coates & Humphryes, 1999) dat er geen correlatie bestaat tussen de bouw van sportstadions en economische ontwikkeling. Derhalve is het noodzakelijk om bij de bouw van nieuwe infrastructuur te kijken naar de hoge alternatieve kosten die eraan vasthangen voor de omringende gemeenschap. Het kan namelijk zijn dat publieke uitgaven in functie van het evenement een teruggang betekenen van uitgaven in maatschappelijke prioriteiten of publieke diensten. Het gevolg van die keuze kan een grotere staatschuld teweegbrengen of hogere belastingen noodzakelijk maken. Vraag is of het rendement van de nieuwe infrastructuur groter zal zijn dan de alternatieve kosten voor de samenleving (Barclay, 2009). Het Zikavirus dat momenteel zorgt voor een gezondheidscrisis in Brazilië, is een voorbeeld van een prioriteit die werd opgegeven voor de organisatie van de Olympische Spelen en de World Cup in Brazilië. De overheid koos er voor miljarden te investeren in deze droom in plaats van te zorgen voor preventieve maatregelen tegen het virus. In de favela’s leven mensen naast open riolen die zorgen voor een broeihaard voor muggen. Door een gebrek aan middelen kunnen ze zich niet beschermen tegen de verspreiding van dit virus, wat leidt tot de geboorte van heel wat kinderen met microcefalie. Een nationale ramp kon vermeden worden indien de overheid voldoende had geïnvesteerd om de levenskwaliteit in de favela’s te verbeteren. Maar de regering besteedde het geld aan andere doeleinden, de Olympische Spelen en de World Cup (Vranckx, 2016). Diezelfde organisatoren verklaren dat massa-evenementen het algemeen belang dienen omdat ze het gehele gastland ten goede komen. Deze aanname is echter niet gebaseerd op nauwkeurig onderzoek. De groei die door het evenement in bepaalde sectoren wordt veroorzaakt, maakt het leven voor burgers met een laag inkomen moeilijker en de jobs die worden gecreëerd zijn van korte duur en ondermaats betaald (Hiller, 2000). Voor de World Cup van 2010 in Zuid-Afrika werd verwacht dat de 36 toegenomen werkgelegenheid voor en tijdens het evenement achteraf weer zou dalen, en voedsel- en transportprijzen bleken permanent gestegen in het land (Pillay & Bass, 2008). Wie werkloos is in Zuid-Afrika is na de World Cup dus minder goed af. Een studie van Miguelez en Carrasquer (1995) rond de impact van de Olympische Spelen van 1992 in Barcelona op arbeid, concludeert dat de economische impuls eerder beperkt bleef en slechts betrekking had op enkele sectoren. Kleine ondernemingen merkten geringe voordelen, de toename van werkgelegenheid was minder dan verwacht en de meeste jobs waren slechts tijdelijk. De studie toont aan dat werkgelegenheid afhankelijk is van meerdere economische factoren, en niet enkel van het duwtje in de rug van de Olympische Spelen of het wereldkampioenschap voetbal. Toch is het dominante idee dat de economische impact positief is. Dat zorgt ervoor dat landen over de hele wereld tijd, energie en geld willen spenderen aan bidcampagnes. De ambitie om een massa-evenement te organiseren, is de ambitie van een elite. Het zijn de hoogste sociale groepen die macht en invloed hebben en de prioriteiten bepalen. Dat wordt gereflecteerd in de criteria die spelen bij de evaluatie van de impact van de massa-evenementen. Vaak zijn de leidinggevende teams van de organisatie van de massa-evenement exclusief samengesteld uit rijke, blanke zakenmannen en staan economische voordelen voor de private sector bovenaan het beloftelijstje (Lenskyj, 2000). Een andere alternatieve kost heeft te maken met schaalvoordeel. De FIFA en het IOC werken samen met grote bedrijven. Kleinere, lokale ondernemers komen daardoor in de problemen. Logischerwijs bieden de officiële sponsors tijdens het evenement hun goederen en diensten aan. Hierdoor groeit het aanbod en wordt de concurrentie groter. Het gevolg is een omzetverschuiving van de kleinere naar de grote bedrijven. De World Cup en de Olympische Spelen zijn danig zelfvoorzienend, dat ze de lokale economie niet nodig hebben en die er ook niet bij gaan betrekken. Verschillende ondernemingen en werknemers van buiten de regio zorgen ervoor dat tijdens het evenement een nieuwe economische markt ontstaat. De winsten die zij verwerven gaat naar internationaal gevestigde ketens in plaats van de regio waar het evenement plaatsvindt (Owen, 2005). 37 3.5 T OEKOMSTIGE KOSTEN WORDEN VERGETEN Vooraf wordt verondersteld dat de nieuwgebouwde infrastructuur in de toekomst intensief zal gebruikt worden. Deze veronderstelling rechtvaardigt de bouw van bijvoorbeeld nieuwe sportstadions. We hebben hoger gezien dat de blijvende economische impact van massa-evenementen kleiner is dan voorspeld. Vermits sport een luxeproduct is, zal het gebruik van de stadions na het evenement sterk dalen. Hierdoor is er een groot risico dat de infrastructuur speciaal gebouwd voor het evenement achteraf witte olifanten worden. Een voetbalstadion of een olympisch sportterrein kan na een massa-sportevenement dikwijls niet naar een ander functie worden gereconveerd. Na de World Cup van 2002 in Zuid-Korea, werden slechts vijf van de tien nieuwe stadions permanent verhuurd aan sportteams. De vijf andere stadions worden sporadisch gebruikt voor concerten en culturele activiteiten. Doorgaans staan ze leeg (Barclay, 2009). Een massa-evenement kan enkel een blijvende positieve impact hebben mits de nieuwe infrastructuur geïntegreerd wordt in de bestaande economie en er niet mee in strijd is (Barclay, 2009). Met die integratie wordt het volledige hergebruik van gebouwen en constructies bedoeld. Een stadion kan verder als stadion worden gebruikt maar kan ook nieuwe functies krijgen zoals een arena voor concerten of andere culturele activiteiten. Naast alle voorgaande fouten die in impactstudies worden gemaakt, zijn er nog verschillende verborgen kosten die in de toekomst zichtbaar worden. Deze kosten kunnen bijvoorbeeld de blijvende onderhoudskosten van de sportstadions zijn. Ook andere sectoren zoals hotels en restaurants kunnen geconfronteerd worden met lange termijnkosten. Om de plotse stijging in het aantal (veeleisende) klanten te kunnen bedienen, moeten ze vaak werken uitvoeren en investeringen doen waardoor de kosten hoog kunnen oplopen. De bezoekers verwachten immers accommodatie van hoge kwaliteit. Als het evenement afgelopen is, daalt die vraag en ontstaat er een overaanbod aan hoogkwalitatieve hotelinfrastructuur. Dat veroorzaakt neerwaardse druk op hoteltarieven (Humphreys & Szymon, 2007). In het geval van Lillehammer bleek dit fenomeen desastreus. Vijf jaar na de Olympische Winterspelen van 1994 was 40% van de hotels in de regio failliet (Teigland, 1999). 38 4. HOE HET GASTLAND DE KOSTEN KAN DRUKKEN De grote winnaars in dit verhaal zijn de FIFA en het IOC. Duizenden toeschouwers en miljarden televisiekijkers genereren enorme winsten. Het reële effect van het wereldkampioenschap voetbal en de Olympische Spelen op de economie van de gastlanden valt daarbij in het niet. Toch is het volgens Victor Matheson (2006a) voor de gaststeden en –landen mogelijk de voordelen voor de regio te maximaliseren. De kosten kunnen gereduceerd worden door de bouw van nieuwe infrastructuur zoveel mogelijk te beperken, waardoor de kans dat een evenement zal resulteren in voordelen, verhoogt. De lokale overheid van Montreal bouwde verschillende nieuwe faciliteiten voor de Olympische Spelen van 1976, waaronder ook een gigantisch olympisch stadion, en liet de schulden oplopen tot 1,2 miljard dollar. Het Nationaal Olympisch Comité van Los Angeles maakte in 1984 deze fout niet, en gebruikte louter bestaande sportterreinen in de stad, waardoor ze met een winst van meer dan 200 miljoen dollar konden afsluiten. Organisatoren van massa-evenementen kiezen vaak voor investeringen in nietsportgerelateerde infrastructuur omdat die wel voordelig zou zijn voor de toekomstige economische ontwikkeling. De spelen in Peking in 2008 zijn een voorbeeld: slechts een fractie van de infrastructuurverbetering 22 miljard voor de dollar die Olympische werd Spelen, vrijgemaakt werd besteed voor aan sportfaciliteiten. Maar is het werkelijk zo voordelig? Ook infrastructuur die niet direct gelinkt is aan sport, kan na het evenement in onbruik raken. De transportfaciliteiten rond het nieuwe Wembleystadion voor de Olympische Spelen van 2012 in Londen zijn hiervan een voorbeeld. Het stadion op zich zou rond de 500 miljoen dollar gekost hebben. Daarnaast werd 150 miljoen dollar geïnvesteerd in algemene infrastructuur, nieuwe wegen en een compleet gerenoveerd metrostation. Zonder het Wembleystadion zou dat niet gebeurd zijn. Objectief moet het gehele prijskaartje van 650 miljoen dollar als sportinfrastructuur gerekend worden, en een analyse zou leiden tot een negatieve beoordeling van economische voordelen. Het is dus niet mogelijk om onderscheid te maken tussen sportgerelateerde en nietsportgerelateerde infrastructuurwerken, uiteindelijk zijn ze toch allemaal gelinkt aan het massa-sportevenement. Economen zijn het er in het algemeen over eens dat infrastructuurwerken voor een massa-evenement niet leiden tot blijvende 39 economische groei. Het gastland van een massa-evenement heeft er dus belang bij ook investeringen in zogenaamd niet-sportgerelateerde infrastructuur te beperken. Een extra voorbeeld toont aan dat sportgerelateerde infrastructuur na het evenement inderdaad niet als enige in onbruik kan raken. In de aanloop van de winterspelen van 2002 in Salt Lake City werden verschillende hotels bijgebouwd. Deze accommodatie werd druk bezocht tijdens het evenement, maar dankzij een te groot aanbod daalde de bezettingsgraad bij afloop van de spelen onder het pijl van voor het evenement (Matheson & Baade, 2004). 5. BRENGEN MASSA-EVENEMENTEN EXTRA NADELEN MEE VOOR ONTWIKKELINGSLANDEN? Waar de Olympische Spelen en het wereldkampioenschap voetbal traditioneel in geïndustrialiseerde landen worden gehouden, komen ontwikkelingslanden tegenwoordig meer en meer op voor hun recht om ook deel uit te maken van deze wereld. Uiteraard worden ontwikkelingslanden nog meer dan anderen verleid door de studies die – wellicht ten onrechte - stellen dat de economische impact van een massaevenement positief is. Zoals eerder gesteld, worden deze voordelen sterk overschat door belanghebbende onderzoekers en is het niet ondenkbaar dat deze evenementen voor een ontwikkelingsland nog schadelijker kunnen zijn dan voor meer geïndustrialiseerde landen (Matheson & Baade, 2004). Investeringen in de infrastructuur die door het IOC en de FIFA worden geëist, wegen voor de economie van een ontwikkelingsland vanzelfsprekend zwaarder door. Geïndustrialiseerde landen hebben doorgaans reeds verschillende faciliteiten voor handen die enkel een opknapbeurt nodig hebben. Landen die van nul af moeten beginnen, staan voor veel ingrijpendere investeringen. Voor de World Cup van 1994 waren er in de VS al negen stadions die voldeden aan de standaarden van de FIFA. In 1998 moest voor het wereldkampioenschap voetbal in Frankrijk slechts één nieuw stadion, Stade de France, gebouwd worden en werden de kosten gedrukt door bestaande stadions te renoveren en te hergebruikten. Voor de World Cup in ZuidAfrika van 2010 werden alle stadions nieuw gebouwd (Matheson & Baade, 2004). Ook de alternatieve kosten liggen in ontwikkelingslanden beduidend hoger dan in andere landen. Politici en zakenlui beloven allerlei ingrijpende veranderingen in de 40 aanloop naar het evenement, terwijl ze er in normale omstandigheden niet in slagen om de dringende sociale problemen in het land adequaat aan te pakken (Lenskyj, 2000). De enorme bedragen die opzij worden gezet voor de World Cup of Olympische Spelen, kunnen niet aan andere projecten gespendeerd worden die meer nut hebben voor de bevolking van het gastland. De Africa Cup, de Afrikaanse tegenhanger van het Europees kampioenschap voetbal, werd in het jaar 2000 georganiseerd door Ghana en Nigeria. Nigeria investeerde 330 miljoen dollar aan de bouw van een nieuwe voetbalstadion, wat meer is dan wat het land jaarlijks uitgeeft aan gezondheid en onderwijs. In dezelfde periode werd ook in de Amerikaanse stad Detroit voor hetzelfde bedrag aan sportinfrastructuur gebouwd. Men zou kunnen zeggen dat beiden misplaatste prioriteiten stelden, maar toch was de commotie rond het voetbalstadion in Nigeria veel groter. Het gaat niet over het eigenlijke gespendeerde bedrag, maar over dat bedrag in vergelijking met andere dringende behoeften voor een ontwikkelingsland als Nigeria (Matheson & Baade, 2004). Geïndustrialiseerde landen zijn eerder dan ontwikkelingslanden in staat om grote aantallen supporters en fans te lokken naar een massa-evenement. Voor lokale bewoners van zulke landen is een ticketje voor zo’n evenement simpelweg te duur. Daarnaast reizen buitenlandse bezoekers niet altijd met het grootste plezier af naar een ontwikkelingsland omdat ze zich zorgen maken over de hoge criminaliteitscijfers en de kwaliteit van de infrastructuur en accommodatie. De World Cup van 2002 maakte dit onderscheid duidelijk, daar de Japanse stadions voor 89.1% van hun capaciteit volzet waren, tegenover de stadions van Korea die slechts 78.8% vol kregen. Ongeveer twee keer zo veel zetels als Japan bleven in Zuid-Korea onbemand (Matheson & Baade, 2004). Hoewel Zuid-Korea hoog scoort als economisch goed ontwikkeld land en een Bruto Binnenlands Product heeft van 23.996.922 dollar, ligt het BBP van Japan met 32.617.306 dollar beduidend hoger. Dit cijfer ligt bij andere gastlanden zelfs nog een stuk lager: Brazilië heeft een BBP van 9.132.163 dollar, China één van 6.760.623 dollar en Zuid-Afrika 11.384.882 dollar (International Monetary Fund, 2006). Hoezeer verschillende factoren de bereidheid van binnenlandse en buitenlandse bezoekers beïnvloeden, speelt de relatieve niveau van economische ontwikkeling een belangrijke rol (Matheson & Baade, 2004). 41 Zowel het IOC bij de Olympische Spelen als de FIFA bij de World Cup, vragen grote investeringen van de gastlanden. We zien bepaalde negatieve patronen ontstaan: wanneer het tijdschema van de bouw van nodige infrastructuur niet gehaald dreigt te worden, moeten andere openbare werken worden uitgesteld. Grote bedragen van de overheid worden in de aanloop naar een massa-evenement in één stedelijk gebied gepompt, waardoor er minder of geen stedelijke vernieuwing kan plaatsvinden in andere regio’s en voorstedelijke gebieden die niet zichtbaar zijn tijdens het evenement. Als tegen de verwachtingen in de inkomsten tegenvallen en toch schulden worden gemaakt, zijn het de burgers die extra worden belast om de put te dichten. De beloofde werkgelegenheid die geassocieerd wordt met de voorbereidingen van de Olympische Spelen of het Wereld Kampioenschap, in de kleinhandel en toeristische industrie, is echter van korte duur (Lenskyj, 2000). 6. DE IMMATERIËLE VOORDELEN VAN EEN MASSAEVENEMENT OP HET GASTLAND Of een massa-evenement economische voordelen met zich meebrengt valt ondertussen te betwijfelen, maar waarom doen landen dan zo hun best om als gastland te worden uitgekozen? Vermoedelijk hangen er wel immateriële voordelen aan vast (Barclay, 2009). Vaak worden door de promotors ook burgerlijke trots en nationale bekendheid als belangrijke winsten aangehaald ter verdediging van een massaevenement of sport in het algemeen. In veel gevallen klopt het ongetwijfeld ook dat mega-evenementen immateriële of psychologische waarde hebben voor de gemeenschap waar ze georganiseerd worden. De FIFA World Cup van 2010 was voor Zuid-Afrika zeker en vast een opportuniteit om zich positief op de wereldkaart te zetten, niet enkel op sportief maar ook op politiek vlak. Maar het is een heel moeilijke opdracht om deze voordelen te meten en in kaart te brengen (Matheson, 2006a). De meeste studies vinden geen correlatie tussen economische groei en het organiseren van mega-sportevenementen, wat suggereert dat de immateriële waarde ervan niet omgezet kan worden in meetbare voordelen voor het gastland (Zie: Baade, 1996; Coates & Humphreys, 1999; Porter, 1999). Tijdens de voorbereidingen van een massa-evenement is het verband tussen het evenement op zich en de langdurige stedelijke ontwikkeling die er het gevolg van is, vaag: hotels, stadions, entertainmentcomplexen, parken en transportmogelijkheden 42 worden gebouwd in functie van het evenement, maar zijn ook verbonden met een bredere herwaarderingsstrategie (Greene, 2014). Zo wordt bijvoorbeeld het uitzicht van een stad, urban image making, als argument gebruikt om massa-evenementen te promoten. In samenlevingen waar prangende sociale problemen zich opstapelen, komt dit normaal gezien niet op de eerste plaats. Maar aan de hand van campagnes die voldoende aandacht schenken aan public relations, kunnen burgers en lokale bestuursleden overhaalt worden van het idee dat een goed imago een oplossing is voor de moeilijkheden in het land. Door de organisaties worden campagnes opgestart om burgers ervan te overtuigen dat het project hun thuisstad zal veranderen in een stad van wereldklasse. Door diezelfde campagnes wordt ook een gemeenschappelijke identiteit en spirit aangewakkerd. Het doel is om het negatieve imago van de stad of het land weg te werken, en er een aantrekkelijke toeristische trekpleister van te maken. Tegelijkertijd moet toch ook de traditionele cultuur en authenticiteit behouden worden. Toeristen wensen stedelijke eigenheid te ervaren. Een mix van beide aspecten moet in balans worden gehouden, en dat is iets waar PR-bureaus een centrale rol in spelen (Lenskyj, 2000). Dat klinkt aanlokkelijk, maar er dreigen gevaren: overheden proberen daklozen en scuzzy-looking street people uit het zicht te houden en van de straat te vegen in plaats van ze op te vangen en te ondersteunen. Dit allemaal om op wereldschaal ernstig te worden genomen en in aanmerking te komen voor de organisatie van een massaevenement (Lenskyj, 2000). Meer hierover valt te lezen in het volgende deel over de sociale impact van massa-evenementen op landen waar ze plaatsvinden. Een stad of land dat gastheer is voor een massa-evenement kan stijgen in de hiërarchie van world cities en krijgt wereldwijd een hogere status. Het was duidelijk dat Peking hoopte om toe te treden tot de top tien van wereldsteden na de Olympische Spelen van 2008. Hiermee wilde de stad zijn Aziatische concurrenten overtreffen en uit de schaduw treden van Tokio, Singapore en Hong Kong. Voor China was het sportspektakel van de spelen op zich minder belangrijk dan de mogelijkheid om zich te outen als economische en politieke wereldmacht. De toenmalige premier, Wen Jiabao, verklaarde in april 2008 dat dit de kans was om de wereld te tonen hoe democratisch, open, beschaafd, vriendelijk en harmonieus China is (Barclay, 2009). 