SPACE CONNECTION

# 41
Maart 2003
SPACE
CONNECTION
DOSSIER Dreiging uit de ruimte
0
2
Space Connection # 41
Inhoud
03
Dossier: dreiging uit de ruimte
03
Is de ruimte gevaarlijk voor ons?
04
De actieve zon
08
Straling uit het heelal
15
Inslagen
28
Gevaren van de ruimtevaart
31
Standpunt: Maan te koop
34
Actualiteit
Maart 2003
Space Connection # 41
Maart 2003
0
3
Inleiding
Federale diensten voor
wetenschappelijke, technische
en culturele aangelegenheden
(D.W.T.C.)
Is de ruimte
gevaarlijk
voor ons ?
We zijn gewend – en dat geldt waarschijnlijk
zeker voor de lezers van Space Connection – het
Space Connection is een nieuwsbrief
uitgegeven door de Federale diensten
voor wetenschappelijke, technische en
culturele aangelegenheden (D.W.T.C.).
Deze nieuwsbrief informeert over
recente verwezenlijkingen in
de ruimtevaart en richt zich in het
bijzonder tot de jeugd.
heelal als iets uitnodigends te zien, een plaats
die erom vraagt verkend te worden. Of als iets
interessants, iets fascinerends. Of misschien als
iets dat vooral mysterieus, vreemd, mensonvriendelijk of bizar is. Maar slechts zelden zien we de
Space Connection gratis ontvangen?
ruimte als een rechtstreekse bedreiging. Mis-
Stuur uw naam en adres naar:
D.W.T.C.
Cel e-info
Ria D’Haemers
Wetenschapsstraat 8
1000 Brussel
of stuur een e-mail naar
[email protected]
schien is de ruimte gevaarlijk voor astronauten,
http://www.belspo.be
gevaren die niet overdreven moeten worden – de kans is in realiteit heel klein
Verantwoordelijke uitgever:
Ir. Eric Beka
Secretaris-generaal van de D.W.T.C.
dat een grote planetoïde binnenkort tegen de aarde zou botsen, zoals in enkele
Redactie:
D.W.T.C.
Cel e-info
Wetenschapsstraat 8
1000 Brussel
we de belangrijkste van deze gevaren, van de heel realistische met eerder
zijn we geneigd te denken, maar toch niet voor
ons, gewone mensen op aarde?
(NASA)
Nochtans zijn er wel degelijk gevaren die ons bedreigen uit de ruimte. Het zijn
spektakelfilms getoond wordt – maar ze zijn toch reëel. In dit dossier bespreken
beperkte gevolgen, zoals de activiteit van de zon, over de veelbesproken dreiging
van planetoïde-inslagen, tot extreem onwaarschijnlijke maar wel interessante
zoals de theoretische mogelijkheid van een gamma-uitbarsting in onze nabijheid.
Externe medewerking:
Benny Audenaert, Paul Devuyst,
Christian Du Brulle, Théo Pirard,
Steven Stroeykens (dossier).
Coördinatie:
Patrick Ribouville
Abonnementenbeheer:
Ria D’Haemers
e-mail: [email protected]
Foto voorpagina:
(Document ESA/NASA)
Nummer 41 - Maart 2003
0
4
Space Connection # 41
Dossier Dreiging uit de ruimte
De zon: een bedreiging
voor de aarde? (Soho)
De actieve zon
De zon is niet alleen de
onmisbare bron van energie voor
het leven op aarde. Het is ook
D
e zon zendt niet alleen licht in onze
richting. Naast het licht dat wij met onze
ogen kunnen zien, straalt onze ster ook heel
wat andere soorten elektromagnetische straling de ruimte in: van radiogolven tot rönt-
een moeilijk te doorgronden,
genstraling. Vooral de straling met kortere
complexe en turbulente ster,
golflengte dan licht is potentieel gevaarlijk.
die af en toe gevaarlijk is voor
ons, aardbewoners.
De fotonen (lichtdeeltjes) van ultraviolette
straling en röntgenstraling hebben genoeg
energie om moleculen in ons lichaam te
beschadigen. Vooral röntgenstraling is
gevaarlijk en in hoge doses zelfs dodelijk.
Protonen maken ongeveer 80 procent van de
Gelukkig wordt de meeste ultraviolet- en
massa van de zonnewind uit. Het resterende
röntgenstraling tegengehouden door de
deel bestaat voornamelijk uit heliumkernen.
atmosfeer van onze planeet. Alleen het
Daarnaast zijn er ook zwaardere ionen en
zogeheten “nabije ultraviolet”, dat is de
elektronen. De zonnewind is bijzonder ijl :
ultraviolette straling met relatief lange golf-
in de omgeving van de aarde is zijn dicht-
lengte, in het spectrum grenzend aan het
heid gemiddeld slechts negen protonen
gebied van het zichtbare licht, dringt door-
per kubieke centimeter. De zonnewind is
heen de atmosfeer tot op het aardoppervlak.
normaal hoegenaamd niet gevaarlijk voor
Maar ook dit nabije ultraviolet is niet zonder
ons, of voor onze technologie. De deeltjes
gevaar. Deze straling zorgt niet alleen voor
worden tegengehouden door de atmosfeer
het bruinen van de huid, ze kan bij over-
en door het magnetische veld van de aarde.
dreven blootstelling aan het zonlicht ook
Het begin van een coronale massa-uitstoting,
vastgelegd door de Europees-Amerikaanse satelliet
Soho. De zon zelf is op de foto bedekt door de schijf in
het midden. (NASA)
verbranding van de huid veroorzaken, en
Maar de omstandigheden zijn niet altijd nor-
op langere termijn huidkanker.
maal. De zon is, hoe kalm en onveranderlijk
ze er op het eerste gezicht ook uitziet, een
Behalve licht en andere soorten elektromag-
stormachtige, turbulente wereld. En soms
netische straling, stuurt de zon ook de zoge-
zendt ze met zo veel geweld deeltjes de
heten “zonnewind” de ruimte in. De zonne-
ruimte in, dat de gevolgen veel ingrijpender
wind is een ijle wind van materiedeeltjes,
zijn dan die van de gewone kalme zonnewind.
die met een snelheid van gemiddeld 470
kilometer per seconde (bijna 1,7 miljoen
Bij zogeheten zonnevlammen, veroorzaakt
kilometer per uur) door de ruimte beweegt.
door een soort kortsluitingen in het com-
De zonnewind is te beschouwen als het
plexe en steeds veranderende magnetische
buitenste deel van de ijle en hete atmosfeer
veld van de zon, worden protonen en elek-
van de zon, dat in de ruimte ontsnapt.
tronen bijna tot de snelheid van het licht
versneld, en worden krachtige bundels rönt-
De zonnewind bestaat hoofdzakelijk uit pro-
genstraling de ruimte in gestuurd. Als de
tonen, dat zijn kernen van waterstofatomen.
aarde in het pad van de uitbarsting ligt, dan
0
5
Poollicht boven de zuidpool.
(British Antarctic Survey)
De Europees-Amerikaanse
satelliet Soho houdt de zon
permanent in het oog. (NASA)
bovengrondse telefoonkabels en elektriciteitskabels, voelen de gevolgen van de
velden in de atmosfeer. In die kabels worbewegen
op een soort
schroefvormige banen langs
den dan elektrische spanningen en stromen
opgewekt die soms aanzienlijke schade
kunnen veroorzaken.
wordt de ionosfeer (een zeer hoge laag in
de veldlijnen van het magnetisch veld van
de atmosfeer van de aarde, gekenmerkt door
de aarde, en in de buurt van de polen komen
Al in de negentiende eeuw was de zonne-
de aanwezigheid van geladen deeltjes)
die veldlijnen bij elkaar en buigen ze naar
activiteit op die manier merkbaar bij de tele-
verstoord, met als gevolg black-outs van
het aardoppervlak toe.
grafie. In lange-afstands elektriciteitskabels,
het kortegolf-radioverkeer. Radiocontact op
die bedoeld zijn om wisselstroom te dragen,
lange afstand tussen plaatsen op het aard-
Maar bij hevige “zonnestormen” is het
wekken de velden gelijkstroom op. Die
oppervlak is gebaseerd op de terugkaatsing
poollicht (als het over het noordelijk half-
stroom kan, als hij te krachtig wordt, de
van de radiogolven door de ionosfeer
rond gaat ook het “noorderlicht” genoemd)
transformatoren op het stroomnet overver-
(althans wanneer geen gebruik wordt
soms tot in ons land zichtbaar, door de
hitten en beschadigen. In 1972 ontplofte
gemaakt van communicatiesatellieten).
reusachtige aantallen geladen deeltjes waar-
hierdoor een grote transformator in British
mee het magnetisch veld van de aarde dan
Columbia in Canada. In 1989 veroorzaakte
De atmosfeer van de zon, de “corona”, kan
overspoeld wordt. De activiteit van de zon
de zonneactiviteit een grootschalige stroom-
soms reusachtige hoeveelheden plasma (zeer
neemt toe en vermindert weer, volgens een
panne in Québec. Grote delen van Québec
heet geïoniseerd gas), doortrokken van mag-
ruwweg elfjarige cyclus. Het recentste
waren negen uur lang in duisternis gehuld.
netische velden, de ruimte in katapulteren.
maximum van activiteit vond plaats in de
Dit zijn de zogeheten “coronal mass ejec-
jaren 2000 en 2001 ; het vorige rond 1989.
tions” of coronale massa-uitstotingen, die
met snelheden van meer dan driehonderd
Noord-Amerika is kwetsbaarder voor deze
zonnestormen dan Europa, omdat een groot
Magnetische stormen
kilometer per seconde door de ruimte drij-
deel van het continent dicht bij de magnetische noordpool gelegen is. Elektriciteits-
ven. Ze kunnen in enkele dagen tijd de aarde
Tijdens magnetisch stormen worden groot-
maatschappijen in kwetsbare streken houden
bereiken. De gevolgen voor onze planeet zijn
schalige elektrische velden opgewekt. Elek-
tegenwoordig de voorspellingen van het
magnetische stormen, die gevaarlijk kunnen
tronen die langs de magnetische veldlijnen
“ruimteweer” nauwlettend in de gaten.
zijn voor heel wat technische installaties,
nabij de polen in de atmosfeer terechtkomen,
en die soms buitengewoon opvallend en ver-
creëren krachtige elektrische stromen op
spreid poollicht opwekken. Meestal is pool-
grote hoogte. Die stromen wekken dan weer
licht (of aurora’s) alleen in de poolgebieden
magnetische velden in de atmosfeer op, en
Ook satellieten in een baan om de aarde
te zien. Het wordt veroorzaakt door geladen
die veroorzaken elektrische stromen in
kunnen de gevolgen merken van de zonne-
deeltjes uit de ruimte die tegen atomen in
geleiders op het aardoppervlak. Vooral heel
activiteit. In 1998 viel het semafoonverkeer
de hoge atmosfeerlagen botsen. Die deeltjes
lange elektrisch geleidende objecten, zoals
voor 45 miljoen gebruikers in Noord-Amerika
Kwetsbare satellieten
0
6
Space Connection # 41
Maart 2003
In de hoog vliegende Concorde worden de
passagiers aan een hogere (maar nog steeds
ongevaarlijke) stralingsdosis blootgesteld dan in
gewone vliegtuigen. (Rolls Royce)
Het internationale ruimtestation ISS. Als een grote
zonnevlam zou optreden terwijl de astronauten een
ruimtewandeling aan het maken zijn voor constructiewerken aan het ISS, dan zouden die blootgesteld
worden aan een gevaarlijke dosis straling. (NASA)
uit door een defect aan de satelliet
Galaxy 4. De oorzaak is nooit met zekerheid
vastgesteld, maar er was een sterk vermoeden dat de storing te wijten was aan het
“ruimteweer”, veroorzaakt door de zon.
Vermoedelijk ging in 1997 de Telstar 401
stuk door de zonneactiviteit en in 1994 de
Canadese satellieten Anik E1 en Anik E2.
Hoog-energetische geladen deeltjes beschadigen de zonnepanelen van satellieten en
verminderen zo de stroomtoevoer. Elektronen
met hoge energie die doordringen tot in de
elektronica van een satelliet, kunnen computerfouten veroorzaken door willekeurige
vliegt, kan een zonnestorm leiden tot een
van de vijftiende eeuw tot het begin van
bits te wijzigen. Overigens is hiervoor niet
stralingsdosis voor de inzittenden die over-
de negentiende eeuw ondervonden heeft.
alleen de zon verantwoordelijk ; ook straling
eenkomt met die van één röntgenfoto om
Het was in die periode gemiddeld beduidend
die van verder in het heelal afkomstig is,
het uur, gedurende de hele reis.
kouder dan in de rest van het millennium,
met een dieptepunt in het laatste kwart van
kan dergelijke storingen opwekken.
Om al deze redenen proberen wetenschappers
de zestiende eeuw. We beschikken nog niet
De zon veroorzaakt soms op nog een andere
momenteel om het door de zonneactiviteit
lang genoeg over goede metingen van de
manier hinder voor satellieten. Bij hoge
veroorzaakte ruimteweer te voorspellen. Met
intensiteit van de zonnestraling om met
zonneactiviteit zwelt de atmosfeer van de
satellieten wordt de zon zelf 24 uur op 24
zekerheid te kunnen zeggen hoe uitzonder-
aarde op en dat verhoogt de wrijving die
geobserveerd, en wetenschappers proberen
lijk dergelijke afwijkingen zijn, en of we de
satellieten ondervinden van de hoogste
uit de tekenen van magnetische activiteit
komende decennia en eeuwen kunnen
atmosfeerlagen. Hierdoor daalt de baan van
op en rond de zon het optreden van fenome-
rekenen op een redelijk constant blijvende
satellieten en wordt hun levensduur korter.
nen als coronale massa-uitstotingen te voor-
zonnestraling.
Dat verschijnsel werd onder meer Skylab,
spellen. Andere satellieten doen metingen
het eerste Amerikaanse ruimtestation,
in de ruimte tussen zon en aarde, om recht-
De allergrootste dreiging die van de zon
fataal. Skylab stortte in 1979 neer boven
streeks vast te stellen hoeveel en welke
uitgaat, situeert zich gelukkig op een bij-
de Indische Oceaan en Australië.
soort deeltjes op weg zijn naar onze planeet.
zonder lange termijn. Langzaam maar zeker
raakt de waterstofvoorraad in het binnenste
Zonnestormen stellen astronauten in de
Een gevaar van een heel andere orde dat
van de zon op. Al 4,5 miljard jaar lang
ruimte bloot aan schadelijke straling. Als
van de zon uitgaat, heeft te maken met de
wordt onze ster van energie voorzien door
een grote zonnevlam zou optreden terwijl
intensiteit van de gewone zonnestraling.
kernfusie, waarbij waterstof wordt omgezet
astronauten een ruimtewandeling maken,
Sommige wetenschappers vermoeden dat de
in helium. Wat gebeurt er wanneer de voor-
bijvoorbeeld voor constructiewerken aan het
zon niet altijd even krachtig schijnt, en dat
raad waterstof is opgebruikt ? Astronomen
internationale ruimtestation ISS, dan zou
de wijzigingen verantwoordelijk zouden
hebben een verrassend nauwkeurig antwoord
een astronaut in één keer aan meer straling
kunnen zijn voor klimaatveranderingen op
op die vraag. Ze hebben de afgelopen
kunnen worden blootgesteld dan volgens de
aarde. Er zijn aanwijzingen dat de zon
decennia een goed inzicht gekregen in de
normen van de NASA toegelaten is voor de
enkele eeuwen geleden lange tijd minder
evolutie van sterren, door met telescopen
hele carrière. Overigens kan deze straling
krachtig heeft geschenen, en dat die vermin-
sterren in diverse evolutiestadia te observe-
ook enig gevaar inhouden voor niet-astro-
dering van de zonne-intensiteit verantwoor-
ren, en met computermodellen waarin de
nauten. In de Concorde, die op grote hoogte
delijk was voor de “kleine ijstijd” die Europa
sterevolutie wiskundig wordt nagebootst.
Space Connection # 41
Maart 2003
0
Een “planetaire nevel”,
het overblijfsel van een
oude ster die haar buitenste
lagen in de ruimte heeft
uitgestoten, gefotografeerd
door de ruimtetelescoop Hubble.
Dit lot staat de zon ook te wachten
binnen zowat vijf miljard jaar.(NASA)
De totale levensduur van de zon is lange
eens ongeveer een miljard jaar later is ze
tijd op ongeveer tien miljard jaar geschat,
170 keer groter geworden dan nu. Dat is
maar berekeningen uit de jaren negentig
groot genoeg om de planeet Mercurius op
wijzen op een iets langere levensverwach-
te slokken en het aardoppervlak te laten
ting, tot bijna dertien miljard jaar in het
koken. De zon is dan de soort ster geworden
meest optimistische geval. Alle berekeningen
die astronomen een rode reus noemen.
zijn het echter in grote lijnen eens over wàt
er met de zon gaat gebeuren, al verschillen
Daarna komt een tijdelijke fase van inkrim-
ze van mening over de precieze tijdstippen.
ping, gevolgd door een nieuwe, nog sterkere
We geven hierna een gedetailleerde prognose
uitzetting. Korte tijd zal de zon meer dan
voor de toekomst van onze ster, gebaseerd
vijfduizend keer feller schijnen dan vandaag,
op berekeningen uit 1993 van sterrenkundi-
en daarbij de aarde verhitten tot 1.600
gen van het California Institute of Techno-
graden. Of de aarde net als Mercurius (en
logy en van de universiteit van Toronto. Een
waarschijnlijk Venus) opgeslokt zal worden
eerste besluit uit de berekeningen is alvast
door de zon, is nog niet met zekerheid te
verontrustend: de zon gaat geleidelijk
zeggen. De berekeningen geven alleen aan
helderder worden. Anders gezegd : naarmate
dat het kantje boord wordt; de onzekerheids-
haar brandstofvoorraad begint op te raken,
marges zijn voorlopig nog te groot om
zal ze met het restant kwistiger omspringen.
uitsluitsel te geven.
Binnen 1,1 miljard jaar zal de zon op die
manier al tien procent meer licht en warmte
Tenslotte, binnen een kleine 4,5 miljard
geven dan vandaag. Dat zou mogelijk
jaar, zal de zon in een reeks laatste stuip-
kunnen volstaan om het klimaat op aarde
trekkingen een groot deel van haar buiten-
blijvend te ontwrichten en leven zoals we
ste lagen van zich wegstoten. Het restant
dat vandaag kennen onmogelijk te maken.
krimpt in elkaar tot een bolletje dat niet
groter is dan een planeet, een “witte dwerg”.
Binnen ongeveer 3,5 miljard jaar, wanneer
Aanvankelijk is die nog zeer heet, maar
het einde van de brandstofvoorraad echt in
geleidelijk koelt hij af. Als de aarde dan nog
zicht komt, loopt het helemaal uit de hand.
bestaat, wordt ze voorgoed in een diepe en
Dan begint de zon sterk op te zwellen. Nog
donkere ijstijd gedompeld.
