De Mexicaanse griep in een angstgevoelig Nederland Nederland

De Mexicaanse griep in een
angstgevoelig Nederland
Nederland
Tanja van Kooten | 3664465
Blok 1 | 2013-2014
Rob Leurs | Universiteit Utrecht
Bachelor Eindwerkstuk | Productie en
representatie van het kwaad
1 november 2013
2
Inhoudsopgave
Inleiding
04
Hoe ver gaan we voor een veilig bestaan?
04
Journalistiek en politiek in een angstgevoelig Nederland
04
De Mexicaanse griep verdeeld in fases
06
Probleemstelling onderzoek
07
Analyse
08
Van onbekende varkensgriep tot mogelijke pandemie
09
Wereldwijde paniek
10
Worden doemscenario’s werkelijkheid?
11
Alarmbellen worden zachter gezet
12
Nederlands angstcultuur
13
Reflectie en discussie
16
Conclusie
17
Bibliografie
18
Bijlagen
21
Bijlage 1: Tabel krantenberichten
21
Bijlage 2: Alarmfasen varkensgriep vastgesteld door de WHO
64
3
4
Inleiding
Hoe ver gaan we voor een ‘veilig’ bestaan?
Nederland wordt niet zelden geregeerd door angst.1 Angst voor oorlog, angst voor criminaliteit, angst
voor ziektes, angst voor alles wat angst kan zijn. Het is inmiddels vier jaar geleden dat in Mexico de
Mexicaanse griep uitbrak. Al vanaf dag één verspreidde kranten in Nederland doemscenario’s en
angstbeelden. “Varkensgriep maakt in Mexico tientallen slachtoffers,”2 “GRIEP SLUIPT BINNEN,”3 of
“Mexicaanse griep: derde dode in VS,”4 kopten kranten. De griep die aanvankelijk nog bekend stond
als ‘varkensgriep’ groeide in 2009 snel uit tot een onheilspellend dreigingsbeeld met de titel
‘Mexicaanse griep’.
De Nederlandse journalistiek draagt onmiskenbaar zijn steentje bij aan de Nederlandse
angstcultuur. Hierbij worden politieke overwegingen niet zelden aangehaald. De relatie tussen
journalistiek en politiek ligt complex. Zeker op momenten dat er beslissingen genomen moeten
worden. Want wat doet de overheid wanneer krantenkoppen schreeuwen dat er dodelijke
slachtoffers vallen door een griep in Mexico? Hoe spelen kranten in op de Nederlandse angstcultuur
en hoezeer beïnvloedt dit politieke besluitvormingen? Aan de hand van de Mexicaanse griep wil ik
kijken naar de samenhang tussen journalistiek, politiek en de Nederlands angstcultuur. Wat doet
angst met ons? Wat doet angst met de politiek? Wat doet angst met de Nederlandse samenleving?
Kort om: Hoe ver gaan we voor een ‘veilig’ bestaan?
Journalistiek en politiek in een angstgevoelig Nederland
Wat betekent zo’n angstcultuur nu eigenlijk voor de Nederlandse samenleving? Eind jaren negentig
hadden we nog geen antwoord kunnen geven op wat een angstcultuur is. Tegenwoordig is het
onderwerp van vele discussies. Frank Furedi, hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Kent, is
stellig in zijn aanname: de eenentwintigste eeuw wordt niet langer geprikkeld en bepaald door hoop,
maar door angst.5 Deze ontwikkeling binnen de samenleving heeft ook consequenties voor politiek
en media, of – meer specifiek in dit geval – journalistiek. Deze aspecten en hun onderlinge
verhoudingen zullen later worden toegelicht.
Er bestaan enorm veel verschillende soorten angst waarover al door een groot aantal
wetenschappers is geschreven. Maar wat doet angst nu eigenlijk met ons als samenleving?
“Tegenwoordig zien we angst alleen maar als iets wat we moeten bestrijden en waar we zo snel
1
Frank Furedi, Culture of fear (Londen: Continuum International Publishing Group, 2006), 3.
“Varkensgriep maakt in Mexico tientallen slachtoffers,” Trouw, sec. de Verdieping, 25 april, 2009.
3 René Steenhorst, “GRIEP SLUIPT BINNEN,” de Telegraaf, sec. Binnenland,13 oktober, 2009.
4 “Mexicaanse griep: derde dode in VS,” de Volkskrant, sec. Buitenland, 11 mei, 2009.
5 Frank Furedi, Culture of fear (Londen: Continuum International Publishing Group, 2006), 3.
2
5
mogelijk van af willen,” spreekt Furedi tijdens een lezing op 25 maart 2010 aan de Universiteit van
Utrecht. Maar hoe ver gaan wij bij het bestrijden van deze angst? Is de angst nog wel reëel en past
het nog binnen de context waarin wij ons begeven?
In dit onderzoek wordt daarom de Mexicaanse griep geanalyseerd aan de hand van de
angstcultuur van de eenentwintigste eeuw in Nederland. De literatuur van Furedi zal hierbij een
centrale rol innemen. In mijn onderzoek wil ik kijken naar de krantenberichten van de Volkskrant
vanaf het allereerste begin in april 2009 tot medio november wanneer blijkt dat de grote
griepuitbraak uitblijft. De keuze om binnen het grote begrip ‘media’ in te zoomen op uitsluitend
krantenberichten uit de Volkskrant heeft meerdere gronden. In eerste instantie wilde ik drie kranten
en drie televisieprogramma’s analyseren om een breder inzicht te krijgen in ‘mediaberichten’ en hun
rol in de politiek en samenleving. Dit heb ik vervolgens toegespitst tot geschreven krantenberichten
omdat die – in tegenstelling tot de berichtgeving van televisieprogramma’s – veel directer een
(eventuele) ontwikkeling zichtbaar maken. Alleen al titels van artikelen kunnen een bepaald discours
illustreren. Bij televisieprogramma’s wordt er ook een bepaald discours gehanteerd, maar die is
moeilijker te ontdekken en aan te wijzen. Illustratief passen krantenberichten daarom beter bij mijn
onderzoek. Deze inhoudelijke overweging wordt ondersteund door een praktische overweging,
namelijk de enorme hoeveelheid aan casusmateriaal wanneer ik zowel krantenberichten als
televisieprogramma’s zou analyseren. Te veel om binnen de verkregen tijd een goede analyse te
maken. Maar ook kranten publiceerden overvloedig. Over een periode van vier dagen verschenen
alleen al op de internetsite van de Volkskrant 52 artikelen over de Mexicaanse griep (zie bijlage 1).