43 Bovendien worden de voordelen beschreven als ‘herstel van het zelfvertrouwen’, ‘burgerlijke trots’ en ‘gedrevenheid’. In de vroege jaren ’90 vergeleek ‘U.S. News and World Report’ de psychologische gevolgen van massa-evenementen met de magische geneeskrachten van Big Kahuna, de Hawaiiaanse medicijnmannen. De explosieve populariteit van massa-evenementen kan verklaard worden doordat ze gezien worden als middel om wereldwijde aandacht te krijgen, in de hoop dat deze evenementen op magische wijze cash and prestige zouden brengen (Greene, 2014). Door de voorstanders van een massa-evenement wordt vaak enkel de positieve kant van het verhaal benadrukt. Maar er zijn ook gevaren verbonden aan de wereldwijde aandacht: namelijk de sociale en economische kosten die massa-evenementen met zich kunnen meebrengen. City marketing is een belangrijk aspect van het organiseren van zulke evenementen. Steden worden gezien als producten die verkocht moeten worden op de wereldmarkt. De strategieën die hiervoor gebruikt worden zijn een typische politieke reactie op sociale en economische problemen in het kader van deindustrialisatie en daarmee samenhangende economische herstructurering, stedelijke vernieuwing, multiculturaliteit, sociale integratie en sociale controle. Toch blijft het slagen van het proces afhankelijk van de uniciteit en status van het evenement en de mate waarin het toerisme kan genereren (Hall, 1998). Verschillende doelen worden bij city marketing nagestreefd, zoals bijvoorbeeld toeristische uitgaven aantrekken, werkgelegenheid creëren in de toeristische sector, een positief imago uitstralen naar potentiële investeerders en zorgen voor een aantrekkelijke stedelijke omgeving. Het organiseren van massa-evenement is een van de technieken om het proces op gang te trekken, naast bijvoorbeeld het bouwen van nieuwe infrastructuur zoals imposante gebouwen en shoppingcenters (Hall, 1998). 7. BESLUIT Wereldwijd concurreren kandidaat-gastlanden met elkaar om de Olympische Spelen of de World Cup te mogen hosten. Dit komt omdat de evenementen een reputatie hebben economische voordelig te zijn én het imago van het land op te kunnen krikken. Veel energie en geld wordt tijdens de voorbereidingen geïnvesteerd om de toeschouwers de tijd van hun leven te laten beleven. Ook in de mediaberichtgeving moet het gastland zo positief mogelijk in beeld gebracht worden, want dat komt de economie alleen maar ten goede. De grote kosten die een gastland maakt worden 44 gerechtvaardigd door positieve impactstudies. Die berekenen ofwel vooraf wat het evenement in de lokale economie teweeg zal brengen, ofwel achteraf wat er veranderd is in de economie. Uit vergelijkende studies tussen de twee soorten analyses, blijkt zo goed als altijd dat de impact op voorhand wordt overschat. Dit komt doordat er rekening moet worden gehouden met veel verschillende factoren, die soms in de kleinste details verscholen zitten. Enkele van die factoren werden aangehaald en telkens zagen we waarom het negeren ervan zorgt voor een overschatting van de impact, zowel in ex-ante als in ex-post studies. Er zijn mogelijkheden voor het gastland om de kosten te drukken. Hier gaat het vooral om zuiniger omspringen met investeringen in nieuwe infrastructuur. Niet alles moet gloednieuw zijn en een gezonde blik op wat het land of de stad financieel aankan en wat niet is noodzakelijk. Ook een onderscheid tussen wat een samenleving echt nodig heeft en wat eerder kan gezien worden als een extraatje, kan bepalend zijn voor al dan niet een positieve impact. Zo hebben ontwikkelingslanden het moeilijker om positief uit een massa-evenement te komen dan andere landen. De reden hiervoor is dat de prioriteiten in deze landen anders liggen. Zo heersen er vaak andere problemen zoals armoede, hoge criminaliteitscijfers en slechte openbare dienstverlening zoals gezondheidszorg en onderwijs, die ook een adequate aanpak vragen met grote investeringen. Het organiseren van een massa-evenement komt pas op de tweede plaats, maar blijkbaar niet voor de leiders van gastlanden die ervan overtuigd zijn dat dit een middel is om de structurele problemen aan te pakken. Daarbij hoort ook het beeld van het imago-verbeterende effect van massaevenementen. Dit is naast de economische vooruitgang die wordt gepromoot ook een belangrijke factor die gastlanden overtuigd een massa-evenement te ontvangen. De landen doen hun best een zo goed mogelijk beeld de wereld in te sturen. Of dit ook op lange termijn effect zal blijven hebben en eveneens goed is voor de lokale bevolking valt nog steeds te betwijfelen. 45 DEEL II: DE SOCIALE IMPACT VAN EEN MASSA-EVENEMENT OP HET GASTLAND Een massa-evenement heeft een grote invloed op de economische toestand van een land en op bepaalde sociale aspecten in de samenleving. De sociale context van een samenleving bestaat uit heel wat factoren die elkaar onderling beïnvloeden. Het is moeilijk, zo niet onmogelijk om dat allemaal in kaart te brengen en te interpreteren. Daarom spits ik me in dit deel toe op de aspecten die opvallend zijn tijdens de voorbereidingen en het plaatsvinden van de Olympische Spelen of de World Cup. In hoofdstuk vier ga ik dieper in op de beautification-processen die landen en steden doorvoeren in functie van het toekomstige sportevenement. Slechts enkele jaren op voorhand beslissen de FIFA en het IOC welk land de eer krijgt respectievelijk de World Cup en de Olympische Spelen te hosten. Op korte tijd moet dus heel wat verwezenlijkt worden om het evenement te organiseren volgens de wensen van de FIFA en het IOC, van de media en van de kritische toeschouwers. Het is ook een prestigezaak: landen willen elkaar overtreffen en tonen wat ze kunnen en hebben daar veel geld, tijd, ruimte, maar vooral sociale kosten voor over. Nieuwe stadions, olympische dorpen, nieuwe wegen en andere transportnetwerken nemen vaak heel wat plaats in. Het is niet uitzonderlijk dat dorpen, wijken of gehuchten plaats moeten maken voor infrastructuur. In het verleden hebben zich verschillende uitzettingen en slopingen voorgedaan. Straten worden ‘opgekuist’. Bepaalde groepen horen niet thuis in de visie van het massa-evenement en moeten dus onzichtbaar gemaakt worden. In dit hoofdstuk wordt onderzocht hoe deze groepen worden geviseerd en verwijderd. In hoofdstuk vijf spits ik me toe op de arbeiders die worden ingezet om een massaevenement te helpen verwezenlijken. Constructiewerkers worden ingezet om de nieuwe infrastructuur op tijd af te krijgen. Er moet snel gewerkt worden en onder tijdsdruk worden de rechten van arbeiders vaak niet in acht genomen. Hetzelfde geldt voor de werkkrachten die in toeleveringsbedrijven materiaal produceren voor de Olympische Spelen of de World Cup. Hier gaat het voornamelijk over sportkledij en sportbenodigdheden, maar ook over promotiemateriaal en merchandising dat het logo van het evenement draagt. 46 Het zesde slothoofdstuk gaat over de onrust die kan ontstaan over de toename van het aantal sekswerkers en prostituees voor en tijdens een massa-evenement. De aanwezigheid van mannelijke sportfans kan de vraag doen toenemen waardoor mensenhandel toeneemt. De geruchten die daarover circuleren in de media, blijken bij bestudering van de cijfers achteraf doorgaans overdreven. Hoe deze geruchten ontstaan en welke toename er werkelijk is, wordt onderzocht in dit laatste hoofdstuk. 47 HOOFDSTUK 4: BEAUTIFICATION-PROCESSEN IN DE AANLOOP VAN MASSA-EVENEMENTEN 1. INLEIDING Bij alle massa-sportevenementen zien we dezelfde mechanismen van verfraaiing of beautification terugkomen. De technieken die worden toegepast verschillen maar de bedoeling is telkens dezelfde: de wereld een mooiere stad tonen die klasse uitstraalt en aan de westerse eisen voldoet. Niet enkel in arme landen zoals Brazilië of ZuidAfrika worden zulke verfraaiingstechnieken gehanteerd. Ook in rijkere steden zoals Londen en Barcelona werden minder ingrijpende, maar vergelijkbare acties ondernomen om het straatbeeld te verfraaien. In dit hoofdstuk onderzoek ik deze acties en technieken. Vaak kampen de betrokken gastlanden en -steden al jaren met structurele problemen. Met het massa-evenement in het vooruitzicht moeten die snel weggemoffeld worden zodat, voor de korte periode dat het sportevenement zal duren, het land er tiptop in orde uit ziet. Als eerste zijn er vormen van beautification die vóór het evenement worden uitgevoerd. Nieuwe gebouwen, stadions, wegen en accommodatie vragen ruimte. Vaak moeten hele gemeenschappen wijken voor deze ingrepen. Minder mooie buurten worden opgeknapt of platgewalst om nieuwe, mooie gebouwen op te trekken. Uiteraard heeft dit een grote invloed op de bevolking die moet verdwijnen, maar ook de omliggende buurten ondervinden ingrijpende veranderingen. Brazilië en Zuid-Afrika hebben te maken met een grote sloppenwijkenproblematiek. Deze sloppenwijken verpesten het zicht en passen niet in het plaatje van de Olympische Spelen of de World Cup. Op korte termijn moesten zowel Brazilië als Zuid-Afrika komaf maken met deze zeer arme buurten en dat deden ze elk op een andere manier. Naast de ingrepen vooraf, zijn er ook verfraaiingsprocessen tijdens het evenement zelf. Zo is het belangrijk dat de straten van de gaststad er piekfijn uitzien en veiligheid, luxe en euforie uitstralen. In de host-ontwikkelingslanden zijn gemarginaliseerde buurten en bevolkingsgroepen talrijk en zichtbaar aanwezig. Rijke, westerse toeschouwers maar ook de media worden liever niet met geconfronteerd met daklozen, straatkinderen, straatverkopers en bedelaars. Een sociale schoonmaak in de gaststeden is niet uitzonderlijk. 48 2. GEDWONGEN UITZETTINGEN Het hosten van een massa-evenement heeft zware gevolgen voor huisvesting en vastgoedprijzen. Infrastructuurwerken wijzigen het stedelijke landschap. Gebouwen die in de weg staan of niet representatief genoeg zijn, worden gesloopt. Verloederde wijken worden opgekalefaterd. Door deze opwaardering wordt het opgeknapt gebied onbetaalbaar voor de oorspronkelijke bewoners en trekt het nieuwkomers uit de midden- en hoge klassen aan, waardoor de levenstandaard er stijgt. Dit gentrificatieeffect zorgt voor maatschappelijke ontwrichting. Achtergestelde wijken transformeren tot exclusieve gebieden (Silvestre, 2009). Niet enkel de bewoners van de gebieden die in het opwaarderingsplan van de stad zitten, worden getroffen. Ook in de omringende buurten stijgen de prijzen van woning en levensonderhoud. Door gemarginaliseerde groepen in de samenleving worden de negatieve invloeden van massa-evenementen onevenredig gevoeld. Dergelijke evenementen gaan in tegen de belangen van armen, werklozen, daklozen, allochtonen, ouderen, gehandicapten, straatverkopers, sekswerkers, migranten, geesteszieken en andere kwetsbare groepen (Centre on Housing Rights and Evictions, 2007). Eerst en vooral zijn er de vele evictions of uitzettingen die de bouw van infrastructuur, gerelateerd aan een sportevenement, met zich meebrengen. In het verleden hebben we herhaaldelijk gezien hoe in gaststeden volledige wijken werden gerelokaliseerd naar andere gebieden van de stad. Soms worden vervangwoningen voorzien, maar even vaak is dit niet het geval. Nog vaker herstellen deze alternatieven de schade die de uitzetting heeft veroorzaakt niet. Naast de uitzettingen, is er ook het fenomeen van gentrificatie: in buurten die een opknapbeurt krijgen, verhogen van de woningprijzen, en dat effect straalt uit naar de bredere omgeving. Huurprijzen stijgen, transport wordt duurder, voedsel wordt duurder. De levenstandaard van de nieuwe bewoners ligt hoger, de gevolgen voor de lagere klassen zijn nefast. Een voorbeeld hiervan is het olympisch dorp voor de spelen van 1992 in Barcelona, dat werd gebouwd in de wijk Poblenou. Poblenou, een verloederde, industriële wijk, werd nieuw leven ingeblazen en omgetoverd tot een omgeving die de midden- en hogere klasse kon bekoren. De oorspronkelijke bewoners uit de arbeidersklasse, die in goedkope, slechte huizen woonden, werden uit hun huizen gezet en moesten hun kleine bedrijfjes achterlaten om te migreren naar andere delen van de stad (Silvestre, 49 2009). Ze kregen elders onderdak, maar de degradatie van en de onveilige sfeer in de gebouwen waar de ex-bewoners van Poblenou zijn gehuisvest, staat in fel contrast met de luxueuze ontwikkeling van het olympisch dorp van ‘92. De publieke ruimte rond de gebouwen is vies, vuil en onbruikbaar. Beloftes om aan deze problematieken wat te doen, worden niet ingelost. (Centre on Housing Rights and Evictions, 2007). De bezettingsgraad van de nieuwe gebouwen in Poblenou steeg met bijna 50%. De economie boomde: restaurants, winkels, entertainmentgelegenheden en kantoren schoten als paddenstoelen uit de grond. Nabijgelegen, arme buurten werden hierdoor indirect beïnvloed. De huurprijzen en kosten van levensonderhoud stegen waardoor de lokale bewoners verdreven en gemarginaliseerd werden (Silvestre, 2009). Ook bij de spelen in Atlanta van 1996 werden gemeenschappen met een laag inkomen uit hun huizen gezet, daklozen werden gecriminaliseerd en gearresteerd en het gentrificatieproces van Atlanta werd versneld. Over het algemeen zorgde de spelen voor een verslechtering van de woonsituatie voor lagere klassen en Afro-Amerikaanse bevolking in de stad. De criminalisering van daklozen is een belangrijk kenmerk van de spelen in Atlanta: in 1995 en 1996 werden 9.000 zwervers gedagvaard in het kader van het ‘opschoningsproject’ van de stad. Ook werden 30.000 arme gezinnen gedwongen hun huizen te verlaten als gevolg van de olympische gentrificatie, sloop van sociale woningen, stijging van de huurprijzen en de voortgezette stadsvernieuwing (Centre on Housing Rights and Evictions, 2007). In Seoul, Zuid-Korea, gingen de voorbereidingen voor de Olympische Spelen gepaard met gewelddadige gedwongen uitzettingen op grote schaal. In vijf jaar tijd werden 48.000 gebouwen waarin 720.000 mensen woonden vernietigd. Negentig procent van de verjaagde bewoners kreeg geen alternatieve woning. Bewoners die zich verzetten tegen de uitzettingen werden onderworpen aan een reeks gewelddadige politieacties. Bouwbedrijven zetten honderden mannen in om de bewoners te intimideren en uit hun huizen te jagen. De Koreaanse motivatie om de Olympische Spelen te hosten was de wens om de hoofdstad te ‘verwestersen’. Op die manier zou Seoul internationale investeringen aantrekken en toerisme aanmoedigen. De voorbereidingsprogramma’s hadden verwoestende gevolgen voor de armen in de stad. Daklozen, straatverkopers en kwetsbare groepen leden eronder. De huurprijzen stegen en de winsten voor private investeerders werden prioritair, dit ging ten koste van duizenden armen die 50 geen enkele zekerheid hadden. Hoe dichter de spelen kwamen, hoe frequenter en gewelddadiger de geforceerde uitzettingen werden (Greene, 2014). Het stadsbestuur heeft de verplichte uitzettingen uitbesteed aan private beveiligingsfirma’s. De werknemers van deze firma’s stonden bij de bewoners bekend als misdadigers en gangsters. Het gebruik van geweld was namelijk niet uitzonderlijk. Volgens de bewoners kregen ze ’s nachts vaak bezoek van ingehuurde gangster groups waardoor vaak geweld uitbrak. Ze kregen de opdracht de bewoners die weigerde te vertrekken te intimideren tot ze uiteindelijk niet anders konden. Verlaten gebouwen werden neergehaald met mokers om te voorkomen dat ze terug zouden worden ingepalmd door krakers en activisten. De bewoners werd schrik aangejaagd door vuur te stoken in de leegstaande gebouwen, door fysiek – inclusief seksueel – geweld te gebruiken en door de tijdelijke nederzettingen van uitgezette bewoners te vernietigen. De echte doorzetters die weigerden te vertrekken vertelden dat hun haar werd uitgetrokken en hadden gebroken of gekneusde vingers, armen en ribben. Vrouwen en ouderen werden bij protesten