De planeet Mercurius loopt het
risico door de zon opgeslokt te
worden wanneer die haar
nucleaire ‘brandstofvoorraad’
bijna heeft uitgeput en opzwelt
tot een rode reuzenster. (NASA)
7
0
8
Space Connection # 41
Maart 2003
Dossier Dreiging uit de ruimte
Straling uit het heelal
De “gedoemde” ster Èta Carinae, die binnen een
astronomisch gesproken korte tijd gaat ontploffen als
supernova. Op de foto is te zien dat de ster omgeven
wordt door grote wolken gas. Gelukkig staat Èta
Carinae niet in de nabijheid van ons zonnestelsel,
anders zou de dreigende supernova een groot
gevaar voor ons inhouden. (NASA)
Niet alleen van de zon komt
er potentieel gevaarlijke straling
lijke componenten ervan worden
getal kan sterk verschillen naar-
volledig door de atmosfeer
gelang de plaats op aarde. Van
tegengehouden.
die totale stralingsdosis levert
in de richting van de aarde.
kosmische straling (inclusief die
De zogeheten “kosmische stra-
van de zon) zo’n 0,2 tot 0,4
O
ok bronnen verder weg in het
ling”, die bestaat uit tot hoge
millisievert. Dat is vergelijkbaar
heelal, zoals sterren, super-
snelheden opgejaagde elemen-
met de dosis die we gemiddeld
nova’s (ontploffende sterren) en
taire deeltjes, laat soms wel
per jaar te verwerken krijgen
de actieve kernen van sterren-
haar gevolgen voelen tot op de
door medische toepassingen als
stelsels zenden hoog-energeti-
grond. Deze kosmische straling
röntgenfoto’s, met de dosis die
sche elektromagnetische golven
levert een belangrijke bijdrage
we krijgen door radioactiviteit
(ultravioletstraling, röntgenstra-
aan de natuurlijke dosis schade-
van de bodem en gebouwen en
ling en zelfs gammastraling) en
lijke “ioniserende straling” die
met de dosis door radioactiviteit
snel bewegende materiedeeltjes
alle mensen levenslang te ver-
in ons voedsel en drank. Een
uit. De elektromagnetische stra-
werken krijgen. Deze dosis (van
veel grotere bijdrage wordt gele-
ling uit de rest van het heelal
alle bronnen samen) bedraagt
verd door de radioactiviteit van
is in normale omstandigheden
typisch zo’n 2,7 millisievert
radon in de lucht. Sievert is een
altijd geringer dan de elektro-
(mSv) per jaar. Dat is het
eenheid voor hoeveelheid
magnetische straling die van de
geschatte gemiddelde voor de
schadelijke straling. Per definitie
zon afkomstig is, en de schade-
wereldbevolking, maar het juiste
is 1 sievert gelijk aan een
0
9
Supernova 1987A, een ster die
astronomen in 1987 zagen ontploffen
in de Grote Magellaanse Wolk, een
van de begeleidende stelsels van
onze Melkweg. (NASA)
De grote deeltjesversneller LHC die
gebouwd wordt door het Europese
laboratorium voor deeltjesfysica CERN
in Genève. Zelfs met deze kilometers
grote versneller, kunnen fysici
elementaire deeltjes nog niet tot
dezelfde energie opjagen als de
meest energetische deeltjes van de
kosmische straling. (CERN)
hoeveelheid straling die even
op aarde. De LHC (Large Hadron
dringt, botst het al snel tegen
De deeltjes van de kosmische
schadelijk is voor het organisme
Collider) is een deeltjesversneller
een atoom in de hoogste lucht-
straling worden waarschijnlijk
als de hoeveelheid gamma- of
die in aanbouw is in CERN,
lagen. Het getroffen atoom
tot hun hoge energieën opge-
röntgenstraling die zorgt voor
het Europese laboratorium
krijgt hierdoor een harde klap.
jaagd op enkele van de meest
een opname van energie in het
voor deeltjesfysica in de buurt
Wellicht zal de atoomkern uit
“gewelddadige” plaatsen in het
lichaam van 1 joule per kilogram
van Genève. De LHC zal deeltjes
elkaar spatten, waarbij er
heelal. Voorbeelden zijn super-
lichaamsgewicht. Er wordt
kunnen produceren met een
elementaire deeltjes met grote
novarestanten, de overblijfsels
vanuit gegaan dat een dosis van
energie van 7 TeV (tera-
snelheid wegschieten. Vervol-
van ontplofte sterren, en de
1 sievert (of 1000 millisievert)
elektronvolt; 1 elektronvolt =
gens botsen die weer tegen
“heksenketels” in de buurt van
10-19
joule), veel meer dan
een kankerrisico van vijf procent
1,6 x
andere atomen in de atmosfeer,
de reusachtige zwarte gaten in
teweegbrengt. De dosis die we
eender welke andere deeltjes-
waarbij weer nieuwe deeltjes
de kernen van sterrenstelsels.
krijgen door kosmische straling
versneller op aarde. Maar in
wegschieten, enzovoort. Het
In de buurt van zo’n zwart gat
is dus maar een zeer kleine
de kosmische straling zijn al
resultaat is een “douche” van
wordt de materie extreem
fractie daarvan.
deeltjes waargenomen met een
“secundaire” deeltjes, vooral
verhit, en worden de geladen
energie van 3x1020 elektronvolt,
muonen, waarvan er uiteindelijk
deeltjes waarschijnlijk tot grote
Sommige deeltjes van de kosmi-
dus ongeveer veertig miljoen
een aantal de grond bereiken.
snelheden opgezweept door
sche straling hebben extreem
keer meer.
Elk van die secundaire deeltjes
magnetische velden.
veel energie, veel meer dan
heeft veel minder energie dan
bereikt kan worden in de
Wanneer zo’n energetisch
het oorspronkelijke deeltje dat
De oorsprong van de kosmische
krachtigste deeltjesversnellers
deeltje in de atmosfeer binnen-
de atmosfeer binnendrong.
stralingsdeeltjes met de meeste
1
0
Space Connection # 41
Maart 2003
waar een supernova bedreigend
zou zijn voor het leven op
aarde, vinden de astronomen,
maar ze schatten toch dat de
gammastraling zeer gevaarlijk
zou kunnen zijn bij een supernova op tientallen lichtjaren
afstand. Op nog kleinere afstanden zouden ook de ionen met
hoge energie gevaarlijk worden,
en zelfs de neutrino’s van de
De omgeving van een reusachtig
zwart gat in de kern van het sterrenstelsel NGC 7052. Waarschijnlijk
ontstaan op deze soort plaatsen de
meest energierijke deeltjes van de
kosmische straling. (NASA)
explosie. Neutrino’s zijn
elementaire deeltjes die zeer
gemakkelijk doorheen alle
materie dringen. Ze worden dan
ook als volstrekt ongevaarlijk
energie van alle, die boven
1020
zich voor in andere melkweg-
type Ia (dat is de explosie van
beschouwd. Elke seconde passe-
elektronvolt, is voorlopig nog
stelsels op meerdere miljoenen
een witte dwergster die te veel
ren er miljarden van de zon
een raadsel.
lichtjaren afstand, waar ze
massa van een begeleidende
afkomstige neutrino’s doorheen
alleen met telescopen kunnen
ster heeft opgenomen) zou,
ons lichaam, zonder dat we daar
worden waargenomen. Maar een
als ze zich op een afstand van
ook maar iets van merken. Maar
supernova in onze buurt zou
1 lichtjaar zou voordoen, aan de
heel af en toe kan een neutrino
Enkele wetenschappers hebben
dodelijke gevolgen kunnen heb-
hemel even helder schijnen als
dat in botsing komt met een
gesuggereerd dat hoogenergeti-
ben. Tijdens de explosie straalt
de zon. Een supernova van het
atoom toch een kernreactie ver-
sche elektromagnetische straling
een supernova tijdelijk zo helder
type II (een ster met zeer veel
oorzaken. De kans daarop is zo
en kosmische straling uit het
als een heel melkwegstelsel.
massa die ontploft wanneer haar
klein, dat ze in normale omstan-
heelal in sommige speciale
Behalve licht worden er ook alle
nucleaire brandstof is uitgeput)
digheden volstrekt verwaarloos-
omstandigheden toch gevaarlijk
andere soorten elektromagneti-
zou op een afstand van 0,7
baar is. Maar een supernova
zouden kunnen zijn voor het
sche straling en energetische
lichtjaar dezelfde schijnbare
zendt enorme hoeveelheden
leven op aarde. We zouden bij-
materiedeeltjes uitgezonden
helderheid hebben. Ter vergelij-
neutrino’s uit (in feite wordt
voorbeeld kunnen denken aan
(en daarnaast gravitatiegolven
king: de meest nabije buurster
het grootste deel van de energie
een supernova (de ontploffing
en massaal veel neutrino’s).
van de zon bevindt zich op 4,2
van de explosie afgevoerd door
van een ster) in onze omgeving.
Als een van de sterren in onze
lichtjaar.
neutrino’s, meer zelfs dan de
Ontploffende sterren
energie in elektromagnetische
buurt, op slechts enkele lichtDe supernova’s die al door
jaren afstand, een supernova
Het grootste gevaar van een
straling of in de kinetische
astronomen zijn waargenomen,
zou worden, dan zou dat
supernova zou volgens de NASA-
energie van de uiteenspattende
bevonden zich allemaal op grote
waarschijnlijk een ecologische
onderzoekers waarschijnlijk
ster). Het gevolg is volgens de
afstanden van ons zonnestelsel.
ramp veroorzaken op aarde.
afkomstig zijn van de intense
NASA-astronomen dat een
gammastraling die uitgezonden
nabije supernova toch door
telescoop is er zelfs nog nooit
Astronomen Scott Sandford en
wordt door radioactieve isoto-
haar intense neutrino-flux
een supernova waargenomen
Jesse Bregman van het Ames
pen als nikkel-56. Zelfs op een
radioactiviteit zou kunnen
binnen onze eigen Melkweg ; de
Research Center van de NASA
afstand van enkele duizenden
veroorzaken op aarde.
dichtstbijzijnde bevond zich in
in Moffett Field in Californië
lichtjaren zou het effect daarvan
de Grote Magellaanse Wolk, een
hebben uitgerekend op welke
te vergelijken zijn met dat van
Gelukkig ziet het er niet naar uit
van de kleine satellietstelsels
afstand van de aarde een super-
de meest intense zonnevlam-
dat een dergelijke gebeurtenis
van de Melkweg. De meeste
nova gevaarlijk zou zijn. Een
men. Het is moeilijk een duide-
op komst is. Geen van de sterren
waargenomen supernova’s doen
zogeheten supernova van het
lijke grens af te bakenen vanaf
in onze omgeving is van een
Sinds de uitvinding van de
Space Connection # 41
Maart 2003
van de types die aanleiding
De mysterieuze
gamma-uitbarstingen
kunnen geven tot supernovaexplosies. Er zijn twee soorten
1
1
den tot meerdere minuten. Ze
onnauwkeurig bepaald worden,
zijn gelijkmatig verspreid over
en waren astronomen niet in
de gehele hemel.
staat hun krachtige optische
sterren die als supernova
Een bijzonder dreiging gaat uit
kunnen exploderen : sterren met
van de zogeheten “gammaflitsen”
Lange tijd was de aard van de
een zeer grote massa en witte
of “gamma-uitbarstingen” (in
GRB’s een compleet raadsel, en
dwergen die deel uitmaken van
het Engels : gamma ray bursts of
ook vandaag hebben astronomen
Pas dankzij de Europese satelliet
nauwe dubbelsterren. Sterren
GRB’s). GRB’s zijn mysterieuze
nog geen zekerheid over de oor-
BeppoSAX is daar verandering in
met een zeer grote massa ver-
flitsen van gammastraling uit
sprong van het fenomeen. Maar
gekomen. Die satelliet nam het-
bruiken in een hoog tempo hun
het heelal die voor het eerst
er zijn toch al enkele stevige
zelfde stuk hemel tegelijk waar
voorraad nucleaire “brandstof”.
werden waargenomen met mili-
aanwijzingen gevonden die doen
met een gammadetector en een
Wanneer die is opgebruikt im-
taire satellieten die ontworpen
vermoeden dat de gammaflitsen
röntgentelescoop. Het bleek dat
plodeert hun kern onder invloed
waren om kernexplosies op het
verwant zijn met supernova’s.
de gammaflitsen, zoals verhoopt,
van de zwaartekracht, waarbij
aardoppervlak op te sporen.
De grote moeilijkheid was lange
tegelijk ook in röntgenstraling
een neutronenster of een zwart
Tot de verbazing van zowel
tijd dat de gamma-uitbarstingen
waarneembaar waren. Met de
gat wordt gevormd. De hogere
militairen als astronomen, zagen
alléén in gammastraling werden
röntgentelescoop kon de positie
lagen van de ster worden hierbij
de satellieten ook regelmatig
waargenomen. Ondanks alle
van het fenomeen veel nauw-
met grote snelheid de ruimte
explosies in de ruimte. Met
pogingen werden er nooit gelijk-
keuriger bepaald worden. Door
uitgestoten. Bij de andere soort
gespecialiseerde observatoria
tijdig ook andere elektromagne-
de zo gevonden coördinaten snel
supernova (het zogeheten “type
voor gammastraling, zoals de
tische golven zoals zichtbaar
naar astronomen op de grond
Ia”) verzamelt een witte dwerg
Amerikaanse satelliet Compton
licht waargenomen van dezelfde
door te sturen, werd het moge-
materie van de andere ster in
Gamma Ray Observatory of de
bron. De detectoren voor gamma-
lijk telescopen voor zichtbaar
het dubbelstersysteem, tot zijn
Italiaans-Nederlandse satelliet
straling hadden een zeer povere
licht op de goede plaats aan
massa de maximumlimiet voor
BeppoSAX zijn inmiddels al
resolutie: ze konden slechts
de hemel te richten vóór het
een witte dwerg overschrijdt
grote aantallen gamma-uitbar-
zeer ruwweg bepalen uit welke
fenomeen helemaal voorbij was.
(de zogeheten “limiet van
stingen waargenomen. Er treedt
richting de opgevangen gamma-
Chandrasekhar”). Ook daarop
er zowat één per dag op ; hun
straling kwam. Daardoor kon de
In 1997 lukte het op die manier
volgt een explosie.
typische duur is enkele secon-
positie van de GRB’s slechts heel
voor het eerst om het “nagloeien”
Gelukkig zijn er in onze buurt in
de Melkweg noch supermassieve
sterren noch witte dwergen die
dreigen de Chandrasekhar-limiet
te overschrijden. Dat onze eigen
zon ooit een supernova zou
worden, is al helemaal uitgesloten. Zij zal haar leven op een
rustige manier eindigen door
haar buitenste lagen af te
stoten en een (solitaire) witte
dwerg te worden.
Waarneming van een
gamma-uitbarsting door de
satelliet BeppoSAX. (NASA)
telescopen op de plaats van het
fenomeen te richten.
Space Connection # 41
Maart 2003
krachtige explosies gaan, “the
dergelijke supernova niet zomaar
kunnen zijn, of het nu gaat om
biggest bang since the big one”,
ontploffen, waarbij de flarden in
een jet van een supernova die op
zoals een commentator het uit-
gelijke mate in alle richtingen
ons gericht is, of om botsende
drukte. Ter vergelijking : als we
worden weggeslingerd. Bij de
neutronensterren of om nog een
op een of andere manier de héle
ontploffing zou vooral in twee
andere soort super-explosie. Het
planeet aarde zouden kunnen
richtingen, die van de polen van
is een scenario waar Hollywood,
omvormen tot een gigantische
de ster, materie worden wegge-
dat al over de meest uiteenlo-
stapel atoombommen, en als we
stoten. Er zouden dan “jets” of
pende soort natuurrampen films
van een gamma-uitbarsting waar
vervolgens tien miljard van die
straalstromen ontstaan die in
heeft gemaakt, inclusief plane-
te nemen in zichtbaar licht. Voor
bom-planeten zouden verzame-
twee richtingen met grote
toïde-inslagen, nog niet aan
het eerst konden astronomen
len, dan pas zouden we in de
kracht van de ontploffende ster
gedacht heeft.
hun hele instrumentarium voor
buurt komen van de explosieve
wegschieten.
de studie van zichtbaar licht op
kracht van een GRB.
1
2
Een botsing van twee neutronensterren
is een van de voorgestelde oorzaken van
gamma-uitbarstingen. (NASA)
de mysterieuze gamma-uitbar-
Gelukkig zou slechts de helft
De meeste supernova’s zien we
van de aarde echt hard getroffen
stingen loslaten. Waarnemingen
Er zijn verscheidene hypotheses
als het ware “van opzij”, als deze
worden: het halfrond dat de
met de allergrootste telescoop
voorgesteld over wat die gigan-
hypothese correct is, maar heel
pech heeft naar de explosie
ter wereld, de Keck-telescoop op
tische explosies zou kunnen
af en toe gebeurt het toevallig
gericht te zijn op het moment
Hawaï, maakten het mogelijk
veroorzaken. Eén ervan is dat
dat een van de twee jets precies
dat de meest intense flits van
om de afstand van de explosie
het gaat om een botsing tussen
op ons gericht is. In dat geval
gammastraling bij onze planeet
te bepalen. Dat gebeurde door
twee neutronensterren (de
zien we een veel helderder flits
aankomt. Het belangrijkste
een spectrum te nemen van het
geïmplodeerde kernen van zware
dan wanneer we van opzij kijken.
onmiddellijke gevolg zou zijn
licht van de nagloeiende GRB en
sterren die overblijven na een
Gezien van opzij observeren we
dat de ozonlaag vernietigd zou
de roodverschuiving ervan te
supernova explosie). Er zijn
een gewone supernova, maar als
worden, met een totale ecologi-
meten. Die eerste meting van de
dubbelsterren bekend die uit
de jet op ons is gericht, zien we
sche ontregeling op het aardop-
afstand van een GRB was een
twee neutronensterren bestaan,
een GRB, volgens deze hypothese.
pervlak als resultaat. Mogelijk
doorbraak. De explosie bleek
en waarin de componenten,
Dan is als het ware de “schijn-
zou de eigenlijke gammaflits
zich te hebben voorgedaan, niet
terwijl ze rond elkaar wentelen,
werper” op ons gericht. Dat de
gevolgd worden door een maan-
alleen buiten ons zonnestelsel,
heel langzaam dichter bij elkaar
jet op ons gericht is, komt zelden
denlang intens bombardement
niet alleen buiten onze Melkweg,
komen. Onvermijdelijk moet die
voor. Maar de waargenomen flits
met hoog-energetische kosmi-
maar bijna aan de rand van het
evolutie uiteindelijk leiden tot
is in dat geval zó helder, dat we
sche stralingsdeeltjes. Die zou-
waarneembare heelal, op meer-
een botsing.
het fenomeen zelfs op miljarden
den niet alleen de gezondheid
lichtjaren afstand nog met gemak
van mensen en dieren bedreigen,
dere miljarden lichtjaren afstand.
Een andere hypothese is dat
kunnen waarnemen, wat voor
maar zelfs het aardoppervlak
Ook de volgende GRB’s waarvan
gamma-uitbarstingen veroorzaakt
een gewone supernova niet het
voor duizenden jaren radioactief
de afstanden gemeten werden,
worden door een extreem krach-
geval is. De relatief weinige
kunnen maken. Als GRB’s ver-
bleken zich zeer ver in het
tige soort supernova’s, de zoge-
keren dat een jet recht op ons
oorzaakt worden door botsende
heelal te hebben voorgedaan.
heten hypernova’s. Dat zouden
gericht is, kunnen we dat dus
neutronensterren, dan zou er
En ondanks die immense afstand
explosies zijn van extreem zware
gegarandeerd waarnemen, om
zich zowat om de honderd mil-
zagen we ze tot op aarde nog
sterren, waarbij in de kern een
het even waar in het heelal de
joen jaar een kunnen voordoen
behoorlijk helder stralen. Voor
zwart gat gevormd wordt in
explosie zich voordoet. Dat ver-
op minder dan drieduizend
wie met gamma-ogen kon kijken,
plaats van een neutronenster.
klaart waarom er toch vrij fre-
lichtjaar afstand, volgens bere-
quent GRB’s worden geobserveerd.
keningen van drie Israëlische
zouden gamma-uitbarstingen de
astronomen, Nir Shahiv, Arnon
helderste lichten aan de hemel
Een recent idee is dat GRB’s
zijn, zelfs helderder dan de zon.
ontstaan doordat supernova’s
Wanneer een gamma-uitbarsting
Dar en Ari Laor. Op minder dan
Zo ver weg en toch nog zo
(of op zijn minst sommige
zich in onze buurt in de Melkweg
drieduizend lichtjaar zou een
duidelijk te zien, dan moest
supernova’s) niet symmetrisch
zou voordoen, zouden de gevol-
gammaflits aanzienlijke schade
het wel echt om buitengewoon
verlopen. De ster zou bij een
gen voor de aarde catastrofaal
kunnen aanrichten.