Opnieuw heroverweeg ik mijn casusmateriaal en kom tot het besluit mij in dit onderzoek te beperken
tot enkel krantenberichten uit de Volkskrant. Niet alleen uit praktische maar opnieuw ook uit
inhoudelijke overwegingen. De Volkskrant is een landelijke kwaliteitskrant die veel aandacht
besteedt aan economie en politiek in nieuwsberichten, interviews, achtergrondverhalen en
nieuwsanalyses.6 De krant heeft een groot publiek. Als derde betaalde krant van Nederland laat het
bovendien zien dat het discours dat wordt aangenomen door de Volkskrant door een groot publiek
wordt gewaardeerd.7 Dit zijn belangrijke punten van aandacht binnen mijn onderzoek, waarbij er aan
de hand van de krantenberichten van de Volkskrant naar het meer algemene discours van de
Nederlandse cultuur wordt gekeken. Ik wil mij in dit onderzoek daarom beperken tot de Volkskrant,
maar geef daarbij wel aan dat dit onderzoek dus ruimte biedt voor verder onderzoek. Enerzijds geeft
het mij zo de gelegenheid grondiger onderzoek te verrichten en dieper in te gaan op het specifieke
discours dat binnen de Volkskrant wordt gehanteerd. Anderzijds zullen de conclusies dus moeilijk
6
InfoNu, “Journalistiek: kenmerken van landelijke dagbladen/kranten” in Mens en Samenleving, laatst gewijzigd: 16
oktober 2008, http://mens-en-samenleving.infonu.nl/communicatie/25570-journalistiek-kenmerken-van-landelijkedagbladen-kranten.html.
7 Wikipedia, “De Volkskrant,” laatst gewijzigd: 31 juli 2013, http://nl.wikipedia.org/wiki/De_Volkskrant.
6
generaliseerbaar zijn en blijven algemenere conclusies speculaties die wellicht aanzet geven tot
vervolgonderzoek.
Bij het analyseren van de krantenberichten in de Volkskrant wil ik een speciale focus leggen
op de representatie van politieke overwegingen en besluiten naar aanleiding van de Mexicaanse
griep. Ik wil gaan kijken wanneer er welke besluiten zijn genomen door de politiek en waarom. Hoe
wordt dit door de Volkskrant gerepresenteerd? Een belangrijke rol hierbij speelt de relatie tussen de
journalistiek en de politiek. Over deze relatie is al menigeen geschreven. Als uitgangspunt zal ik in dit
onderzoek de literatuur van Kees Brants gebruiken. In zijn boek Journalistiek en politiek in onzekere
tijden wordt de onderlinge verhouding blootgelegd.8
De Mexicaanse griep verdeeld in fases
Dit onderzoek wordt uitgevoerd aan de hand van een discoursanalytische tekstanalyse. Ik richt mij
hierbij op de taalgerichte discoursanalyse van ondermeer Fairclough en Van den Berg. Hierbij geldt
als uitgangspunt dat taal – in de ruime zin van het woord – een eigen werkelijkheid vormt en
benaderd moet worden als sociaal gedrag.9 De krantenberichten van de Volkskrant vormen in dit
onderzoek de ‘taal’. De manier van berichtgeving en de keuze voor bepaalde besluiten door de
politiek vormen een ‘werkelijkheid’. Hoe wordt deze werkelijkheid geconstrueerd? Taalhandelingen
produceren betekenissen, dus een werkelijkheid, waarvan de gebruikers zich lang niet altijd bewust
zijn.10 Deze methode past goed binnen mijn onderzoek omdat ik wil uitzoeken hoe de taal van
politiek en journalistiek kunnen leiden tot een ‘werkelijkheid’. In andere woorden: wat is die
werkelijkheid en hoe wordt taal gebruikt om die werkelijkheid te construeren?
Tijdens mijn analyse wil ik de ontwikkeling van de Mexicaanse griep verdelen in fases. Ik wil
vier fases onderscheiden. De eerste fase is de alarmfase, waarin de griep wordt ontdekt (24 en 25
april 2009). De tweede fase is de verspreidingsfase, de periode waarin de griep zich over de wereld
verspreid, inclusief in Nederland (26 april tot en met 11 juni 2009). De derde fase is de periode
waarin de griep zijn hoogtepunt bereikt: de WHO kondigt aan dat er sprake is van een pandemie (11
juni tot en met 9 augustus 2009). De laatste, vierde fase is de fase waarin bekend wordt dat de
gevreesde pandemie in werkelijkheid een milde griepvariant betreft en ernstige doemscenario’s
uitblijven (10 augustus tot en met 28 november 2009).
De ‘taal’ van de krantenberichten volgen een bepaald discours. Dit discours vormt – zoals net
uitgelegd – een eigen werkelijkheid. Door de faseverdeling probeer ik deze werkelijkheid meer
diepgang te geven, door specifiek naar de ‘taal’ van elke fase te kijken. De manier waarop er over de
8
Kees Brants, Journalistiek en politiek in onzekere tijden (Den Haag: Boom Lemma Uitgevers, 2012).
Harry van den Berg, “Discoursanalyse,” KWALON 9, no. 2 (2004): 30.
10 Ibidem, 31.
9
7
Mexicaanse griep in de verschillende fases gesproken wordt en hoe het virus in die periodes
begrepen en ervaren wordt, is het veld van mijn discoursanalyse. Marianne W. Jørgensen en Louise J.
Phillips schrijven over het analyseren van een bepaald discoursveld in hun boek Discourse Analysis as
Theory and Method.11 Het idee dat de manier van praten over een onderwerp niet een neutrale
reflectie van onze wereld, identiteit en sociale relaties is, maar een actieve rol speelt in het creëren
en veranderen ervan.12 “A central area of interest in Fairclough’s critical discourse analysis is the
investigation of change. Concrete language use always draws on earlier discursive structures as
language users build on already established meanings,” schrijven Jørgensen en Phillips.13 Door mijn
analyse op te delen in fases wil ik de ‘change’ in taal van de Volkskrant belichten. Door specifiek naar
de taal van elke fase te kijken zal de verandering beter zichtbaar worden. Hierbij zal ik dus kijken naar
de discursieve structuur per fase die betekenis creëert en hoe daar vervolgens op wordt
voortgebouwd.
Probleemstelling onderzoek
De onderzoeksvraag die ik uiteindelijk aan de hand van dit onderzoek wil gaan beantwoorden luidt:
“Wat is het discours van de Mexicaanse griep in de Volkskrant?” Nederland heeft in 2009 voor
miljoenen euro’s griepvaccins ingekocht als voorzorgsmaatregel tegen de Mexicaanse griep. Achteraf
gezien bleek dit een tamelijk onnodige zet. Hoe komt het dat er zo een verkeerde inschatting is
gemaakt? Welke rol speelt de Nederlandse angstcultuur hierbij en hoe hangt dit vervolgens weer
samen met de krantenberichten in de Volkskrant?