op de eerste rij gezet, in de hoop dat de gangsters zich milder zouden opstellen. (Centre on Housing Rights and Evictions, 2007). In Athene was het in de eerste plaats de Roma-gemeenschap die leed onder de voorbereidingen van de Olympische Spelen van 2004. De discriminatie, segregatie en marginalisatie waar ze reeds met geconfronteerd werden, werd door het massaevenement versterkt en benadrukt. Bijna alle gedwongen uitzettingen hadden betrekking op de Roma-gemeenschap. Zo’n 2.700 Roma’s moesten hun woonplaats verlaten. Ook asielzoekers, daklozen en drugsverslaafden werden geviseerd. In contrast met deze negatieve impact op kwetsbare groepen, werden voor anderen groepen wel positieve voordelen geschapen. Zo werden twee mediadorpen omgevormd tot studentenhomes (Centre on Housing Rights and Evictions, 2007). De stedelijke ontwikkeling van Peking in de aanloop van de Olympische Spelen van 2008 zorgde ervoor dat 1.5 miljoen mensen uit hun huis moesten (Barclay, 2009). Soms gebeurde dat vrijwillig, bij een onbekend aantal gebeurde dit gedwongen. Deze uitzettingen en verplaatsingen zijn onderdeel van de stedelijke vernieuwingspolitiek die Peking voert, ook in jaren zonder massa-evenement. Toen Peking verkozen werd als olympische gaststad, verdubbelde de omvang van deze praktijken. Uitzettingen 51 hielden meestal de vernieling van huizen van arme gezinnen in. Zo’n 33.000 mensen werden (dieper) in de armoede geduwd omdat hun huizen gesloopt werden. De bewoners werden verplicht zich elders te vestigen, ver van hun eigen gemeenschap en arbeidsplaats. Door de slechte transportmogelijkheden betekende dit voor velen een bijkomende kost. Het ontruimingsproces in Peking wordt gekenmerkt door willekeur en oneerlijkheid. Vaak werden de huurders laat en onvolledig ingelicht over hun uitzetting. Beloofde compensaties kwamen er niet, waardoor het risico op dakloosheid groot was. De geforceerde uitzettingen werden vaak op een onmenselijke en agressieve manier uitgevoerd. Het slooppersoneel sloot water- en elektriciteitsleidingen ruim vooraf af, uitte bedreigingen, en gebruikte geweld tegenover bewoners die weigerden te vertrekken (Centre on Housing Rights and Evictions, 2007). In Sydney ging het anders. Niemand moest plaats ruimen voor de installatie van de infrastructuur voor de Olympische Spelen die er in 2000 plaatsvonden. Er vonden geen gedwongen uitzettingen plaats en de stad behandelde zijn burgers volgens de regels. En toch ondervonden bepaalde bewoners negatieve effecten ten gevolge van het evenement. De Olympische Spelen veroorzaakten een gentrificatieproces van de stad. Door de snelle vernieuwing en verjonging, stegen de prijzen van huur- en koopwoningen. Huisvesting werd minder betaalbaar voor burgers met een laag inkomen (Centre on Housing Rights and Evictions, 2007). Zulke fenomenen leiden tot situaties waarbij bewoners genoodzaakt zijn te verhuizen omwille van hun economische situatie (Hall, 1998). 3. SLOPPENWIJKEN IN RIO DE JANEIRO EN ZUID-AFRIKA Brazilië en Zuid-Afrika waren de eerste uitgesproken ontwikkelingslanden die een massa-evenement hebben georganiseerd. Dat bracht specifieke problematieken met zich mee. Zo zijn er de vele sloppenwijken en arme buurten die overheersen in beide landen. Zowel Zuid-Afrika als Brazilië wil deze onzichtbaar maken, en gebruiken hier beiden andere technieken voor. 52 3.1 DE METHODE VAN ‘ INVISIBILISATION ’ EN ‘ TRANSFORMATION ’ IN B RAZILIË Ongeveer tien jaar geleden ging Brazilië, en vooral Rio de Janeiro, meedingen in de selecties voor grote evenementen. Dit is te zien aan de lijst van sportevenementen die er de laatste jaren hebben plaatsgevonden: in 2007 waren er de Pan American Games, in 2011 de World Military Games en in 2013 de FIFA Confederations Cup. Het belangrijkste evenement vond plaats in 2014: het wereldkampioenschap voetbal. In 2016 host Brazilië de Olympische Spelen (Steinbrink, 2013 en FIFA, 2015). Omdat Brazilië een land is waar nog altijd ongelijkheid en verdeeldheid heerst, is dit niet zo vanzelfsprekend. De Braziliaanse sloppenwijken, beter bekend als favela’s, zijn vanuit de binnenstad van Rio de Janeiro duidelijk zichtbaar. Eén op zes inwoners van de stad woont in zo’n sloppenwijk. Door problemen in de huisvestingsmarkt zijn deze informele woningen de enige vorm van huisvesting die voor de arme bevolking haalbaar is (Steinbrink, 2013). In de favela’s heersen velerlei problemen zoals extreme armoede, marginaliteit, huiselijk geweld, dakloosheid enzoverder. Zwaar gewapende drugskartels en milities controleren volledige buurten. Deze moeilijkheden zijn overduidelijk zichtbaar en bestaan al decennialang. Toch zijn er nooit concrete stappen ondernomen om deze adequaat aan te pakken. Ook de reguliere politie bezondigt zich aan willekeur en afpersing, waardoor de overheid eerder als vijand dan als beschermer wordt aanzien (Glenny, 2012). De meeste sloppenwijken liggen in het westelijke en het noordelijke deel van de stad, ver van het centrum en het economische hart. Maar de favela’s op de hellingen nabij Rio De Janeiro zijn zichtbaar vanuit de duurste wijken van de stad. In deze sloppenwijken vallen de leefomstandigheden relatief mee, andere wijken hebben het moeilijker. Niettemin vormen zij wel het grootste probleem voor de planning van de massa-evenementen: ze liggen in buurten waar de nieuwe infrastructuur wordt gebouwd. Deze wijken ogen niet mooi en door hun positie op de heuvels zijn ze goed zichtbaar vanuit de stad. Dit rijmt niet met het streven naar wereldklasse. De favela’s stralen armoede, slecht bestuur en sociale stratificatie uit, net wat de stad niet wil tonen met de wereldevenementen in het vooruitzicht (Steinbrink, 2013). De favela’s worden gelinkt aan zware misdaad, oncontroleerbaarheid en gevaar. De hoge 53 criminaliteitscijfers vormen een voortdurende fysieke bevestiging van een gevoel van onveiligheid. Vooral het drugsmilieu is er duidelijk aanwezig. Steinbrink (2013) vernam in Brazilië dat voor het bestrijden van deze problemen twee strategieën worden aangewend: invisibilisation, de favela’s worden minder opvallend gemaakt of geheel aan het zicht onttrokken, en transformation, de negatieve associaties die met de favela’s zijn verbonden worden weggewerkt. 3.1.1 I NVISIBILISATION De laatste jaren heeft de Braziliaanse overheid verschillende methoden gehanteerd om het uitzicht op de favela’s vanuit Rio de Janeiro weg te nemen. Sloop en ontruiming is de meest ingrijpende manier om dat te verwezenlijken. Bewoners worden weggejaagd en hun informele huisjes worden afgebroken (Steinbrink, 2013). Toen Brazilië zich kandidaat stelde voor de Olympische Spelen werd in een masterplan de verplaatsing van legale en illegale onderkomens aangekondigd. Bewoners van slecht ogende buurten die deel uitmaken van het vernieuwingsproces zullen worden gerelokaliseerd. Volgens het plan van de lokale overheid krijgen ze de mogelijkheid om te verhuizen naar nieuwe sociale woningen, waardoor hun levensstandaard aanzienlijk zou verhogen (Rio2016, 2015). Deze verplaatsingen wordt niet officieel gelinkt aan de evenementen maar worden verdedigd met het argument dat de nederzettingen bedreigd worden door het milieu, of zelf een bedreiging vormen voor de stad (Steinbrink, 2013). Gouverneur Sergio Cabral en burgemeester Eduardo Paes gebruikten het milieu als argument voor de bouw van drie meter hoge muren rond de favela’s. Niet alleen werden de muren opgetrokken langs bossen maar ook langs belangrijke verbindingswegen tijdens de spelen zodat ze de favela’s zouden afschermen van het publiek. Officieel moeten de muren geluidshinder voorkomen, maar eigenlijk houden ze de armste wijken en hun bewoners uit het zicht (Steinbrink, 2013). Het beeld dat via de media aan de wereld wordt getoond, wordt nauwkeurig onder controle gehouden. Al het promotiemateriaal wordt gefilterd, zodat er niets te zien is van de probleemzones (Rio2016, 2011). De beelden en publicaties mogen enkel vreugde, vernieuwing en luxe uitstralen. 54 3.1.2 T RANSFORMATION De overheid probeert het negatieve imago van de favela’s en van de manier waarop de stad die wijken beheert, om te keren. Deze transformatie zal plaatsvinden in drie stappen: preparation, remodelling en staging. STAP 1: ‘PREPARATION’ DOOR PACIFICATIE1 De lokale autoriteit zien in massa-evenementen een opportuniteit om het imago van Rio de Janeiro te verbeteren. De stad heeft een slechte reputatie, en wordt gezien als een van de meest gevaarlijke ter wereld. Men is zich daarvan bewust. Het stadsbestuur concentreert zich op de heersende problematieken en doet zijn uiterste best om de veiligheid te verhogen. Om dit te realiseren werden in 2008 in 107 favela’s de Pacifying Police Units geïmplementeerd, in het Portugees afgekort als UPP (Saborio, 2013). De drugsbendes die opereren in de favela's zijn uitgegroeid tot zwaar gewapende en georganiseerde groepen. Drugsbaronnen ondermijnden de orde en het wettelijk gezag. Zevenendertig Pacifying Police Units proberen sinds 2008 het geweld in de sloppenwijken onder controle te krijgen en de rust te herstellen. Ze opereren vanuit verschillende doelstellingen (Stahlberg, 2015): • Herstellen van de staatscontrole over gemeenschappen die nu beheerst worden door gewapende criminelen. • Garanderen van rust en openbare veiligheid aan de lokale bevolking. • Breken met de oorlogslogica die nu de sfeer bepaalt in Rio de Janeiro. Noodzakelijke voorwaarde daarvoor is het bestrijden van drugshandel en andere vormen van criminaliteit, en een oplossing bieden voor de sociaal-economische problemen in de gemeenschappen (Stahlberg, 2015). Elke pacificatieactie begint met de aankomst van de ‘Special Police Operations Squad’, in het Portugees afgekort als BOPE, in het betrokken probleemgebied. Deze speciale politiemacht staat in voor de eerste, harde aanpak. Ze nemen het territorium van de lokale drugsbendes over, arresteren criminelen en nemen wapens en drugs in beslag. Schuilplaatsen en plaatsen waar wordt gedeald worden in kaart gebracht. Na deze eerste ruwe fase start het echte pacificatieproces. De UPP zal in het gebied neerstrijken om permanente, doordringende aanwezigheid van de militaire politie te 1 Pacificatie: vredesluiting (van Dale, 2016). 55 verzekeren (Stahlberg, 2015 en Saborio, 2013). Door de controle over de favela’s opnieuw in handen van de staat te leggen en de macht van de drugsbaronnen te breken, wordt een situatie geschapen waarin het mogelijk is sociale diensten en economische activiteiten te organiseren in het voordeel van de meest achtergestelde bevolking van Rio (Saborio, 2013). De pacificatie-acties hebben niet altijd succes. In de ene buurt lukt het beter dan in de andere. De UPP is erin geslaagd de favela Santa Marta om te vormen tot een toeristische trekpleister. Dit voormalig conflictgebied wordt gecontroleerd door drie politieteams die de veiligheid waarborgen (Klaubert & Kruger, 2014 en Firmino, 2015). In andere gebieden hebben de politiediensten het moelijker om de controle over te nemen. In 2012 nog stierf een elfjarig meisje bij een politieactie tegen drugssmokkelaars. De kogel kwam van een agent van BOPE. Dit incident lokte fel protest uit tegen de politie (Tavener, 2012). De actie van BOPE kwam er nadat vier dagen eerder een politieagente werd vermoord. Als reactie op deze tragische gebeurtenis, stuurden de autoriteiten de speciale politiediensten naar de favela om komaf te maken met de vermoedelijke daders, de drugssmokkelaars (Glenny, 2012). Er wordt kritiek geuit op het feit dat de overheid de pacificatieacties vooraf aankondigt. Hierdoor kunnen criminelen vluchten en is de confrontatie tussen politie en criminaliteit minder groot. De politie verdedigt deze manier van werken. Als bendes zich moeten verplaatsen naar nieuwe gebieden en zich opnieuw organiseren, worden ze minder stabiel en kwetsbaarder voor interventies. Op die manier kunnen ze makkelijker overmeesterd worden (Stahlberg, 2015). De vraag kan worden gesteld op wie deze acties werkelijk gericht zijn. Het veiligheidsprobleem in de favela’s bestaat al jaren. Pas toen Rio de Janeiro geselecteerd werd om in 2014 de FIFA World Cup en in 2016 de Olympische Spelen te organiseren, werden de problemen aangepakt. Deze acties hadden eigenlijk al jaren voordien moeten ondernomen worden. Jarenlang liet men de problemen in de favela’s links liggen. Nu kan de overheid wel actie ondernemen om de veiligheid terug te brengen. Dit doen ze niet voor de bevolking, zeggen critici, wel om aan de eisen van het Internationale Olympisch Comité en de FIFA te voldoen. Het valt op dat de pacificatiesacties niet worden gehouden in de meest gevaarlijke delen van de stad maar wel in en rond de buurt van het uithangbord van de twee massa-evenementen, 56 namelijk de wijken rond het Maracanã stadion. De bezorgdheid betreft de fysieke veiligheid van de bezoekers en niet van de bewoners (Saborio, 2013). S TAP 2: A ESTHETIC REMODELING Het negatieve imago van de favela’s kan verbeteren door het uitzicht ervan te veranderen. In de gepacificeerde sloppenwijken vonden allerlei infrastructurele ingrepen plaats met als doel de negatieve associaties weg te werken. Deze ingrepen worden door het lokale bestuur geframed als projecten ter verbetering van de lokale leefomstandigheden. Uit nader onderzoek blijkt dat een groot deel van de ontwikkelingen enkel bedoeld zijn om het uitzicht van de favela’s te verbeteren en in het bijzonder gericht zijn op de wensen van de bezoekers van de massa-evenementen (Steinbrink, 2013). In de gepacificeerde favela Mangueira, gelegen naast het Maracanã stadion, werd een kabelbaan geïnstalleerd, een sambaschool gevestigd ontworpen door de beroemde architect Oscar Niemeyer en werd de openbare ruimte smaakvol heringericht. Als gevolg van deze beautification moesten verschillende huizen worden gesloopt en de bewoners hervestigd (Steinbrink, 2013). Het uitdunnen van de bevolking hoort bij de transformatie van een gevaarlijk gebied naar een exotische achtergrond die kapitaalacummulatie stimuleert. De favela doet dienst als ‘modelfavela’. Beelden ervan duiken vaak op in de promotie van de World Cup en dat zal ook zo zijn bij de komende Olympische Spelen. De hernieuwingsprojecten lijken een alibi om zoveel mogelijk mensen te verplaatsen en zoveel mogelijk huizen te slopen. De Morro da Providência, de oudste favela van Brazilië met zo’n 5.500 inwoners, is gelegen op een steile heuvel niet ver van een oude haven (Steinbrink, 2013). Dit havengebied werd volledig heraangelegd en vernieuwd voor de World Cup en de Olympische Spelen. Ook in deze favela werd een kabelbaan geïnstalleerd. Het belangrijkste station van de kabelbaan werd neergezet op het populairste plein van de wijk, omringd met winkels en zitbanken waar voorheen bewoners samenkwamen, bijpraatten en genoten van het spectaculaire uitzicht op de haven (Freeman, 2012). Dit werd de locals ontnomen, in functie van het gemak van de toeschouwers. Zo’n 800 woningen in de favela’s werden gemarkeerd met de blauwe letters ‘SMH’, wat betekende dat ze worden gesloopt. De bewoners vertellen dat ze de markeringen op hun huizen aantroffen bij terugkomst van hun werk. Om te 57 weten te komen of en wanneer ze daadwerkelijk zouden worden uitgezet en of ze een nieuwe thuis zouden krijgen, moesten ze door een nauwelijks te begrijpen bureaucratie ploeteren (Freeman, 2012). S TAP 3: T OURISTIC STAGING Rio de Janeiro is meegegaan in een toeristische trend die sinds 1990 de kop op steekt in het zuiden: slum tourism. Dit is het toeristisch commercialiseren van arme gebieden en hun bewonersgemeenschappen. Ongeveer zeven commerciële bureaus en twintig onafhankelijke gidsen bieden ondertussen toeristische rondleidingen en activiteiten aan in verschillende favela’s in Brazilië. Zo wordt een brug gelegd tussen twee totaal verschillende werelden: die van westerse, rijke toeristen en die van de armen in het zuiden. Door de commercialisering en professionalsering van het favelatoerisme zijn de politieke en sociale problemen naar de achtergrond geschoven. De focus ligt nu op de manier van leven in de sloppenwijken en culturele aspecten ervan. Pas op de tweede plaats komen de zorgen omtrent geweld en drugs. Het lijkt er zelfs op dat deze tours er niet op gericht zijn het beeld positief te veranderen. Sterker nog, ze houden stereotypen eerder in stand dan ze te doorbreken. Er werd verkondigd dat toerisme jobs creëert en dat het dus een vorm van armoedebestrijding is. Bovendien zou het toerisme de sociaal-economische en sociaal-culturele participatie versterken en bijdragen tot verdere ontwikkeling (Steinbrink, 2013). Maar de toeristen worden dus naar modelfavela’s geleid, en blijven weg van meer afgelegen en meer problematische favela’s. De vele sloop- en ontruimingsmaatregelen blijven voor de toeristen buiten beeld (Steinbrink, 2013). Er heerst een contradictie waarbij de sloppenwijken die het zicht van de massaevenementen belemmeren zoveel mogelijk opgeknapt en uitgedund worden om een zo mooi mogelijk beeld over te brengen. Enkele modelwijken worden in hun uniekheid uitgespeeld om er de commerciële voordelen uit te kunnen halen. Terwijl de wijken die verder liggen en niet zichtbaar zijn tijdens de massa-evenementen, worden gelaten voor wat ze zijn. Blijkt dat het westerse toeristen wel bevalt, waardoor Rio de Janeiro er zelf een actieve rol in is gaan spelen. 