Space Connection # 41
Maart 2003
1
3
Wat zouden wij op aarde ervan
merken als zich op die afstand
een GRB zou voordoen? Allereerst
zou onze planeet voor korte tijd
baden in een intense gloed van
gammastraling, die krachtiger
zou zijn dan het licht van de
zon. We zouden vanop de grond
een stukje van de hemel zien
schijnen in een blauwachtig
licht, veroorzaakt door de
zogeheten (zichtbare) Cerenkovstraling die wordt uitgezonden
wanneer de gammafotonen de
hoge atmosfeerlagen treffen en
daar materiedeeltjes met grote
snelheid in beweging brengen.
Naar schatting zou de blauwe
vlek even helder zijn als de volle
Tekening van Swift, een geplande satelliet
die gamma-uitbarstingen moet waarnemen.
(NASA)
Het meest plausibele model voor het
ontstaan van een gamma-uitbarsting is een
“hypernova”, een supernova-achtige explosie
van een ster waarbij in twee richtingen zeer
intense stralenbundels worden uitgezonden.
(NASA)
maan en iets groter. Volgens
onder meer voor in de stedelijke
Stephen E. Thorsett van de uni-
“smog”. Mogelijk zou luttele
versiteit van Princeton zouden
seconden na het begin van de
de gammafotonen in de hoge
GRB de lucht aan de ongelukkige
atmosfeerlagen moleculen uiteen
kant van de aarde donker kleuren
doen vallen. Dat zou een reeks
door de enorme hoeveelheden
chemische reacties in gang
vrijgekomen stikstofoxiden,
zetten, die ertoe zou leiden dat
volgens de berekeningen van
enorme hoeveelheden stikstof-
Thorsett. De stikstofoxiden
oxiden in de atmosfeer zouden
zouden vervolgens in korte tijd
komen, althans aan de kant van
de ozonlaag afbreken. Het is
de aarde die naar de gammaflits
de ozonlaag die ons beschermt
gericht is.
tegen de schadelijke ultraviolette
straling van de zon. De ozonlaag
Stikstofoxiden zijn welbekend
zou niet slechts aan één kant
als bestanddeel van vervuilde
van de aarde verdwijnen. Wind
lucht in ons milieu. Ze komen
zou de stikstofoxiden over de
1
4
Space Connection # 41
Maart 2003
hele wereld meevoeren, zodat
De snelle muonen zouden zelfs
ze zich zouden voordoen. Aller-
gend met de aarde. Aldus zou de
ze overal hun destructieve werk
honderden meters onder water
eerst merken de auteurs op dat
schijf niet alleen bescherming
kunnen doen.
doordringen, en zelfs onder de
gammaflitsen zich hoe dan ook
bieden tegen de aanvankelijke
grond. Alleen de meest stralings-
zeer zelden voordoen, en dat
flits van gammastraling maar
Mensen kunnen zichzelf bescher-
bestendige soorten, zoals
het mogelijk is om ze lang van
ook tegen het langdurige
men tegen de drastisch toege-
sommige insecten, zouden het
tevoren te voorspellen. Reus-
bombardement met kosmische
nomen hoeveelheid ultraviolet-
overleven. Bovendien zouden
achtige sterren die mogelijk
stralingsdeeltjes. Maar vanzelf-
straling die het gevolg zou
de muonen atoomkernen
kunnen exploderen zijn zeer
sprekend hoort een dergelijke
zijn van het verdwijnen van de
beschadigen, en zo de bodem
opvallend. Ook neutronensterpa-
onderneming voorlopig thuis in
ozonlaag, maar planten en dieren
voor jaren radioactief maken.
ren zijn zonder veel moeilijkhe-
het rijk van de sciencefiction.
kunnen dat niet. Mogelijk zouden
den te observeren, en ze gedra-
bepaalde planten- of diersoorten
In één enkele maand zou de
gen zich bijzonder voorspelbaar.
verdwijnen, wat een zware ont-
aarde evenveel kosmische straling
De komst van een mogelijke GRB
wrichting van vele ecosystemen
te verwerken krijgen als anders
in onze omgeving zou dan ook
zou kunnen meebrengen. Het
in tien miljoen jaar. Volgens
miljoenen jaren van tevoren te
zou decennia duren voor de
Shahiv, Dar en Laor zouden
voorzien moeten zijn, wat het
massale hoeveelheid stikstof-
GRB’s op deze manier het optre-
volgens Leonard en Bonnell
oxiden verdwenen zouden zijn.
den van massale uitstervingen
zinvol maakt om na te denken
van planten- en diersoorten in
over tegenmaatregelen.
Nochtans noemen astrofysici
het verleden kunnen verklaren.
Peter Leonard en Jerry Bonnell
Andere onderzoekers zijn echter
En de tegenmaatregel die de
in een artikel in het blad Sky &
sceptisch over die theorie. Spo-
twee bedacht hebben vergt een
Telescope de gevolgen van de
ren van de radioactieve isotopen
enorme voorbereidingstijd. Eerst
stikstofoxiden “het goede
die zo’n gebeurtenis zou achter-
zou een forse planetoïde ont-
nieuws” wanneer het over een
laten in de aardlagen, zijn nog
manteld moeten worden, en ver-
GRB gaat. Het “slechte nieuws”
niet gevonden. Gamma-uitbar-
anderd in een brede schijf van
is de stortregen van intense
stingen zijn nog niet voldoende
materiaal, met minstens de dia-
kosmische straling, die enkele
begrepen om met enige zeker-
meter van de aarde en een dikte
dagen na de gammaflits begint
heid uitspraken te kunnen doen
van pakweg een kilometer. Die
en zowat een maand zou duren.
over de frequentie waarmee ze
schijf zou vervolgens met grote
De twee onderzoekers vergelijken
in ons deel van de Melkweg
nauwkeurigheid in een precies
de rond haar as draaiende aarde
voorkomen, laat staan over hun
gekozen baan rond de zon moe-
met “een kip aan het spit”,
gevolgen voor de aarde. Boven-
ten worden gebracht. In die
blootgesteld aan de kosmische
dien zijn er voor de belangrijkste
baan zou de schijf precies op
straling. De hoog-energetische
episodes van massaal uitsterven
het voorspelde moment van de
kosmische stralingsdeeltjes zou-
in de geologische geschiedenis
GRB (vereiste is wel dat die
den, nadat ze op grote hoogte
al uitstekende andere verklarin-
explosie met een foutmarge van
voor het eerst tegen een atoom
gen gevonden, zoals hierna
niet meer dan enkele dagen
gebotst zijn, op grondniveau
wordt besproken.
voorspeld kan worden) tussen
“douches” van muonen en
de gammaflits en de aarde in
andere deeltjes veroorzaken (net
Al zijn GRB’s een grotendeels
staan, en ons zo tegen de
zoals ze dat in normale tijden
hypothetisch gevaar voor de
schadelijke straling beschermen.
doen, maar niet zo talrijk). De
aarde, het heeft Leonard en
Er bestaan banen rond de zon
dosis muonen op grondniveau
Bonnell toch niet belet om
waarin een dergelijke schijf
zou volgens de astrofysici
alvast enkele manieren te ver-
ongeveer een maand lang tussen
ongeveer honderd keer de dosis
zinnen waarop we ons ertegen
ons en de GRB in zou kunnen
zijn die dodelijk is voor mensen.
zouden kunnen beschermen als
blijven, de hele tijd meebewe-
Space Connection # 41
Maart 2003
1
5
Dossier Dreiging uit de ruimte
Inslagen
Iedereen heeft wel eens
een meteoor of “vallende
ster” gezien. Dat
lichtverschijnsel, een snel bewegende flits van licht aan de
nachthemel, wordt veroorzaakt door een klein brokje steen of
metaal uit de ruimte dat met grote snelheid in onze atmosfeer
terechtkomt en daar verbrandt door de wrijving met de hogere
Een meteoor of “vallende ster” wordt veroorzaakt
doordat een klein steentje uit de ruimte opbrandt in onze
atmosfeer. (NASA)
luchtlagen.
D
e brokjes heten “meteoroïden” of
van steentjes, in werkelijkheid bevinden de
telkens een aantal satellieten in een “veilige
“meteorieten” (sommige auteurs behou-
meteoroïden zich in de zwerm nog op grote
modus” gebracht om voorbereid te zijn op
den de tweede term voor voor objecten die
afstanden van elkaar, en lopen satellieten in
mogelijke inslagen. De ruimtetelescoop
op de aardbodem zijn terechtgekomen). Ze
de ruimte slechts weinig gevaar om door
Hubble werd weg gedraaid van de richting
kunnen ten opzichte van de aarde bewegen
een meteoroïde getroffen te worden. Wat
waaruit de Leoniden kwamen, om de kwets-
met snelheden tot meer dan zestig kilome-
niet wil zeggen dat het nooit gebeurt. In de
bare spiegel van het observatorium te
ter per seconde (meer dan tweehonderd-
nacht van 11 op 12 augustus 1993 werd
beschermen tegen inslagen. Intelsat, de uit-
duizend kilometer per uur) al zijn er ook
Olympus, de Europese experimentele com-
bater van een reeks communicatiesatellieten
die veel trager bewegen, afhankelijk van de
municatiesatelliet, getroffen door een plots
schatte in 1998 de kans op 1 op 500 dat
banen van de aarde en de meteoroïde rond
defect waarbij het standregelingssysteem
een van de geostationaire communicatie-
de zon. Wanneer een meteoriet met zijn
volledig ontregeld werd. Dat leidde er uit-
satellieten getroffen zou worden door de
hoge snelheid doorheen de ijle bovenste
eindelijk toe dat de satelliet moest worden
Leoniden.
luchtlagen beweegt, dan wordt door de
opgegeven. De meest waarschijnlijke verkla-
wrijving zo’n hoge temperatuur opgewekt
ring is dat Olympus getroffen werd door een
De meeste meteoroïden bereiken zeer zelden
dat een wolk lucht rond het object geïoni-
meteoriet van de Perseïden-zwerm. Bij de
de grond; ze desintegreren volledig lang voor
seerd wordt, en dat is verantwoordelijk voor
inslag werd een wolkje plasma gevormd, dat
ze de aarde bereiken. Dat geldt trouwens ook
het lichtschijnsel van de meteoor.
kortsluiting veroorzaakte in de elektronica
voor de meteoroïden die niet tot een zwerm
van het standregelingssysteem.
behoren en in eenzaamheid een eigen baan
Vermoed wordt dat vele meteoroïden
beschrijven door het zonnestelsel, en die op
afkomstig zijn van kometen, of van botsingen
Satellieten worden geregeld geraakt door
elke willekeurige dag van het jaar de aarde
tussen planetoïden. Enkele keren per jaar
zeer kleine micrometeorietjes die hoogstens
kunnen bereiken. Maar af en toe gebeurt het
beweegt de aarde door een wolk van meteo-
een tijdelijke storing veroorzaken, maar
dat een stuk puin uit de ruimte voldoende
roïden, achtergelaten in het pad van een
botsingen met grotere objecten, bijvoorbeeld
groot en stevig is opdat een deel ervan de
komeet. Op dergelijke momenten zijn er
met de afmeting van een kiezelsteentje of
vuurtocht door de atmosfeer zou overleven.
veel meer meteoren te zien dan anders, en
zelfs maar een zandkorrel, zijn zeer zeldzaam.
Geregeld gebeurt het dat wat in de ruimte
spreekt men van een meteorenzwerm of
Bij zeer intense zwermen, zoals de Leoniden,
nog één enkel object is, bij de val doorheen
meteorenregen. De bekendste jaarlijks
die slechts elke 33 jaar gedurende enkele
de atmosfeer in stukken breekt, met als
terugkerende meteorenzwerm is die van de
jaren optreden, en dan alleen nog maar
eindresultaat dat er meerdere kleine meteo-
“Perseïden” rond 12 augustus.
enkele uren of dagen rond 17 november,
rieten op de grond terechtkomen.
maken de vluchtleiders zich soms zorgen
Al stelt men zich soms voor dat een derge-
over de mogelijke effecten op satellieten.
Voor zover met zekerheid bekend is, hebben
lijke zwerm bestaat uit een heuse “regen”
Bij de jongste Leoniden-stormen werden
neerstortende meteorieten nog nooit schade
1
6
Space Connection # 41
Maart 2003
van betekenis veroorzaakt. Er is geen enkel
van hemellichamen van die grootte in het
enorme ontploffing, acht kilometer hoog in
betrouwbaar gedocumenteerd geval bekend
zonnestelsel, waarmee de aarde eventueel in
de lucht, verwoestte in één klap een gebied
van een mens die zou overleden zijn als
botsing zou kunnen komen. Er zijn allereerst
zo groot als een Belgische provincie. De
gevolg van een meteorietinslag, al was er
de planetoïden of asteroïden of kleine pla-
knal was honderden kilometer ver te horen.
enkele jaren geleden wel het geval van een
neten. Dat zijn objecten waarvan de meeste
Overal ter wereld gingen de wijzers van de
jongeman in Uganda die aan het hoofd
ongevaarlijk rond de zon draaien op banen
seismometers aan het trillen. De opgewekte
geraakt werd door een kleine meteoriet, maar
tussen Mars en Jupiter, maar waarvan er ook
aardbeving was naar schatting van magni-
er met niet meer dan een schaafwonde vanaf
een aantal in de buurt van de aarde kunnen
tude vijf op de schaal van Richter. Na de
kwam. Er zijn wel al enkele gevallen bekend
komen. De meeste bestaan vooral uit
knal woedden er in de streek wekenlang
van dieren die gedood werden door meteo-
gesteente en/of metalen. Hun afmetingen
reusachtige bosbranden. In heel de wereld
rieten. In 1490 zouden in de provincie Shanxi
lopen uiteen van die van een kei tot bijna
waren er in de weken nadien merkwaardig
in China tienduizend mensen gedood zijn
duizend kilometer (al is er van de allergroot-
gekleurde zonsondergangen en “witte nach-
door “vallende stenen” – er is echter geen
ste geen enkele die in de buurt van de aarde
ten” te zien, waarschijnlijk veroorzaakt door
bewijs dat het werkelijk over meteoriet-
kan komen). Daarnaast zijn er kometen. Dat
stofdeeltjes hoog in de atmosfeer. Gelukkig
inslagen ging.
zijn objecten die vooral uit ijs bestaan. Ze
was de Toengoeska-streek in 1908 nog
beschrijven langgerekte banen rond de zon,
vrijwel onbewoond.
Materiële schade komt vaker voor. Al zijn
en vele ervan kunnen in de buurt van de
er soms ook bepaalde compensaties : een
aarde komen. Ze hebben diameters tot
Door de moeilijke politieke toestand in
Amerikaan wiens oude tweedehandse auto
enkele kilometers of in uitzonderlijke
Rusland in de jaren na de ontploffing, met
getroffen werd door een meteoriet, met als
gevallen tientallen kilometers.
eerst de Eerste Wereldoorlog, vervolgens de
gevolg een gat in de motorkap, is er in elk
geval een stuk beter van geworden: hij kon
Russische revolutie en daarna de burgeroor-
Toengoeska
zowel de meteoriet als het autowrak voor
een flinke som verkopen.
log, duurde het bijna twintig jaar voor er
een wetenschappelijke expeditie naar de
Er is in historische tijden maar één goed
plaats van de explosie gestuurd kon worden.
gedocumenteerd geval bekend van een
Pas in 1927 betrad een expeditie voor het
Zouden meteoriet-inslagen gevaarlijk kunnen
inslag van een relatief groot object. Het
eerst deze ground zero. Ze trof er een
zijn als een zeer groot object, met een dia-
deed zich voor in 1908 in Siberië. Op 30
onvoorstelbare ravage aan. In een gebied
meter van tientallen of honderden meters,
juni van dat jaar leek het boven de streek
van meer dan twintigduizend vierkante
of zelfs van meerdere kilometers, op aarde
van de Toengoeska-rivier heel even of het
kilometer waren alle bomen geveld door de
zou neerstorten? Er zijn verscheidene klassen
einde van de wereld aangebroken was. Een
kracht van de ontploffing. Grote stukken
woud waren verkoold. Merkwaardigerwijs
Het door de Toengoeska-explosie vernielde gebied,
vergeleken met de stad Londen. (NASA)
Gevelde bomen in de streek van Toengoeska,
jaren na de inslag. (NASA)
lagen alle gevelde bomen in een soort
“radieel” patroon, weg gericht van het
centrum van de explosie. Het was duidelijk
dat ze door de schokgolf in de lucht omver
waren geblazen. Helemaal in het midden
van het patroon stonden enkele stammen
rechtop, ontdaan van hun takken.
Wat de expeditie niet terugvond, waren
stukken van de meteoriet zelf. Blijkbaar was
de meteoriet door zijn ontploffing in de
lucht volkomen verpulverd, en de op de
grond gevallen kleine fragmenten waren
twintig jaar na datum niet gemakkelijk meer
terug te vinden of te herkennen. Dat er
geen krater werd aangetroffen of stukken
van een meteoriet werden teruggevonden,
Space Connection # 41
Maart 2003
1
7
Meteor Crater in Arizona, waar 50000 jaar
geleden een kleine planetoïde is ingeslagen.
(NASA)
vijftien tot veertig megaton, dat is meer
dan duizend tot tweeduizend keer de kracht
van de atoombom die in 1945 Hiroshima
verwoeste. In één klap werd 175 miljoen ton
rots opgeworpen. Vele kilometers in de
omtrek viel het opgeworpen puin terug naar
beneden. Dertig ton zware rotsblokken werden meer dan een kilometer ver geslingerd.
