De laatste keizer is afgezet, en Rome is een rokende puinhoop
advertisement
Romeinse Rijk strijd om tanend rijk De laatste keizer is afgezet, en Rome is een rokende puinhoop. Maar de reputatie van de stad is nog niet aangetast, en in 489 binden twee Germaanse stammen de strijd aan om de overblijfselen. Toen Rome zijn macht verloren had, streden de Germanen Odoaker en Theodorik om de stad. BRIDGEMAN 84 Historia 3 • 2014 DOOR SISSE K. IBSEN & JEPPE NYBYE West-Romeinse Rijk/476 Het uitgestrekte Romeinse Rijk van weleer is in een ravenna oostelijk en een italië westelijk deel opgesplitst. Het westen kampt met invallen van Germanen, terwijl het in het oosten een stuk rustiger is. rondgedragen. Zijn veldtocht tegen zijn vroegere werkgevers kon beginnen. Keizer mag blijven leven In een mum van tijd versloeg Odoaker het leger van het rijk. De keizer en zijn vader vluchtten naar het huidige Pavia in Noord-Italië, maar de verdediging van die stad stelde niet veel voor. Odoaker plunderde Pavia en legde de stad grotendeels in de as, waarna hij Orestes onthoofdde en diens zoon gevangennam. De zoon – formeel de keizer – was een innemende tiener, en zijn naam deed denken aan de glorietijd van weleer: hij heette Romulus – volgens de legende een stichter van Rome – en Romulus Augustulus stelde zo weinig voor dat Odoaker niet de moeite nam om hem te doden. e laatste keizer van het WestRomeinse Rijk, Romulus Augustulus, had niets te klagen toen Odoaker hem in 476 de laan uit stuurde. Hij kreeg een toelage van 6000 gouden munten per jaar. Romulus woonde daarna een aantal jaar in een paleis aan de Golf van Napels, en had zo weinig te zeggen dat de bronnen niet vermelden wanneer en hoe hij overleed. Vermoedelijk stierf hij voor het jaar 492, toen een monnik het paleis tot klooster liet verbouwen. Dit zou betekenen dat Romulus Augustulus niet ouder dan 35 jaar is geworden. De jonge Augustulus werd gespaard omdat hij weinig voorstelde. GETTY IMAGES/AOP Kindkeizer met pensioen D Print: wso815 - PDF PROCES Layout: ws Red.sek: jn G eneraal Odoaker staarde naar de bezwete, zwaarbewapende mannen die het West-Romeinse leger vormden. Net als hijzelf waren het Germaanse huurlingen, en de ironie wilde dat ze een volk beschermden dat hen als barbaren aanduidde. Vroeger, toen het Romeinse Rijk nog een onbetwiste grootmacht was, waren ze graag van dienst geweest. Maar nu – in 476 – was het enorme imperium nog slechts een schaduw van zichzelf. Het oude Rome was in een westelijk en een oostelijk deel gesplitst, en terwijl het Oost-Romeinse Rijk welvarend en machtig bleef, stond het West-Romeinse Rijk op instorten. De ‘barbaren’ waren nu sterker, en het westelijk deel stond onder leiding van een 15-jarige keizer, wiens vader, generaal Orestes, het in feite voor het zeggen had. De mannen van Odoaker vonden dat de keizer en zijn vader hun te weinig betaalden. Ze eisten een derde van het grondgebied van Italië op, maar dat had hun werkgever geweigerd. Odoaker zag nu zijn kans schoon. ‘Maak mij koning, en ik zal ervoor zorgen dat jullie krijgen wat jullie toekomt!’ riep hij naar de menigte, die zijn aanbod met luid gejuich aanvaardde. Odoaker werd op een schild gehesen en Romeinse Rijk AKG/SCANPIX Mysterieuze veldheer wordt koning van Italië Het is niet bekend waar Odoaker vandaan kwam. Sommigen denken dat hij uit het huidige Polen afkomstig was. O doaker was waarschijnlijk 43 toen hij in 476 zijn leger van Germaanse huurlingen vroeg hem tot koning te kiezen. Maar over de tijd voordat hij een succesvolle Romeinse generaal werd, zwijgen de bronnen in alle talen. Ook weten historici niet waar hij oorspronkelijk vandaan kwam. De bronnen melden alleen dat hij een barbaar – een niet-Romein – was, die precies op het juiste moment in Italië verscheen om de macht te kunnen overnemen. De meeste geschiedkundigen houden het erop dat Odoaker een telg van een OostGermaanse stam was, wellicht uit het huidige Polen. Germanen gijzelden Rome Het West-Romeinse Rijk had sinds de deling van het rijk veel gebied verloren aan Germanen. Het was van huurlingen als Odoaker afhankelijk. Odoaker kon koning worden dankzij zijn positie als generaal in het Romeinse leger. W E S T - R O M E I N S E R IJ K Ravenna Rome Constantinopel IJ K R E S OOST-ROMEIN Oost-Romeinen verging het beter In het oosten had de keizer lang niet zo veel last van agressieve Germaanse stammen. Het Oost-Romeinse Rijk was dan ook een plaatselijke grootmacht. Augustus – de eerste Romeinse keizer. Hij werd echter doorgaans Augustulus genoemd: kleine Augustus. Volgens Odoaker was hij dan ook zo onbeduidend dat hij mocht blijven leven. Wellicht speelde zijn schoonheid hierbij ook een rol, zoals sommige historici later hebben beweerd. Het einde van een tijdperk In Constantinopel – het huidige Istanboel – volgde de Oost-Romeinse keizer met argusogen de gebeurtenissen in Italië. Het Romeinse Rijk had de laatste 80 jaar twee gelijkwaardige keizers gehad, een in het oosten en een in het westen. De Oost-Romeinse keizer Zeno had de jonge Romulus Augustulus echter nooit erkend als keizer, maar Zeno had ook 86 Historia 3 • 2014 geen hoge pet op van de rechtmatige kandidaat voor de titel, Julius Nepos. En nu moest hij zelfs rekening houden met een derde heerser: Odoaker. Odoaker had al zien aankomen dat Zeno moeite met hem zou hebben, en had een afvaardiging van politici naar Constantinopel gestuurd. Hun boodschap wordt door historici gezien als het einde van het West-Romeinse Rijk. De senatoren deelden Zeno mee dat ze Odoaker als leider hadden ‘gekozen’ vanwege zijn moed en wijsheid. Om Zeno gerust te stellen verzekerden ze hem ervan dat Odoaker zichzelf niet tot keizer zou uitroepen. Het oosten en het westen hadden genoeg aan één vorst. Ze zetten hun boodschap kracht bij door de keizer de regalia van het westen te overhandigen: een paarse mantel, een prachtig diadeem en sandalen belegd met juwelen. Odoaker zou zich aan de heerschappij van Zeno onderwerpen – zolang hij in Italië maar de handen vrij had om te doen wat hij wilde. Keizer Zeno ging op het aanbod in, onder de voorwaarde dat Odoaker hem jaarlijks een tribuut zou betalen. Hiermee hield het West-Romeinse Rijk op te bestaan en kwam Italië onder het gezag van de Oost-Romeinen te vallen. Odoaker werd benoemd tot patricius, een benaming die eerder voor hoge ambtenaren werd gebruikt, maar nu een eretitel voor een legerleider was. De veldheer was in zijn nopjes. Officieel was hij niet de heerser van Italië, wat hij benadrukte door munten te laten Odoaker krijgt ruzie met de keizer werd al snel op de vlucht gedreven, en het tactisch inzicht waar Odoaker zo bekend om was, leek hem nu in de steek gelaten te hebben. Hij vocht met een ongekende wreedheid, maar enige strategie was ver te zoeken. Italianen verwelkomen Theodorik Odoaker was opgejaagd wild en moest met lede ogen aanzien hoe Theodorik welkom werd geheten in steden als Udine, Venetië en Vicenza. Hier werden de troepen rijkelijk van