58 3.2 H ET ‘S LUM C LEARANCE P ROGRAMME ’ VAN Z UID A FRIKA Ook de Zuid-Afrikaanse overheid is er niet in geslaagd de enorme achterstand op vlak van huisvesting, een erfenis van het apartheidsregime, weg te werken (Ngonyama, 2010). Ook in Zuid-Afrika is er sprake van uitgestrekte sloppenwijken, het woongebied van duizenden arme gezinnen. Net als in Brazilië, strookt deze pijnlijke realiteit niet met het beeld dat Zuid-Afrika wil uitstralen tijdens de World Cup van 2010. Daarom werden projecten opgestart die voor netheid en vernieuwing moeten zorgen. Durban, één van de negen host cities voor het wereldkampioenschap van 2010, heeft een populatie van rond de drie miljoen inwoners, waarvan er 180.000 in een sloppenwijk wonen. Dit zijn pijnlijke cijfers, aangezien het spiksplinternieuw stadion dat in dezelfde stad werd gebouwd, meer dan 180 miljoen dollar heeft gekost (Ngonyama, 2010). Geld kan maar een keer worden uitgegeven. De enorme bedragen die worden besteed aan infrastructuur en verfraaiingsprojecten, kunnen niet worden gebruikt om elementaire noden te lenigen. Zuid-Afrika zou met het bedrag dat het in het wereldkampioenschap heeft geïnvesteerd, vier jaar op rij 90.000 extra woningen hebben kunnen bouwen. In plaats daarvan jaagt de overheid de bewoners uit de sloppenwijken weg, om op die plaats peperdure stadions te bouwen (Ngonyama, 2010). Op die manier geeft de overheid een duidelijk signaal, zegt S’bu Zikdo (Dardagan, 2007) van Abahlali Basemjondolo, een beweging die vecht voor de rechten van sloppenwijkenbewoners: “The eThekwini [Durban] Municipality’s idea that they want to develop a world-class city for the 2010 World Cup is sending a clear message to the poor – we are not wanted, and the illegal evictions, threats and brutalisation our communities are facing on a daily basis are proof of that”. Met het oog op de aanpak van de huisvestingsproblemen in de gaststeden in ZuidAfrika is het controversiële ‘Slum Clearance Programme (SCP)’ opgestart. Dit programma is er primair op gericht mensen uit achtergestelde buurten en sloppenwijken tijdelijk in buurten buiten het stadscentrum te vestigen. SCP wil vermijden dat nieuwe informele nederzettingen ontstaan. Er worden stenen huizen 59 voorzien, voor wie het kan betalen is er aansluiting op water en elektriciteit. Toch heeft dit project veel tegenkanting gekend. De overgeplaatste bewoners komen terecht op plekken ver van hun vertrouwde omgeving, van hun bron van inkomsten en van diensten als scholen en ziekenhuizen (Nadvi, 2008). Aan de basis van dit project ligt niet de dringende behoefte aan ondersteuning voor de bevolking. Het heeft veeleer met imagobuilding te maken: sommige stadsbuurten zijn lelijke, overbevolkte plekken geworden. Dat strookt niet met het beeld dat ZuidAfrika tijdens het wereldkampioenschap voetbal wil uitstralen. Daarom werd in 2007 een nieuwe provinciale wet uitgroepen: ‘The Elimination and Prevention of the Reemergence of Slums’, zorgde voor opschudding in de sloppenwijken (Nadvi, 2008). Shack-dwellers beweging Abahlali Basemjondolo bestrijdt deze wet, omdat hij niet strookt met de Zuid-Afrikaanse grondwet. In dat geval zijn de uitzettingen illegaal (McMichael, 2013). De organisatie stelt dat de stedelijke verfraaiingsprojecten waarvan het slum clearance-beleid deel is, rechtstreeks gericht is op het uit de weg ruimen van ongewenste gemeenschappen en het onzichtbaar maken van marginale groepen tijdens het de World Cup van 2010 (Ngonyama, 2010). Als tegenargument stelde Mike Mabuyakhulu, bestuurslid van de Zuid-Afrikaanse provincie KwaZulu-Natal (Province of KwaZulu-Natal, 2016) dat deze wet er niet op gericht was mensen op een onmenselijke manier uit hun woonplaatsen te jagen. Wel zou het een revolutionaire oplossing zijn voor het al jarenlang aanslepende probleem van de sloppenwijken. Het stadsbestuur handelt volgens Mike Mabuyakhulu in functie van het verbeteren van de esthetische uitstraling van de regio door zich te richten op gemeenschappen met een laag inkomen en deze te relokaliseren in gebieden buiten de stad. Maar, zegt hij, dit zal gebeuren in overeenstemming met de grondwet en met alle andere regelgevingen die bestaan ter bescherming van de huisvestings- en eigendomsrechten van de burgers (Mboto, 2007). Verscheidene sloppenwijkenbewoners voelen zich hoe dan ook genegeerd en stellen dat hun standpunten rond het implementeren van deze wet niet serieus worden genomen. Er wordt nog steeds over hen heen gekeken (Mboto, 2007). De gevolgen van deze wet voor de sloppenwijkbewoners zijn immers niet te onderschatten. Het impliceert met name dat mensen die zijn verdreven uit hun ‘huizen’, elders geen nieuwe informele woonplaats mogen bouwen. Hierdoor rest hen de keuze om ergens 60 illegaal te verblijven of als dakloze door het leven te gaan (Nadvi, 2008). 4. GROTE SCHOONMAAK IN HET STRAATBEELD Naast de huisvestingsproblematiek hebben ontwikkelingslanden ook te kampen met een straatbeeld waar armoede duidelijk zichtbaar is. Ongewenste bevolkingsgroepen zijn talrijk aanwezig in de stad: straatverkopers, straatkinderen en daklozen bederven de uitstraling van de gaststeden. Ook deze gemarginaliseerde groepen zullen moeten worden verwijderd, in functie van een mooi uitzicht, een gevoel van veiligheid en het imago van de stad. 4.1 I NFORMELE HANDEL In veel ontwikkelingssteden hebben straatverkopers, straatmuzikanten, artiesten, sekswerkers en andere groepen die hun geld verdienen op de straat een belangrijk aandeel in de informele economie. Toch zullen ze onderworpen worden aan maatregelen ter verfraaiing van de stad. Deze maatregelen houden in dat de straatverkopers worden gebannen uit centrale delen en rond belangrijke punten voor de massa-evenementen. Dit is problematisch want op deze plekken hebben ze immers een vaste klantenkring opgebouwd, zijn ze goed gekend en hebben ze makkelijk toegang tot publieke toiletten en openbaar vervoer (Nadvi, 2008). De FIFA en het IOC willen hun sponsors en zakelijke partners een commercieel monopolie garanderen in en rond de sportterreinen en andere infrastructuur gelinkt aan het de World Cup of de Olympische Spelen. Zo eist de FIFA volledige controle over private én publieke ruimtes. Bestaande etablissementen en informele handelaren worden verboden producten te verkopen die concurreren met de sponsors van de FIFA. Kort voor de World Cup in 2014 werd door de federale regering een wet aangenomen, Lei Geral de Copa, waarmee rond elk World Cup stadion een exclusion zone werd geïmplementeerd. Binnen deze door de FIFA gecontroleerde zones, mogen enkel FIFA-geassocieerde producten verkocht worden. De voorzitter van de 'National Confederation of Shop Directors’ (CNDL) Pellizzaro Junior, bekritiseerde deze wet:“You can’t take away, just like that, a family’s means of subsistence. What they are proposing is a temporary disappropriation” (National Coalition of Local Committees for a People’s World Cup and Olympics, 2012, p. 19). 61 In Durban werden 1.200 straatverkopers uit het stadscentrum gebannen. Burgemeester Mlaba Obed verdedigede de actie. Hij noemde het een geweldige kans om onaantrekkelijk geworden gebieden op te ruimen. Ook beweerde hij dat de straatverkopers hun goederen stelen om ze daarna verder te verkopen op dezelfde markt. In realiteit zocht de stad een reden om de verkopers weg te sturen en de stad zo een mooier straatbeeld te geven (Ngonyama, 2010). Stadsambtenaren verplichten straatverkopers zich telkens opnieuw te verplaatsen. Ze houden deze groepen onder controle door hen te arresteren bij de minste misstap en hun goederen in beslag te nemen. Op die manier worden de straten van de binnenstad vrij gemaakt van deze informele handelaars die het ideaal van een ‘verfijnde stad met wereldklasse’ niet kunnen vervullen (Nadvi, 2008). Straatverkopers worden gecriminaliseerd en behandeld als een last, terwijl ze een grote economische bijdragen leveren aan de stad. Duizenden gezinnen doen beroep op de informele handel om hun kost te verdienen, dit is het gevolg van de hoge werkloosheidscijfers, armoede en HIV. Verkopers met een vergunning worden op een even grove en intimiderende manier behandeld als verkopers zonder vergunning. Het is duidelijk dat het over een ongewenste groep stadsbewoners gaat die hoe dan ook niet in het straatbeeld past (Bikombo & Maxwell, 2006). In 2007 vonden diverse confrontaties plaats tussen straatverkopers en de stadspolitie van Durban. Dit leidde tot de arrestatie van ongeveer vijfhonderd handelaars. Er werd een protestmars gehouden, om een gesprek met de autoriteiten af te dwingen omtrent de problematische aanpak van de stad. Ook eisten ze de vrijlating van vijfentwintig onterecht gearresteerde straatverkopers. De intimidatie vanwege het stadsbestuur naar de straatverkopers vond plaats in functie van de World Cup. Dit alles leidde tot politiek bewustzijn en activisme bij de straatverkopers. Dit uit zich in verschillende campagnes, zoals ‘World Class Cities for All’ (WCCA) van het ‘StreetNet’ (Nadvi, 2008), een internationale vereniging van straatverkopers (Çelik, 2011). De WCCAcampagne had als doel een verbintenis te formaliseren tussen verschillende vakbonden, sociale bewegingen en alle andere organisaties die betrokken zijn bij het anti-armen beleid in de voorbereidingen voor de FIFA World Cup van 2010 in ZuidAfrika (Çelik, 2011). 62 Informele handel, een traditioneel teken van stedelijke authenticiteit en levendigheid én een belangrijke overlevingsstrategieën van bevolkingsgroepen met een laag inkomen, wordt bedreigd door massa-evenementen. Informele verkopers zouden kunnen worden erkend en gewaardeerd in de realisatie van massa-evenementen. In de plaats daarvan worden ze onderworpen aan vervolging, agressie, criminalisering en worden ze door de autoriteiten verboden hun handel verder te zetten (National Coalition of Local Committees for a People’s World Cup and Olympics, 2012). Straatverkopers zijn een goede barometer voor de plannen van een stad: soms voelen ze dat ze zullen worden verjaagd bij het naderen van een belangrijke gebeurtenis. In sommige gevallen worden ze op voorhand op de hoogte gebracht van de verplaatsingen, maar in andere gevallen worden ze zonder enige waarschuwing weggejaagd. Af en toe worden er alternatieven van broodwinning voorzien maar meestal is dit niet het geval, of zijn deze onvoldoende om alle uitgezette straatverkopers een nieuwe kostwinning te bieden. Vaak kunnen deze slachtoffers van massa-evenementen dus geen beroep doen op alternatieve vormen van inkomsten. Je zou denken dat het slechts tijdelijk is, voor de duur van het evenement, maar jammer genoeg ondervinden zij ook achteraf de nadelen van hun situatie. Wanneer ze hun kleine zaakje terug proberen op te bouwen, krijgen ze niet de toestemming om op hun oorspronkelijke plaats te verkopen. Ze zijn verplicht om nieuwe buurten op te zoeken. Dit resulteert in nieuwe verplaatsingen, geweld en intimidatie waardoor ze in een vicieuze cirkel terechtkomen (Nadvi, 2008). 4.2 D AKLOZEN EN STRAATKINDEREN Een stad die grote groepen toeristen verwacht, zit verveeld met daklozen en straatkinderen. Het verlangen van hat gastland om een aantrekkelijk toeristische bestemming te creëren, zorgt ervoor dat beautification-processen vergemakkelijkt worden door het verruimen van de politiebevoegdheden en de criminalisering van daklozen. Bij de verfraaiingswerken die aan een massa-evenement vooraf gaan, horen dus ook maatregelen om daklozen, volwassenen en kinderen, uit het straatbeeld te verwijderen. Zoals eerder in de thesis aangehaald, werden in Atlanta zo’n 9.000 daklozen gearresteerd als onderdeel van de olympisch geïnspireerde campagne om de straten schoon te maken (Centre on Housing Rights and Evictions, 2007). 63 Er zijn heel wat gelijkaardige voorbeelden te vinden in de geschiedenis van de World Cup en de Olympische Spelen. De minachting ten opzichte van armen in de aanloop van de World Cup in Zuid-Afrika werd zeer duidelijker vanaf 2007. Aan de vele straatkinderen in Durban werd gratis onderdak en huisvesting geboden in de overbevolkte Westville-gevangenis. Dit zou een goede tijdelijke oplossing kunnen zijn indien de accommodatie werd aangepast aan haar nieuwe functie. Maar dit was niet het geval. De kinderen, jongeren en volwassenen met kleine kinderen die er verbleven, kregen boetes voor rondhangen in de straten. Wie die niet kon betalen – en dat kon niemand - zou worden gearresteerd. Zo werden ongewenste burgers uit het straatbeeld gebannen (Ngonyama, 2010). In de gevangenis werden de kinderen blootgesteld aan geweld, verkrachting en infectiegevaar van allerlei ziektes zoals HIV. Doorgaans lopen de straten in Durban vol met straatkinderen. In de periode voor het wereldkampioenschap voetbal van 2010 ging de nieuwskrant ‘The Daily News’ van Zuid-Afrika er een kijkje nemen en stelde vast dat ze nergens meer te bespeuren waren. Er waren geen straatkinderen aan het bedelen aan de verkeerslichten of op het strand. Volwassene zwervers en maatschappelijk werkers verklaarden dat de kinderen werden opgehaald met een politiebus (Packree & de Boer , 2007). Volgens Eugene Msomi, woordvoerder van de lokale politie van Durban, was dat standaardprocedure: “We often remove them from the streets when there are big events like the World Cup and major conferences, because some of them mug tourists and damage the image of the country” (The Mercury, 2011). Ook in andere Afrikaanse steden werd door Amnesty International intimidatie door de politiediensten ten opzichte van daklozen en krakers vastgesteld (Institute for Human Rights and Business, 2013). In Korea en Japan vonden in de aanloop naar de World Cup van 2002 acties plaats om van ongewenste personen of groepen uit het straatbeeld te verwijderen. Daklozen werden tijdens de Olympische Spelen vastgehouden in faciliteiten buiten het stadscentrum. Ook werden er 300 daklozen weggehaald uit de omgeving van het Nagaistadion in de Japanse stad Osaka. Het stadsbestuur verklaarde dat dit was om confrontaties tussen luidruchtige fans en daklozen te vermijden. In Seoul maakte het stadsbestuur dan weer een lijst op van alle buurten die verboden terrein waren voor de daklozen (Institute for Human Rights and Business, 2013). 64 Volgens Dr. Lorraine van Blerk (2011), sociaal geograaf aan de universiteit van Dundee, kan het anders. De World Cup en de Olympische spelen vormen een opportuniteit om straatkinderen te rehabiliteren. Ook zij houden van sport, en kunnen in de enthousiaste sfeer die rond dit soort massa-evenementen ontstaat, aangespoord worden gestructureerd aan sport te gaan doen. Van Blerk heeft kwalitatief onderzoek verricht met meer dan tachtig straatkinderen en jongeren in Kaapstad om meer te weten te komen over hun tijdelijke, ruimtelijke en relationele interacties tegen de achtergrond van het wereldkampioenschap voetbal in Zuid-Afrika. Ze stelde vast dat er een aantal initiatieven zijn ontstaan, zoals bijvoorbeeld de ‘Street Child World Cup’, een voetbalwedstrijd gehouden voor elke editie van de FIFA World Cup, die straatkinderen verenigd in landen vanuit de vijf continenten. Ondanks de positieve elementen van zulke acties, weerspiegelt dit niet in de dagelijkse realiteit van het straatleven. In plaats van deze kans te grijpen, worden procedures opgestart om de veiligheid van de bezoekers en toeristen te garanderen, met nadelige gevolgen voor straatkinderen die uit het straatbeeld worden gehaald (van Blerk, 2011). 5. BESLUIT In de bestudeerde landen spelen al jaren dezelfde problemen, doch met een andere ontstaansgeschiedenis. In Brazilië zijn er structurele armoede- en criminaliteitsproblemen die er voor zorgen dat de ongezonde huisvestingsmarkt niet hersteld geraakt. Ook in Zuid-Afrika is er een probleem met het grote aantal burgers dat geen huis heeft en in een sloppenwijk leeft. Dit is een erfenis van de apartheid. Desondanks zijn beide landen wel verkozen als gastlanden van twee massasportevenementen. Het mattheuseffect is hier van toepassing: arme bevolkingsgroepen worden geviseerd en zullen nadelige effecten van massaevenementen voelen. Deze evenementen streven er op de eerste plaats naar zo veel mogelijk winst te genereren voor de organisatie en rijke toeristen te plezieren. Verschillende processen van beautification zijn waarneembaar in de bestudeerde gastlanden. Gaststeden en gastlanden moeten er piekfijn uitzien als de toeristen komen. Hierbij wordt geen rekening gehouden met de noden en rechten van bepaalde bevolkingsgroepen. Indien hun woonplaats net op die plek is waar een stadion moet komen, hebben ze pech. Indien ze dakloos zijn of geld proberen verdienen via 65 informele handel, hebben ze pech. Het massa-evenement is eerste prioriteit, pas daarna komt de menselijkheid. Volgens het Centre on Housing Rights and Evicions (2007) kunnen massaevenementen hun doelen niet als bereikt beschouwen zolang ze gepaard gaan met gedwongen uitzettingen en schendingen van de mensenrechten of zolang ze zorgen voor criminalisering van daklozen of het viseren van minderheidsgroepen. Eerder zou het voorkomen van deze praktijken en de effectieve bescherming van de mensenrechten van de lokale bevolking gezien moeten worden als een noodzakelijk element van het hele hostingproces. 