De vuurbol die onmiddellijk voor de inslag
te zien was, moet volgens berekeningen tot
tienduizend keer helderder zijn geweest dan
de zon, voor een waarnemer in Arizona. Er
waren vijftigduizend jaar geleden nog geen
menselijke bewoners in Amerika. Maar de
leidde ertoe dat het Toengoeska-incident
Als een inslag zoals die boven Toengoeska
meteoor moet de ogen verblind hebben van
lange tijd in een sfeer van geheimzinnigheid
zich vandaag zou voordoen boven een dicht
ontelbare dieren die hem zagen. Arizona
baadde. Het gaf aanleiding tot allerlei wilde
bevolkt gebied zoals België, dan zou de
werd in die tijd onder meer bewoond door
speculaties, als zou de explosie veroorzaakt
explosie miljoenen mensenlevens kunnen
mammoeten, bizons en mastodonten. Volgens
zijn geweest door een buitenaards ruimtetuig
kosten. De ontploffing zou een grote stad
berekeningen moet de explosie alle grote
of door een vroege geheime atoomproef. Die
in één klap van de kaart kunnen vegen.
dieren gedood hebben tot op een afstand
speculaties maakten meer nuchter ingestelde
wetenschappers dan weer sceptisch over het
van zes tot twaalf kilometer, en ernstige
Meteor Crater
hele incident, waardoor het een tijdlang door
verwondingen veroorzaakt hebben tot op 24
kilometer. Waarschijnlijk ging de explosie
de wetenschap genegeerd werd. De jongste
Een explosie van een nog grotere kracht dan
gepaard met een vuurbal en een paddestoel-
jaren is er evenwel een consensus gegroeid
die boven Toengoeska moet zich veel langer
wolk, te vergelijken met die van de zwaarste
dat de explosie wel degelijk veroorzaakt werd
geleden, naar schatting zo’n vijftigduizend
nucleaire explosies. Op enkele kilometers
door een (natuurlijke) inslag van buitenaardse
jaar, al eens hebben voorgedaan in Arizona
van het punt van inslag moet de schokgolf
oorsprong. Wel werd nog gediscussieerd over
in de Verenigde Staten. De oorzaak was toen
een amplitude van honderd keer de normale
het feit of het neerstortende object een
een kleine planetoïde met een andere
atmosferische druk gehad hebben, en moet
stuk van een komeet was, dat vooral uit ijs
samenstelling dan de schuldige van het
de windsnelheid zijn opgelopen tot twee-
bestond of een kleine planetoïde die vooral
Toengoeska-incident. De planetoïde die
duizend kilometer per uur. Tot op veertig
uit gesteente bestond. De jongste tijd gaat
Arizona trof was rijk aan metalen (in het
kilometer van de inslag moeten er winden
de heersende opinie eerder in de richting
bijzonder ijzer) en daardoor harder en
met orkaankracht opgewekt zijn. De aardbe-
van een steenachtige planetoïde.
steviger, met als gevolg dat ze wél de grond
ving die door de impact veroorzaakt werd,
bereikte in plaats van in de lucht te
moet een kracht van 5,5 op de schaal van
Volgens recente schattingen zou het object
ontploffen. Op de plaats waar ze insloeg
Richter gehad hebben. Waarschijnlijk duurde
dat boven Toengoeska in de atmosfeer
bevindt zich nu de beroemde “Meteor Crater”
het zowat een eeuw voor het ecosysteem in
binnendrong een diameter van vijftig tot
(vroeger ook bekend als de Barringer
de streek zich hersteld had. Vermoedelijk
honderd meter gehad hebben, met een meest
Crater), op 55 kilometer van Flagstaff,
zijn de gevolgen van de inslag in Arizona
waarschijnlijke waarde rond zestig meter.
Arizona, niet ver van de Grand Canyon.
beperkt gebleven tot de streek zelf. De
Het drong de atmosfeer binnen vanuit het
explosie was niet krachtig genoeg om zijn
zuidoosten (dat wordt afgeleid uit het
De planetoïde die de krater vormde, had
precieze patroon van de omgevallen bomen)
waarschijnlijk een diameter van enkele
en veroorzaakte een explosie met de kracht
tientallen meters. Ze kwam met een snelheid
van vijftien megaton TNT, te vergelijken
van naar schatting veertigduizend kilometer
met de allerzwaarste types thermonucleaire
per uur de atmosfeer binnen en veroorzaakte
Een inslag van een nog veel zwaarder kaliber
bommen (waterstofbommen).
toen ze de grond raakte een explosie van
dan die in Toengoeska en Arizona moet zich
effecten over de hele wereld te laten voelen.
De dinosaurus-killer
1
8
Space Connection # 41
Maart 2003
Luis Alvarez, een van de bedenkers van
de hypothese dat de dinosaurussen
uitgeroeid zijn door een planetoïde-inslag.
veel langer geleden al eens hebben voor-
nieuwe diergroepen zoals de zoogdieren
gedaan boven wat vandaag de kust van het
(al zou dat niet verklaren waarom naast de
Mexicaanse schiereiland Yucatan is. Naar alle
dinosauriërs nog duizenden andere soorten
waarschijnlijkheid heeft die inslag, zowat
van de aardbodem verdwenen). De meeste
65 miljoen jaar geleden, een einde gemaakt
paleontologen waren ook van mening dat het
aan het tijdperk van de dinosauriërs. De ont-
verdwijnen van de soorten bij het einde van
De voornaamste aanwijzing voor hun hypo-
dekking van die inslag vormt een interessante
het Krijttijdperk een geleidelijk proces was
these vonden Alvarez en zijn collega’s in een
episode in de geschiedenis van de wetenschap.
geweest dat wellicht miljoenen jaren had
merkwaardig iridiumhoudend grondlaagje.
geduurd.
Nabij de middeleeuwse stad Gubbio in Italië
Bij paleontologen was al lang bekend dat
65 miljoen jaar geleden niet alleen de
hadden Alvarez en zijn medewerkers een
Verdacht iridium
dinosaurussen uitstierven (of bijna alle
interessant kleilaagje aangetroffen, precies
tussen de grondlagen van het einde van het
dinosaurussen, de jongste jaren werd duide-
In 1980 publiceerde Nobelprijswinnaar
Krijt en het begin van het Tertiair. De kalk-
lijk dat de hedendaagse vogels nakomelingen
natuurkunde Luis W. Alvarez een artikel in
steen precies onder de ongeveer een centi-
zijn van een dinosaurustak die het overleefd
het hoog aangeschreven Amerikaanse vakblad
meter dikke kleilaag bevatte overvloedig
heeft), maar ook een groot gedeelte van de
Science waarin hij argumenteerde dat de
veel fossielen van plankton uit de Krijt-
overige fauna en flora op de planeet, zowel
dinosaurussen waarschijnlijk waren uitge-
periode, terwijl de kalksteenlaag boven het
op het land als in de zee. De overgang die
storven als gevolg van de inslag van een
kleilaagje slechts weinig en slecht gevormde
65 miljoen jaar geleden plaatsvond, wordt
tien kilometer grote planetoïde of komeet.
fossielen bevatte. De onderzoekers redeneer-
de Krijt-Tertiair-grens (KT-grens) genoemd,
Alvarez en zijn mede-auteurs, onder wie zijn
den dat de kleilaag zelf iets te maken had
omdat hij het einde markeert van het geolo-
zoon, de geoloog Walter Alvarez, vermoedden
met de periode waarin het uitsterven
gische tijdperk van het krijt, en het begin
dat de inslag van een dergelijke planetoïde
gebeurd was. Toen ze de kleilaag onderzoch-
van het tertiaire tijdperk.
of komeet een planeetomspannende donkere
ten, stelden ze vast dat ze uitzonderlijk
stofwolk zou opwerpen, die maanden- of
hoge concentraties iridium bevatte.
De oorzaak van het uitsterven van de dino-
zelfs jarenlang het zonlicht zou tegenhouden
sauriërs en vele van hun tijdgenoten was
en de aarde in een ijskoude winternacht
Iridium is een materiaal dat op aarde zeer
lange tijd een raadsel. Er werd onder meer
zou dompelen. Bij gebrek aan zonlicht zou
zeldzaam is. Het iridium dat voorkomt is
gedacht aan een verandering van het klimaat
de fotosynthese van planten stilvallen.
voornamelijk afkomstig uit de ruimte, meer
(mogelijk veroorzaakt door grote vulkaanuit-
Bij gebrek aan planten zouden eerst de
bepaald van meteorieten (al kan er soms
barstingen) en aan puur biologische factoren
plantenetende dieren uitsterven, en
ook iridium vrijkomen uit vulkanisme).
zoals een toegenomen concurrentie van
vervolgens ook de vleesetende.
Het is bekend dat meteorieten vaak relatief
De planetoïde Ida, gefotografeerd
door de ruimtesonde Galileo. (NASA)
De planetoïde Gaspra, een typische
bewoner van de ‘planetoïdengordel’
tussen Mars en Jupiter, gefotografeerd
door de ruimtesonde Galileo. (NASA)
Space Connection # 41
Maart 2003
1
9
De gevolgen van de botsing van komeet ShoemakerLevy 9 met de planeet Jupiter: reusachtige donkere
vlekken op de planeet. (NASA)
soonlijk en kreeg Alvarez zelfs het ver-
diciteit in de inslagen. Elke dertig miljoen
wijt naar het hoofd geslingerd dat hij
jaar ongeveer zou de aarde (en de Maan)
zich als fysicus maar beter bij de
blootgesteld zijn aan een verhoogd risico op
fysica kon houden.
rampzalige komeet- of planetoïde-inslagen.
Er werd zelfs een verklaring bedacht voor
Maar de aanwijzingen die de inslaghy-
die periodiciteit: de zon zou geen geïsoleerde
pothese bevestigden namen snel in
ster zijn, maar een compagnon hebben, een
aantal toe. Waar er aanvankelijk maar
kleine zwakke ster op heel grote afstand,
op enkele plaatsen een iridium-exces
die altijd aan de aandacht van de astronomen
was gevonden in de KT-grenslaag, wer-
was kunnen ontsnappen. De compagnon zou
den dat al snel tientallen plaatsen ver-
elke dertig miljoen jaar een baan rondom de
grote hoeveelheden iridium bevatten. In de
spreid over de hele wereld. Het iridium is nu
zon beschrijven en daardoor op regelmatige
meeste aardse gesteenten ligt het iridium-
al op meer dan tweehonderd plaatsen aan-
tijdstippen de zogeheten Oortwolk van
gehalte tussen 0,1 en 0,3 deeltjes per mil-
getroffen, op land, in riviersedimenten en
kometen op grote afstand van de zon ver-
jard. In sedimenten uit de tijd van de KT-
onder de zeebodem. Blijkbaar was de
storen. Telkens zouden dan vele miljoenen
overgang in Gubbio lag het gehalte volgens
tijdelijke hoge iridium-concentratie een
kometen uit de Oortwolk in de richting van
Alvarez rond 9 deeltjes per miljard, dus
wereldwijd verschijnsel. Er werd ook op vele
de centrale delen van het zonnestelsel
dertig tot negentig keer hoger dan normaal.
plaatsen zogenaamd ‘geschokt kwarts’ aan-
geslingerd worden, waar ze onder meer met
Een inslaande planetoïde die veel iridium
getroffen. Dat zijn kleine stukjes kwarts die
onze planeet in botsing konden komen. De
bevatte zou dat materiaal gemakkelijk over
de sporen dragen van enorme druk waaraan
hypothetische begeleider van de zon, de
de hele wereld hebben kunnen verspreiden.
ze ooit blootgesteld zijn geweest, een druk
ster die dood en verderf zaaide, kreeg ietwat
Alvarez en zijn collega’s vermoedden dat de
die alleen maar optreedt bij zware inslagen,
voorbarig alvast een naam mee : Nemesis.
kleilaag waarschijnlijk was ontstaan door
bij atoomontploffingen en misschien bij
neerslag van de reusachtige stofwolken die
extreem zware vulkanische explosies. Paleon-
Maar al snel werd duidelijk dat de aanwijzin-
bij de inslag van de planetoïde en de daar-
tologen begonnen intussen in de fossielen
gen voor de periodiciteit van de inslagen
opvolgende explosie in de atmosfeer waren
van levensvormen aan het eind van het Krijt
veel te zwak waren om geloofwaardig te
geworpen. De totale hoeveelheid iridium in
aanwijzingen te vinden dat het uitsterven
zijn. Er waren wellicht meerdere inslagen
de KT-grenslaag over de hele wereld wordt
wel degelijk heel plots was gebeurd, en niet
geweest, maar voor zover kon worden nage-
geschat op 360.000 ton.
geleidelijk, zoals voorheen gedacht werd. De
gaan, kwamen die op willekeurige momenten
schijn van geleidelijkheid werd gewekt door
in de geschiedenis van onze planeet. De
De inslag-hypothese van Alvarez kreeg
de schaarste aan fossielen, die ertoe kon
bewijzen voor de àndere inslagen zijn overi-
onmiddellijk een enorme weerklank, zowel
leiden dat een bepaalde soort al een tijd
gens zwakker dan die voor de KT-inslag. De
in de wetenschappelijke wereld als in de
voor zijn échte verdwijnen niet meer leek
“op een na beste” is de mogelijke inslag aan
populaire media. De theorie botste op zeer
voor te komen.
het einde van het Perm, 250 miljoen jaar
veel weerstand bij paleontologen en experts
op het gebied van het uitsterven van de
geleden, waarbij negentig procent van de
Nemesis
toenmalige soorten uitstierven.
Op een bepaald moment nam het enthou-
De krater van Chicxulub
dinosauriërs. Soms werd de controverse persiasme voor de inslaghypothese zo’n vormen
aan dat gespeculeerd werd over herhaalde
Al bleef er ook voor de KT-inslag een zwak
inslagen die dan andere massale uitstervingen
punt in de argumentatie: waar was de krater
zouden verklaren. In de leeftijdsverdeling
die een tien kilometer grote planetoïde of
van kraters op de Maan meenden sommige
komeet geslagen zou moeten hebben in de
wetenschappers zelfs aanwijzingen te zien
aardkorst ? Een dergelijk object, dat met een
voor het bestaan van een regelmatige perio-
snelheid van mogelijk meer dan honderdduizend kilometer per uur (dertig kilometer per
De kern van komeet Halley,
gefotografeerd door de Europese
ruimtesonde Giotto. (ESA)
seconde) inslaat op de aarde, zou een krater
met een diameter tussen honderd en twee-
2
0
Space Connection # 41
Maart 2003
Kaart die de ligging van de ondergrondse
krater van Chicxulub weergeeft. (NASA)
De allereerste aanwijzingen waren al opge-
wezen allemaal op een begraven cirkelvor-
doken in de jaren vijftig toen geologen van
mige structuur. De stratigrafie toonde aan
de Mexicaanse oliemaatschappij Pemex
dat de krater dateerde van de KT-overgang.
allerlei geofysische anomaliën begonnen op
Op verscheidene plaatsen in Amerika gevon-
te merken in een cirkelvormig gebied op de
den kleine bolletjes glas, die bestonden uit
kust van het Mexicaanse schiereiland Yucatan.
gestold materiaal dat bij de impact in de
In de hoop dat het gebied olie zou kunnen
vorm van gloeiende druppeltjes was weg-
opleveren voerde Pemex proefboringen uit
geslingerd, bleken precies dezelfde samen-
die bevestigden dat er een vreemde ronde
stelling te hebben als de bodem bij Chicxu-
structuur in de bodem aanwezig was, waar
lub. De ouderdom van de krater werd met
op het aardoppervlak niets van te zien was.
heel nauwkeurige argon-datering vastgesteld
honderd kilometer moeten maken, en een
De structuur werd genoemd naar het
op 65,07 miljoen jaar, met een foutmarge
dergelijke krater, met de juiste ouderdom
plaatsje Chicxulub, waar de eerste proef-
van slechts honderdduizend jaar. Een ouder-
van 65 miljoen jaar, was nergens op aarde
boringen hadden plaatsgevonden. Het
dom die binnen de foutmarge exact gelijk
te zien.
woord betekent in de plaatselijke Maya-taal
was aan de beste bepalingen van de ouder-
“staart van de duivel”.
dom van de KT-grens.
inslaghypothese verkeerd was. Het was niet
Pemex ging tot in de jaren zeventig door
Nog steeds niet helemaal duidelijk is de
ondenkbaar dat de krater in 65 miljoen jaar
met boringen en de Chicxulub-structuur
juiste omvang van de Chicxulub-krater.
door erosie grotendeels verdwenen was, en
begon er in de ogen van Mexicaanse geologen
De ondergrondse structuur lijkt te bestaan
eventueel bedekt met nieuwe aardlagen. En
steeds merkwaardiger uit te zien. In de
uit een reeks concentrische ringen, zodat er
er was nog een mogelijkheid: de krater kon
structuur, die een diameter van 140 tot 200
verschillende interpretaties mogelijk zijn
door de platentektoniek op onze planeet
kilometer leek te hebben, werden onder
betreffende de diameter van de eigenlijke
(het fenomeen dat aan de basis ligt van de
meer honderden meters dikke lagen verbrij-
oorspronkelijke krater. De waarden die in
continentverschuiving) in de diepte van de
zeld gesteente aangetroffen, die leken te
de literatuur geciteerd worden lopen uiteen
mantel van de planeet meegesleept zijn en
wijzen op catastrofale of explosieve omstan-
van 140 tot niet minder dan 300 kilometer.
daardoor van het aardoppervlak verdwenen.
digheden. Rond 1980 kwamen de Pemex-
De krater ligt gedeeltelijk onder water en
Als de planetoïde bijvoorbeeld ingeslagen
geologen Penfield en Camargo tot het
gedeeltelijk onder het land, met een middel-
was in het westen van de Stille Oceaan, dan
besluit dat de Chicxulub-structuur wellicht
punt ongeveer op de kust van Yucatan. De
zou de krater in de loop van de jaren geleide-
een reusachtige begraven inslagkrater was
meest nabije stad is de kustplaats Progreso.
lijk meer naar het westen zijn opgeschoven,
(al bleef een vulkanische oorsprong voor de
en uiteindelijk de diepte zijn ingedoken,
cirkelvormige structuur voorlopig ook nog
mee met de bodem van de Stille Oceaan,
tot de mogelijkheden behoren). De ontdek-
waar die onder Azië schuift. Een originele
king van de waarschijnlijke krater kreeg
De inslag 65 miljoen jaar geleden moet een
hypothese was dat de planetoïde precies in
geen wijde bekendheid.
ramp van onvoorstelbare omvang geweest
Dat was niet meteen een bewijs dat de
De vernietiging van Amerika
zijn. Volgens onderzoekers Peter Schultz van
een mid-oceanische rug zou zijn ingeslagen,
en daar zo veel vulkanische activiteit had
Begin jaren negentig kwamen Amerikaanse
de Brown University en Steven D’Hondt van
veroorzaakt dat er van de oorspronkelijke
onderzoekers onder leiding van Hildebrand
de University of Rhode Island, kwam de
krater niets meer was te merken.
toevallig de oude Mexicaanse gegevens op
planetoïde de atmosfeer binnen vanuit het
het spoor. Zij realiseerden zich snel dat de
zuidoosten, in een hoek van maar twintig
Maar al het zoeken was overbodig, want de
begraven krater van Chicxulub wel eens de
tot dertig graden met het aardoppervlak.
krater van de KT-inslag was al lang ontdekt,
lang gezochte KT-inslagkrater kon zijn.
Ze leiden dat af uit het patroon van vervor-
toevallig rond dezelfde tijd dat Alvarez de
Laboratoriumonderzoek van bij de boringen
mingen van de bodem rond Chicxulub.
inslag-hypothese publiceerde. Alleen was
opgehaalde stalen toonde ondubbelzinnig
bijna niemand daarvan op de hoogte. De kra-
aan dat de Chicxulub-structuur bij een
Als ze gelijk hebben, dan heeft de richting
ter was lange tijd aan de aandacht ontsnapt
inslag ontstaan moest zijn. Metingen van
waarin de planetoïde kwam aangestormd
omdat hij begraven lag onder grondlagen
lokale afwijkingen van de zwaartekracht en
ertoe bijgedragen om de ramp nog erger te
van een kilometer dik.
van afwijkingen van het aardmagnetisme
maken. De schuine inslag wierp enorme
Space Connection # 41
Maart 2003
2
hoeveelheden gesmolten rots omhoog,
uitsterven, van de sterke klimaatwijzigingen
zwaartekracht een veel groter doelwit
voornamelijk in noordwestelijke richting.
tot een gebrek aan planten om te eten als
vormt, zeker ook voltreffers te verwerken
Daardoor werd een groot deel van het
gevolg van de duisternis, of zelfs vergiftiging
hebben gekregen.