11
Marianne W. Jørgensen en Louise J. Phillips, Discourse Analysis as Theory and Method (Londen: Sage, 2002).
Marianne W. Jørgensen en Louise J. Phillips, Discourse Analysis as Theory and Method (Londen: Sage, 2002), 1.
13 Ibidem, 7.
12
8
Analyse
Vanaf de ontdekking van de ‘onheilspellende varkensgriep’ tot het doodbloeden van een ‘nietuitgebroken-catastrofe’ heeft de Volkskrant de ontwikkelingen van de Mexicaanse griep gevolgd.
Binnen deze kritische discours analyse staan de
ideeën van Fairclough centraal. Aan de hand van zijn
driedimensionale model (zie figuur 1) zullen tekst,
discursieve praktijken en sociale praktijken
geanalyseerd worden.14 Fairclough verstaat onder
‘tekst’ de letterlijke geschreven tekst, zoals in dit
onderzoek de tekst in de Volkskrant. Een
tekstanalyse concentreert zich op de formele
kenmerken van de tekst, zoals vocabulaire,
Figuur 1
grammatica, syntaxis en zincoherentie. Vanuit deze
formele kenmerken worden discoursen en genres gerealiseerd.15 In dit onderzoek zal daarbij de
focus liggen op een belangrijk grammaticaal element dat Fairclough ‘modality’ noemt.16 Oftewel: in
welke mate toont de Volkskrant met zijn berichtgeving over de Mexicaanse griep overeenstemming
met zijn statement? De wijze waarop de Volkskrant zich uit over de Mexicaanse griep representeert
een bepaalde modaliteit waarmee het zich verbindt tot zijn statement. Verschillende discoursen
gebruiken verschillende vormen van modaliteit.17 Typerend van massa media – en dus ook de
Volkskrant – is dat zij vaak interpretaties presenteren alsof het feiten zijn. Dit doen zij bijvoorbeeld
door objectieve modaliteiten te gebruiken, zoals de krantenkop: “Mexicaanse griep verspreidt zich
verder,”18 in plaats van bijvoorbeeld “Wij denken dat de Mexicaanse griep zich verder verspreidt”.
Bij het analyseren van discursieve praktijken let Fairclough op hoe auteurs gebruik maken
van bestaande discoursen en genres om een tekst te creëren, maar ook hoe ontvangers gebruik
maken van bestaande discoursen en genres bij het interpreteren van een tekst.19 Hoewel het
productie- en interpretatieproces in dit onderzoek niet van belang zijn, kan er wel gekeken worden
naar welk discours gebruikt wordt. Twee belangrijke concepten hierbij zijn interdiscursivity en
intertextuality.20 Er is sprake van interdiscursiviteit wanneer meerdere discoursen en genres worden
aangehaald in één communicatieve gebeurtenis (in dit geval de berichtgeving over de Mexicaanse
griep in de Volkskrant). Van intertekstualiteit wordt gesproken wanneer er gebruik wordt gemaakt
14
Marianne W. Jørgensen en Louise J. Phillips, Discourse Analysis as Theory and Method (Londen: Sage, 2002), 68.
Ibidem, 69.
16 Ibidem, 83.
17 Ibidem, 84.
18 “Mexicaanse griep verspreidt zich verder,” de Volkskrant, sec. Buitenland, 4 mei, 2009.
19 Marianne W. Jørgensen en Louise J. Phillips, Discourse Analysis as Theory and Method (Londen: Sage, 2002), 69.
20 Ibidem, 73-74.
15
9
van eerdere gebeurtenissen. Een speciale vorm hiervan is manifest intertekstualiteit, waarbij teksten
expliciet gebruik maken van eerdere verschenen teksten, door bijvoorbeeld te citeren.21
De relatie tussen tekst en sociale praktijken wordt bemiddeld door deze discursieve
praktijken. Dat wil zeggen dat tekst sociale praktijken vormt middels discursieve praktijken en dat
sociale praktijken tegelijkertijd tekst vormen middels eveneens discursieve praktijken. Daarmee
komen we weer terug bij de centrale opvatting van Fairclough: discours is een belangrijke vorm van
sociale praktijken.22
Deze kritische discours analyse van de berichtgeving over de Mexicaanse griep in de
Volkskrant wordt uitgevoerd aan de hand van een onderverdeling in fases. Deze fase-indeling zal de
verandering van discours beter illustreren. Hierdoor kan de dialectische relatie tussen tekst en
sociale praktijken beter begrepen worden.
Van onbekende varkensgriep tot mogelijke pandemie
Op 24 april 2009 om 15.13 uur verschijnt er een bericht op de internetsite van de Volkskrant met als
titel: “Zestig Mexicanen overleden door varkensgriep.”23 Een uur later meldt de krant dat er scholen
in Mexico worden gesloten wegens diezelfde griep.24 Nog een aantal uur later worden de zorgen van
viroloog Ab Osterhaus geciteerd: “Het kan een storm in een glas water zijn, maar het zou ook kunnen
leiden tot een pandemie. We zijn alert.”25 En daar blijft het niet bij, ook de
Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) noemt de varkensgriep ‘ernstig’ en vreest voor een pandemie.
Binnen twee dagen groeit een onbekende varkensgriep in Mexico uit tot een ziekte die ‘potentie
heeft pandemische vormen aan te nemen’26 en roept de WHO het uit tot een zaak van wereldwijde
zorg.27 Alarmfase 3 op schaal van 1 tot en met 6 voor een pandemie (zie bijlage 2).
In deze eerste fase waarin het virus wordt ontdekt is te zien hoe het de aandacht trekt van de
Volkskrant. Binnen twee dagen verschijnen er uit het niets acht berichten over de varkensgriep in
Mexico. Door te spreken over besmettingen, doden en de mogelijkheid tot het uitgroeien van een
pandemie reflecteert en creëert de krant angst. Deze begrippen dragen al een betekenis, welke op
deze manier ook worden geprojecteerd op de varkensgriep. De Volkskrant gebruikt intertekstualiteit
om van een al bestaand discours een nieuwe tekst te maken. Eenzelfde doel dienen de citaten
21
Marianne W. Jørgensen en Louise J. Phillips, Discourse Analysis as Theory and Method (Londen: Sage, 2002), 73.
Ibidem, 61.
23 “Zestig Mexicanen oveleden door varkensgriep,” de Volkskrant, sec. Wetenschap & Gezondheid, 24 april, 2009.
24 “Scholen Mexico dicht om varkensgriep,” de Volkskrant, sec. Buitenland, 24 april 2009.