voedsel voorzien, zodat Theodorik niet meer op strooptocht hoefde te gaan. Theodorik kon echter niet lang op zijn lauweren rusten, want Odoaker had zich verschanst in de stad Verona. In de vroege ochtend van 30 september namen Theodorik en zijn leger posities in buiten de stadswallen van Verona. AKG/SCANPIX In Constantinopel begon Zeno zich zorgen te maken over de groeiende macht van Odoaker. Hij kon echter zelf weinig uitrichten, omdat hij zijn handen vol had aan het bestrijden van zijn eigen barbaren: de Ostrogoten. Formeel waren zij zijn bondgenoten, maar ze vielen zijn troepen voortdurend aan. Bovendien trokken de Ostrogoten alleen ten strijde tegen de vijanden van Zeno als het hun uitkwam. Zelfs toen de keizer hun jonge koning, de vechtjas Theodorik, in 483 land schonk in het huidige Servië, bonden ze nog steeds niet in. Eigenlijk wilde Zeno het oorlogszuchtige volk zo ver mogelijk uit de buurt van Constantinopel hebben. In 488 kreeg Zeno een ingeving: hij kon twee vliegen in één klap slaan door de twee stammen tegen elkaar uit te spelen. Hij benoemde Theodorik snel tot patricius van het West-Romeinse Rijk en droeg hem op om Odoaker uit Italië te verdrijven. Als dat gelukt was, mocht Theodorik de baas worden in het land, zo beloofde Zeno. Hoewel Theodorik lang genoeg aan het hof in Constantinopel geweest was om te weten dat Zeno niet altijd woord hield, accepteerde hij de opdracht. In het najaar vertrokken Theodorik en zijn troepen uit het huidige Bulgarije. Het leger van Theodorik bestond niet alleen uit beroepssoldaten. Hij nam al zijn onderdanen mee op de veldtocht – ook vrouwen, kinderen en ouden van dagen. Het precieze aantal mensen dat de vorst bij zich had is niet bekend, maar één bron maakt gewag van een leger van 40.000 soldaten met een gevolg van 200.000 gewone burgers die hun koning naar Italië volgden. Doordat er zo veel monden gevoed moesten worden, schoot de reis niet erg op. Het leger moest zich opsplitsen bij het zoeken naar voedsel, en af en toe werden de troepen in grotere eenheden verdeeld die parallel oprukten en alles opaten wat ze tegenkwamen. Regelmatig kregen de Ostrogoten het aan de stok met plaatselijke bewoners, die niet blij waren met de hongerige reizigers. De tocht naar het noorden van Italië duurde bijna een jaar. Pas in augustus 489 was de achterhoede de Julische Alpen op de grens van het huidige Italië en Slovenië overgestoken. Aan de overkant van de rivier de Isonzo wachtte Odoaker zijn vijanden op. Het leger van Odoaker bestond uit doorgewinterde veteranen die zeer gemotiveerd waren om te vechten, want de legerleider had hun land in Italië beloofd. Ze bewaakten het kamp van Odoaker, dat bovendien beschermd werd door de rivier, met hun leven. De zware karren en de vele burgers waren een blok aan het been van de troepen van Theodorik. Toch slaagden de Ostrogoten er op 28 augustus 489 in om de rivier over te steken en het kamp van Odoaker binnen te dringen. Deze Theodorik was gijzelaar van de keizer Theodorik werd in 454 geboren en was zo’n 20 jaar jonger dan zijn tegenstrever Odoaker. Als kind had hij jaren als gijzelaar aan het hof in Constantinopel gewoond, zodat zijn vader, de Ostrogotische koning, zich Print: wso815 - PDF PROCES Layout: ws Red.sek: jn slaan met de beeltenis van Zeno. Maar in werkelijkheid had de ‘barbaar’ de touwtjes stevig in handen. Het duurde niet lang of zijn leger had de Germanen uit Zuid-Italië verdreven, en in 480 viel hij Dalmatië binnen – een gebied in