Noord-Amerikaanse continent in één klap
van het milieu door schadelijke stoffen in
verwoest. De explosie bij de inslag sloeg
de lucht.
een tijdelijke krater van tientallen kilometers
1
Een inslag “buiten categorie” moet helemaal
bij het begin van de geschiedenis van onze
diep. Naar schatting werd niet minder dan
Nog niet alle wetenschappers zijn ervan over-
planeet hebben plaatsgevonden. Weten-
tweehonderdduizend kubieke kilometer rots
tuigd dat de dinosaurussen zijn uitgestorven
schappers vermoeden dat de maan gevormd
gesmolten en opgeworpen.
als gevolg van de planetoïde-inslag. Een
werd bij een botsing tussen de pas ontstane
slinkende groep blijft volhouden dat ze door
aarde en een andere planeet, ongeveer met
Waarschijnlijk heeft ook de samenstelling
een andere oorzaak verdwenen zijn. Mogelijk
de afmetingen van de planeet Mars. Bij de
van de aardbodem waar de planetoïde
waren de dino’s al op de terugweg, en hebben
botsing werd zeer veel materiaal in de
insloeg, bijgedragen tot de ernst van de
ze door de inslag alleen maar de genadeklap
ruimte geslingerd; later verzamelde zich dat
catastrofe. De bovenste twee kilometer van
gekregen. Misschien was de inslag maar één
in een baan rond de aarde tot de maan.
de bodem bestonden er uit calciumcarbo-
van de factoren die een eind aan hun heer-
naat en calciumsulfaat. Wanneer dergelijke
schappij gemaakt hebben. Maar er wordt
Wat zouden de gevolgen zijn van een inslag
rotsen aan de extreme hitte van een inslag
nauwelijks nog getwijfeld aan de realiteit
van een echt buitengewoon grote planetoïde?
blootgesteld worden, dan komen enorme
van de inslag 65 miljoen jaar geleden.
Een overzichtsartikel dat in 1999 verscheen
hoeveelheden koolstofdioxide vrij, en sulfaataërosolen, die leiden tot zure regen en smog.
in het blad Nature vat de impact op onze
Inslagen buiten categorie
Dat moet de gevolgen van de stofwolk die de
planeet samen, afhankelijk van de omvang
van de planetoïde die ons treft. De lijst,
atmosfeer verduisterde alleen maar erger
Op onze planeet zijn er weinig grote inslag-
waarin de nadruk ligt op de “zwaarste
gemaakt hebben. Ongetwijfeld zijn er ook
kraters, als gevolg van erosie en andere
kalibers”, beschouwt de KT-inslag als een
wereldwijd reusachtige bosbranden aange-
processen die kraters doen verdwijnen of
“middelgroot” incident. Er wordt een onder-
stoken door neervallende stukken gloeiend
onzichtbaar maken. Maar op onze Maan
scheid gemaakt tussen acht categorieën :
gesteente. Daarbij moet zeer veel donkere
worden kraters niet “uitgewist” door geolo-
1. “Heel kleine inslagen”, door een object
rook in de atmosfeer terecht zijn gekomen
gische processen, en daar is duidelijk te
groter dan honderd meter, vergelijkbaar met
waardoor het zonlicht verduisterde.
zien wat voor een gevaarlijke plaats het
de Toengoeska-explosie in 1908. De inslag
zonnestelsel is, of tenminste geweest is.
heeft grote lokale gevolgen, en beperkte
Bij de branden moet er ook zeer veel kool-
Talloze reusachtige inslagkraters getuigen
gevolgen in de rest van de wereld, vooral in
stofdioxide in de atmosfeer terecht zijn
van vele duizenden inslagen die nog zwaar-
hetzelfde halfrond waar de inslag plaatsvond.
gekomen. Gevolg daarvan moet geweest zijn
der moeten zijn geweest dan de KT-inslag
De atmosfeer wordt stoffiger. De globale
dat er, nadat het stof was opgetrokken en
op aarde. De meeste daarvan hebben plaats-
effecten op het leven blijven beperkt, al
de maandenlange koude winternacht ophield,
gevonden in het verre verleden, kort na het
merken de auteurs op dat het stof in de
een uitzonderlijk warme periode aanbrak.
ontstaan van het zonnestelsel, zowat vier
atmosfeer zorgt voor romantische zonsonder-
De grote hoeveelheid koolstofdioxide in de
miljard jaar geleden. De Maan, en dus ook
gangen, die het geboortecijfer doen stijgen.
atmosfeer moet immers geleid hebben tot
de aarde, moet toen blootgesteld zijn
2. “Kleine inslagen”, door een object
een zeer sterk broeikaseffect, dat de aarde
geweest aan een waar bombardement met
groter dan een kilometer. Over de hele
voor vele jaren in een uitzonderlijke hitte-
puin uit de ruimte. Het zonnestelsel was
wereld zou de atmosfeer gedurende maanden
golf deed baden. Het dient evenwel gezegd
toen nog vol met losse brokstukken, overge-
veel stof bevatten. De fotosynthese van
dat er over de precieze gevolgen die de
bleven na de vorming van de planeten. Toen
planten wordt onderbroken. Vele individuen
inslag op het klimaat heeft gehad, nog geen
het meeste puin verdwenen was, luwde die
sterven, maar het uitsterven van soorten
duidelijkheid bestaat. Ook de precieze oor-
storm. Maar enkele relatief jonge kraters op
blijft beperkt. De menselijke beschaving
zaak van het verdwijnen van de dinosaurus-
de Maan tonen aan dat er in de miljarden
wordt bedreigd.
soorten is nog niet echt opgehelderd. De
jaren sindsdien toch ook nog af en toe een
3. “Middelgrote inslagen”, door een object
ramp was zo verschrikkelijk dat de weten-
grote inslag plaatsvond. Als de Maan regel-
dat minstens tien kilometer groot is, verge-
schappers de keuze lijken te hebben uit een
matig geraakt werd, dan moet de aarde, die
lijkbaar met de KT-inslag 65 miljoen jaar
heel menu van mogelijke oorzaken voor het
door haar afmetingen en haar sterkere
geleden. Een dergelijke inslag ontwricht in
2
2
Space Connection # 41
Maart 2003
de hele wereld het klimaat en veroorzaakt
De dreiging van planetoïde-inslagen drong
kunnen overeenstemmen met overeenkomstige
grote temperatuurschommelingen. De helft
in elk geval al door tot de verbeelding.
waarden op de schaal van Richter. Ze is
van de soorten sterft uit.
Verscheidene Hollywood-films bespeelden
ontworpen door Richard Binzel van het
4. “Grote inslagen”, door een object dat
het thema. De film Deep Impact laat zien
Massachusetts Institute of Technology
groter is dan dertig kilometer (zoals bijvoor-
hoe een amateurastronoom een komeet ont-
(MIT), en besproken op een vergadering van
beeld de komeet Hale-Bopp). Een dergelijke
dekt die nadien op een botsingskoers met
de Internationale Astronomische Unie (IAU)
inslag is waarschijnlijk niet meer voorgeko-
de aarde blijkt te liggen. Een poging om het
in Turijn (vandaar de naam). De schaal van
men in de jongste twee miljard jaar. De
bedreigende hemellichaam met nucleaire
Turijn deelt de inslagdreigingen in elf
inslag zou het aardoppervlak en de atmo-
wapens te vernietigen is maar gedeeltelijk
categorieën in.
sfeer verhitten tot duizend graden en het
succesvol, en een inslag in de Atlantische
leven op de continenten uitroeien.
Oceaan veroorzaakt een vloedgolf die een
De elf categorieën van de schaal van Turijn
5. “Extra grote inslagen”, door een object
groot deel van de Amerikaanse oostkust
zijn nog eens samengebracht in vijf ruimere
dat groter is dan zeventig kilometer. Een
vernietigt. In “Armageddon” wordt de aarde
groepen die als volgt gekarakteriseerd
dergelijke inslag zou de bovenste honderd
bedreigt door een onrealistisch reusachtige
worden (met een bijhorende symbolische
meter van de oceanen doen koken en het
planetoïde die “zo groot is als Texas”. Een
”alarmkleur”) :
meeste leven op de planeet uitroeien.
team koene helden wordt uitgestuurd om ze
0 (“wit“): Zonder waarschijnlijke gevolgen
6. “Reusachtige inslagen”, door een
onschadelijk te maken, terwijl goed gerichte
1 (“groen“): Dient zorgvuldig in het oog te
object dat groter is dan tweehonderd
salvo’s kleinere planetoïden alvast steden
worden gehouden
kilometer. De inslag zou de oceanen vapori-
als Parijs en New York treffen.
2-4 (“geel“): Zorgwekkend
seren. Alleen diep begraven ondergrondse
5-7 (“oranje“): Bedreigend
micro-organismen kunnen de inslag
Het is de afgelopen jaren meerdere keren
misschien overleven. Een dergelijke inslag
gebeurd dat in de media ten onrechte
is de jongste vier miljard jaar niet meer
gemeld werd dat een grote planetoïde op de
Alle meldingen van mogelijke toekomstige
voorgekomen.
aarde zou inslaan. Telkens lag er wel een
botsingen van de aarde met een planetoïde
7. “Kolossale inslagen”, door een object
echte melding aan ten grondslag van de
die er tot nu toe geweest zijn, zouden slechts
dat groter is dan zevenhonderd kilometer.
ontdekking van een planetoïde die inderdaad
0 of 1 gescoord hebben op de schaal van
Een dergelijke inslag zou de aardkorst doen
mogelijk met de aarde in botsing zou kunnen
Turijn.
smelten en alle leven uitroeien.
komen. Maar telkens werd die melding door
8. “Superkolossale inslagen”, door objec-
de media te alarmistisch geïnterpreteerd.
ten groter dan tweeduizend kilometer. Een
Een sprekend voorbeeld is het geval van
dergelijke inslag zou de hele planeet doen
planetoïde 1997 XF11. In 1998 voorspelden
smelten. Voor zover bekend is dit in de
astronomen dat die planetoïde in 2028 tegen
Om te komen tot een realistische inschatting
geschiedenis van de aarde maar één keer
de aarde kon botsen. Enkele dagen later
van het gevaar op verwoestende inslagen,
gebeurd, 4,45 miljard jaar geleden, bij de
moest die voorspelling weer ingetrokken wor-
zullen we allereerst moeten nagaan hoeveel
inslag waarbij de maan gevormd werd.
den omdat er betere gegevens beschikbaar
potentieel gevaarlijke objecten van verschil-
werden. Intussen had de pers al ruimschoots
lende omvang er zijn in ons deel van het
bericht over de veronderstelde dreiging.
zonnestelsel, en hoe groot de kans is dat
Angst voor inslagen
8-10 (“rood“): Zekere botsingen
Een realistische inschatting
van het gevaar
een daarvan binnen afzienbare tijd met
Zou een reusachtige inslag van een plane-
Om dergelijke debacles in de toekomst te
onze planeet in botsing komt. De objecten
toïde of een komeetkern opnieuw kunnen
vermijden propageren enkele experts het
die een baan beschrijven die ze af en toe in
gebeuren en de menselijke beschaving of
gebruik van een schaal die moet aanduiden
de buurt van de aarde brengt, worden Near
zelfs de hele menselijke soort van de aard-
hoe ernstig de dreiging van een potentieel
Earth Objects (NEO’s) genoemd.
bodem wegvegen ? Astronomen weten dat er
gevaarlijke planetoïde is. De schaal heet de
vele planetoïden en kometen zijn in banen
“schaal van Turijn” of de “Torino-schaal”, en
De meeste planetoïden (objecten die voor
die in de buurt van de aarde komen, en
ze is ontworpen naar analogie met de wel-
een groot deel uit gesteente of metalen
dat er in het verleden af en toe ernstige
bekende schaal van Richter. De getalwaarden
bestaan) draaien rond de zon in banen
botsingen zijn voorgekomen. Moeten we
in de schaal van Turijn zijn zo gekozen dat
tussen die van Mars en Jupiter, maar er zijn
ons dan zorgen beginnen te maken?
ze in de publieke perceptie min of meer
er ook in andere banen, bijvoorbeeld in de
Space Connection # 41
Maart 2003
2
3
Schaal van Turijn
buurt van de aarde. Meestal zijn hun banen
van een vrij “regelmatig” type : ongeveer
cirkelvormig, en met dezelfde draairichting
rond de zon als de planeten (tegen de klok
in voor een waarnemer die het zonnestelsel
bekijkt van hoog boven de noordpool). Het
gevolg daarvan is dat zo’n planetoïde, als ze
in de buurt van de aarde komt, met een vrij
kleine relatieve snelheid ten opzichte van
onze planeet beweegt (wat een eventuele
botsing minder erg maakt).
Kometen (grotendeels uit ijs bestaand)
draaien rond de zon in sterk elliptische
(uitgerekte) banen. Van sommige kometen
is de draairichting tegengesteld aan die van
de planeten (of “retrograad”), waardoor
ze met een grote relatieve snelheid ten
opzichte van de aarde kunnen bewegen, wat
een eventuele botsing extra erg maakt. Hun
lichte samenstelling (vooral ijs) maakt een
botsing dan weer minder erg, in vergelijking
met planetoïden van steen of metaal.
Een belangrijk onderscheid is dat tussen
kortperiodieke en langperiodieke kometen.
De eerste draaien rond de zon in enkele
jaren of enkele decennia (de komeet van
Halley, die elke 76 jaar rond de zon draait,
is hier een voorbeeld van). Het verste punt
op hun baan rond de zon ligt niet al te ver
weg (op enkele honderden miljoenen tot
enkele miljarden kilometer). Door een lang
volgehouden systematisch waarnemingsprogramma moet het mogelijk zijn alle
kortperiodieke kometen te inventariseren.
Hun beweging kan dan vele decennia van
tevoren voorspeld worden, zodat we ruim op
tijd gewaarschuwd zijn voor een eventuele
botsing. De langperiodieke kometen zijn
veel verraderlijker. Ze beschrijven zeer langgerekte banen, en één omloop duurt vele
eeuwen, millennia of zelfs nog langer. Als
zo’n komeet in het binnenste deel van het
zonnestelsel komt en zichtbaar wordt, dan
is het steevast de eerste keer dat ze
zichtbaar wordt sedert de ontwikkeling van
de moderne astronomie. Het is dus steeds
0 De waarschijnlijkheid van een inslag is nul, of duidelijk lager dan de kans dat een
toevallig (niet voorspeld) object van dezelfde grootte de aarde zal treffen binnen
de komende decennia. Deze aanduiding is ook van toepassing op alle objecten die
zo klein zijn dat ze weinig kans maken om het aardoppervlak te bereiken als hun
pad dat van de aarde zou kruisen (kleine objecten branden doorgaans immers
volledig op in de atmosfeer).
1 De kans op een botsing is extreem onwaarschijnlijk, ongeveer dezelfde als de kans
dat een toevallig (niet voorspeld) object van dezelfde afmeting in de komende
decennia de aarde treft.
2 Een tamelijk nabije maar niet ongewone ontmoeting. Een botsing is zeer onwaarschijnlijk (kans kleiner dan 1 procent).
3 Een nauwe ontmoeting, met een kans op botsing tussen 1 en 99 procent, met een
object met een diameter tussen twintig en honderd meter, dat wil zeggen een
object dat in staat is lokale verwoestingen te veroorzaken.
4 Een nauwe ontmoeting, met een kans van meer dan 1 procent op een botsing die
regionale verwoesting kan veroorzaken (objecten tussen honderd meter en een
kilometer diameter, de kleinste daarvan met een botsingskans tussen 1 en 99
procent, de grootste met een botsingskans niet veel groter dan 1 procent).
5 Een nauwe ontmoeting met een beduidende dreiging van een botsing die regionale
verwoesting kan veroorzaken (objecten tussen honderd meter en een kilometer
diameter, de kleinste met een botsingskans van bijna 99 procent, de grootste met
een botsingskans tussen 1 en 99 procent).
6 Een nauwe ontmoeting met een beduidende dreiging van een botsing die een
globale catastrofe kan veroorzaken (objecten groter dan een kilometer, met een
botsingskans tussen 0,01 en 1 procent).
7 Een nauwe ontmoeting, met een extreem beduidende dreiging van een botsing
die een globale catastrofe kan veroorzaken (objecten groter dan een kilometer,
met een botsingskans tussen 1 en 99 procent).
8 Een botsing die lokale verwoesting kan veroorzaken (objecten tussen twintig en
honderd meter, met een botsingskans groter dan 99 procent). Dergelijke botsingen
gebeuren naar schatting tussen eens in de vijftig jaar en eens in de duizend jaar.
9 Een botsing die regionale verwoestingen kan veroorzaken (objecten tussen honderd
meter en een kilometer groot, met een botsingskans groter dan 99 procent).
Dergelijke botsingen gebeuren naar schatting tussen eens in de duizend jaar en
eens in de honderdduizend jaar.
10 Een botsing die een globale klimaatcatastrofe kan veroorzaken (objecten groter
dan een kilometer, met een botsingskans groter dan 99 procent). Dergelijke
botsingen gebeuren minder dan eens per honderdduizend jaar.
2
4
Space Connection # 41
Maart 2003
De telescoop van het
Linear-zoekprogramma.
een “nieuwe” komeet, waarvan de baan niet
Een grondiger analyse door een team onder
Amerikaanse luchtmacht op het eiland Maui
van tevoren bekend was. Als zo’n komeet
leiding van David Rabinovitz van de Yale
in Hawaï. De telescoop wordt achttien nach-
dan op een botsingskoers blijkt te liggen,
University en Eleanor Helin van het Jet Pro-
ten per jaar ingezet om naar NEO’s te zoeken.
kan de waarschuwingstijd heel kort zijn, een
pulsion Laboratory, gepubliceerd in Nature,
• LONEOS (Lowell Observatory Near Earth
of twee jaar of zelfs maar enkele maanden.
kwam in januari 2000 uit op ongeveer de
Object Search) gebruikt een 60 centimeter-
Bovendien zijn dergelijke langperiodieke
helft van dat aantal. Rabinovitz en Helin
telescoop in Flagstaff, Arizona.
kometen vaak erg grote exemplaren, en
baseerden hun schatting op de ontdekkings-
• Catalina Sky Survey gebruikt vier telesco-
bewegen ze relatief vaak retrograad of met
statistieken van NEO’s door het NEAT-project
pen, twee op het noordelijk halfrond en
grote snelheid ten opzichte van de aarde.
(zie verder). In juni 2000 publiceerde een
twee op het zuidelijk halfrond. Op het noor-
Planetoïden en kortperiodieke kometen
internationaal team astronomen in Science
delijk halfrond zijn het de 0,7 Catalina-
kunnen opgespoord en geïnventariseerd
een schatting die uitkwam op 900 NEO’s
telescoop van het Steward Observatorium en
worden, en dat werk is al begonnen, maar
met een diameter van meer dan een kilome-
de Mount Lemmon 1,5-meter-telescoop voor
langperiodieke kometen zullen altijd een
ter. Een nog recentere studie door J. Scott
opvolgingsobservaties, op het zuidelijk half-
factor van onzekerheid blijven.
Stuart van het MIT Lincoln Observatory, ook
rond worden een 0,6-meter en een 1-meter-
gepubliceerd in Science, schat het aantal
telescoop gebruikt, beide op het observato-
NEO’s groter dan een kilometer op 1250.
rium van Siding Spring.