66 HOOFDSTUK 5: WERKOMSTANDIGHEDEN ONDER VERHOOGDE WERKDRUK 1. INLEIDING De arbeidsomstandigheden van constructiewerkers in Qatar tijdens de voorbereidingen van de World Cup die er in 2022 zal plaatsvinden, zijn omstandig in het nieuws geweest. De arbeiders zijn vrijwel rechteloos en worden blootgesteld aan onmenselijke praktijken. Dit is geen eenmalig fenomeen, ook bij vorige edities van de voetbalwedstrijd en de Olympische Spelen hebben zich problemen voorgedaan met schendingen van het arbeidsrecht. Dit niet enkel in de bouwsector, maar ook in de fabrieken waar spullen worden gemaakt voor de massa-evenementen. Vaak moet op een paar jaar tijd heel wat nieuwe infrastructuur worden gebouwd of moeten bestaande constructies vernieuwd worden. Voor deze werken hebben gastlanden van massa-evenementen zeer kortstondig nood aan een groot aantal werkkrachten. Daarom worden tijdelijke constructiewerkers uit andere landen gerekruteerd. De projecten worden uitgevoerd binnen een zeer strak tijdsschema, waar geen ruimte is voor tijdsoverschrijding. Door deze strenge deadlines, zijn de werkomstandigheden vaak ondermaats, wat tragische gevolgen heeft gehad (Institute for Human Rights and Business, 2016a). Dat fabrieken in lageloonlanden het lastig hebben met het respecteren van arbeidsrechten is bekend. De voorzienings- en verkoopsector werd reeds herhaaldelijk beschuldigd van slavenarbeid en mensonterende praktijken. Maar ook de FIFA en het IOC blijken beroep te doen op aannemers die zich hieraan schuldig maken, en schenden dus minstens onrechtstreeks de mensenrechten. 2. HET AANDEEL VAN DE FIFA EN HET IOC Zowel het IOC als de FIFA hebben de laatste jaren meer ingezet op duurzaamheid en mensenrechten. De ‘Sustainability and Legacy Commission’ van het IOC heeft bijvoorbeeld ‘The Olympic Movement’s Agenda 21: Sport for Sustainable Development’ in 1999’ ingesteld. Deze agenda omvat de rechten van de mens in relevante thema’s voor de Olympische Spelen zoals de bestrijding van sociale uitsluiting, de bescherming van de gezondheid en het bevorderen van de rol van 67 vrouwen, jongeren en inheemse volkeren (International Olympic Committee, 1999). Ook de FIFA is strategische allianties aangegaan met bepaalde VN-organen zoals ‘UNICEF’, ‘The International Labour Organisation’ (ILO) en de ‘UN High Commissioner for Refugees’ (UNHCR) (Institute for Human Rights and Business, 2013). Dit zijn pogingen van het IOC en de FIFA om tegemoet te komen aan kritiek in verband met mensenrechtenschendingen in het gehele organisatieproces van de Olympische Spelen en de World Cup. Toch slagen beide organisaties er niet in om adequate maatregelen te treffen. Vaak nemen de FIFA en het IOC een onverschillige houding aan en nemen ze hun verantwoordelijkheid niet (Amnesty International, 2016). Bovenstaande initiatieven zijn eerder symbolische tegemoetkomingen aan de eisen van burgers, activisten en internationale organisaties. Echte bezorgdheid omtrent de rechten van de mens is er niet. De macht van de FIFA en het IOC is wereldwijd gigantisch, als de wil aanwezig zou zijn, zouden ze die macht kunnen gebruiken in de strijd tegen mensenrechtenschendingen. Naast deze tijdsdruk vanwege de FIFA en het IOC, hebben de organisaties ook een invloed op de wetgeving van een land. Zo is er de zogenoemde ‘World Cup Law’ die de FIFA oplegt aan het land dat de World Cup zal ontvangen. Roberto Gurgel, federaal procureur van Brazilië, stelt zich vragen bij de ‘World Cup Law’ die in 2014 door de Braziliaanse president Dilma Rousseff werd ondertekend. Volgens Gurgel brengt deze wet de gelijkberechtiging van alle burgers in gevaar, en is hij in tegenspraak met de Braziliaanse belastingwet. De ‘World Cup Law’ is problematisch omdat bij schade tijdens de World Cup of tijdens de voorbereiding ervan niet de FIFA, maar het gastland verantwoordelijkheid wordt gesteld (Barchfield & Wade, 2013). De FIFA weigert elke verantwoordelijkheid voor de organisatie en de betrokken medewerkers. Gurgel beschrijft dit als: “The exception given to FIFA, its subsidiaries, legal representatives, consultants and its employees manifestly violate the taxpayers equal status under Brazilian law. […] Legislators cannot favour a taxpayer in detriment to another, but may only identify situations in which there are differences which justify different treatment” (2013). De monopoliepositie van de FIFA maakt het mogelijk ingrijpende veranderingen in de wetgeving van de gastlanden te eisen. De FIFA bepaalt zelf de veiligheids- en bouwnormen waaraan ze moet voldoen. Er is nood aan een heroriëntering van het ontwikkelingsbeleid. Er moet meer aandacht worden geschonken aan het lokale gebeuren en prioriteiten moeten 68 democratisch worden vastgelegd. Enkel op die manier kan de FIFA verzekeren dat het organiseren van een massa-evenement niet te koste gaat van de burgers van het gastland (Peet-Martel, 2014). 3. CONSTRUCTIEWERKERS De voorlopige werkkrachten zijn in veel gevallen arbeidsmigranten uit omliggende landen of binnenlandse migranten. Zij hebben niet dezelfde werkzekerheid als permanente werknemers. Naast veiligheids- en gezondheidskwesties, doen zich ook andere problemen voor op vlak van mensenrechten tijdens de constructiefase van een massa-evenement: discriminatie op de werkvloer, ontkenning van vakbondsrechten en uitbuiting van tijdelijke werkkrachten. Arbeidsmigranten zijn een zeer kwetsbare groep: ze worden geconfronteerd met een aantal veel voorkomende problemen wanneer ze werken aan een groot buitenlands project. Het komt vaak voor dat de werkgever de paspoorten afneemt van zijn personeel en hen zonder contract laten werken. Hierdoor kunnen ze geen beroep doen op fundamentele wettelijke bescherming (Institute for Human Rights and Business, 2016a). Ze zijn het slachtoffer van verschillende vormen van uitbuiting en kunnen in het ergste geval moderne slaven worden genoemd (Institute for Human Rights and Business, 2016b). Dezelfde mechanismen zijn over verschillende massa-evenementen heen te zien. Er zijn voorbeelden te noemen uit Brazilië, Zuid-Afrika, China en Japan. In Qatar zijn de voorbereidingen voor de World Cup die er in 2022 zal plaatsvinden, volop aan de gang. Amnesty International heeft net een rapport klaar over de mensenrechtenschendingen die er elke dag plaatsvinden, en toch worden er door de FIFA geen concrete stappen ondernomen om deze praktijken te stoppen. 3.1 S TRAKKE DEADLINES EN EEN ONVEILIGE WERKOMGEVING De FIFA en het IOC hebben de allerlei contracten en protocollen om bovenstaande mistoestanden te vermijden. Toch zijn er aanwijzingen dat beide organisaties de bestaande toestand zelf in de hand werken. Ze leggen een enorme druk op de gastlanden om installaties op tijd af te krijgen, de tijdschema’s zijn bijna niet haalbaar zonder zich schuldig te maken aan misbruik en uitbuiting. Deze inflexibiliteit zorgt 69 ervoor dat overheden niet de tijd en ruimte hebben om de werken veilig te laten verlopen. Dit was ook het geval bij de constructiewerken van verschillende stadions voor de World Cup in Brazilië. De FIFA eiste dat deze constructies al zeer vroeg gebruiksklaar waren en tolereert geen laattijdigheid (Peet-Martel, 2014). De werken aan het stadion in de stad Curitiba werden door de Braziliaanse rechter Leonora Colnago stilgelegd. Hij oordeelde dat er twijfels waren over de veiligheid op de werf: “Countless infractions have been committed, in various stages of the building project. [Workers were in danger of] being buried, run over and of collision, falling from heights and being hit by construction material, among other serious risks” (BBC News, 2013a). Toch werd deze uitspraak vernietigd om de werken te kunnen herstarten op de dag nadat de FIFA-inspecties van start gingen. Dit zorgde voor een verhoogde druk op lokale autoriteiten vanwege de FIFA en machtige overheidsmedewerkers. Tijdens de werken aan het Arena Amazonia in de Braziliaanse stad Manaus maakte een tweeëntwintig jarige bouwvakker een dodelijke val van 35 meter (Peet-Martel, 2014). Enkele uren later stierf een andere arbeider vlak bij de werf ten gevolge van een hartaanval. Zijn familie reageerde dat hij duidelijk overwerkt was (BBC News, 2013b). Dit zijn slechts enkele voorbeelden van de vele doden die gevallen zijn tijdens de voorbereidingswerken van de World Cup van 2014. Ook op dit moment vinden zulke praktijken plaats in Qatar, het gastland voor de World Cup van 2022. In maart 2016 publiceerde Amnesty International een rapport: ‘The Ugly Side of the Beautiful Game’, over de uitbuiting van arbeidsmigranten bij de constructie van de infrastructuur voor de World Cup, na een bevraging van 234 personen. Daaruit blijkt dat ze worden onderworpen aan ernstige schendingen van de mensenrechten (Amnesty International, 2016). Tussen juni en augustus 2013 stierven vierenveertig Nepalese arbeidsmigranten na werkongevallen. Hartfalen veroorzaakt door de hitte is een vaak voorkomende oorzaak. (Institute for Human Rights and Business, 2013). De arbeiders zijn soms dertien uur per dag aan de slag in temperaturen boven de 40° en dit zes dagen per week (International Trade Union Confederation, 2015). 70 Een snelle transformatie van Sochi, van kleine Russische badplaats naar olympische stad, is eveneens mogelijk gemaakt door een strak bouwschema en de toestroom van tienduizenden arbeidsmigranten vanuit Rusland zelf maar ook vanuit het buitenland. Ook deze werkkrachten hebben verschillende vormen van uitbuiting en misbruik ondergaan tijdens de bouwwerken (Human Rights Watch, 2013b). In Athene zijn doden en gewonden gevallen tijdens de voorbereidingswerken voor de Olympische Spelen van 2004. Veertien arbeiders lieten het leven en meer dan duizend raakten ernstig gewond. De meeste arbeiders waren migranten uit Albanië, Roemenië en Syrië. Schadevergoedingen werden de families geweigerd (Institute for Human Rights and Business, 2013). In 1996 werd Athene door het IOC aangeduid als gaststad voor de spelen van 2004. Dit zorgde voor een stroomversnelling in ontwikkeling en in de bouw van nieuwe infrastructuur, onder de slogan ‘Making the Games’. Deze sfeer zorgde voor meer illegale arbeid. In ruil voor extra loon gingen buitenslandse arbeiders akkoord met overuren en onveilige werkterreinen. Dit heeft geleid tot een intensivering van arbeid en een vermindering in veiligheidsmaatregelen op de werven en uiteindelijk ook tot de dood van verschillende arbeiders. Deze flexibele arbeidsmogelijkheden bleven niet beperkt tot de bouwsector, maar werd ook zichtbaar in de soepele openingsuren van winkels en restaurants (Kompreser Collective, 2012). Volgens Giorgos Philiousis, de toenmalige voorzitter van de bouwvakkersvakbond, zijn er drie redenen voor dit hoog aantal doden. Maatregelen voor veiligheid en gezondheid worden wel gebudgetteerd, maar niet uitgevoerd. Goedkope, ongeschoolde arbeidsmigranten moeten gevaarlijke machines bedienen zonder opleiding. En de arbeidsmigranten worden met bonussen aangemoedigd om zeer lange werkdagen te maken (Howden, Zirganos, & Leontopoulos, 2004). Ook in Peking zorgen lange werkuren, te weinig pauzes en rustdagen voor verschillende ongevallen door onoplettendheid en verstrooidheid, veroorzaakt door zware vermoeidheid. Een vierentwintigjarige constructiewerker vertelt dat hij te vermoeid was en daardoor een koperen buis op zijn linkervoet liet vallen waarna een teen geamputeerd moest worden. Een andere arbeidsmigrant is ernstig verwond aan zijn hand door de afwezigheid van beschermings- en veiligheidskledij op de werf en het gebruik van kapot materiaal (Human Rights Watch, 2008). 71 3.2 R EKRUTERINGSVERGOEDINGEN Het ontvangen van geld van migranten die willen werken in een ander land, een rekruteringsvergoeding genoemd, is illegaal. Toch is het tot op de dag van vandaag een wijdverspreid fenomeen dat miljoenen arbeiders tot schuldenarbeid dwingt (International Trade Union Confederation, 2015). Alle arbeiders die in Qatar werden geïnterviewd door Amnesty International vertelden dat ze leningen moesten aangaan om wervinggerelateerde kosten te kunnen betalen in hun land van herkomst (Amnesty International, 2016). Deze kosten kunnen hoog oplopen. Zo vertelt Aardash, een tweeëntwintig jaar oude Nepalees arbeidsmigrant, in een onderzoek van ‘The International Trade Union Confederation’ dat hij voor zijn vertrek 715 dollar had neergeteld (Aardach in International Trade Union Confederation, 2015, p. 23), anderen betaalden meer dan duizend dollar aan ronselaars (Amnesty International, 2016). De ‘International Trade Union Confederation’ (2015) vond bedrijven die zowel in het gastland als bij aankomst in Qatar rekruteringsvergoedingen vroegen aan de arbeidsmigranten. Bovenop de recruteringsvergoeding, komen kosten voor het vliegticket, verzekeringskosten en bijdragen voor het welvaartsfonds. Vaak moeten arbeiders dus leningen aangaan om in het buitenland te kunnen gaan werken. Ze verlaten hun gezin om aan de armoede en werkloosheid in hun thuisland te ontsnappen en hopen een beter leven te kunnen opbouwen. Dit zorgt voor een verhoogde druk om het werk verder te zetten, ondanks de schrijnende omstandigheden. Alle geïnterviewde arbeidsmigranten hebben het gevoel geen andere keuze te hebben dan het aanvaarden dan lagere lonen dan beloofd, het werken en leven in slechte omstandigheden en andere vormen van misbruik, omdat ze een lening moeten afbetalen. Ze belanden in een situatie van bounded labour, waarbij de verdienste van hun arbeid niet volstaat om de gemaakte lening af te betalen. (Amnesty International, 2016). 3.3 C ONTRACTEN Bij het betalen van de grote rekruteringsbedragen in het thuisland, krijgen arbeiders ook een contract aangeboden. Maar bij aankomst op de site blijkt dit contract vervangen door een ander, dat sterk verschilt van het eerste. Soms krijgen ze ook simpelweg geen contract. De voorwaarden die arbeidsmigranten mondeling of 72 schriftelijk werden beloofd, verschillen sterk van de werkelijkheid. Meestal gaat het over verschillen in loon, maar sommigen worden ook misleid over het type werk dat ze zullen verrichten (Amnesty International, 2016). Ook dit heeft Aardash in Qatar meegemaakt. In Nepal werd hem een maandloon van 330 dollar beloofd. Bij aankomst bleek dat slechts 220 dollar te zijn. In zijn thuisland Nepal tekende hij een contract dat verschilde van het contract dat hij bij zijn aankomst in Qatar moest tekenen (Aardach in International Trade Union Confederation, 2015, p. 23). Een andere man, de ervaren stellingwerker Tek Thapa, vertelt dat zijn ronselaar beloofde dat hij in de stellingensector mocht verderwerken. Hij zou een loon van 460 dollar per maand ontvangen. Bij aankomst in Qatar kreeg hij geen contract met de beloofde arbeidsvoorwaarden maar moest hij een blanco blad papier tekenen. “After signing the paper the recruiter showed me a [separate] piece of paper and he said this was my agreement. But I didn’t get a chance to properly read it, or ask questions, nothing like that” (Tek Thapa in Amnesty International, 2016, p. 21). Zowel in Sochi als in Peking worden arbeidsmigranten met dezelfde feiten geconfronteerd. Volgens de Russische en Chinese wetgeving zijn arbeiders verplicht een contract te tekenen voor ze het werk starten. Elke partij moet over een getekend exemplaar beschikken. De wetten worden niet nagekomen door de werkgevers op de olympische sites. Enkele arbeidsmigranten in Rusland vertelden in interviews met de internationale organisate ‘Human Rights Watch’ (2013b) dat ze helemaal niets tekenden voor het werk aan te vatten. Als er wel een contract werd getekend, betekende dit geen garantie voor het nakomen van de overeenkomst of het respecteren van de arbeidsrechten. De meeste arbeiders die een geschreven contract ondertekenden, kregen daar geen kopie van. Ook mochten ze het contract niet lezen voor ondertekening en sommigen konden geen Russisch, waardoor ze al helemaal niet wisten waar ze voor tekenden. Zonder een geldig contract heeft de werkgever geen wettelijke verplichtingen ten opzichte van zijn werknemer en de overheid. Dit maakt arbeidsmigranten zeer kwetsbaar voor misbruik en uitbuiting. Bovendoen kunnen de arbeiders zonder contract worden beschuldigd van zwartwerk en indien ze uit een land komen zonder visumregeling, kunnen ze binnen de negentig dagen Rusland worden uitgezet. Voor 73 de rechtbank hebben ze geen bewijs van hun arbeidsovereenkomst en zijn ze dus een vogel voor de kat (Human Rights Watch, 2013b). 