25 Reuters, “Varkensgriep eist tientallen mensenlevens in Mexico,” de Volkskrant, sec. Buitenland, 24 april, 2009.
26 Reuters, “WHO-chef: varkensgriep Mexico is ernstig,” de Volkskrant, sec. Buitenland, 25 april 2009.
27 “WHO vreest pandemie varkensgriep,” de Volkskrant, sec. Wetenschap & Gezondheid, 25 april 2009.
22
10
(manifest intertekstualiteit) van de WHO en Osterhaus. Middels deze discursieve praktijken – de
wijze waarop het taal gebruikt – vormt de Volkskrant een angst discours over de Mexicaanse griep.
De objectieve modaliteit die de krant gebruikt – zoals in de krantenkoppen te zien is – toont aan dat
zij overeenstemt met dit statement. In deze ontdekkingsfase blijven berichtgevingen over politieke
overwegingen nog buiten beschouwing.
Wereldwijde paniek
In de tweede fase worden gesuggereerde ‘mogelijke verspreidingen’ bevestigd waarop in de
Volkskrant titels verschijnen als: “Twintig gevallen van varkensgriep in VS bevestigd”28, “Spanje
bevestigt geval van varkensgriep”29 en “Ook varkensgriep in Groot-Brittannië.”30 De wereld wordt
bevangen door angst voor besmettingsgevallen en de Volkskrant schrijft de krant er vol mee. Met als
hoogtepunt drieëndertig berichten op 27 april 2009. De publicaties ademen angst. De Volkskrant
maakt voortdurend gebruik van intertekstualiteit bij het vormen van zijn teksten. Door deskundigen
en bekende organisaties te citeren (manifest intertekstualiteit) houdt de Volkskrant vast aan zijn
angst discours. “Oorlogen of natuurrampen vormen volgens de Nationale Risicobeoordeling niet het
grootste risico voor onze samenleving, maar een wereldwijde grieppandemie. En wat je volgens
deskundigen niet kunt zeggen van oorlog of natuurramp, namelijk dat ze onvermijdelijk zijn, geldt wél
voor de pandemie: hij komt. Die houd je niet tegen met vredesconferenties of dijkbewaking.”31 De
Volkskrant toont met deze vormen van intertekstualiteit aan dat de angst voor het nieuwe virus
terecht is.
In deze tweede fase geeft de Volkskrant ook groen licht aan de bevindingen van politici.
Hoewel de toon van minister Verhagen van Buitenlandse Zaken geruststellend van aard is: “We
moeten de ontwikkelingen zeer alert volgen, maar geen paniekvoetbal,”32 ondersteunen zijn
woorden – als onderdeel van het geheel aan berichten over de Mexicaanse griep – het discours in de
Volkskrant. De representatie van Verhagen toont aan dat de politiek de zaak serieus neemt, dat zou
niet zo zijn als de zaak niet ernstig was. Nadat de alarmfase binnen twee dagen tweemaal verhoogd
is door de WHO verschijnen meer geruststellende berichten van politici. “De bevolking kan er
vertrouwen in hebben dat we de zaak goed in de hand hebben,” zo wordt minister Klink van
Volksgezondheid geciteerd.33 Hoewel de Volkskrant hier gebruik maakt van interdiscursiviteit, door
28
“Twintig gevallen van varkensgriep in VS bevestigd,” de Volkskrant, sec. Buitenland, 26 april, 2009.
“Spanje bevestigt geval van varkensgriep,” de Volkskrant, sec. Buitenland, 27 april, 2009.
30 “Ook varkensgriep in Groot-Brittannië,” de Volkskrant, sec. Buitenland, 27 april, 2009.
31 Bert Wagendorp, “Grieppandemie,” de Volkskrant, sec. Dossier, 27 april, 2009.
32 “Verhagen: waakzaamheid, maar geen paniek,” de Volkskrant, sec. Binnenland, 27 april, 2009.
33 Marc Peeperkorn, “EU voorbereid op Mexicaanse griep,” de Volkskrant, sec. Buitenland, 30 april, 2009.
29
11
een ander discours – namelijk een geruststellend discours – toe te voegen, domineert angst. Hierin
worden de geruststellende berichten opgeslokt, of dragen zelfs bij aan het angst discours. Want, ook
al is er in Nederland geen reden voor grote bezorgdheid, zoals Klink benadrukt, de regering voert wel
beleidsveranderingen door.34 Medici krijgen op 29 april 2009 te horen dat zij aangifteplicht hebben
op “naamsniveau”, zo dat Klink compleet op de hoogte kan zijn van de ontwikkelingen omtrent de
Mexicaanse griep.35 Als er geen reden is voor grote bezorgdheid, waarom zijn deze maatregelen dan
nodig?
Op 30 april 2009 is het zo ver: de Mexicaanse griep bereikt Nederland. De kop boven het
tachtigste bericht over de Mexicaanse griep in de Volkskrant: “Mexicaanse griep bij kind in
Nederland.”36 De bom is gebarsten. Met behulp van intertekstualiteit wakkert de Volkskrant op 2 mei
2009 het vuur nog eens goed op, wanneer er een vergelijking wordt gelegd met de Spaanse griep uit
1918.37 Deze Spaanse griep waar Osterhaus naar refereert heeft al een betekenis toegeëigend, als
catastrofale gebeurtenis in het verleden. Met het ophalen van deze gebeurtenis suggereert
Osterhaus – en daarmee de Volkskrant – dat de Mexicaanse griep binnen het discours van de
Spaanse griep past.
Hoewel er inmiddels meer dan honderd artikelen over de Mexicaanse griep op de website
van de Volkskrant verschenen zijn, is het opvallend hoe weinig Nederlandse politici worden
aangehaald als bron in deze tweede fase.
Worden doemscenario’s werkelijkheid?
Het duurt nog tot 11 juni 2009 voor de WHO de hoogste alarmfase afkondigt en de Volkskrant – na
een periode van wat meer rust – het virus weer volledig in beeld brengt. Nu de pandemie een feit is
regent het angstkreten in de Volkskrant. “WHO: verdere verspreiding griep onvermijdelijk,” 38
“Mexicaanse grieppatiënt op intensive care”39 of “Explosie van Mexicaanse griep in Thailand “40
schreeuwen de krantenkoppen. Een eenzame geruststelling vanuit het RIVM bereikt (nog) niet het
effect van interdiscursiviteit en wordt overspoeld door het heersende angst discours in de
Volkskrant.41 Worden doemscenario’s nu dan echt werkelijkheid, weerklinkt de vraag in de
Volkskrant-artikelen.
34
“Arts moet naam besmet persoon registreren,” de Volkskrant, sec. Binnenland, 29 april, 2009.
Ibidem.
36 Broer Scholtens, “Mexicaanse griep bij kind in Nederland,” de Volkskrant, sec. Wetenschap & Gezondheid, 30 april, 2009.