De onderzoekers die bezig zijn met het
opsporen van NEO’s concentreren hun werk
• Spacewatch is het oudste van de NEO-
momenteel op objecten die groter zijn dan
Wat het totale aantal ook is, er wordt alvast
zoekprogramma’s. Het ging al in 1984 van
een kilometer. Dat is natuurlijk een vrij
naarstig gezocht naar NEO’s. Dat zoeken
start, met de 0,9-meter-telescoop van het
arbitraire grens, die voor een deel is
gebeurt nog niet echt op een systematische
Steward-Observatorium op Kitt Peak in
ingegeven door wat praktisch haalbaar is
of grootschalige manier, en de zoekprogram-
Arizona. Eind 2000 werd er een 1,8-meter-
(grote objecten zijn nu eenmaal veel
ma’s opereren in de marge van het sterren-
telescoop aan toegevoegd, op dezelfde
gemakkelijker op te sporen dan kleine),
kundige onderzoek, met budgetten die maar
waarneemplaats. In tegenstelling tot de
maar er wordt toch van uitgegaan dat
een minieme fractie uitmaken van de totale
andere NEO-zoekprogramma’s die grote
objecten vanaf een kilometer kunnen leiden
som die aan ruimteonderzoek wordt
delen van de hemel scannen op zoek naar
tot een wereldwijde ramp die een bedreiging
besteed. Maar toch worden er momenteel
bewegende objecten, wordt door Spacewatch
vormt voor de mensheid. Maar natuurlijk
aan een vrij hoog tempo NEO’s ontdekt. De
voornamelijk “dieper” gezocht, door kleine
moeten we in het achterhoofd houden dat
Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA
stukken hemel grondiger af te speuren.
ook kleinere objecten ware catastrofes
heeft zich tot doel gesteld tegen het einde
Op die manier worden ook kleinere NEO’s
kunnen veroorzaken, denk maar aan het
van dit decennium negentig procent van
ontdekt (en daarnaast bijvoorbeeld ook veel
Toengoeska-incident.
alle NEO’s die groter zijn dan een kilometer
Kuipergordel-objecten in de buurt van Pluto).
te ontdekken – al zijn er experts die eraan
• Spaceguard is een Japans programma dat
Over het aantal NEO’s bestaat op dit moment
twijfelen of die doelstelling gehaald kan
gebruik maakt van een 0,5-meter en een
nog geen duidelijkheid, en ook niet over het
worden met de huidige beperkte budgetten.
1-meter-telescoop in Bisei in Honshu.
aantal NEO’s groter dan een kilometer. De
De belangrijkste zoekprogramma’s zijn de
meeste experts schatten het aantal objecten
volgende:
Samen hebben de verschillende zoekprojecten
groter dan een kilometer op ongeveer
• LINEAR (Lincoln Near Earth Research)
inmiddels al zowat zeshonderd NEO’s groter
duizend (langperiodieke kometen niet
gebruikt twee 1-meter-telescopen van de
dan een kilometer ontdekt (begin december
meegeteld), maar de onzekerheidsmarge
Amerikaanse luchtmacht, op de White Sands
2002 was het aantal 638, maar tegen de
op die schatting is beduidend.
Missile Range in Socorro, New Mexico. Het
tijd dat u dit leest zijn er wellicht alweer
project ging van start in 1998. LINEAR zorgt
tientallen bijgekomen). Als ook de objecten
Inslagenexpert Eugene Shoemaker schatte
voor de meeste ontdekkingen van NEO’s
kleiner dan een kilometer worden meegeteld,
twintig jaar geleden het aantal potentieel
(vele tientallen per jaar) en daarnaast van
zijn er al meer dan 2100 gevonden.
gevaarlijke planetoïden groter dan een kilo-
vele kometen (er is tegenwoordig bijna
meter op tweeduizend. Hij baseerde zich
onafgebroken wel ergens een ‘komeet Linear’
Als we alleen rekening houden met de
voor die schatting op tellingen van inslag-
te zien aan de hemel).
objecten die groter zijn dan een kilometer,
kraters op de Maan.
• NEAT (Near Earth Asteroid Tracking)
zijn er dus, afhankelijk van de schatting van
gebruikt een 1,2-meter-telescoop van de
het totale aantal, al iets meer of iets minder
Space Connection # 41
Maart 2003
2
5
Ramingen van het impactrisico
Diameter Explosie
75 m
160 m
10
tot 100
100
tot 1000
Krater
(km)
1,5
3
350 m
1000
tot 10000
6
700 m
10000
tot 100000
12
1,7 km
0,1 tot
1 miljoen
30
3 km
1 tot 10
miljoen
60
7 km
10 tot 100
miljoen
125
16 km
0,1 tot
1 miljard
250
dan de helft van de potentieel gevaarlijke
objecten ontdekt. Of althans van de objecten
van meer dan een kilometer groot ; er zijn
waarschijnlijk veel grotere aantallen kleinere
objecten, die bijvoorbeeld een ramp vergelijkbaar met het Toengoeska-incident zouden kunnen veroorzaken, maar daar wordt
momenteel geen rekening mee gehouden.
Bij de ongeveer zeshonderd NEO’s van meer
dan een kilometer groot die momenteel
bekend zijn, is er geen enkele die de
komende tijd, voor zover nauwkeurige berekeningen kunnen worden uitgevoerd, tegen
Interval
(jaar)
1000
Een inslag van deze omvang boven land zou een grote
stad kunnen verwoesten.
4000
Een inslag in de oceaan kan een tsunami veroorzaken.
Boven land kan een dergelijke inslag een grote wereldstad als New York en omgeving vernielen.
16000
Boven zee zou een tsunami opgewekt worden die een
hele oceaan treft (bijvoorbeeld alle kusten van de
Atlantische oceaan). Boven het vasteland zou een
gebied zo groot als België verwoest kunnen worden.
63000
Deze inslag zou België en Nederland geheel vernietigen.
Bij een inslag in de oceaan (de meest waarschijnlijke)
zouden tsunami’s opgewekt worden die op een heel
halfrond grote vernielingen zouden veroorzaken.
250000
Een inslag van deze omvang, zowel op het land als op
zee, zou genoeg stof in de atmosfeer werpen om wereldwijd het klimaat zwaar te verstoren. Oogsten zouden
mislukken. Tsunami’s op zee zouden wereldwijd schade
aanrichten. De ozonlaag wordt vernietigd. Bij een
inslag op het land zou door de explosie een gebied zo
groot als Frankrijk vernietigd worden. Het totale aantal overlijdens wordt op anderhalf miljard geschat.
1
Op het land zou een gebied zo groot als India verwoest
miljoen worden. Over de hele wereld zouden gloeiende
brokstukken neerkomen en bosbranden veroorzaken.
Het klimaat wordt ernstig verstoord.
10
De klimaatverstoring is langdurig. De explosie verwoest
miljoen een gebied zo groot als Europa. Een massaal uitsterven
van soorten is waarschijnlijk.
100
Deze inslag veroorzaakt vrijwel zeker een massaal
miljoen uitsterven van soorten. Waarschijnlijk wordt de
mensheid volledig uitgeroeid.
de aarde dreigt te botsen. Van die 600
objecten hebben we althans de komende
decennia niets te vrezen. Maar de naar
de aarde te botsen, àls hij voldoende lang
de geschatte inslagkansen voor objecten
schatting nog eens evenveel NEO’s die nog
in dezelfde omgeving van het zonnestelsel
van verschillende diameters. De tabel is
niet ontdekt zijn, zouden in principe wel
zou blijven, wat volgens berekeningen
ontleend aan een rapport over het inslag-
gevaarlijk kunnen zijn. Over de banen van
echter niet het geval is. De banen van NEO’s
gevaar dat in september 2000 door een
die objecten weten we nog niets. Het is
zijn meestal weinig stabiel op lange termijn,
groep experts werd opgesteld in opdracht
onwaarschijnlijk maar niet onmogelijk dat
waardoor ze slechts enkele miljoenen jaren
van de Britse regering, het Report of the
een ervan momenteel op weg is naar onze
in onze buurt blijven. Er komen echter ook
Task Force on potentially hazardous Near
planeet. Hoe onwaarschijnlijk het precies is,
steeds nieuwe NEO’s bij (objecten die
Earth Objects.
is een moeilijk te beantwoorden maar
migreren vanuit andere delen van het
belangrijke vraag.
zonnestelsel), zodat het verdwijnen van
De eerste kolom geeft de diameter van het
NEO’s geen invloed heeft op de berekening
object, de tweede de kracht van de explosie
In de hogergenoemde studie van David
van het risico voor de aarde. Uit die gege-
uitgedrukt in “megaton TNT” (1 megaton is
Rabinowitz en Eleanor Helin (gepubliceerd
vens leiden Rabinowitz en Helin af dat de
te vergelijken met de kracht van een typische
in januari 2000 in Nature), wordt het
kans op een catastrofale botsing ongeveer
waterstofbom, de kracht van de Hiroshima-
geschatte totale aantal NEO’s die groter zijn
1 procent bedraagt voor het komende
explosie was 0,015 megaton). De derde
dan een kilometer, omgerekend naar een
millennium. Ruwweg eenmaal per honderd-
kolom geeft de diameter van de krater die
botsingskans met de aarde. Per NEO is de
duizend jaar zou er een object groter dan
bij een dergelijke explosie geslagen zou
kans op een botsing met de aarde ongeveer
een kilometer in botsing komen met onze
worden en de vierde kolom het gemiddelde
0,5 procent per miljoen jaar. Dat wil dus
planeet. Kleinere inslagen zouden vaker
interval tussen twee inslagen van de
zeggen dat een typische NEO een grote kans
moeten voorkomen, grotere minder vaak.
betreffende ernst. Daarna volgt een korte
heeft om in tweehonderd miljoen jaar met
De volgende tabel geeft een overzicht van
beschrijving van de te verwachten gevolgen.
2
6
Space Connection # 41
Uitgaande van de schattingen van de aan-
niet al te veel schade ondervinden van een
tallen objecten van verschillende diameters,
kernexplosie, hooguit zouden enkele van de
en van de kansen dat ze met de aarde bot-
brokken nog wat verder verbrijzeld worden.
sen, en van de schade die ze waarschijnlijk
Maart 2003
Waarnemingen nodig
Het is wellicht voorbarig om vandaag al
plannen te maken voor planetaire defensie-
zouden aanrichten, kunnen we proberen uit
De sleutel tot het afwenden van een inslag
systemen tegen gevaarlijke planetoïden of
te rekenen hoe groot het risico voor ons is.
bij de huidige stand van de technologie is
kometen. Maar er is wel dringend nood aan
Hoe groot is de kans dat mensen overlijden
dat er lang genoeg van tevoren moet worden
meer en betere waarnemingen. Voor niet meer
als gevolg van een planetoïde- of komeetin-
ingegrepen. Als het gevaar van een inslag
dan pakweg vijfhonderd miljoen euro (dat is
slag? De kans op een grote inslag is weliswaar
tientallen jaren van tevoren onderkend wordt,
minder dan de opbrengst van de film “Arma-
zeer klein, maar àls het dan toch eens
dan is een kleine stoot of een reeks kleine
geddon”) moet het mogelijk zijn om snel een
gebeurt, vallen er buitengewoon veel doden.
stootjes tegen het object voldoende om de
goede inventaris te maken van alle grote
Is de waarschijnlijkheid voor een willekeu-
baan ervan zodanig te veranderen dat het
NEO’s. Als we die hebben, dan worden de
rige mens om te sterven als gevolg van een
naast de aarde vliegt in plaats van ertegen.
probabilistische argumenten uit bovenstaande
inslag dan beduidend of verwaarloosbaar?
Hoe langer van tevoren ingegrepen wordt,
paragrafen vervangen door zekerheid. Hoogst-
hoe kleiner de kracht die nodig is. Er is al
waarschijnlijk de zekerheid dat er géén object
Volgens David Jewitt van de universiteit van
voorgesteld om een planetoïde met een reeks
op een botsingkoers is, en heel misschien
Hawaï is de kans hiertoe ongeveer 1 op
kleine explosies uit haar baan te duwen, ofwel
de zekerheid dat er snelle actie moet worden
20000 – van dezelfde grootte-orde als de
door er kleinere planetoïden of andere
ondernomen. Vandaag is het probleem dat
kans om te sterven bij een vliegtuigongeluk.
projectielen gericht tegen te laten botsen.
we nog steeds volkomen onverwachts
Andere experts betwisten echter dat het
Er kan zelfs aan gedacht worden om aan een
getroffen zouden kunnen worden door een
risico zo groot zou zijn. Volgens het hoger-
gevaarlijk object op zonne-energie of kern-
van de naar schatting honderden nog niet
genoemde Britse rapport zijn de risico’s
energie werkende motoren te bevestigen, die
ontdekte NEO’s. Het is vandaag nog steeds
hoger dan de risico’s die toelaatbaar zijn
dan jarenlang een bescheiden kracht kunnen
zeer goed mogelijk dat een aanstormende
volgens de normen die in de nucleaire
uitoefenen om de baan van het object te
planetoïde pas enkele weken of dagen van
industrie gelden.
wijzigen. Een voorstel dat binnen de NASA
tevoren ontdekt wordt, wanneer het te laat
is geformuleerd houdt in dat een onbemand
is om nog veel te ondernemen. Het is zelfs
ruimtetuig langdurig naast de gevaarlijke
niet uitgesloten dat we zonder enige waar-
planetoïde of komeet zou vliegen, en er een
schuwing geraakt worden, aangezien de
Stel dat er een planetoïde of een komeet
kracht zou op uitoefenen met een sterke
bestaande zoekprogramma’s niet volstaan om
ontdekt wordt die op weg is naar de aarde.
laserbundel die een deel van het oppervlak
op een systematische manier de hele hemel
Zouden we dan iets kunnen doen om het
doet verdampen. Die methode zou als voor-
te scannen op zoek naar bedreigende NEO’s.
gevaar af te wenden, of zijn we weerloos?
deel hebben dat er geen landing nodig is.
Het meest voor de hand liggende idee zou
Een zwak punt in de meeste voorgestelde
betrekkelijk weinig inspanning. Met het hui-
zijn om het object te bestoken met kern-
methoden om de aarde te beschermen,
dige netwerk van telescopen hoopt de NASA
raketten. Het is echter zeer de vraag of dat
blijven de onverwachts verschijnende
rond 2008 al negentig procent van de grote
zou helpen. Mogelijk zou daardoor een grote
langperiodieke kometen. Omdat die slechts
NEO’s geïnventariseerd te hebben. Binnen
planetoïde in stukken breken, en zouden
kort (wellicht in vele gevallen niet meer dan
enkele decennia zou de inventaris van de
we in plaats van één grote inslag meerdere
een jaar) voor het voorziene moment van
objecten groter dan een kilometer dan
kleinere krijgen, en dat zou in sommige
de botsing ontdekt worden, ontbreekt de
vrijwel compleet kunnen zijn, en zouden we
gevallen nog erger zijn. Bovendien zouden
noodzakelijke tijd om actie te ondernemen.
een flinke fractie van de kleinere objecten
de inslaande brokstukken dan radioactief
Bovendien zijn dergelijke langperiodieke
kennen. Met een kleine extra inspanning –
zijn. Het is bovendien maar de vraag of
kometen vaak zeer grote exemplaren, met
enkele bijkomende telescopen – moet de
kernexplosies veel effect zouden hebben op
een kern van meer dan tien kilometer diame-
inventaris al veel vroeger volledig kunnen
planetoïden. Er wordt vermoed dat vele
ter, en kunnen ze een zeer grote relatieve
worden. Als dat zoekprogramma wordt aan-
planetoïden in feite bestaan uit losse
snelheid hebben ten opzichte van de aarde,
gevuld met een permanente ‘uitkijk’ om ons
opeenhopingen van afzonderlijke brokken
waardoor ze met veel snelheid en dus veel
te waarschuwen voor nieuwe langperiodieke
gesteente. Een dergelijke “puinhoop” zou
energie inslaan op de aarde.
kometen die onverwachts verschijnen, dan
Zijn we weerloos?
Het wegnemen van die onzekerheid kan met
Space Connection # 41
Maart 2003
2
7
De toekomstige Europese ruimteverkenner BepiColombo die
een bezoek zal brengen aan de planeet Mercurius, kan ook
planetoïden ontdekken in het binnenste deel van het zonnestelsel,
waar ze vanop de aarde moeilijk zichtbaar zijn. (ESA)
De toekomstige Europese satelliet Gaia (links op de afbeelding),
die vooral ontworpen is om de Melkweg gedetailleerd in kaart te
brengen, zal ook grote aantallen planetoïden ontdekken. (ESA)
kunnen we redelijk gerust zijn dat ons niet
Doordat ze vanuit een ander gezichtspunt
• Er moet een reeks kleine en goedkope
op een dag het lot van de dinosauriërs te
het zonnestelsel bekijkt, zou ze NEO’s kunnen
onbemande ruimtesondes naar NEO’s
wachten staat.
opsporen die door hun baan vanop aarde
gestuurd worden om hun samenstelling en
gemakkelijk aan de aandacht ontsnappen.
fysische eigenschappen te onderzoeken.
Ook instrumenten die in de eerste plaats
• Het zoeken naar gevaarlijke NEO’s moet
voor andere doeleinden gebouwd worden,
De NASA heeft al voorgesteld om in een nog
internationaal gecoördineerd worden, en er
kunnen nuttige diensten bewijzen bij het
later stadium, rond 2020 of later, een netwerk
moet voor een stabiele financiering gezorgd
opsporen van potentieel gevaarlijke NEO’s.
van automatische observatoria in de ruimte
worden.
Astronomen overwegen bijvoorbeeld de bouw
uit te bouwen, die systematisch en met heel
van een grote telescoop (in de zes-meter-
grote gevoeligheid het zonnestelsel zouden
Recent, en als gevolg van de aanbevelingen
klasse of groter) die gebruikt zou worden
afspeuren, en die àlle gevaarlijke NEO’s
uit het Britse rapport, besliste de Organisa-
voor systematische “surveys” van de hemel.
zouden detecteren, ook de relatief kleine
tie voor Economische Samenwerking en Ont-
Een dergelijk instrument zou in de marge
exemplaren waar momenteel nauwelijks naar
wikkeling (OESO) een workshop te organise-
van zijn eigenlijke werk ook grote aantallen
gezocht wordt. Een dergelijk netwerk zou
ren over het thema NEO’s in het kader van
NEO’s kunnen ontdekken. Een grote telescoop
ons ook de garantie geven dat we gevaarlijke
haar Global Science Forum. Deze workshop
kan kleinere objecten waarnemen, of hij
langperiodieke kometen op het vroegst
vond plaats van 20 tot 22 januari 2003 bij
kan objecten waarnemen terwijl ze zich
mogelijke tijdstip ontdekken, en dat er dus
ESA (ESRIN) te Frascati, Italië. Hij had tot
op grotere afstand van de aarde bevinden.
zeker geen kostbare tijd verloren gaat om
doel een analyse te maken van de huidige
Ook observatoria in een baan om de aarde
te proberen het gevaar ervan af te wenden.
stand van zaken van onze kennis over de
en zelfs interplanetaire sondes kunnen
gevaren verbonden aan NEO’s en om aanbe-
meehelpen bij het opsporen van gevaarlijke
Op kortere termijn doet het Britse Report
velingen te formuleren naar de regeringen
planetoïden en kometen. Voorbeelden van
of the Task Force on potentially hazardous
van de OESO-lidstaten inzake de systemati-
mogelijke toekomstige ruimtetuigen waar-
Near Earth Objects onder meer de volgende
sering van waarnemingen en de mogelijkhe-
voor al de mogelijkheid is geopperd om ze
aanbevelingen :
den voor het afwenden van het gevaar. Een
(naast andere opdrachten) ook te benutten
• Er moet op het zuidelijk halfrond een
belangrijke doelstelling van de workshop was
voor het zoeken naar NEO’s zijn de ESA-
nieuwe moderne telescoop in de 3-meter-
ook om, voor de eerste keer, de overheids-
projecten Gaia en BepiColombo. Gaia is een
klasse komen die uitsluitend voor het zoeken
diensten verantwoordelijk voor de civiele
astrometrische satelliet, de opvolger van
naar NEO’s gebruikt wordt.
bescherming te betrekken bij het thema van
Hipparcos, die van grote aantallen sterren
• Er moet optimaal gebruik worden gemaakt
de NEO’s, bijvoorbeeld met het oog op het
herhaaldelijk zeer nauwkeurig de positie
van bestaande of voor andere doeleinden
verwerven van extra financiering voor het
moet meten, en die en passant ook de
geplande telescopen en satellieten, die
NEO-onderzoek en de waarnemingen. De
positie van zeer veel NEO’s zou meten.
naast hun gewone werk ook een bijdrage
DWTC namen samen met de Koninklijke Ster-
BepiColombo is een sonde die naar de
kunnen leveren aan het NEO-onderzoek,
renwacht van België en het Ministerie van
planeet Mercurius gestuurd zal worden.
zoals de satelliet Gaia.