3.4 A FNEMEN VAN PASPOORTEN De constructiewerkers zijn de gevangenen van hun werknemers omdat die de paspoorten van de personeel in beslag nemen. Bijna alle arbeiders in Sochi of Qatar, vertellen hetzelfde verhaal: bij aankomst in het land waar ze zullen werken, wordt het paspoort onmiddellijk afgenomen, zonder enige verdere uitleg (Amnesty International, 2016 en Human Rights Watch, 2013b). Voor alle zaken waarvoor een burger zijn identiteitsdocumenten nodig heeft, zijn de constructiewerkers afhankelijk van de toestemming van hun werkgever. Zo mogen ze het land niet verlaten wanneer ze willen. In Qatar moeten ze hiervoor een exit permit vragen aan hun oversten. Zelfs toen Nepal in april en mei 2015 getroffen werd door aardbevingen, kregen de Nepalese arbeidsmigranten geen toestemming hun familie op te zoeken. Zo vertelt Manish dat hij ongerust was over zijn moeder en broer waar hij geen contact met kon maken. Hij vroeg zijn werkgever toestemming om Qatar te verlaten: “He just said this is not possible and left the room. When I followed him outside he got angry and said, ‘do not mention this again. You cannot leave for two years [when his contract ends]’,” (Amnesty International, 2016, p. 28). Daarnaast mogen ze evenmin van werkgever veranderen, geld lenen bij een bank, een eigen huis huren of een rijbewijs halen (International Trade Union Confederation, 2015). Zoals verder in de tekst zal worden aangehaald, krijgen arbeidsmigranten lagere lonen dan beloofd en worden deze systematisch te laat uitbetaald. Ook voor deze vormen van misbruik maken de werkgevers gebruik van het feit dat ze in het bezit zijn van de paspoorten van de arbeiders. Ze zetten hun werknemers onder druk en gebruiken het als argument om ze harder te doen werken, zonder klagen. Hierover zijn verschillende voorbeelden te vinden. Ubaraj had de moed samen met een aantal collega’s bij de manager te klagen over het lage lonen. “The manager said ‘work for another 1-3 months and accept whatever you get. If you don’t work you won’t get paid and you won’t get your passport back’. After that I just kept quiet, I had no choice.” (Amnesty International, 2016). 74 3.5 L ONEN Arbeidsmigranten ondervinden problemen bij het uitbetalen van hun lonen. Dit was zo in Sochi en Peking en is nog steeds het geval in Qatar. De lonen die de arbeiders krijgen liggen een stuk lager dan de minimumlonen én dan wat hen werd beloofd in het thuisland. Verschillende arbeidsmigranten op de olympische site in Peking die werden geintervieuwd door ‘Human Rights Watch’ (2008) vertelden dat ze een loon kregen van 5,33 dollar per dag. Dat is 26% lager dan het dagelijkse minimumloon van 7,35 dollar. Ook was dit minder dan eerder afgesproken. Daarnaast worden de lonen van de eerste maanden na aankomst achtergehouden. Arbeidsmigranten in Qatar vertellen dat ze de eerste drie à vier maanden na hun aankomst niet werden betaald. Hoewel ze inmiddels hun loon hebben ontvangen, zit er systematisch een achterstand op de uitbetaling van drie tot vier maanden en weten ze nooit wanneer het loon op hun rekening zal staan. Het achterstallige loon kan gebruikt worden om werknemers te dwingen verder te werken. Indien niet, krijgen ze deze grote bedragen nooit uitbetaald (Amnesty International, 2016). Ook in Sochi kloegen de arbeiders over dezelfde problematiek. Er werd pas één maandloon betaald, na het volbrengen van twee maanden werk. De bedrijven betalen die achterstallige lonen pas als de arbeiders hun job volhouden tot ze ontslagen worden. Indien ze vroegtijdig werden ontslagen of stopten, krijgen ze dat geld niet meer (Human Rights Watch, 2013b). Deze misdrijven hebben desastreuze gevolgen voor de arbeidsmigranten. Ze hebben het geld nodig hebben om te overleven, om het gezin in het thuisland te onderhouden en om te telefoneren met het thuisfront. Daarnaast hebben ze schulden ten gevolge van de rekruteringsvergoedingen die ze voor vertrek moesten betalen. Door hun uitzichtloze situatie, kunnen ze niet anders dan de lagere lonen accepteren, ook al worden ze blootgesteld aan onmenselijke situaties. Indien ze durven klagen over hun situatie, worden ze nog meer onder druk gezet. Een werknemer verteld: “I went to the company office, telling the manager I wanted to go home [back to my country] because always my pay is late. The manager screamed at me saying ‘keep working or you will never leave!’” (Amnesty International, 2016, p. 7). 75 3.6 A CCOMMODATIE Na het werk trekken arbeiders naar huis, naar de overbevolkte en smerige werkkampen waar ze verblijven met duizenden anderen. Deze kampen zijn zeer primitief, met beperkte of geen toegang tot drinkbaar water en weinig beschutting tegen zon en hitte. Ze zijn overbevolkt en er is te weinig eten in verhouding tot het zware werk dat de arbeiders overdag verrichten. “At the labour camp we would only be provided with water sometimes, the rest we had to buy. We shared 6 people in a room, and had 12 bathrooms for 120 people. There was one kitchen for 20 people”, vertelt Aardash, de tweeëntwintig jaar oude Nepalese arbeidsmigrant in Qatar die hierboven ook al aan het woord was. (International Trade Union Confederation, 2015, p. 25). Negentig procent van alle constructiewerkers zijn migranten, voor het grootste deel uit Zuid-Azië (Amnesty International, 2016). Het aantal zal pas op zijn hoogst zijn in 2017, vijf jaar voor het aanvangen van de World Cup. De overheid van Qatar is reeds meermaals op de vingers getikt maar voert nog steeds geen veranderingen door op vlak van arbeidsrechten en weigert het protocol van de ‘International Labour Organization’ tegen dwangarbeid te ondertekenen (International Trade Union Confederation, 2015). Een arbeider die werkte op de olympische site in Sochi vertelde dat zijn werkgever hem onderdak bood in een gezinswoning met zo’n 149 anderen. Er was slechts één badkamer. Een andere arbeidsmigrant moest met negen anderen in een kamer van zestien vierkante meter leven met slechts een beperkte hoeveelheid voedsel. Er was hem gratis maaltijden en onderdak beloofd, maar zijn werkgever hield 196 dollar – anderhalf weekloon – van zijn loon af (Human Rights Watch, 2013b). In Peking stelden zich dezelfde problemen. Constructiewerkers hebben het over overbevolkte woonvertrekken die in de winter geen verwarming of airco hebben en waar de bewoners dus moeten leven in temperaturen onder nul in de winter, en tijdens de zomer in ondraaglijke hitte. “Our room was unheated...there were 10 beds for the use of more than 20 workers [and] in the winter in each bed there were basically two people as a means to stay warm.” (Human Rights Watch, 2008, p. 32). Op een andere olympische site werden de slaapzalen niet verwarmd tussen zes uur ‘s morgens en zes uur ‘s avonds en was er geen drinkbaar water. Vaak zijn er te weinig douches en lavabo’s, waardoor het onhygiënisch wordt (Human Rights Watch, 2008). De Chinese 76 overheid is zich zeer bewust van het misbruik van arbeidsmigranten en is gestart met het maken van de nodige beleidsaanpassingen. Maar onderzoek van Human Rights Watch (2008) toont aan dat door een gebrek aan strikte implementering en toepassing van het bestaande beleid, gaten ontstaan die arbeidsmigranten kwetsbaar maken voor ernstige schendingen van hun rechten en uitbuiting. 4. FABRIEKSARBEIDERS Door de globalisatie gaan steeds meer bedrijven die producten maken voor massasportevenementen op zoek naar de goedkoopste alternatieven voor hun grondstoffen en ruwe materialen. Hierdoor komen ze terecht in landen met een zwakke of onbestaande arbeidswetgeving. De fabrieken die instaan voor de productie van sportmateriaal en -kleding, bevinden zich vaak in lageloonlanden zoals China, Taiwan, Sri Lanka en de Filipijnen. Elke editie van de Olympische Spelen of de World Cup is dus verbonden met de schandalen deze in die fabrieken plaatsvinden. Dit was ook het geval tijdens de spelen van 2012 in Londen. De media berichtte over wantoestanden in twee hotels die werden gebruikt door scheidsrechters en delegaties van het IOC. Ook hier ging het – net als in de bouwsector – over misbruik en uitbuiting van tijdelijke, buitenlandse werkkrachten (Institute for Human Rights and Business, 2013). Uit een rapport van 2010 door de ‘International Textile, Garment and Leatherworkers Federation’ (2011) bleek dat in fabrieken waar merchandisingmateriaal werd gemaakt, arbeiders contracten zijn geweigerd, vakbondsleden werden geïntimideerd en seksuele intimidatie plaatsvond. Het betrof drieëntachtig fabrieken in Indonesië, Sri Lanka en de Filipijnen. De Britse krant ‘The Independent’ rapporteerde in april 2012 over lage lonen, lange werkdagen en problemen met de erkenning van vakbonden in negen Indonesische fabrieken, gebruikt door Adidas, één van de partners van de spelen in Londen van 2012 (Marks, 2012). In de aanloop naar de Olympische Spelen in Peking van 2008 werd kinderarbeid vastgesteld, waren er werknemers met buitensporig lange werkdagen en werden allerlei gezondheids- en veiligheidswetten geschonden. Dit niet alleen bij constructiewerkers, ook in fabrieken voor sportartikelen en kledij voor de Olympische Spelen, gelegen in Pakistan, India, China en het zuidoosten van Azië (Institute for Human Rights and Business, 2013). Dezelfde problematiek kwam aan het licht tijdens 77 de voorbereidingen van de World Cup van 2010 in Zuid-Afrika. De productie van de voetballen gebeurde in Pakistan, India, Thailand en China, in fabrieken waar ook kinderen werken, en waar arbeidsrechten nog steeds niet worden gerespecteerd (International Trade Union Confederation, 2010). Bij elk WK, bij elke Olympische Spelen zijn gelijkaardige voorbeelden te vinden. Een medewerker van PlayFair (2008) heeft in het Taiwanese bedrijf ‘Lekit Stationery Co.’ onderzoek gedaan naar de werkomstandigheden. Deze fabriek heeft een vergunning om producten te produceren die voorzien zijn van het officiële olympische logo. In zijn vestigingen in China betaalt deze succesvolle fabrikant zijn personeel systematisch vijftig procent onder het minimumloon. De arbeiders worden betaald per stuk, maken dagen van dertien uur en hebben nauwelijks vrijaf. De firma hanteert een onnodig hard systeem van boetes en bestraffing tegenover arbeiders die zonder toestemming een dag afwezig zijn. Ook zijn er kinderen aan de slag die eveneens dertien uur per dag moeten werken. Kinderarbeid is zeer gewoon in Chinese fabrieken. Ouders sturen hun kinderen tijdens vakanties naar de fabriek om de schoolrekenringen te kunnen betalen. Een arbeider vertelt dat hij zestien was toen hij in de fabriek begon. In eerste instantie werd hij geweigerd omwille van zijn leeftijd. Toen hij zich een beetje later opnieuw aanmeldde met een valse identiteitskaart, werd hij wel toegelaten. Dit is geen abnormale gebeurtenis, het gebruik van valse identiteitsdocumenten door minderjarigen is in China zeer gebruikelijk (PlayFair2008, 2008). ‘Mainland Headwear Holdings Limited’, gevestigd in Hong Kong, had een licentie voor de productie en distributie van hoofddeksels voor de Olympische Spelen van 2008 in Peking. Daarenboven heeft het wereldwijd de exclusieve rechten op de productie en distributie voor de hoofddeksels van de FIFA. Uit het onderzoek van PlayFair (2008) blijkt dat ook in dit bedrijf arbeiders dertien uur per dag werken. Ook deze arbeiders krijgen een loon dat veel lager ligt dan het wettelijke minimum. Ontslag nemen is onmogelijk, de werknemer verliest dan minstens een maandloon en een borg van honderd Yuan (PlayFair2008, 2008). Elk van deze bedrijven kreeg de officiële toestemming van het IOC om producten te produceren die de spirit van het Olympism uit moeten dragen en tot doel hebben de olympische idealen en het olympische merk te promoten (PlayFair2008, 2008). 78 5. BESLUIT Dit hoofdstuk heeft duidelijk aangetoond dat arbeidsrechten maar ook mensenrechten op verschillende vlakken worden geschonden door de FIFA, het IOC, het gastland, de gaststeden en de bedrijven en fabrieken die diensten en producten aanleveren voor het realiseren van de World Cup of de Olympische Spelen. Constructiewerkers en fabrieksarbeiders worden uitgebuit en mishandeld. De nood aan veel werkkrachten voor slechts een korte periode, zorgt voor een toestroom van arbeidsmigranten naar het gastland. Verschillende factoren zorgen ervoor dat misbruik kan plaatsvinden. Zo zijn de arbeidsmigranten vaak arm, waardoor ze zich snel laten verleiden door rekruteerders die hen allerlei zaken beloven. In het thuisland wordt de arbeiders gevraagd grote bedragen te betalen om hun reis en werk te verzekeren. Bij aankomst blijken de beloofde voorwaarden niet ingewilligd en ontbreekt het aan arbeidscontracten. Hun paspoorten, en daarmee ook hun rechten, worden afgenomen door de werkgevers. De arbeiders moeten lange dagen werken, in de hitte en dit zonder vrije tijd. Hun lonen worden niet of slechts laattijdig uitbetaald. Maar net omdat ze uit arme gezinnen komen, rekruteringsvergoedingen betaald hebben, nog lonen moeten ontvangen van hun bazen en hun paspoorten afgepakt zijn, kunnen ze niet anders dan blijven werken volgens de eisen van hun werkgever. Fabrieken die instaan voor de productie van allerlei materiaal voor de Olympische Spelen of de World Cup, maken zich eveneens schuldig aan allerlei mensonterende praktijken. Arbeiders in lageloonlanden bevinden zich vaak in uitzichtloze situaties. Kinderen werken tijdens hun vrije tijd om toch naar school te kunnen, contracten worden geweigerd, de arbeiders moeten lange dagen werken, hebben amper vrije tijd en zo veel meer. Hoewel het IOC en de FIFA beiden voldoende macht hebben om enkel gastlanden te selecteren die de naleving van de mensenrechten honderd procent kunnen garanderen, gebruiken ze die macht om zo veel mogelijk winst te maken, zelfs als dit ten koste gaat van de bevolking. Ook als de feiten zwart op wit beschreven staan, is er weinig initiatief van de kant van de organisatoren. 79 HOOFDSTUK 6: DE MORELE PANIEK OMTRENT MENSENHANDEL EN SEKSWERK 1. INLEIDING Tijdens massa-evenementen wordt door de organisatie en lokale overheden sterk ingezet op veiligheid. Toch wordt gespeculeerd dat bepaalde criminaliteitsvormen voor en tijdens het evenement zullen toenemen. Zo wordt de link gelegd tussen sportevenementen en een stijging van mensenhandel gelinkt aan prostitutie. Vaak wordt gespeculeerd dat een massa-evenement, door een concentratie van mannelijke sportfans, een verhoogde vraag naar prostituees zou teweegbrengen. Deze vraag zou ingewilligd worden door middel van mensenhandel, waarbij extra vrouwen naar het betrokken land worden gedeporteerd om zich te prostitueren. Er is een grote discrepantie tussen de claims die voor het evenement worden gedaan, en het werkelijke aantal gevallen van mensenhandel dat achteraf gevonden wordt. Er is evenwel geen wetenschappelijk bewijs dat deze veronderstelling, dat grote sportevenementen leiden tot een toename mensenhandel, klopt. De beweringen zijn vaak gebaseerd op verkeerde informatie, slechte bronnen en data en de drang naar sensatie (Ham, 2011). 2. EEN ONTERECHTE PANIEK De eerste keer dat er internationale controverse ontstond rond deze thematiek, was tijdens de Olympische Spelen van 2004 in Athene met de zogenoemde bordeelkwestie. Op basis van schending van de wet van 1999 omtrent sekswerk, trachtte de lokale overheden zo’n 15 bordelen te sluiten. Deze wet verbiedt bordelen meer dan drie personeelsleden in dienst te hebben en zich dicht bij scholen te bevinden. Dit werd verkeerd opgepikt door de media die het gerucht de wereld instuurde dat Athene het aantal bordelen net wou doen stijgen. Vervolgens werd de inaccurate berichtgeving door de Griekse orthodoxe kerk en verschillende gendergelijke ministeries uit Scandinavische landen gebruikt om de stad ervan te beschuldigen sekstoerisme tijdens de Olympische Spelen te promoten (Bowen & Shannon Frontline Consulting, 2009). Tegelijk stelde KAGE, een Griekse sekswerkers vakbond, dat Athene illegale prostitutie in de hand werkte door de legale bordelen te sluiten. Dit zorgt ervoor dat legale sekswerkers uit de business worden 80 gedreven en dat de illegale praktijken de bovenhand zouden nemen. In de jaren voor de Olympische Spelen was er wel degelijk een stijging in het aantal slachtoffers van mensenhandel in functie van seksuele uitbuiting. Toch is er geen enkele zaak gelinkt aan de spelen. Het hoger aantal slachtoffers kan verklaard worden door een stijging in het aantal acties om slachtoffers te identificeren en betere detectie- en rapporteringsmethoden (Ham, 2011). Veel hangt dus af van de prioriteiten van politie. Indien zulke geruchten de ronde doen, zal de politie meer inzetten op de problematiek van mensenhandel en zal ze bij gevolg op meer gevallen stuiten. Voor de World Cup voetbal van 2006 in Berlijn, Duitsland werd voorspelt dat zo’n 40.000 extra gedwongen en ongedwongen, binnenlandse en buitenlandse prostituees het land zouden binnengebracht worden. Deze vaststelling werd voor het eerst gedaan door verschillende anti-prostitutieorganisaties zoals de ‘Association of German Cities’, die zich later distantieerde van deze uitspraak, ‘CARE for Europe’, de ‘Salvation Army’, de ‘German Women’s Council’ of ‘Deutscher Frauenrat’ en de ‘Nordic Council’. De Europese raad stelde zelfs dat 30.000 tot 60.000 vrouwen zouden verhandeld worden (Council of Europe, 2006). Vele NGO’s, experten en rechtshandhavingsdiensten bekritiseerde later dat de veronderstelling onrealistisch en ongegrond was. Als argument haalde deze aan dat met een gemiddelde van duizend slachtoffers van mensenhandel voor seksuele uitbuiting per jaar in Duitsland, een stijging van 40.000 voor de World Cup onwaarschijnlijk is. Ook de verhoogde veiligheidsmaatregelen tijdens een massa-evenement maken het mensensmokkelaars extra moeilijk hun praktijken verder te zetten (Loewenberg, 2006). Toch bleven de verkeerde assumpties circuleren binnen media en politiek. Onderzoekers van de ‘Internationale Organisatie voor Migratie’ hebben achteraf vastgesteld dat ten tijde van het wereldkampioenschap drieëndertig gevallen van mensenhandel met het oog op prostitutie zijn gemeld aan de federale recherche. Hiervan waren er slechts 5 gelinkt aan het sportevenement. Uiteraard verdient zelfs één geval de nodige zorg en aandacht van hulpdiensten, maar deze cijfers liggen zwaar onder de voorspelde schattingen die worden gepromoot door anti-prostitutie organisaties. Men kan in deze gevallen dus spreken van een moral panic (Ham, 2011 en Bowen & Shannon Frontline Consulting, 2009). 