de Balkan dat aan het Oost-Romeinse of Byzantijnse Rijk grensde. wel aan een verdrag moest houden. In zijn tijd aan het hof had Theodorik veel geleerd over de Romeinse strategie, en toen hij zelf koning der Ostrogoten werd, ontpopte hij zich als een lastige bondgenoot van de keizer. In de gebieden die hij namens de keizer bestuurde, maakte hij in feite alleen de dienst uit. Theodorik veroverde Italië met een gevolg van 200.000 man. Historia 3 • 2014 87 Romeinse Rijk H. MANIZER Romeinse Rijk had tot 1917 een keizer Hoewel Odoaker de laatste keizer van Rome afzette, bestond het Romeinse Rijk nog: in Constantinopel zetelden de Byzantijnse keizers nog 1000 jaar, tot de Ottomanen in 1453 de stad veroverden. En zelfs daarna had het Romeinse Rijk – in ieder geval in naam – nog een staatshoofd. De grootvorst van Moskou was namelijk getrouwd met een nichtje van de laatste Byzantijnse keizer, en beweerde daardoor de erfgenaam van het Romeinse Rijk te zijn. Ook zijn opvolgers, de Russische tsaren, tooiden zich met deze titel, tot Nicolaas II in 1917 werd afgezet. Het leger van Odoaker moet er in de ogen van de Ostrogoten angstaanjagend uitgezien hebben. De moeder en zuster van Theodorik zochten hem op en vroegen voorzichtig naar zijn kansen. ‘Het belangrijkste is om moedig voor je land te strijden,’ zou Theodorik geantwoord hebben. Korte tijd later klom hij op zijn paard en reed hij zijn troepen tegemoet terwijl hij strijdkreten slaakte. Aan de andere kant van het front zag Odoaker zijn soldaten de moed in de schoenen zinken. Hij was bang voor Officieel was tsaar Nicolaas II de laatste Romeinse keizer. een herhaling van het eerste treffen met de Ostrogoten en had ervoor gezorgd dat zijn troepen een rivier in de rug hadden zodat ze niet op de vlucht konden slaan. Dat bleek een blunder, want toen Theodorik de ene felle uitval na de andere deed, werd het leger van Odoaker regelrecht het water in gedreven. Veel soldaten die nog niet door de vijand waren gedood, verdronken. Opnieuw moest Odoaker op de vlucht slaan met de vijand op zijn hielen. En tot overmaat van ramp sloot een groot De Ostrogotische koning Theodorik sloot in 493 vrede met zijn rivaal Odoaker, maar niet veel later vermoordde hij hem. AKG/SCANPIX 88 Historie 317 Historia • 2014 • 2013 deel van zijn leger zich bij Theodorik aan, onder wie een zekere generaal Tufa. Theodorik had een groot tekort aan officieren, en toen generaal Tufa hem zei dat hij wilde overlopen, werd hij dan ook met open armen onthaald. Tufa zou met een elite-eenheid naar Ravenna in Noord-Italië trekken, waar Odoaker zijn toevlucht had gezocht. Het zou Theodorik al snel bezuren dat hij zijn vertrouwen in Tufa gesteld had: in een dorpje bij Ravenna stuitte Tufa op zijn oude bevelhebber, en hij besloot opnieuw over te lopen. Een groep soldaten die Theodorik jarenlang trouw had gevolgd moest dit met de dood bekopen: op bevel van Odoaker werden de vertrouwelingen van Theodorik die met Tufa waren meegekomen tot op de laatste man vermoord. Dit was een zware slag voor het leger van de Ostrogoten. Theodorik zwoer meteen wraak, maar hij moest vier jaar wachten tot hij de kans kreeg. Intussen verschanste Odoaker zich in Ravenna – een stad die van nature al vrijwel onneembaar was doordat hij midden in een moerasgebied lag. Theodorik kon voorlopig alleen zijn kamp buiten de stad opslaan en hopen dat de voorraden van zijn vijanden op zouden raken. Ravenna wordt uitgehongerd Langzamerhand begon deze strategie zijn