37 “Uitbraak van Mexicaanse griep heeft raakvlakken met de Spaanse griep,” de Volkskrant, sec. Dossier, 2 mei, 2009.
38 “WHO: verdere verspreiding griep onvermijdelijk,” de Volkskrant, sec. Buitenland, 11 juni, 2009.
39 “Mexicaanse grieppatiënt op intensive care,” de Volkskrant, sec. Binnenland, 12 juni, 2009.
40 “Explosie van Mexicaanse griep in Thailand,” de Volkskrant, sec. Buitenland, 14 juni, 2009.
41 “Alarmfase zes geen gevolgen voor Nederland,” de Volkskrant, sec. Binnenland, 11 juni, 2009.
35
12
In eerdere krantenberichten in fase 2 werd er al gesproken over het fabriceren van een
griepvaccin, maar pas in een interview op 20 juni 2009 met Ab Osterhaus wordt duidelijk dat de
Nederlandse overheid deze vaccins ook echt in gaat kopen.42 Op 22 juni 2009 benoemt de
Volkskrant voor het eerst wat de kosten ‘mogelijk’ zijn van de inkopen van de griepvaccins.43 Met
deze verandering in modaliteit – wat normaal gesproken een objectief karakter heeft – lijkt zich ook
een verandering in het discours in de Volkskrant te ontwikkelen. Door over ‘mogelijke’ kosten te
praten krijgt de tekst in de Volkskrant een meer subjectieve modaliteit. Hoewel er nog steeds over
besmettingen en doden wordt geschreven, lijken de krantenberichten over voornamelijk politieke
overwegingen een kritischere ondertoon te krijgen. Zo verschijnen er nu ook ingezonden brieven in
de Volkskrant, waarbij mensen hun vraagtekens zetten bij het inkopen van de griepvaccins.44 De
Volkskrant kiest aan het einde van deze derde fase nog geen kleur. Met behulp van intertekstualiteit
houdt de krant nog vast aan het angst discours – door bijvoorbeeld deskundigen te citeren die het
gevaar van de Mexicaanse griep benadrukken45 – maar geeft het tegelijkertijd ook ruimte aan
kritische kanttekeningen door bijvoorbeeld teksten van Amerikaanse onderzoekers over te nemen
waarin duidelijk wordt dat de griep minder besmettelijk is dan gedacht wordt.46 Hiermee wordt een
vorm van interdiscursiviteit gecreëerd, waarbij – zoals Fairclough uitlegt – twee verschillende
discoursen samenkomen in één communicatieve gebeurtenis.47
Alarmbellen worden zachter gezet
“Ineens kan de tamiflu in de kast,” kopt de Volkskrant op 10 augustus 2009.48 In de laatste fase
besteedt de Volkskrant niet minder aandacht aan het onderwerp, maar spitst de berichtgeving zich
meer toe op de vraag: hebben media en politiek niet te heftig gereageerd en hoe hard zijn de 34
miljoen ingekochte griepvaccins nodig (zie de krantenkoppen in bijlage 1, pagina 31-42)? Het discours
van de Mexicaanse griep in de Volkskrant is compleet veranderd. Er heerst geen angst en
onzekerheid meer in de berichten, de krant kopt letterlijk dat de alarmbellen voor de griepepidemie
zachter gezet kunnen worden.49 “Nederlanders halen hun schouders op over de Mexicaanse griep en
lijken te denken: laat maar komen,” deelt de Volkskrant de lezer mee.50 Hoewel ook de getroffen
maatregelen door de politiek worden versoepeld, representeert de Volkskrant met nadruk dat het
42
Steffie Kouters, “Viroloog Ab Osterhaus,” de Volkskrant, sec. Dossier, 20 juni, 2009.
Norbert Duif, “Griep,” de Volkskrant, sec. Dossier, 22 juni, 2009.
44 Ibidem.
45 “Mexicaanse griep is echt gevaarlijk,” de Volkskrant, sec. Binnenland, 2 juli, 2009.
46 “Mexicaanse griep minder besmettelijk,” de Volkskrant, sec. Wetenschap & Gezondheid, 3 juli, 2009.
47 Marianne W. Jørgensen en Louise J. Phillips, Discourse Analysis as Theory and Method (Londen: Sage, 2002), 73-74.
48 Ellen de Visser, “Ineens kan de tamiflu in de kast,” de Volkskrant, sec. Binnenland, 10 augustus, 2009.
49 Ellen de Visser, “Alarmbellen voor griepepidemie kunnen zachter worden gezet,” de Volkskrant, sec. Binnenland, 10
augustus, 2009.
50 “Nederlanders niet wakker van Mexicaanse griep,” de Volkskrant, sec. Binnenland, 11 augustus, 2009.
43
13
inkopen van de griepvaccins (nog) niet wordt teruggedraaid. “De kosten van de griep kunnen oplopen
tot 700 miljoen euro, maar dat is echt de bovengrens,” verklaart Klink in de krant van 15 augustus
2009 nog.51 De Volkskrant wordt steeds kritischer, wat te zien is aan de vele vragende
krantenkoppen: “Vijf vragen over de Mexicaanse griep,”52 “Heb ik de Mexicaanse griep? Check het
online”53 of “Prikken of niet, dat is de vraag.”54 Toch worden besmettingen en doden nog wel
vermeld, en daarmee kan en wil de krant het angst discours nog niet compleet verbannen. Pas op 28
november 2009 kopt krant: “Mexicaanse griep lijkt alweer over hoogtepunt.”55 Waarbij de eerste zin
luidt dat het kabinet het overschot aan griepvaccins gaat verkopen. Hiermee komt een einde aan de
vierde fase en een einde aan het angst discours van de Mexicaanse griep in de Volkskrant.
De berichtgeving van de Volkskrant over de Mexicaanse griep in de periode van 24 april tot
28 november 2009 ondervindt een geleidelijke verandering. Van een angst discours in de eerste,
tweede en gedeeltelijk derde fase verandert de Volkskrant zijn taal aan het einde van de derde fase
en in de vierde fase naar een meer kritische toon. De Volkskrant plaatst grote en kritische
vraagtekens bij de aard en omvang van de politieke beslissingen. De ‘taal’ van de krant over de
politieke overwegingen is kritisch met een zware ondertoon van veroordelend. De hype met de naam
‘Mexicaanse griep’ suddert nog wel door, maar van angstvisioenen en doemscenario’s wordt niet
langer gesproken.