81 Ook in de aanloop van de World Cup van 2010 in Zuid-Afrika werd angst gezaaid door internationale media met het gerucht dat 40.000 vrouwen zouden worden geïmporteerd om de duizenden mannelijke voetbalfans tijdens het evenement te plezieren. Deze speculatie werd daarenboven versterkt door de vrees voor een enorme toename in het aantal HIV-besmettingen, gezien Zuid-Afrika behoort tot één van de landen met de hoogste prevalentiegraad van HIV en andere seksueel overdraagbare infecties (Delva, Richter, De Koker, Chersich, & Temmerman, 2011). Uit crosssectioneel onderzoek van Richter et al. (2012) blijkt dat, tegen de verwachtingen van de publieke opinie in, geen toename in het aantal prostituees en geen toename in het aantal slachtoffers van mensenhandel is vastgesteld. Deze gegevens worden door de Zuid-Afrikaanse en internationale media genegeerd. Eerder moet het gezien worden als een gemiste kans van de overheid om actie te ondernemen. De enorme mediaaandacht rond sekswerk tijdens het wereldkampioenschap in Zuid-Afrika, bood een strategische opportuniteit om te zorgen voor betere omstandigheden voor sekswerkers, met gezondheidszorg in het bijzonder. Het land heeft hier niet op ingespeeld, de situatie is nog steeds als voordien. De geruchten zijn steeds opnieuw ontkracht door de feiten. Factoren intrinsiek verbonden aan massa-evenementen kunnen verklaren waarom een verwachtte boom in de seksindustrie zich niet blijkt te manifesteren. Zo hebben toeschouwers vaak geen tijd, geld of zin om prostituees te bezoeken tijdens hun verblijf in het gastland. Het heersende idee dat vooral mannelijke sportfans afzakken naar het wereldkampioenschap voetbal of de olympische spelen blijkt niet te kloppen. Ook koppels, gezinnen en gemengde groepen zijn talrijk aanwezig. Daarnaast is het samenhorigheidsgevoel tijdens de Olympische Spelen of de World Cup zeer belangrijk. Dit kan een milderende invloed hebben op de algemene bereidheid van mannen om prostituees te bezoeken, wat over het algemeen wordt beschouwd als een individuele activiteit. Tenslotte is het aanbod en niet de vraag de belangrijkste factor bij het opsporen van criminaliteit. Aangezien mensenhandelaars vermoedelijk niet geïnteresseerd zijn om te investeren in korte, eenmalige evenementen, zal er slechts een geringe toename zijn van het aantal slachtoffers van mensenhandel of gedwongen prostitutie (Bowen & Shannon Frontline Consulting, 2009). 82 3. BESLUIT Het mag duidelijk zijn dat de morele paniek rond een verhoogde activiteit in de seksindustrie tijdens grote sportevenementen worden gedreven door foute berichtgeving en door mediahypes. Voor elk mega-sportevenement circuleren geruchten dat duizenden vrouwen naar het betrokken land zullen komen, gewild of ongewild, om zich er tijdelijk te prostitueren. Deze foutieve cijfers worden vrijgegeven door anti-prostitutie organisaties die vrezen voor een toename in de vraag naar prostitutie tijdens massa-evenementen. De media pikt deze ongegronde informatie op en voedt de verspreiding ervan. De mediahype en daarmee samenhangende morele paniek, is ondertussen ingesleten in het publieke bewustzijn en dominante discours (Emser & Francis, 2014). Dit zorgt ervoor dat deze geruchten bij elke editie van de World Cup en de Olympische Spelen de ronde doen. 83 84 CONCLUSIE De Olympische Spelen en de FIFA World Cup worden gecategoriseerd als massaevenementen omdat ze een dramatisch karakter hebben, grote populariteit kennen in alle lagen van de samenleving en een internationale betekenis hebben (Roche, 2000). De internationale media-aandacht die ze krijgen is enorm. Grote bedragen worden geïnvesteerd in een evenement dat slechts tijdelijk is, en dat in de meeste landen ook eenmalig zal plaatsvinden. De stedelijke omgeving verandert en de lokale economie draait niet meer als voorheen (Müller, 2015b). Deze factoren hebben een immense impact op het gastland, zowel op economisch als op sociaal vlak. Op het eerste zicht lijken de World Cup en de Olympische Spelen vreugdevolle evenementen waar iedereen gelukkig van wordt. Voor een deel klopt dit ook. Sportmanifestaties brengen verschillende landen, culturen en religies bij elkaar. Atleten en voetballers trainen maanden- en jarenlang voor hun moment van glorie. Duizenden toeschouwers vullen de tribunes om te supporteren voor hun favoriet. Over de hele wereld volgen we het gebeuren op grote schermen of gewoon van in onze huiskamer. Nochtans kan niet iedereen op deze manier genieten van een massaevenement. In deze thesis heb ik onderzocht op welke manier gastlanden beïnvloed worden door het organiseren van evenementen van zulke grootte. Wat blijkt? De samenleving in het gastland is na het evenement ingrijpend veranderd In het eerste deel van de thesis besprak ik het economische luik van massaevenementen. De grote organisatoren van de World Cup en de Olympische Spelen halen hoge winsten. Zij promoten hun massa-evenement door ook het gastland economisch voordeel en imagoversterking voor te spiegelen. Dat staven de FIFA en het IOC met cijfermateriaal en bevindingen van impactstudies. Kandidaat-gastlanden worden met deze prognoses verleid de Olympische Spelen of het wereldkampioenschap voetbal te organiseren. Uit onderzoek komt naar voor dat wanneer ex-ante studies worden vergeleken met ex-post studies, de winsten voor de lokale economie van het gastland een stuk lager liggen dan voorspeld. Het berekenen van de economische impact van een massa-evenement blijkt dan ook niet evident. Verschillende factoren moeten in rekening gebracht worden. Deze factoren vragen zeer gedetailleerde informatie en zijn vaak moeilijk van elkaar te onderscheiden, maar 85 zijn sterk bepalend de uiteindelijke uitkomst. Het lijkt mij niet onwaarschijnlijk dat onderzoekers, al dan niet bewust, bepaalde elementen niet in rekening brengen in de impactstudies. Dit zorgt ervoor dat de economische impact van een massa-evenement achteraf nooit zo positief uitvalt als beweerd in de voorafgaande schattingen. Gastlanden gaan vaak overhaast te werk. Ze willen een evenement op poten zetten dat tot in de puntjes is afgewerkt. Veel overheidsgeld stroomt naar de organisatie, veiligheid en infrastructuur van het massa-evenement. Nadien blijkt dat de gloednieuwe infrastructuur ongebruikt blijft en dat de winsten voor het gastland tegenvallen, hoewel niet elk gastland deze fout maakt. Er zijn methoden om de kosten tijdens de voorbereidingen te drukken. Deze methoden betreffen vooral infrastructuurwerken. Er is een significant verschil tussen de landen die zo veel mogelijk bestaande infrastructuur recupereerden en de landen die alle nodige stadions, transportnetwerken en andere constructies nieuw bouwden. Vaak zijn overheden in de aanloop naar een massa-evenement makkelijker te overtuigen om samen met de sportgerelateerde infrastructuurwerken ook andere werken te laten uitvoeren, die zonder het massa-evenementen helemaal niet zouden gebeuren. Door aan die verleiding te weerstaan, lopen de kosten voor een massaevenement niet al te hoog op voor het gastland. Dat het voor een ontwikkelingsland riskanter is te investeren in de organisatie van een massa-evenement mag duidelijk zijn. Verschillende factoren zorgen ervoor dat ontwikkelingslanden meer dan andere het gevaar lopen verlies te maken. Verlies voor een ontwikkelingsland heeft bovendien ernstigere gevolgen dan voor een meer geïndustrialiseerd land omdat ze economisch minder veerkrachtig zijn en minder middelen ter beschikking hebben om te recupereren. De organisatie van het massaevenement wordt een prioriteit, terwijl de aanpak van prangende problemen naar de achtergrond verdwijnt. De laagste bevolkingsgroepen ondervinden hier de grootste nadelen van. Naast de vermeende economische groei die de organisatie van een massa-evenement met zich mee zou brengen, worden er ook immateriële voordelen voorspeld. Het nationale gevoel, de burgerlijke trots en de samenhorigheid zullen toenemen. Het gastland rijst qua prestige en status naar de wereldtop. Dit zal internationale investeerders aantrekken en zorgen voor meer toerisme. Deze beloftes maken het zeer 86 aantrekkelijk om te kandideren als gastland. Maar immateriële voordelen zijn lastig te meten en het is moeilijk hard te maken dat ze resulteren in economische groei in het gastland. In het tweede deel van de thesis heb ik de sociale impact besproken die het organiseren van een massa-evenement met zich meebrengt. Uit onderzoek blijkt dat massa-evenementen gepaard gaan met allerlei vormen van beautification. Deze verfraaiingsprojecten gingen in het verleden dikwijls ten koste van de lokale bevolking, de lagere klassen in het bijzonder. Volledige buurten moeten plaatsmaken voor de bouw van nieuwe infrastructuur. Burgers worden uit hun huizen gezet, alternatieve woongelegenheid wordt niet voorzien. In Brazilië en Zuid-Afrika werden door de overheid programma’s opgestart om sloppenwijken op te knappen of te slopen. Dit ging niet ten voordele van de bewoners, maar van de toeristen die werden ontvangen tijdens de massa-evenementen. Om politiek draagvlak te creëren om bepaalde bevolkingsgroepen uit het straatbeeld te kunnen verwijderen, worden ze gecriminaliseerd. Informele handelaars worden verdrongen uit het stadscentrum en moeten zich in allerlei bochten wringen om legaal zaken te doen. Nieuwe wetten worden opgesteld, soms tegen de grondwet in, om daklozen te kunnen arresteren. Straatkinderen worden opgehaald met bussen en in gevangenissen ondergebracht. De opbouw van de nodige sportinfrastructuur en de productie van sport- en promomateriaal gaat ten koste van vele arbeiders. Verschillende vormen van uitbuiting en schending van de mensenrechten werd in het verleden, en op dit moment in Qatar, vastgesteld. Werkgevers weten hun personeel aan zich te binden via onwettige constructies en een systeem van bounded labour. Verschillende studies en rapporten maken de problematieken bekend die massaevenementen veroorzaken in de gastlanden. Toch blijven de besproken praktijken bestaan. FIFA en het IOC ondernemen geen concrete actie. Hier manifesteert zich een gebrek aan wilskracht. Het is duidelijk dat beide organisaties een wereldwijde invloed hebben en op allerlei vlakken druk kunnen uitoefenen. Ze slagen er in landen zo ver te krijgen gigantische bedragen uit te geven om aan hun eisen te voldoen. De gastlanden zijn er zelfs toe in staat hun wetgeving aan te passen in functie van de massaevenementen. Deze macht zouden de FIFA en het IOC kunnen uitspelen om de 87 sportmanifestaties en de voorbereidingen ervan op een eerlijke en duurzame manier te laten verlopen. Uit deze thesis blijkt dat het vaak de achtergestelde buurten en de lagere klassen zijn die leiden onder het succes van massa-evenementen. Zij moeten plaatsmaken voor nieuwe infrastructuur en moeten hun levensstijl aanpassen aan het ideaal van de World Cup en de Olympische Spelen. Hiertoe hebben ze niet de middelen, waardoor hun situatie verslechterd. In plaats van ondersteuning en begeleiding te bieden, houden de overheden armoede in stand. Arbeiders in fabrieken of op werven lopen in de val van criminele bedrijven. Ze zien vaak geen uitweg meer, waardoor ze elke job aannemen. Wanneer achteraf de werkomstandigheden uitbuitend en onmenselijk blijken, is het te laat. Ze zitten verstrikt in een uitzichtloze situatie. Tenslotte blijken de geruchten omtrent mensenhandel en een hogere vraag naar prostitutie door massa-evenementen niet te kloppen. Voorspellingen worden gedaan omtrent een booming in de seksindustrie, zoals voor de Olympische Spelen in Athene en de World Cup in Berlijn, maar telkens weer worden die door de feiten tegengesproken. Uit onderzoek blijkt dat de angst voor een stijging van de mensenhandel in functie van prostitutie tijdens massa-evenementen onterecht is. Antiprostitutie-organisaties en de media zorgen voor de verspreiding van verkeerde cijfergegevens. 1. BEPERKINGEN Ik heb de onderzoeksvragen van deze thesis behandeld aan de hand van een literatuurstudie. Uiteraard zorgt dit voor een aantal beperkingen. Zo kan ik enkel schrijven op basis van wat in ander onderzoek of in andere bronnen wordt beweerd. Een eigen empirisch onderzoek is, zoals eerder gezegd, binnen deze materie te hoog gegrepen voor een masterstudent. Daarnaast kan het onderwerp zeer breed geïnterpreteerd worden. Een massa-evenement beïnvloedt heel wat factoren in het economische en sociale leven van het gastland. Een bespreking van al deze factoren is onmogelijk, bijgevolg moest ik keuzes maken. Zo ben ik in het economische luik zeer algemeen gebleven. Omdat impactstudies voor elk evenement apart moeten berekend worden, heb ik ervoor gekozen te kijken op welke manier dit wordt gedaan. Als snel stelde ik vast dat de impactstudies vaak als argument worden gebruikt door organisatoren om een massa-evenement aan te 88 prijzen. Omdat deze impactstudies zwaar doorwegen in de besluitvorming, ben ik hierop verder gegaan. Ook in deel twee, over de sociale impact van massa-evenementen, stuitte ik op mijn beperkingen als student. ‘Sociale impact’ is een zeer breed begrip. Ik heb gekozen voor die onderwerpen die volgens mij belangrijke veranderingen teweegbrengen in het dagelijkse leven van een gastland, voor, tijdens en na een massa-evenement. 2. AANBEVELINGEN Met gastlanden als Zuid-Korea (Olympische Winterspelen 2018), China (Olympische Winterspelen 2022), Rusland (WK 2018) en Qatar (WK 2022) in het vooruitzicht, en mogelijk nog meer ontwikkelingslanden in de toekomst, zijn de bovenstaande bevindingen zorgwekkend. Uit deze thesis blijkt dat dezelfde problemen steeds terugkomen en dat ze dringend een adequate aanpak vereisen. De FIFA en het IOC kunnen hierin een grote rol spelen. Het zijn deze organisaties die als eerste hun verantwoordelijkheid moeten nemen. Bij de selectie van de gastlanden zou rekening moeten gehouden worden met de economische, sociale en politieke stabiliteit van de kandidaten, en moet worden onderzocht of de basisvoorwaarden aanwezig zijn om het massa-evenement duurzaam te organiseren. Ook als deze voorwaarden zijn vervuld, moet erop worden toegekeken dat arbeidsrecht en mensenrechten worden gerespecteerd, zoals bleek uit het voorbeeld van de Olympische Spelen van Londen in 2012. Het draagvlak is echter nog te klein. We zijn ons er te weinig van bewust welke negatieve effecten massa-evenementen kunnen veroorzaken in de gastlanden. Organisaties als Amnesty International of PlayFair kaarten de problematiek aan via hun rapporten en acties. Maar deze berichten worden overschaduwd door de vreugdevolle beelden die we te zien krijgen tijdens de sportevenementen zelf. Organisaties kunnen de wantoestanden dan wel bekend maken, dat wil nog niet zeggen dat er ook werkelijk iets aan wordt gedaan. 89 90 BIBLIOGRAFIE Çelik, E. (2011). ‘World Class Cities for All’: Street traders as agents of union revitalization in contemporary South Africa. Labour, Capital and Society , 2 (44), 80105. Amnesty International. (2016). The Ugly Side of the Beautiful Game: Exploitation of Migrant Workers on a Qatar 2022 World Cup Site. Londen: Amnesty International Ltd. Andranovich, G., Burbank, M. J., & Heying, C. H. (2001). Olympic Cities: Lessons Learned from Mega-Event Politics . Journal of Urban Affairs , 23 (2), 113-131. Baade, R., & Metheson, V. (2004). The Quest for the Cup: Assessing the Economic Impact of the World Cup. Regional Studies , 38 (4), 341-352. Baatjies, R., & Kirkby, C. (2008). The impact of World Cup 2010: Local Governments must Score for their Communities. World Journal of Managing Events , 2 (1), 48-55. Barchfield, J., & Wade, S. (2013, 10 juli). Brazil Federal Prosecutor Challenges World Cup Law. AP News Archive . Barclay, J. (2009). Predicting the costs and benefits of mega-sporting events: misjudgement of Olympic proportions? . The Author . BBC News. (2013b, 15 december). Brazil World Cup 2014: Court halts stadium construction. Opgeroepen op 29 april, 2016, van bbc.com: http://www.bbc.com/news/world-latin-america-25393844 BBC News. (2013a, 2 oktober). Work halted on Curitiba stadium in latest World Cup setback. Opgeroepen op 28 april, 2016, van bbc.com: http://www.bbc.com/news/world-latin-america-24362315 Berg, N. (2010, 10 oktober). The Infrastructural Benefit of South Africa's World Cup. Planetizen . Bikombo, G., & Maxwell, J. (2006, 21 november). Durban street trader organisations demand a halt to harassment and evictions. Opgeroepen op 13 91 december, 2015, van Streetnet International: http://www.streetnet.org.za/show.php?id=201 Bowen & Shannon Frontline Consulting. (2009, 10 juni). Human Trafficking, Sex Work Safety and the 2010 Games: Assessments and recommendations. Vancouver. Centre on Housing Rights and Evictions. (2007). Fair Play for Housing Rights: Mega-Events, Olympic Games and Housing Rights. Centre on Housing Rights and Evictions. Geneva: Centre on Housing Rights and Evictions. Coates, D., & Humphreys, B. (1999). The Growth Effects of Sports Franchises, Stadia, and Arenas. Journal of Policy Analysis and Management , 14 (4), 601-624. Compton, J. L. (1995). Economic Impact Analysis of Sports Facilities and Events: Eleven Sources of Misapplication. Journal of Sport Management , 9, 14-35. Council of Europe. (2006, 12 april). 