vruchten af te werpen. In Ravenna rezen de prijzen van voedingsmiddelen 10 dagen later troffen de partijen elkaar op een verzoeningsdiner. In een paleis even buiten Ravenna werd het feestmaal opgediend. Maar toen Odoaker bij het paleis aankwam, had Theodorik al een bijzonder onthaal voorbereid: twee mannen vielen voor Odoaker op hun knieën, grepen zijn handen vast en probeerden hem een smeekschrift te geven. Terwijl Odoaker stilstond, zouden twee soldaten hem in de rug aanvallen en de weerloze koning met hun zwaarden doden. Maar de twee durfden dat niet meer, en Theodorik moest de klus zelf opknappen. Toen hij zijn zwaard hief, brulde Odoaker naar verluidt: ‘Waar is God?’ Theodorik zou teruggebruld hebben: ‘Dit is voor wat je mijn vrienden hebt aangedaan.’ Toen het bebloede lichaam van Odoaker op de grond lag, fluisterde Theodorik: ‘Die zwakkeling had geen bot in zijn lijf.’ Na de dood van Odoaker liet Theodorik diens vrouw verhongeren en zoon om het leven brengen. De barbaarse koning Odoaker was niet meer, en de nieuwe vorst zat 33 jaar op de troon. Lees ook Thomas Hodgkin: Theodoric the Goth – King of the Ostrogoths, Regent of the Visigoths, Leonaur, 2011 Adrian Goldsworthy: De val van Rome, Ambo, 2011 James J. O’Donnell: The Ruin of the Roman Empire, Profile Books, 2009 gutenberg.org/ebooks/20063 Theodorik stelde zich ten doel om het oude Romeinse Rijk in ere te herstellen, en slaagde daar deels in. N a zijn overwinning op Odoaker deed Theodorik zijn best om de glorietijd van het Romeinse Rijk te laten herleven. Zo liet hij de Senaat in Rome bestaan en nam hij Romeinse edelen aan als ambtenaren. De Romeinen mochten volgens hun eigen wetten leven, terwijl zijn eigen volk, de Ostrogoten, zich aan zijn regels moest houden. Het leger bestond echter uitsluitend uit Ostrogoten. Theodorik herstelde ook het oude keizerlijke paleis in het inmiddels vervallen Rome in ere, maar hij bestuurde het land vanuit Ravenna, dat beter te verdedigen was. Onder Theodorik kwam Italië weer tot bloei, en het rijk werd uitgebreid toen hij het land van de Visigoten in handen kreeg. 493: Grenzen beschermd 507: Rijk wordt uitgebreid De Visigotische koning stierf in 507 in een slag tegen de Franken. Omdat zijn zoon te jong was, volgde Theodorik hem op. Theodorik regeerde Italië vanuit Ravenna. Hij stelde de grenzen veilig na strategische huwelijken met zijn buren. OSTROGOTEN Ravenna VISIGOTE N De wederopbouw van Rome kostte Theodorik een vermogen. Print: wso815 - PDF PROCES Layout: ws Red.sek: jn Feestmaal heeft bloedig einde Theodorik wilde het oude Rome terug BRIDGEMAN de pan uit, en de stadsbewoners aten dierenhuiden en bladeren. Eind februari 493 was de situatie zo nijpend dat de oude bisschop van de stad er met een delegatie monniken op uitging om te onderhandelen. Hij wierp zich aan de voeten van Theodorik en smeekte om vrede. Tot dan toe had Theodorik de steeds wanhopiger wordende uitvallen uit de stad makkelijk afgeslagen, maar hij had geen aanvalswapens en kon de zwaar versterkte stad niet belegeren. Hij zag dan ook geen andere uitweg dan met de vijand te onderhandelen, en hij was bereid een hoge prijs te betalen. Theodorik en Odoaker spraken af dat ze voortaan de macht in Italië zouden delen, en op 5 maart 493 opende de bisschop de poorten van de stad. ‘Hij heette de nieuwe koning uit het oosten welkom en stelde vast dat het nu vrede was, niet alleen voor de inwoners van Ravenna, maar voor iedereen,’ aldus een 10e-eeuwse historicus.