Landsverdediging deel aan deze workshop.
2
8
Space Connection # 41
Maart 2003
Het Amerikaanse
ruimtestation Skylab,
waarvan stukken zijn
teruggevallen in Australië.
(NASA)
Dossier Dreiging uit de ruimte
Houdt ook de ruimtevaart gevaren in voor aardbewoners? In Space
Connection nr. 30 is al uitvoerig ingegaan op de problematiek van
het ruimteafval in een baan om de aarde. Dit ruimtepuin bestaat
onder meer uit defecte en niet meer gebruikte satellieten,
uit brokstukken van ontplofte ruimtetuigen, uit in een baan
achtergebleven onderdelen van lanceerraketten en zelfs uit door
astronauten verloren werktuigen. Allemaal ongewenste
objecten die in een baan rond de aarde draaien.
Maar dit ruimtepuin is vooral een probleem
voor de ruimtevaart zelf, niet
zozeer voor de aardbewoners.
Gevaren
van de ruimtevaart
E
en klein stukje ruimtepuin
te hoge baan onvermijdelijk
de Stille Oceaan. Volgens bere-
boven de Stille Oceaan terug
kan door zijn grote snelheid
vroeg of laat gebeurt als gevolg
keningen van experts moet het
naar de aarde gehaald.
gemakkelijk een satelliet onklaar
van de wrijving met de uiterst
grootste deel van het ruimte-
maken als het ermee in botsing
ijle allerhoogste atmosfeerlagen),
station opgebrand zijn, terwijl
Het loopt echter niet altijd zo
komt, zoals gebeurd is met de
brandt het meestal helemaal op
er toch enkele grote stukken
perfect volgens plan. Begin
Franse satelliet Cérise, die getrof-
in de atmosfeer.
metaal het aardoppervlak bereikt
2002 keerde de Amerikaanse
fen werd door een stuk van een
zouden moeten hebben. Dat is
wetenschappelijke satelliet Euve
Ariane-raket. Regelmatig wordt
Zelfs volledige satellieten of
echter gebeurd op zee, ver van
(Extreme Ultraviolet Explorer),
het internationale ruimtestation
zelfs hele ruimtestations die
alle eilanden en scheepvaartrou-
een observatorium voor ver-
in een lichtjes andere baan
terugvallen naar de aarde stellen
tes, en het is door niemand
ultraviolette straling uit het
gebracht om een aankomend
zelden grote problemen, vooral
geobserveerd. Als er nog stukken
heelal, terug naar de aarde.
stuk ruimtepuin te ontwijken.
wanneer ze nog tot op het laat-
van Mir overblijven, dan liggen
Nadat door de NASA achtereen-
ste moment bestuurbaar blijven.
ze nu verspreid over een hon-
volgens de Indische Oceaan, het
Maar voor ons, op het aardop-
Zo werd in 2001 met succes het
derden kilometers groot gebied
Amazonewoud en de Perzische
pervlak, stelt al dat ruimtepuin
grote Russische ruimtestation
op de bodem van de oceaan.
Golf genoemd waren als plaatsen
doorgaans geen probleem. Als
Mir teruggehaald naar de aarde.
Ook de grote Amerikaanse
waar de brokstukken van de
het neerstort naar de aarde (wat
Mir werd gericht naar een onbe-
gamma-satelliet Compton Gamma
satelliet zouden neerkomen,
met elke satelliet in een niet al
woonde zone in het zuiden van
Ray Observatory werd met succes
bleek het uiteindelijk de woestijn
Maart 2003
2
9
De lancering van de ruimtesonde
Cassini met aan boord een energiebron
die werkt met plutonium. (NASA)
lijk op 11 juli 1979 onbestuurd
was. Ze kregen het advies om
te krijgen. Dat maakte het
terug in de atmosfeer. De brok-
niet dichter dan driehonderd
mogelijk om de ruimtesonde
stukken die niet opbrandden in
meter bij de brokstukken te
met een lichtere (en dus goed-
de atmosfeer kwamen voorname-
komen. Gelukkig bleek het aan-
kopere) raket te lanceren.
lijk in de Indische Oceaan
geraakte stuk slechts zeer licht
terecht, maar er vielen er ook
radioactief te zijn. Later werden
Cassini wordt van energie
enkele in Australië, gelukkig
door de zoekteams brokstukken
voorzien door een zogeheten
zonder schade aan te richten.
aangetroffen die veel gevaarlij-
RTG (radioisotope thermoelectric
ker waren. Een ervan zond
generator), een soort “nucleaire
Veel ernstiger was het incident
genoeg straling uit om een
batterij”. Het is een toestel
van Egypte te worden. Voor
met de Russische militaire satel-
mens in twee uur te doden.
waarin een radioactief materiaal
zover bekend hebben de stukken
liet Kosmos 954. Op 24 januari
van Euve (als er al de grond
1978 stortte die neer boven het
De hier besproken voorbeelden
het om plutonium) warmte
bereikt hebben) geen schade
noorden van Canada, meer
zijn maar enkele van de vele
afgeeft, die dan benut wordt
aangericht.
bepaald boven de North West
satellieten die sinds het begin
om elektriciteit op te wekken.
Territories. De satelliet had een
van het ruimtevaarttijdperk zijn
Het gaat dus niet om een
Een vroeger ruimtestation, het
compacte kernreactor aan
teruggevallen naar de aarde. Tot
kernreactor.
reusachtige Amerikaanse Skylab,
boord. Bij haar val werd radio-
nu toe zijn er voor zover bekend
kwam niet zo netjes zoals
actief materiaal verspreid over
nog nooit menselijke slachtoffers
Tegenstanders van het project
gepland terug naar de aarde als
een groot gebied. De Canadese
gevallen bij het neerkomen van
vreesden dat het plutonium uit
Mir. De NASA had het in 1973
overheid zette een zoekactie op
satellietbrokstukken (evenmin
de RTG zou kunnen vrijkomen en
gelanceerde Skylab, dat een
het getouw om zo veel mogelijk
als bij het neerkomen van
in de atmosfeer verspreid worden,
uitvloeisel was van het Apollo-
radioactieve brokstukken te
natuurlijke meteorieten).
ofwel als er bij de lancering iets
maanlandingsprogramma, in een
verzamelen en in veiligheid te
baan om de aarde willen houden
brengen. Het zoeken duurde
tot de ingebruikname van de
maanden en kostte naar schat-
ruimtependel. De baan van het
ting 14 miljoen dollar, een
De jongste jaren is de contro-
woordvoerders van het protest,
ruimtestation begon weliswaar
bedrag waarvan Canada later
verse opnieuw opgelaaid over de
dat voor het overige vooral
al te verlagen, als gevolg van
zo’n drie miljoen dollar als
toepassing van nucleaire techno-
gedragen werd door lokale
atmosferische wrijving, maar de
schadevergoeding terugkreeg
logie in de ruimte, en wordt er
milieuverenigingen uit Florida,
NASA hoopte dat shuttles het
van de toenmalige Sovjet-Unie.
vaak herinnerd aan Kosmos 954.
was de fysicus Michio Kaku.
(in het geval van Cassini gaat
verkeerd zou lopen, ofwel bij de
Kernenergie in de ruimte
passage van Cassini langs de
aarde. Een van de bekendste
ruimtestation zouden kunnen
Volgens de critici was er een te
bezoeken en de baan ervan
Twee leden van een zeskoppige
Naar aanleiding van het Cassini-
grote kans op een navigatiefout
weer opkrikken.
groep avonturiers die op trek-
project waren er vooral in de VS
bij de nauwe passage langs de
tocht waren in de streek, kwa-
regelmatige protesten. Cassini is
aarde, zodat het risico bestond
Het ruimtependelprogramma had
men in contact met het radio-
een Amerikaans-Europees onbe-
dat Cassini met zijn nucleaire
evenwel vertraging, waardoor de
actieve materiaal. Ze vonden
mande sonde die momenteel op
lading in de atmosfeer terecht
eerste shuttle pas in 1981 gelan-
een krater in het ijs met daarin
weg is naar de planeet Saturnus.
zou komen. Volgens de NASA
ceerd kon worden, jaren later
stukken geblakerd metaal. Een
Europa heeft een kleinere sonde
was de foutmarge op het
dan oorspronkelijk gepland.
van de mannen raakte een van
geleverd, Huygens, die door het
manoeuvre miniem en de kans
Bovendien zorgde de hoge zon-
de brokstukken aan met zijn
Cassini-moederschip wordt mee-
op een ongeluk verwaarloosbaar.
neactiviteit voor een onvoor-
hand (in een handschoen). Toen
gedragen naar Saturnus en die
ziene opzwelling van de hoogste
de twee korte tijd later terug-
een zachte landing moet maken
Noch bij de lancering op 15
atmosfeerlagen van onze pla-
kwamen in hun kampplaats,
op de Saturnusmaan Titan. Op
oktober 1997, noch bij de pas-
neet, waardoor het ruimtestation
kregen ze van de anderen die
weg naar Saturnus is Cassini een
sage van Cassini langs de aarde
meer wrijving ondervond dan
het nieuws over Kosmos 954
keer dicht langs de aarde gepas-
op 18 augustus 1999, liep er
verwacht, en dus sneller begon
langs de radio vernomen hadden,
seerd om van de zwaartekracht
iets verkeerd. Later heeft de
te dalen. Skylab keerde uiteinde-
te horen wat er aan de hand
van onze planeet een extra zetje
navigatieblunder van de NASA
3
0
Space Connection # 41
Maart 2003
Het Russische ruimtestation Mir,
dat zonder schade aan te richten is
teruggevallen naar de aarde. (NASA)
Een andere bron van ongerustheid in verband met ruimtevaart, en een bijkomende impuls
voor de nucleaire ruimtetechnologie, is de ontwikkeling van de
militaire ruimtevaart. Vooral in
de VS wordt momenteel luidop
nagedacht over ruimtetuigen
met gevechtscapaciteiten.
Bijvoorbeeld satellieten met
een aandrijving die hen toelaat
meerdere keren van baan te
veranderen, die ingezet zouden
kunnen worden om vijandelijke
satellieten te vernietigen.
Nucleaire energiebronnen
zouden ook voor dergelijke
“gevechtssatellieten” van pas
komen. Een nog meer onrustwekkende toepassing zijn satellieten met stralingswapens die
bij de Mars Climate Orbiter, die
Maar de jongste tijd lijkt er een
de sonde Deep Space 1 die vorig
bedoeld zijn om doelwitten in
in plaats van in een baan om de
revival van de nucleaire ruimte-
jaar de komeet Borelly bezocht,
de atmosfeer of op de grond te
planeet te komen, erop neer-
technologie begonnen. In het
was aangedreven door zonne-
treffen. Daar werd al aan
stortte, evenwel nieuwe vragen
NASA-budget voor 2003 dat
elektrische propulsie. Ook de
gedacht in de periode van Star
doen rijzen over de betrouw-
onlangs werd voorgesteld door
Europese onbemande maan-
Wars of het Strategic Defense
baarheid van precisiemanoeuvres
de regering van president George
verkenner Smart-1 krijgt een
Initiative onder president
in de ruimte.
W. Bush, is geld voorzien om te
dergelijke aandrijving.
Reagan in de jaren tachtig van
beginnen met een grootschalig
de vorige eeuw, maar het idee
In het begin van het ruimte-
ontwikkelingsprogramma voor
Met nucleair-elektrische propul-
kent de jongste jaren een come-
vaarttijdperk leek het bijna een
nieuwe nucleaire krachtbronnen.
sie zou een ruimtesonde ook in
back. Er wordt in de VS al volop
vaststaand feit dat de toekomst
Gedacht wordt onder meer aan
de buitenste delen van het zon-
gewerkt aan een zeer krachtige
van de ruimte nucleair zou zijn.
een nieuwe generatie RTG’s, en
nestelsel kunnen opereren, waar
gevechtslaser die in een Boeing
Maar de ontwikkeling van
aan compacte kernreactoren.
de zonnestraling niet intens
747 geplaatst moet worden, en
nucleaire ruimtevaarttechnologie
Een van de toepassingen wordt
genoeg is voor het gebruik van
waarmee het bijvoorbeeld moge-
begon (vooral in het Westen)
de “nucleair-elektrische propul-
zonnepanelen. Een dergelijke
lijk moet zijn om vanop grote
tegen het einde van de jaren
sie”, waarbij de energie van de
aandrijving zou toelaten om de
afstand vertrekkende vijande-
zestig al te stagneren, toen
kernreactor wordt gebruikt om
buitenste planeten in een veel
lijke raketten uit te schakelen.
duidelijk werd dat na het
een ionenbundel te versnellen
kortere tijd te bereiken dan met
Een laser in een satelliet,
Apollo-tijdperk de budgetten
en uit het ruimtetuig weg te
de hedendaagse chemische
aangedreven door een nucleaire
voor grote ruimteprojecten sterk
schieten, om het aan te drijven.
raketten die een sonde alleen
energiebron, zou dan een
zouden slinken, en toen er een
Het is een variant van de al
bij de lancering versnellen. Of
logische volgende stap zijn,
steeds sterkere protestbeweging
gebruikte zonne-elektrische
anders zou het mogelijk worden
denkbaar voor een volgende
tegen kernenergie ontstond.
propulsie, (zie Space Connection
om bijvoorbeeld een sonde in
generatie anti-raketsystemen,
In de VS werd onder meer de
nr. 37) met hetzelfde principe
een baan rond de planeet Pluto
na de “ballistic missile defense”-
ontwikkeling van de voor
maar waarbij zonnepanelen de
te brengen, in plaats van er
systemen met vanop de grond
interplanetaire reizen bedoelde
energie leveren om de ionen-
alleen maar met hoge snelheid
gelanceerde projectielen die nu
nucleaire motor Nerva stopgezet.
bundel te versnellen. Onder meer
voorbij te vliegen.
in de VS ontwikkeld worden.
Maart 2003
Space Connection # 41
3
Maan te koop
1
Standpunt
(NASA)
Sinds enkele jaren verspreiden bepaalde bedrijven op het internet
initiatieven die de weg hebben geëffend voor een innoverende
handel. De marktvooruitzichten zijn in ieder geval rooskleurig :
manieren worden verworven :
• hetzij via oorspronkelijke weg :
een nieuw recht wordt gecreëerd
in hoofde van de eigenaar;
• hetzij via afgeleide weg :
het verkopen van stukjes van het maanoppervlak. Voor enkele
dollars word je eigenaar van een groot terrein op de maan, Mars
of Venus. Voor de meer welgestelden onder ons, is de aankoop van
een hemellichaam in zijn geheel zelfs geen droom meer.
een bestaand recht wordt door een
andere persoon aan hem overgedragen.
Wat de maan betreft zou een oorspronkelijke
wijze van verkrijging de bezetting kunnen
zijn (in de betekenis van het internationaal
recht), dat wil zeggen voor een Staat een
p de website www.lunarembassy.com
O
klanten aan te sporen elk ander initiatief
grondgebied bezetten en er de soevereiniteit
worden eigendomstitels aangeboden
inzake buitenaardse grondaankoop te melden
over opeisen. Er is geen sprake meer van
voor een bedrag van 35 tot 40 euro per acre
“om zo de nodige gerechtelijke stappen te
“eigendom”, maar veeleer van territorialiteit.
zetten”.
Bij de opeenvolgende maanreizen van de
(1 acre = iets meer dan 4.000
m2).
Ze worden
door het Franse bedrijf LuneImmo gecom-
Amerikanen is er echter geen enkele soort-
mercialiseerd. Vergeleken met de grote
Hun juridische verantwoording houdt uiter-
gelijke opeising geweest, althans niet
wereldsteden zijn deze prijzen wel matig
aard geen steek. Niet alleen baseren zij zich
officieel en terecht: sinds de VN-resoluties
maar toch lijkt het boerenbedrog. Op de
op grove leugens, maar lappen zij ook de
van 1963 wordt, in aansluiting op de lance-
website voorzagen de initiatiefnemers even-
algemene principes van het internationaal
ring van de eerste Spoetnik zes jaar eerder,
wel dat alles juridisch onderbouwd is om bij
recht en zelfs de courante rechtsregels aan
het principe van niet-toe-eigening en van
de kandidaat-kopers de laatste twijfel weg
hun laars…
niet-opeising van soevereiniteit over de
te nemen. Aan bod komen de fundamentele
kosmische ruimte (met inbegrip van de
vraagstukken betreffende de wet die van
Een van die principes is dat niemand rech-
hemellichamen), met name door bezetting,
toepassing is inzake de toe-eigening van
ten kan overdragen die hij niet bezit. Iets
bekrachtigd door het internationaal recht.
hemellichamen, het mogelijke beroep tegen
waarvan men geen eigenaar is kan niet wor-
Meer nog, het Verdrag tot regeling van de
de NASA in geval van landing op een privé-
den verkocht, iets waarvan men het gebruik
activiteiten van de Staten inzake onderzoek
eigendom enz. De Ambassadeurs (zo laten
niet heeft kan niet worden verhuurd enz.
en gebruik van de kosmische ruimte, met
de vertegenwoordigers van dit bedrijf zich
Volgens het klassieke burgerlijk recht kan de
inbegrip van de maan en andere hemel-
graag noemen) hebben zelfs het lef om hun
eigendom waarvan men houder is op twee
lichamen (het zogeheten Ruimteverdrag),
3
2
Space Connection # 41
Maart 2003
(NASA)
from Dennis Hope in good faith and in turn
Belgische wetgeving het uit die verkoop
are selling it to you in good faith.”
ontstane eigendomsrecht erkent. De verwer-
(uittreksel van de website)
ving van een subjectief recht is slechts
mogelijk door verwijzing naar een gegeven
In dit geval verwijzen naar de goede trouw
rechtssysteem (burgerlijk recht in Frankrijk,
getuigt van lef. Die uitleg heeft als doel het
België enz., de common-law in het Verenigd
goedgelovige publiek te bedotten en stelt
Koninkrijk, de Verenigde Staten).
ons juridisch-economische systeem ter
discussie. Als je ‘s morgens wakker wordt en
Het internationaal recht verbiedt echter
aanspraak wilt maken op de Everest, stuur
elke nationale soevereiniteit over de ruimte :
je een brief naar de Secretaris-generaal van
welke wet ook erop toepassen is dus onmo-
de Verenigde Naties en word je zo eigenaar
gelijk, behalve die welke zijn vastgelegd
van het dak van de wereld...
in de relevante verdragen. Noch het Amerikaanse, het Franse of welk ander nationaal
Het hoofdargument van de Lunar Embassy
recht ook kan worden toegepast op de kos-
om de wettelijkheid van haar commerciële
mische ruimte, met inbegrip van de hemelli-
activiteiten te staven is evenwel slim
chamen. Zelfs al zijn de particulieren niet
bedacht, hoewel de specialisten van het
rechtstreeks onderworpen aan het Ruimte-
internationaal recht het gemakkelijk kunnen
verdrag, zij kunnen derhalve geen subjec-
ontkrachten, wat hierna gebeurt...
tieve rechten opeisen op dat gebied omdat
die rechten geen wettelijke basis hebben.
opgesteld op 27 januari 1967, bevestigt dat
Het Ruimteverdrag van 1967 is een instru-
principe. In de rechtsleer wordt dat in de
ment van internationaal recht dat de Staten
De argumentatie van de Head Cheese (sic)
meeste gevallen beschouwd als een regel uit
een reeks principes en verplichtingen oplegt
refereert aan de Overeenkomst ter regeling
het gewoonterecht die geldt voor de gehele
inzake onderzoek en gebruik van de ruimte
van de activiteiten van Staten op de maan
internationale gemeenschap. Vanwaar
en de hemellichamen. In de bewijsvoering
en andere hemellichamen (de zogeheten
komt derhalve de verworven en nadien
van Lunar Embassy richten die bepalingen
Maanovereenkomst), opgesteld op 18
door LuneImmo verkochte eigendom ?