Nederlands angstcultuur
Wat is angst en welke rol speelt angst in de Nederlandse cultuur? Waar in de vorige eeuw de term
‘angstcultuur’ nog weinig betekenis kende, is het vandaag de dag een goedbekend en wijdverbreid
begrip, stelt Frank Furedi in zijn boek Culture of Fear. Daarbij is het niet alleen een begrip dat
gecreëerd wordt door de samenleving, het creëert zelf ook een werkelijkheid. “People frequently talk
about the culture of fear as a tangible reality that shapes their daily life.”56 Het wordt op een
dusdanige wijze ingezet door de samenleving, dat ons denken en doen zelf er door beïnvloed
worden. Is de Mexicaanse griep dus wel zo gevaarlijk en beangstigend, of is het de angstcultuur die
het ons laat denken?
De journalistieke en politieke overwegingen over de Mexicaanse griep in de Volkskrant
hebben laten zien dat er aanvankelijke een discours van angst werd gehanteerd. Krantenkoppen
51
“Griep kan derde bevolking treffen,” de Volkskrant, sec. Dossier, 15 augustus, 2009.
“Vijf vragen over de Mexicaanse griep,” de Volkskrant, sec. Wetenschap & Gezondheid, 10 november 2009.
53 “Heb ik Mexicaanse griep? Check het online,” de Volkskrant, sec. Binnenland, 31 augustus, 2009.
54 Thom Meens, “Prikken of niet, dat is de vraag,” de Volkskrant, sec. Dossier, 14 november, 2009.
55 Maud Effting en Anneke Stoffelen, “Mexicaanse griep lijkt alweer over hoogtepunt,” de Volkskrant, sec. Dossier, 28
november, 2009.
56 Frank Furedi, Culture of fear (Londen: Continuum International Publishing Group, 2006), vii.
52
14
meldden het aantal besmettingen en doden en de verspreiding over de wereld. Tegelijkertijd werd er
door politici op gereageerd door maatregelen te treffen om de griep in eerste instantie buiten
Nederland te houden. Toen de griep Nederland toch wist te bereiken volgden maatregelen die
zouden zorgen dat het zich zo min mogelijk zou verspreiden en zo snel mogelijk weer zou verdwijnen.
Hoe reflecteren deze acties de Nederlandse angstcultuur?
Dat angst de wereldcultuur beïnvloedt is alleen al te zien aan de reactie van mensen uit de
gezondheidszorg in 2006 op een rampenfilm over een vogelgriep pandemie, Fatal Contact: Bird Flu in
America. Zij waren bang dat de angstaanjagende verhaallijn paniek zou veroorzaken bij de kijkers die
het zouden interpreteren als een mogelijk feitelijke gebeurtenis.57 De paradox van deze angst is dat
juist de mensen in deze eenentwintigste eeuw veel minder worden blootgesteld aan pijn en dood
dan mensen uit voorgaande eeuwen. Het is dus niet noodzakelijk eigen ervaring te hebben met pijn,
ziektes en dood om toch angst te voelen, schrijft Furedi. “How we view humanity really matters. If we
insist on seeing humans as morally degraded parasites, then every significant technical problem from
the millennium bug to the avian flu will be feared as a potential catastrophe beyond human
control.”58 Furedi lijkt te voorspellen wat er drie jaar na de publicatie van zijn boek gebeurde met de
Mexicaanse griep: een milde griep groeit uit tot een potentiële catastrofe waar niets of niemand wat
aan kan doen.
In het 21-eeuwse Nederland treedt de journalistiek de politiek en politici zowel
afstandelijker, als amusanter en cynischer tegemoet dan eerdere jaren, schrijft Kees Brants in zijn
boek Journalistiek en politiek in onzekere tijden.59 Veranderingen van actoren en veranderingen van
de context waarin journalistiek en politiek opereren spelen hierbij een rol, meent Brants. Daarbij
komt de onzekerheid over wat dat voor eigen rol en functioneren betekent: hoe moeten journalistiek
en politiek met elkaar omgaan en wat moeten ze van elkaar verwachten?60 Politici winden zich op
over de kwaliteit van de journalistiek: “Ze leuken op en breken af… Personaliseren, scandaliseren en
sensationaliseren, en ze lijken zelf actor geworden in het politieke proces.”61 Daarmee hebben
journalisten een rol toegeëigend die verder gaat dan hun rol als informatiekanaal, schrijft Brants.
“Journalisten hebben in een parlementaire democratie, die is gebaseerd op transparantie en
participatie, niet alleen een educatieve informatiefunctie, waarmee ze burgers de kennis aanreiken
om opinies te vormen en beargumenteerde keuzes te maken over waar de politiek zich mee
bezighoudt. Zij worden geacht ten behoeve van de democratie die burgers ook een platform te bieden
om hun wensen, eisen en onvrede aan besluitnemers kenbaar te maken,” meent BBC-coryfee Jeremy
57
Ibidem, viii.
Ibidem, xi.
59 Kees Brants, Journalistiek en politiek in onzekere tijden (Den Haag: Boom Lemma Uitgevers, 2012), 8.
60 Ibidem.
61 Ibidem, 8-9.
58
15
Paxman.62
Deze noot over hoe journalisten politieke overwegingen en politici in beeld brengen past bij
de uitkomsten van de analyse van de berichtgeving over de Mexicaanse griep in de Volkskrant. De
kritische blik van de krant op politieke besluiten in met name de vierde fase laat dit goed zien. Door
dit te koppelen aan de Nederlandse angstcultuur, valt er wellicht een samenhang te ontdekken.
Politici willen problemen binnen de samenleving zo snel mogelijk oplossen, zoals Furedi eerder
aangaf. De krant stelt zich op als een platform om de burgers ‘wensen, eisen en onvrede aan
besluitnemers kenbaar te maken’. Bij het eerste bericht van de uitbraak van de, op dat moment
genoemde, varkensgriep kleurden gelijk alle lampen rood. Paniek, angst, zorgen en onzekerheid
schreeuwden de krantenkoppen van de Volkskrant. Hiermee, als ‘actor in het politieke proces’, eiste
de krant van de politiek om actie te ondernemen. Dat deed de politiek. Voor 200 miljoen euro
werden er 34 miljoen griepvaccins ingekocht.
Hoe reflecteren deze journalistieke en politieke overwegingen in de Volkskrant de
angstcultuur in Nederland? De journalistiek schetst de doemscenario’s in lettertype 98 voor ter wille
van en aan de burgers. De politiek laat zien dat het ‘het probleem’, de Mexicaanse griep, onder
controle heeft en bezig is met het oplossen er van. Een onheilspellend dreigingsbeeld is gecreëerd en
heeft gecreëerd: een cultuur van angst.
62
Kees Brants, Journalistiek en politiek in onzekere tijden (Den Haag: Boom Lemma Uitgevers, 2012), 9.