2006 World Cup: PACE asks FIFA to join the fight against trafficking in women. Opgeroepen op 18 april, 2016, van Council of Europe: https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?p=&id=989413&Site=COE&direct=true Dardagan, C. (2007, 11 Juli). Abahlali baseMjondolo. Opgeroepen op 3 mei, 2016, van abahlali.org: http://abahlali.org/node/1647/ Delva, W., Richter, M., De Koker, P., Chersich, M., & Temmerman, M. (2011). Sex Work during the 2010 FIFA World Cup: Results from a Three-Wave Cross-Sectional Survey. Plus One , 6 (12). Emser, M., & Francis, S. (2014). Media Waves and Moral Panicking: The Case of the FIFA World Cup 2010. Strategic Review for Southern Africa , 36 (2), 169-180. FIFA. (2015). FIFA Financial Report 2014. Zurich: FIFA. FIFA. (2016, 24 februari). History of FIFA - Foundation. Opgeroepen op 24 februari, 2016, van fifa.com: http://www.fifa.com/about-fifa/who-we-are/history/index.html FIFA. (2016, 25 februari). The History of the FIFA World Cup™. Opgeroepen op 25 februari, 2016, van fifa.com: http://www.fifa.com/worldcup/history/index.html Firmino, T. (2015). Favela Santa Marta Tour. Opgeroepen op november 30, 2015, van Favela Santa Marta Tour: http://favelasantamartatour.blogspot.be 92 Frakturmedia. (2010, 11 februari). Olympics Distribution 1896-2008. Opgeroepen op 7 april, 2016, van frakturmedia.net: http://frakturmedia.net/2010/gis/maps/olympicsdistribution-1896-2008/ Freeman, J. (2012). Neoliberal Accumulation Strategies and the Visible Hand of Police Pacification in Rio De Janeiro. Revisit de Estudos Universitarions , 38 (1), 95126. French, S. P., & Disher, M. E. (1997). Atlanta and the Olympics: A One-Year Retrospective. Journal of the American Planning Association , 63 (3), 379-392. Gaffney, C. (2014, 6 juni). The lost legacy of Bazil's World Cup. Opgeroepen op 26 november, 2015, van Play The Game: http://www.playthegame.org/news/newsarticles/2014/the-lost-legacy-of-brazil’s-world-cup/ Giulianotti, R., & Klauser, F. (2010). Security governance and sport mega-events: toward an interdisciplinary research agenda. Sport and Social Issues , 34 (1), 49-61. Glenny, M. (2012, 2 november). Rio: the fight for the favelas. FT Magazine . Greene, S. J. (2014). Staged Cities: Mega-events, Slum Clearance, and Global Capital. Yale Human Rights and Development Journal , 6 (1), 1-28. Gurgel, R. (2013, 10 juli). Brazil federal prosecutor challenges World Cup law. AP News Archive . Hall, M. C. (1998, 2 juli). Imaging, Tourism & Sports Event Fever: The Sydney Olympics and the Need for a Social Charter for Mega-Events. paper based on presentation at the Sport in the City Conference . Dunedin, Nieuw Zeeland: Sheffield. Ham, J. (2011). What's the cost of a rumour? A guide to sorting out the myths and the facts about sporting events and trafficking. Global Alliance Aigainst Traffic in Women. Bangkok: Global Alliance Against Traffic in Women. Hiller, H. H. (2000). Mega-Events, Urban Boosterism and Growth Strategies: An Analysis of the Objectives and Legitimations of the Cape Town 2004 Olympic Bid. International Journal of Urban and Regional Research , 24 (2), 439-458. 93 Horne, J. (2007). The Four ‘Knowns’ of Sports Mega-Events. Leisure Studies , 26 (1), 81-96. Howden, D., Zirganos, N., & Leontopoulos, N. (2004, 3 april). Thirteen workers die as safety standards are ignored in race to build Olympic sites. The Independent . Human Rights Watch. (2008). One Year of My Blood: Exploitation of Migrant Construction Workers in Beijing. New York: Human Rights Watch. Human Rights Watch. (2013b). Race to the Bottom: Exploitation of Migrant Workers Ahead of Russia’s 2014 Winter Olympic Games in Sochi. New York: Human Rights Watch. Human Rights Watch. (2013a, 11 april). Russia: Worker Exploited on Olympic Venues is Detained. Opgeroepen op 21 april, 2016, van Human Rights Watch: https://www.hrw.org/news/2013/04/11/russia-worker-exploited-olympic-venuesdetained Humphreys, B., & Szymon, P. (2007). Assessing the impact of sports mega-events in transition economies: EURO 2012 in Poland and Ukraine. International Journal of Sport Management and Marketing , 2 (5/6), 496-509. Institute for Human Rights and Business. (2016a). Focus Area - Construction. Opgeroepen op 19 april, 2016, van Mega Sporting Events: http://www.megasportingevents.org/construction.html#decent-work Institute for Human Rights and Business. (2016b). Focus Area – Recruitment of Temporary and Migrand Workers. Opgeroepen op 18 april, 2016, van Mega Sporting Events: http://www.megasportingevents.org/temporary-migrant.html#workers Institute for Human Rights and Business. (2013). Striving for Excellence: MegaSporting Events and Human Rights. Institute for HUman Rights and Business. Londen: Institute for Human Rights and Business. International Monetary Fund. (2006). Report for Selected Countries and Subjects. Opgeroepen op 10 april, 2016, van www.imf.org: http://www.imf.org/external/Pubs/FT/weo/2005/01/data/weorept.aspx?sy=1999&ey= 94 2006&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=57&pr1.y=6&c=158%2C5 42&s=PPPPC&grp=0&a= International Olympic Committee. (2015). Factsheet: The Olympic Movement . International Olympic Committee, Olympic Studies Centre . Lausanne: International Olympic Committee. International Olympic Committee. (2012, 15 mei). History of the first ancient olympic games. Opgeroepen op 24 februari, 2016, van olympic.org: http://www.olympic.org/content/olympic-games/ancient-olympic-games/history/ International Olympic Committee. (1999, juni). Olympic Movement's Agenda 21. Opgeroepen op 19 april, 2016, van Olympic.org: http://www.olympic.org/Documents/Reports/EN/en_report_300.pdf International Textile, Garment and Leatherworkers Federation. (2011). An Overview of Working Conditions in Sportswear Factories in Indonesia, Sri Lanka & the Philippines. Wallsend: Wallsend Memorial Hall & People’s Centre. International Trade Union Confederation. (2015). Frontlines Report 2015 - Counting the cost of modern day slavery in Qatar: What price is freedom? Brussel: International Trade Union Confederation. International Trade Union Confederation. (2010, 7 juni). World Cup Soccer Balls: Exploitation Still the Norm. Report reveals Child Labour, Poverty Wages, Temporary Workers. Opgeroepen op 23 april, 2016, van ITUC - CSI.org: http://www.ituccsi.org/world-cup-soccer-balls Kim, H. J., Gursoy, D., & Lee, S.-B. (2006). The impact of the 2002 World Cup on South Korea: comparisons of pre- and post-games . Tourism Management , 27, 86-96. Klaubert, D., & Kruger, J. (2014). Armed peace. Opgeroepen op november 28, 2015, van Conta Rio: http://contario.net/armed-peace/ Kompreser Collective. (2012). Athens 2004. City - analysis of urban trends, culture, theory, policy, action , 16 (4), 461-467. 95 Lee, C.-K., & Taylor, T. (2005). Critical reflections on the economic impact assessment of a mega-event:thecaseof2002FIFAWorldCup . Tourism Management , 26, 595-603. Lenskyj, H. J. (2000). Inside the Olympic Industry: power, politics and activism. New York: State University of New York Press. Loewenberg, S. (2006). Fears of World Cup sex trafficking boom unfounded. World Report , 368, 105-106. Müller, M. (2015a, 11 mei). The Mega-Event Syndrome: Why So Much Goes Wrong in Mega- Event Planning and What to Do About It. Journal of the American Planning Association , 1-13. Müller, M. (2015b, 13 januari). What makes an event a mega-event? Definitions and sizes. Leisure Studies , 1-17. Marks, K. (2012, 14 april). Exposed: The reality behind London's 'ethical' Olympics. The Independent . Matheson. (2006b). Economic impact analysis. In W. Andreff, & S. Szymanski, Handbook on the Economics of Sport (pp. 137-142). Cheltenham: Edward Elgar. Matheson. (2006a, oktober). Mega-Events: The effect of the world’s biggest sporting events on local, regional, and national economies. College of the Holy Cross, Department of Economics Faculty Research Series, paper no. 06-10 . Worcester: College of the Holy Cross. Matheson, V. A., & Baade, R. A. (2004). Mega-Sporting Events in Developing Nations: Playing the Way to Prosperity? College of the Holy Cross, Economics Faculty Research Series. Worcester: College of the Holy Cross. Mboto, S. (2007, 16 juli). Mercury: Shack dwellers unhappy with act. Opgeroepen op 13 december, 2015, van The Mercury: http://www.themercury.co.za/index.php?fArticleId=3896579 McMichael, C. (2013). Clearly blown away by the end of the monring's drama: spectacle, pacification and the World Cup, South Africa. Socialist Studies / Études socialistes , 9 (2), 111-129. 96 Miguelez, F., & Carrasquer, P. (1995). The repercussion of the Olympic Games on labour. In M. Moragas, & M. Botella, The Keys to Succes (pp. 149-164). Barcelona: UAB. Minnaert, L. (2012). An Olympic legacy for all? The non-infrastructural outcomes of the Olympic Games for socially excluded groups (Atlanta 1996eBeijing 2008). Tourism Management , 33 (2), 361–370. Nadvi, L. (2008). The Ugly Side of the Beautiful Game: The Socio-Economic Impact of the 2010 FIFA World Cup on the City of eThekwini and its “Poors”. World Journal of Managing Events , 2 (1), 39-47. National Coalition of Local Committees for a People’s World Cup and Olympics. (2012). Mega-Events and Human Rights Violations in Brazil. Rio de Janeiro: National Coalition of Local Committees for a People’s W orld Cup and Olympics. Ngonyama, P. (2010). The 2010 FIFA World Cup: critical voices from below. Soccer & Society , 11 (1), 168-180. Noll, R. G., & Zimbalist, A. (1997). The Economic Impact of Sports Teams and Facilities. In R. G. Noll, & A. Zimbalist , Sports, Jobs, and Taxes (pp. 61-62). Washington: The Brookings Institute. Olympic Movement. (2016, 1 maart). How are the Olympic Games financed? Opgeroepen op 1 maart, 2016, van registration.olympic.org: http://registration.olympic.org/en/faq/detail/id/5 Olympic Movement. (2015). The Olympic Partner (TOP) Programme. Opgeroepen op mei 3, 2016, van Olympic.org: http://www.olympic.org/sponsors Owen, J. G. (2005). Estimating the Cost and Benefit of Hosting Olympic Games: What Can Beijing Expect from Its 2008 Games? The Industrial Geographer , 3 (1), 118. Packree, S., & de Boer , H. (2007, 22 november). Where are Durban's street children? IOL Beta . 97 Peet-Martel, J. (2014). Deceptive Development and Democratization: Stadium Construction and Securitization in the FIFA World cup host countries of South Africa and Brazil. Columbia University Journal of Politics & Society , 25, 138-152. Pillay, U., & Bass, O. (2008). Mega-events as a Response to Poverty Reduction: The 2010 FIFA World Cup and its Urban Development Implications. Urban Forum , 19, 329-346. PlayFair2008. (2008). No medal for the Olympics on labour rights. Peking: PlayFair2008. Porter, P. (1999). Mega-Sports Events as Municipal Investments: A Critique of Impact Analysis. In J. Fizel, E. Gustafson, & L. Hadley, Sports Economics: Current Research. Westport: CT: Praeger Press. Province of KwaZulu-Natal. (2016). MEC: Economic Development, Tourism & Environmental Affairs. Opgeroepen op april 27, 2016, van KZN Online: http://www.kznonline.gov.za/index.php?option=com_content&view=article&id=89&i temid=183 Richter, M., Luchters, S., Ndlovu, D., Temmerman, M., & Chersich, M. F. (2012). Female sex work and international sport events - no major changes in demand or supply of paid sex during the 2010 Soccer World Cup: a cross-sectional study. BMC Public Health , 12 (763), 1-12. Rio2016. (2011, 2 juni). Instalações Olímpicas Rio de Janeiro. Rio de Janeire: Luiz Nardini. Rio2016. (2015). Rio de Janeiro’s Candidature File to host the 2016 Olympic and Paralympic Games. Opgeroepen op 30 november, 2015, van Rio2016: http://www.rio2016.com/en/organising-committee/transparency/documents Roche, M. (2000). Mega-Events and Modernity: Olympics and expos in the growth of global culture. Londen: Routledge. Roche, M. (1994). Mega-events and Urban Policy. Annab ofTourism Research , 21, 119. 98 Saborio, S. (2013). The pacification of the favelas: mega events, global competitiveness, and the neutralisation of marginality. Socialist Studies / Études socialistes , 9 (2), 130-145. Sargeant, P. (2015, 29 mei). How Fifa makes and spends its money. BBC News . SA-Venues. (2015, 11 december). South Africa 2010 World Cup Host Cities. Opgeroepen op 11 december, 2015, van SA-Venues: http://www.savenues.com/2010/host-cities.htm Siegfried, J. J., & Zimbalist, A. (2002, november). A Note on the Local Economic Impact of Sports Expenditures. Journal of Sports Economics , 3 (4), pp. 361-366. Silvestre, G. (2009, februari). The Social Impacts of Mega-Events: Towards a Framework. Esporte e Sociedade , 2 (10). Stahlberg, S. G. (2015). The Pacification of Favelas in Rio de Janeiro: Why the program is working and what are the lessons for other countries. Opgeroepen op 28 november, 2015, van http://cisac.fsi.stanford.edu/sites/default/files/evnts/media/Stahlberg,_Stephanie__Pacification_of_Favelas_in_Rio_de_Janeiro_(Work_in_Progress).pdf Steinbrink, M. (2013). Festifavelisation: mega-events, slums and strategic city-staging – the example of Rio de Janeiro. Die Erde: Journal of the Geographical Society of Berlin , 144 (2), 129-145. Steinbrink, M., Haferburg, C., & Ley, A. (2011). Festivalisation and urban renewal in the Global South: socio-spatial consequences of the 2010 FIFA World Cup. South African Geographical Journal , 93 (1), 15-28. Tavener, B. (2012, 31 juli). Protests After Girl Dies in Favela Operation. The Rio Times: News in English for Rio de Janeiro and Brazil . Teigland, J. (1999). Mega-events and impacts on tourism; the predictions and realities of the Lillehammer Olympics. Impact Assessment and Project Appraisal , 17 (4), 305317. The Mercury. (2011, 19 oktober). Durban ready to round up street kids. Durban. 99 Toohey, K., & Veal, A. (2000). The Olympic Games: A Social Science Perspective. Sydney, Australia: CABI Publishing. van Blerk, L. (2011). 'Managing' Cape Town's street children/youth: the impact of the 2010 World Cup bid on street life in the city of Cape Town. South African Geographical Journal , 93 (1), 29-37. van Dale. (2016). Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal. Utrecht: van Dale Uitgevers 2016. Vranckx, R. (Regisseur). (2016). Leven met Zika [Film]. Werkgroep Evaluatie Sportevenementen. (2010, 5 oktober). Richtlijnenhandboek Economische impact. Opgeroepen op 7april, 2016, van Werkgroep Evaluatie Sportevenementen: http://www.evenementenevaluatie.nl/wpcontent/uploads/2012/04/WESP-richtlijnenhandboek-Economische-impact-v1.pdf Wikipedia. (2016, 23 maart). List of Olympic Games host cities. Opgeroepen op 8 april, 2016, van en.wikipedia.org: https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Olympic_Games_host_cities 100 BIJLAGEN 1. GASTLANDEN WORLD CUP Gastland Jaar Uruguay 1930 Italië 1934 Frankrijk 1938 Geannuleerd wegens WOII 1942 Geannuleerd wegens WOII 1946 Brazilië 1950 Zwitserland 1954 Zweden 1958 Chili 1962 Engeland 1966 Mexico 1970 West-Duitsland 1974 Argentinië 1978 Spanje 1982 Mexico 1986 Italië 1990 Verenigde staten 1994 Frankrijk 1998 Zuid-Korea en Japan 2002 Duitsland 2006 Zuid-Afrika 2010 Brazilië 2014 Rusland 2018 Qatar 2022 Bron: FIFA, 2015 101 2. GASTLANDEN OLYMPISCHE SPELEN Zomerspelen Winterspelen Plaats Jaar plaats Athene, Griekenland 1896 - Parijs, Frankrijk 1900 - St. Louis, Verenigde Staten 1904 - Londen, Verenigd Koninkrijk 1908 - Stockholm, Zweden 1912 - Berlijn, Duitsland 1916 - Antwerpen, België 1920 - Parijs, Frankrijk 1924 Chamonix, Frankrijk Amsterdam, Nederland 1928 St. Moritz, Zwitserland Los Angeles, Verenigde Staten 1932 Lake Placid, Verenigde Staten Berlijn, Duitsland 1936 Garmisch-Partenkirchen, Duitsland Helsinki, Finland 1940 Garmisch-Partenkirchen, Duitsland Londen, Verenigd Koninkrijk 1944 Cortina d’ Ampezzo, Italië Londen, Verenigd Koninkrijk 1948 St. Moritz, Zwitserland Helsinki, Finland 1952 Oslo, Noorwegen Melbourne, Australië 1956 Cortina d’ Apezzo, Italië Rome, Italië 1960 Squaw Valley, Verenigde Staten Tokio, Japan 1964 Innsbruck, Oostenrijk Mexico City, Mexico 1968 Grenoble, Frankrijk München, West-Duitsland 1972 Sapporo, Japan Montreal, Canada 1976 Innsbruck, Oostenrijk Moscow, Sovjet Unie 1980 Lake Placid, Verenigde Staten Los Angeles, Verenigde Staten 1984 Sarajevo, Joegoslavië Seoul, Zuid-Korea 1988 Calgary, Canada Barcelona, Spanje 1992 Albertville, Frankrijk - 1994 Lillehammer, Noorwegen Atlanta, Verenigde Staten 1996 - - 1998 Nagano, Japan Sydney, Australië 2000 - - 2002 Salt Lake City, Verenigde Staten Athene, Griekenland 2004 - - 2006 Turin, Italië Peking China 2008 - - 2010 Vancouver, Canada Londen, Verenigd Koninkrijk 2012 - - 2014 Sochi, Rusland Rio de Janeiro, Brazilië 2016 - - 2018 Pyeongchang, Zuid-Korea Tokio, Japan 2020 - - 2022 Peking, China Bron: Wikipedia, 2016 102