16
Reflectie en discussie
In dit onderzoek naar de berichtgeving over de Mexicaanse griep in de Volkskrant heb ik vooral gelet
op het discours en de ‘taal’ die de krant gebruikt. Hierbij heb ik onderscheid gemaakt tussen vier
verschillende fases om de veranderende ‘taal’ bloot te leggen. Deze verandering is voornamelijk te
zien gedurende de derde en vierde fase. De toonzetting van de berichten verandert en de wijze
waarop de politieke overwegingen worden gerepresenteerd verandert eveneens. Van een angst
discours in de eerste drie fases naar een veroordelend dan wel kritisch discours vanaf het einde van
de derde fase en in de vierde fase. Deze verandering in discours is ook te zien in de representatie van
de politieke overwegingen in de Volkskrant. De politiek doet er alles aan om Nederland te verlossen
van de Mexicaanse griep, heet het eerst. Maar in de derde en vierde fase verwordt de politiek meer
en meer tot zondebok: zij hebben het verkeerd ingeschat en dit heeft Nederland 200 miljoen euro
gekost.
Het debat over angstcultuur speelt al enige jaren binnen en buiten de politiek63. Laat
Nederland zich te veel leiden door angst? Reflecterend naar dit onderzoek zou gezegd kunnen
worden dat angst een aanzienlijke rol speelt in de Nederlandse samenleving. Maar wat is te veel en
wanneer moet er aan de teugels getrokken worden? Enerzijds zou er gezegd kunnen worden dat er
zonder de op angst gebaseerde keuzes van de politiek 200 miljoen euro bespaard was gebleven.
Anderzijds kunnen we ons afvragen wat er was gebeurd als de griep zich wel had ontwikkeld tot een
ongeremde pandemie. Zijn deze voorzorgsmaatregelen – al dan niet uit angst – niet simpelweg
noodzakelijk omdat we het zekere voor het onzekere willen nemen? Bovendien: hoe kan de politiek
een ander besluit nemen wanneer het advies van de deskundigen eenduidig is? Kunnen wij dan niet
meer vertrouwen op de deskundigheid van deskundigen? Terugkoppelend aan de Mexicaanse griep
blijft dan de vraag: hoe ver gaan we voor een ‘veilig’ bestaan?
Wat in dit onderzoek buiten beschouwing blijft is de bijdrage van instituten als de WHO en
het RIVM, die vaak als bron werden aangevoerd en bovendien dus als een adviesorgaan van de
overheid functioneren (zie bijlage 1). De vraag is in hoeverre de beslissingen van de overheid
hetzelfde waren geweest wanneer zij zich niet door hen hadden laten adviseren. Direct verbonden
met deze vraag is de vraag welke rol Roel Coutinho en Ab Osterhaus hierin spelen. Met aandelen in
een farmaceutisch bedrijf die griepvaccins inkoopt staat Osterhaus er niet geheel zonder belangen
voor.64 Was er sprake van een vorm van (kostbare) belangenverstrengeling?
Vanwege de casus en de methode van dit onderzoek zijn deze vragen buiten beschouwing
gebleven. Voor vervolgonderzoek zou dit een interessant onderwerp kunnen zijn. Ook is in dit
63
64
Frank Furedi, Culture of fear (Londen: Continuum International Publishing Group, 2006), 175.
“Ho, ho, dit is geen Ab Osterhausshow,” de Volkskrant, sec. Binnenland, 2 mei, 2009.
17
onderzoek niet gekeken naar andere kranten of andere media. Zo zou de Telegraaf, die naast de
Volkskrant een stuk sensatiegerichter bekend staat, wellicht tot een geheel andere analyse kunnen
leiden.65 Verder bleek uit deze analyse dat er op televisie ook de nodige aandacht voor de
Mexicaanse griep was. Zou het discours van andere media over de Mexicaanse griep hetzelfde zijn?
Daarbij roepen de media de politiek wel uit als zondebok, maar wat is de functie van media zelf in dit
verhaal? In hun competitieve strijd naar het winnen en behouden van lezers en kijkers, verliezen zij
zich wellicht in sensatieverhalen. Zoals Brants al aangaf is de rol van journalisten de afgelopen jaren
sterk veranderd en zijn zij zelf actor geworden in het politieke proces.66 Is het wel de politiek die hier
beschuldigd moet worden, of mag de Volkskrant de hand (ook) in eigen boezem steken?
Conclusie
De dominantie van angst in de Nederlandse samenleving dwingt journalistiek en politiek tot een
(ethische) discussie en afweging. Media hebben veelal de neiging om een doemscenario te schetsen
en angstbeelden de overhand te geven. Politiek heeft – zoals Frank Furedi al aangaf – de behoefte
om de samenleving voor angst te beschermen: problemen moeten zo snel mogelijk worden opgelost
om angst uit de samenleving te verbannen.67 De selectieve keuze van de Volkskrant voor
angstberichten versterkt en vergroot de paniek rondom de Mexicaanse griep. De ‘taal’ die wordt
gebruikt creëert een eigen werkelijkheid: een angstbeeld van de Mexicaanse griep naar een
moordende ‘Spaanse omvang’. De Volkskrant kiest voor een dominantie van angstkreten en niet voor
geruststellende berichten. Politici worden in een hoekje gedreven en door de versterkte angst en op
advies van deskundigen bijna ‘verplicht’ om griepvaccins voor miljoenen euro’s in te kopen. Want,
per slot van rekening: wat als?
Na het uitvoeren, reflecteren en discussiëren van deze analyse wil ik terugkeren naar mijn
onderzoeksvraag: “Wat is het discours van de Mexicaanse griep in de Volkskrant?” Het discours –
alsmede de ‘taal’ – van de Mexicaanse griep in de Volkskrant is in de eerste twee fases voornamelijk
een angst discours. Gedurende de derde fase verandert dit discours geleidelijk naar een meer kritisch
en veroordelend discours. De ‘taal’ van de Volkskrant verandert naar mate duidelijker wordt dat een
rampscenario uitblijft. Hoewel de onzekerheid nog aanhoudt schreeuwen de krantenkoppen geen
paniek en wanhoop meer, maar staat juist het kritische debat centraal: hoe onheilspellend is die
Mexicaanse griep nou eigenlijk?
65
InfoNu, “Journalistiek: kenmerken van landelijke dagbladen/kranten” in Mens en Samenleving, laatst gewijzigd: 16
oktober 2008, http://mens-en-samenleving.infonu.nl/communicatie/25570-journalistiek-kenmerken-van-landelijkedagbladen-kranten.html.
66 Kees Brants, Journalistiek en politiek in onzekere tijden (Den Haag: Boom Lemma Uitgevers, 2012), 8.
67 Frank Furedi, Culture of fear (Londen: Continuum International Publishing Group, 2006), 4.
18
Bibliografie
Brants, Kees. Journalistiek en politiek in onzekere tijden. Den Haag: Boom Lemma Uitgevers, 2012.
Furedi, Frank. Culture of fear. Londen: Continuum International Publishing Group, 2006.
Furedi, Frank. Politics of fear. Londen: Continuum International Publishing Group, 2005.
Jørgensen, W. Marianne en Louise J. Phillips. Discourse Analysis as Theory and Method. Londen: Sage,
2002.
Raad voor maatschappelijke ontwikkeling. Medialogica: over het krachtenveld tussen burgers, media
en politiek. Den Haag: SDU, 2003.
Rouw, Rien. “De lege stoel: in de greep van medialogica.” I & I: kwartaalreeks over inofrmatie en
informatiebeleid 21, no. 4 (2003): 10-15.
Schuijt, Gerard. “De paradox van medialogica.” Mediaforum: tijdschrift voor media en
communicatierecht 15, no. 11-12 (2003): 363-366.
Van Beek, Krijn, Rien Rouw en Thomas Schillemans. “Medialogica: oorzaken, gevolgen en remedies.”
Tijdschrift voor Communicatiewetenschap 34, no. 2 (2006): 133-143.
Van den Berg, Harry. “Discoursanalyse.” KWALON 9, no. 2 (2004): 29-39.
Overige bronnen
De Visser, Ellen, de Volkskrant, “Ineens kan de tamiflu in de kast,” sec. Binnenland, 10 augustus,
2009.
De Visser, Ellen, de Volkskrant, “Alarmbellen voor griepepidemie kunnen zachter worden gezet,” sec.
Binnenland, 10 augustus, 2009.
De Volkskrant “Zestig Mexicanen oveleden door varkensgriep,”sec. Wetenschap & Gezondheid, 24
april, 2009.
De Volkskrant, “Scholen Mexico dicht om varkensgriep,” sec. Buitenland, 24 april 2009.
De Volkskrant, “WHO vreest pandemie varkensgriep,” sec. Wetenschap & Gezondheid, 25 april 2009.
De Volkskrant, “Twintig gevallen van varkensgriep in VS bevestigd,” sec. Buitenland, 26 april, 2009.
De Volkskrant, “Spanje bevestigt geval van varkensgriep,” sec. Buitenland, 27 april, 2009.
19
De Volkskrant, “Ook varkensgriep in Groot-Brittannië,” sec. Buitenland, 27 april, 2009.
De Volkskrant, “Verhagen: waakzaamheid, maar geen paniek,” sec. Binnenland, 27 april, 2009.
De Volkskrant, Marc Peeperkorn, “EU voorbereid op Mexicaanse griep,” sec. Buitenland, 30 april,
2009.
De Volkskrant, “Arts moet naam besmet persoon registreren,” sec. Binnenland, 29 april, 2009.
De Volkskrant, “Uitbraak van Mexicaanse griep heeft raakvlakken met de Spaanse griep,” sec.
Dossier, 2 mei, 2009.
De Volkskrant, “Mexicaanse griep verspreidt zich verder,” sec. Buitenland, 4 mei, 2009.
De Volkskrant, “Mexicaanse griep: derde dode in VS,” 11 mei, 2009.
De Volkskrant, “WHO: verdere verspreiding griep onvermijdelijk,” sec. Buitenland, 11 juni, 2009.
De Volkskrant, “Mexicaanse grieppatiënt op intensive care,” sec. Binnenland, 12 juni, 2009.
De Volkskrant, “Explosie van Mexicaanse griep in Thailand,” sec. Buitenland, 14 juni, 2009.
De Volkskrant, “Alarmfase zes geen gevolgen voor Nederland,” sec. Binnenland, 11 juni, 2009.
De Volkskrant, “Mexicaanse griep is echt gevaarlijk,” sec. Binnenland, 2 juli, 2009.
De Volkskrant, “Mexicaanse griep minder besmettelijk,” sec. Wetenschap & Gezondheid, 3 juli,
2009.
De Volkskrant, “Nederlanders niet wakker van Mexicaanse griep,” sec. Binnenland, 11 augustus,
2009.
De Volkskrant, “Griep kan derde bevolking treffen,” sec. Dossier, 15 augustus, 2009.
De Volkskrant, “Vijf vragen over de Mexicaanse griep,” sec. Wetenschap & Gezondheid, 10 november
2009.
De Volkskrant, “Heb ik Mexicaanse griep? Check het online,” sec. Binnenland, 31 augustus, 2009.
De Volkskrant, “Ho, ho, dit is geen Ab Osterhausshow,” sec. Binnenland, 2 mei, 2009.
Duif, Norbert, de Volkskrant, “Griep,” sec. Dossier, 22 juni, 2009.
Effting, Maud en Anneke Stoffelen, de Volkskrant, “Mexicaanse griep lijkt alweer over hoogtepunt,”
sec. Dossier, 28 november, 2009.
InfoNu. “Journalistiek: kenmerken van landelijke dagbladen/kranten” in Mens en Samenleving. Laatst
gewijzigd: 16 oktober 2008. Http://mens-en-samenleving.infonu.nl/communicatie/25570journalistiek-kenmerken-van-landelijke-dagbladen-kranten.html.
Kouters, Steffie, de Volkskrant, “Viroloog Ab Osterhaus,” sec. Dossier, 20 juni, 2009.
20
Meens, Thom, de Volkskrant, “Prikken of niet, dat is de vraag,” sec. Dossier, 14 november, 2009.
Reuters, de Volkskrant, “Varkensgriep eist tientallen mensenlevens in Mexico,” sec. Buitenland, 24
april, 2009.
Reuters, de Volkskrant, “WHO-chef: varkensgriep Mexico is ernstig,” sec. Buitenland, 25 april 2009.
Scholtens, Broer, de Volkskrant, “Mexicaanse griep bij kind in Nederland,” sec. Wetenschap &
Gezondheid, 30 april, 2009.
Steenhorst, René, de Telegraaf, “GRIEP SLUIPT BINNEN,” 13 oktober, 2009.
Trouw, “Varkensgriep maakt in Mexico tientallen slachtoffers,” 25 april, 2009.
Wagendorp, Bert, de Volkskrant, “Grieppandemie,” sec. Dossier, 27 april, 2009.
Wikipedia. “De Volkskrant.” Laatst gewijzigd: 31 juli 2013.
Http://nl.wikipedia.org/wiki/De_Volkskrant.
Overige opmerking
Bij dit onderzoek heb ik alle krantenberichten geanalyseerd op de website van de Volkskrant onder
de steekwoorden ‘varkensgriep’ en ‘Mexicaanse griep’ van 1 april 2009 tot en met 28 november
2009. De krantenberichten die ik expliciet heb genoemd in dit onderzoek staan in bovenstaande
bibliografie. In bijlage 1 is een overzicht zichtbaar van alle krantenberichten.
21