(net als die van de Verklaringen van de Ver-
december 1979. Die Overeenkomst is op 11
Het antwoord hierop is nogmaals terug
enigde Naties) zich enkel tot de Staten en
juli 19841 in de internationale rechtsorde in
te vinden op de website :
hun regering. Zij zijn niet rechtstreeks van
werking getreden. In het licht van de toe-
“In 1980, an American called Dennis Hope,
toepassing in de interne rechtsorde van de
passing ervan wordt de Maanovereenkomst
now known as the Head Cheese, claimed the
Staten die partij zijn bij het Verdrag en ver-
vanouds als een mislukking beschouwd.
Moon and all other planets and moons in the
binden geen particulieren (noch rechtsper-
Slechts een tiental Staten zijn er partij bij.
solar system. (…)
sonen, noch natuurlijke personen). Volgens
In die Overeenkomst worden evenwel de
Our (sales) exclusivity for the United Kingdom
dat orgaan kan een individu of een commer-
fundamentele principes vermeld; het is ook
and Ambassadorship has been authorized by
cieel bedrijf niets in de weg worden gelegd
de eerste keer dat de kwestie van de exploi-
Dennis M. Hope, who filed a declaration of
om zich volledig of gedeeltelijk de kosmische
tatie van de hemellichamen aan bod komt.
ownership for Earth’s Moon and the planets
ruimte toe te eigenen, met inbegrip van de
Om kort te zijn, staat in de Overeenkomst
Mars, Venus, Mercury, Jupiter, Saturn,
hemellichamen, en ze op de markt te brengen.
dat de Staten die er partij bij zijn moeten
samenwerken in het kader van het onder-
Uranus, Neptune, Pluto as well as their
respective moons, on November 22 1980.
Het moeilijke punt ligt bij het feit dat, om
zoek en het gebruik van de hemellichamen
This declaration for ownership was initially
te bestaan, een subjectief recht (d.w.z. een
van ons zonnestelsel, dat zij zich ervan
filed at the San Francisco County offices
recht waarvan men bezitter is, zoals een
moeten onthouden ze te gebruiken voor
and then filed with the U.S.A., U.S.S.R. and
eigendom of een ander patrimoniaal recht)
militaire installaties of uitrusting (wat res-
the General Assembly of the United Nations.
een objectief rechtssysteem vereist (een
trictiever is dan het begrip van “vreedzaam
A copy of this declaration is included with
wet bijvoorbeeld) die het als zodanig
gebruik”) en dat, wanneer natuurlijke
every property purchased.
erkent. Men is bijvoorbeeld eigenaar van
exploiteerbare rijkdommen worden geïdenti-
On this basis, we have purchased the land
een in België gekochte auto omdat de
ficeerd, zij een ad-hocstelsel op poten
3
3
“De kosmische ruimte, met inbegrip
van de maan en andere
hemellichamen, mag geen voorwerp
zijn van nationale toe-eigening
door verklaring van soevereiniteit,
noch door gebruik of bezetting,
noch door welk middel ook.”
(Artikel II van het Ruimteverdrag)
(NASA)
moeten zetten met als doel de gehele mens-
Desalniettemin is de Maanoverkomst van
Andere voorbeelden daarvan zijn de eventu-
heid van die rijkdommen te laten profiteren.
kracht waarin een fundamenteel principe
ele installaties op de maan die het voorwerp
van het internationaal ruimterecht wordt
kunnen zijn van een eigendomsrecht en de
Dit systeem sluit aan op het systeem dat in
herhaald: de kosmische ruimte, met inbegrip
ontginning van ertsen die logischerwijze op
1982 werd gedefinieerd en in 1994 werd
van de hemellichamen, moet worden
een gegeven ogenblik het voorwerp moeten
herzien in het kader van de Overeenkomst
gebruikt voor het welzijn en in het belang
zijn van toe-eigening, zelfs al is die toe-
van Montego Bay betreffende het zeerecht.
van alle landen, in welk stadium ook hun
eigening weggelegd voor een organisme
Voor de diepe zeebodem met zijn rijkdommen
economische of wetenschappelijke ontwik-
dat aangeduid voor de uitvoering van de
aan ertsen en olie die de begerige blikken
keling zich bevindt.
principes van het internationaal recht.
trokken, werd een passend stelsel uitgewerkt:
Het principe van de “niet-toe-eigening” in
De gelukkige eigenaars van maanpercelen
de exploitatie ervan werd toevertrouwd aan
de ruimte moet echter gerelativeerd worden.
zullen zeker de zaken wat filosofisch dienen
een internationale autoriteit belast met de
De ruimte behoort niemand toe maar moet
te bekijken als zij vernemen dat zij 40 euro
verdeling van de concessies over de landen.
worden gebruikt ten voordele van allen. De
hebben betaald voor een document waarvan
Hierbij werd rekening gehouden met het
ruimte gebruiken en exploiteren komt in
de waarde alleen in hun verbeelding
statuut van gemeenschappelijk erfgoed van
zekere mate neer op de toe-eigening van de
bestaat. Zoals de maanambassadeur in
de mensheid dat van toepassing is op die
rijkdommen ervan. Ons economisch systeem
Frankrijk op zijn website besluit : “La Lune
rijkdommen. Aan de finale uitwerking van
berust op de eigendom of op soortgelijke
est le symbole de l’espoir, du romantisme et
dat stelsel gingen bitse onderhandelingen
rechten die het mogelijk maken dergelijke
du changement (…). Il n’y a rien de plus
vooraf die tien jaar aansleepten. Dat is
rijkdommen te valoriseren. Dat is trouwens
symbolique et romantique sur Terre que cha-
gedeeltelijk de reden waarom de Maanover-
het voorwerp van de bepalingen van de
cun peut offrir à un être cher (“décrocher la
eenkomst die soortgelijke principes bekrach-
Maanovereenkomst. Bovendien mag de
Lune”, “demander la Lune”, etc.)”.
tigt (zonder even ver te reiken als de
eigendom van de ruimte niet worden verward
Een ruiker bloemen is toch ook al iets…
Overeenkomst van Montego Bay…), relatief
met de eigendom in de ruimte. De eigendom
weinig succes heeft. Het stelsel van de
van ruimtevoorwerpen en goederen die erin
diepe zeebodem is evenwel erg theoretisch
worden vervoerd komt niet aan bod in de
gebleven. Wellicht geldt dat ook voor het
principes van het Ruimteverdrag van 1967.
stelsel dat van toepassing is op de exploita-
Het probleem van de intellectuele eigendom
tie van de hemellichamen, zelfs al worden
aan boord van ruimtevoorwerpen is een
op korte en middellange termijn nieuwe
complexere materie, met name gezien het
projecten voor wetenschappelijk onderzoek
principe dat de ruimte ten voordele van de
op de maan gepland.
gehele wereld wordt gebruikt.
van sommige geïndustrialiseerde landen
Jean-François Mayence
Adviseur en Opdrachthouder - Juridische
aangelegenheden en Internationale relaties
Dienst voor Ruimteonderzoek
en –toepassingen van de DWTC
1
België leidde in 2001 een procedure in tot
aansluiting tot deze Overeenkomst.
3
4
Space Connection # 41
Maart 2003
Actualiteit
Op het spoor van de Belgische deelname
aan het Europees ruimteavontuur
De vluchten van Dirk Frimout en Frank De
Winne in een baan om de aarde in 1992 en
2002 hebben een grote symbolische waarde.
Ze maken de Belgische deelname aan het
ruimtevaartavontuur duidelijk. Die deelname
heeft sinds het eind van de jaren ‘50 een
hoge vlucht gekend op politiek, wetenschappelijk en industrieel niveau.
Frank De Winne (NASA)
De Belgische belangstelling voor ruimteonderzoek ontstond in het zog van de wereldtentoonstelling van 1958 in Brussel en als gevolg van de
activiteiten van het Internationaal Geofysisch
Jaar (IGY), dat in Ukkel zijn zetel had. De
belangstelling van astrofysici en de knowhow
van de Belgische elektromechanische industrie
versnelden de aansluiting van de politieke
wereld bij de eerste Europese ruimtevaartorganisaties. Zo ondertekende de regering in het begin
van de jaren ‘60 de conventies van de European
Preparatory Commission on Space Research, vervolgens van de European Space Research Organisation (ESRO) en European Launcher Development Organisation (ELDO) en van de European
Conference on Satellite Telecommunications.
Het feit dat België een klein land is werd
gecompenseerd door een constant engagement
voor Europees ruimteonderzoek.
ESRO koos in 1965 het station van Redu om er
satellieten te volgen. Binnen ELDO verzekerde de
Belgische industrie de bouw van het volgstation
voor de eerste Europese lanceerraketten van
satellieten. Hoewel geen enkele Europa-raket de
ruimte bereikte, konden ingenieurs dankzij het
in Australië geïnstalleerde Belgische station hun
knowhow vervolmaken. De Belgische industrie
ontwikkelde op het vlak van de ruimtevaart
eveneens wetenschappelijke satellieten en nam
deel aan onderzoek op het vlak van de eerste
toegepaste satellieten voor telecommunicatie,
luchtcontrole en meteorologie. Bovendien ontwikkelden de astrofysici van Brussel en Luik
wetenschappelijke apparatuur aan boord van
sondeerraketten en vervolgens enkele experimenten voor de eerste Europese wetenschappelijke kunstmanen zoals HEOS A1 en TD 1.
tekst van de ESA-conventie formeel aanvaard.
De Belgische activiteiten voor het agentschap
uitten zich via een belangrijke financiële, technische, industriële en wetenschappelijke bijdrage. Ons land is een trouwe ESA-lidstaat en
dat is te merken aan de steun die het heeft
gegeven aan ieder groot Europees ruimtevaartprogramma zoals Ariane, Spacelab, Hermes of
Columbus. Bovendien was en blijft België op
zowel wetenschappelijk als industrieel vlak
actief in het domein van wetenschappelijke en
toegepaste satellieten1.
Vanaf het midden van de jaren ‘60 stond de
Europese ruimtevaart voor belangrijke problemen op het vlak van financiering, beheer en
samenhang van de programma’s. Tussen 1966 en
1975 kwamen in het kader van de European
Space Conference de betrokken ministers regelmatig bij elkaar om een samenhangende Europese ruimtevaartpolitiek te bepalen. Hierbij
moet de belangrijke rol benadrukt worden die de
Belgische ministers Théo Lefèvre en Charles
Hanin als voorzitter van de conferentie in dit
bemiddelend orgaan hebben gespeeld. Gedurende meer dan vier jaar leverde Théo Lefèvre op
verschillende fronten strijd om de Europese
ruimtevaart te redden. Bij ELDO twijfelde hij niet
aan de noodzaak van een autonome Europese
lanceercapaciteit voor satellieten. België was
overigens, samen met Frankrijk en Duitsland, het
laatste land dat lid bleef van ELDO. Vanaf 1969
voerde Théo Lefèvre met de Verenigde Staten
onderhandelingen over Europese samenwerking
bij het ambitieuze Amerikaanse post-Apollo programma. Maar het is onder het voorzitterschap
van Charles Hanin en door zijn gezond verstand
en vastberadenheid dat Europa uit de impasse
geraakte tijdens de European Space Conference
van 31 juli 1973. Toen geraakten de Europese
landen het eens over drie essentiële punten: de
fusie van ELDO en ESRO tot één enkel Europees
ruimtevaartagentschap, de start van het Arianeprogramma en de Europese deelname aan het
Amerikaanse post-Apollo programma met de
bouw van het ruimtelaboratorium Spacelab.
Een boeiende geschiedenis als die van de Belgische deelname aan het Europees ruimteavontuur verdient om neergeschreven te worden.
Sinds mei 2001 wordt dat gedaan door de Belgische historica Dawinka Laureys. Dankzij het initiatief en de ondersteuning van ESA en de DWTC
verzamelde ze gedurende bijna twintig maanden
geschreven documenten, interviewde ze getuigen en hield ze zich bezig met een gedeeltelijke
neerslag van deze geschiedenis. De professoren
John Krige van het Georgia Institute of Technology in Atlanta en Robert Halleux, directeur van
het Centre d’Histoire des Sciences et des Techniques van de universiteit van Luik geven wetenschappelijke leiding aan haar werk.
In april 1975 werd, opnieuw onder Belgisch
voorzitterschap van minister Gaston Geens, de
Het uiteindelijke doel van het programma is een
historische synthese uit te werken over de Belgische inspanningen van de jaren ‘60 tot de
vlucht van Dirk Frimout. Uiteindelijk moet dit
leiden tot een publicatie eind 2003, begin
2004. Het Europees ruimtevaartagentschap ESA
is bereid de vruchten van dit historische onderzoek te publiceren, zoals ze dat al voor Zwitserland en Zweden heeft gedaan. Dit werk maakt in
feite deel uit van één van haar programma’s,
het Extended History Project2.
Twee artikels zijn momenteel al geschreven. Het
eerste heet ‘Een klein land in Big Science: Belgische bijdrage aan het ontstaan van het Europees ruimteonderzoek’. Het werd in een internationaal vermaard tijdschrift gepubliceerd3 en
beschrijft gedetailleerd de geschiedenis van dit
ontstaan van 1958 tot 1964. Het tweede artikel
is een synthese en beschrijft de belangrijkste
Space Connection # 41
Maart 2003
3
5
Actualiteit
Ariane 5 (ESA)
etappes van de Belgische deelname van 1958
tot 1992. Het wordt weldra gepubliceerd in de
reeks ESA HSR (History Study Report) van ESA.
Een historicus is niets zonder bronnen, zonder
de archieven die hij verzamelt. Vandaag blijkt
dat de documenten die getuigen van de Belgische deelname aan het Europees ruimteonderzoek grotendeels bewaard zijn gebleven, maar
wel verspreid zijn over instellingen en privépersonen. De archieven van de DWTC en de documenten over Europees ruimteonderzoek die
bewaard worden in de archieven van de Europese Gemeenschap in Firenze, behoren tot de
meest waardevolle documentatiecentra. Maar
ook de archieven van verschillende ministeries,
wetenschappelijke laboratoria en de industrie,
die te maken hebben met ruimteonderzoek, zullen moeten onderzocht worden.
Bovendien moet men ook beroep doen op mondelinge overlevering. Omdat de gebeurtenissen
nog vrij recent hebben plaatsgevonden kan men
op deze manier menselijke herinneringen trachten te bewaren. Tot op heden heeft Dawinka Laureys een tiental sleutelgetuigen geïnterviewd uit
de politieke, wetenschappelijke en industriële
sfeer. Van hun getuigenissen wordt een opname
en een transcriptie gemaakt en ze worden in
bewaring gegeven aan de archieven van de Europese Gemeenschap op vraag van het Extended
History Project van ESA. Daardoor kan informatie
verzameld worden die niet door de archieven zijn
bewaard, of omdat er zaken zijn die men gemakkelijker aanvoelt en zegt dan neerschrijft.
1
De Belgische deelname aan de Europese ruimtevaartinspanningen was en blijft belangrijk.
De geschiedschrijving ervan gaat voort. Wanneer uzelf getuige bent geweest van deze
geschiedenis of documenten bezit die dit onderzoek kunnen verrijken, dan kunt in contact
treden met Dawinka Laureys.
Dawinka LAUREYS,
Centre d’Histoire des Sciences et des Techniques
Université de Liège
Quai Banning 5, Bât. D1 – 4000 Liège
Fax: 32(0)4 366 94 47
e-mail : [email protected]
Tijdens de eerste decennia van het bestaan van
ESA nam België in het bijzonder deel aan de
wetenschappelijke programma’s GEOS 2, ISEE 2,
EXOSAT en HIPPARCOS en aan de toegepaste
programma’s OTS, ECS, L-SAT, H-SAT en Marecs.
2
Al verschillende jaren is ESA zich bewust van de
noodzaak een blik in het verleden te werpen en een
balans van haar activiteiten te maken. In 1990 richtte
ESA het comité ESA History Project op waarvan de
activiteiten leiden tot de publicatie van een zeer uitvoerig werk over de geschiedenis van de Europese
ruimtevaartinspanningen. Het behoud van en de communicatie omtrent de historiek van het Europees
ruimteonderzoek wordt momenteel verder gezet binnen de werkgroep Extended History Project. Deze
groep wordt gecoördineerd door historici verbonden
aan ESA, door ruimtevaartpioniers en verenigt historici
uit elke lidstaat. Het project heeft een dubbele doelstelling. Enerzijds wil het aan een groot publiek de
geschiedenis van de bijdrage van elke lidstaat aan de
globale ruimtevaartinspanningen duidelijk maken.
Anderzijds zullen de historici uit elk van deze historische syntheses de bijzonderheden, de gelijkenissen
en de verschillen van de nationale strategieën kunnen
opmaken. Sinds mei 2001 vertegenwoordigen George
Van Reeth, van 1975 tot 1991 administratief ESAdirecteur, professor Robert Halleux en Dawinka Laureys België in het Extended History Project van ESA.
3 Het tijdschrift Archives Internationales d’Histoire
des Sciences wordt verdeeld door het Istituto
della Enciclopedia Italiana (Estratto dal n° 147,
vol. 51/2001).
3
6
Space Connection # 41
Maart 2003
Actualiteit
Jean-Jacques Dordain, nieuwe
directeur-generaal van ESA
Tijdens zijn 161ste zitting maakte de
ruimteplatforms. Vervolgens werd hij
ESA-Raad de aanstelling bekend van
verantwoordelijk voor het departement
Jean-Jacques Dordain als toekomstige
dat de Europese Columbusmodule op het
directeur-generaal van de ESA voor een
ISS en het microzwaartekrachtonderzoek
periode van vier jaar. Hij zal Antonio
coördineert. In 1993 werd hij geasso-
Rodotà opvolgen wiens mandaat op 30
cieerd directeur van de strategie, de
juni 2003 eindigt.
planning en het internationaal beleid.
In 1999 werd hij directeur van de strate-
De Fransman Dordain werd in 1946
gie en van het pas opgerichte bureau
geboren en behaalde in 1968 een inge-
voor technische evaluatie. In 2001 ten-
nieursdiploma van de Ecole centrale.
slotte werd hij directeur van de lanceer-
Hij bekleedde verschillende functies
raketten.
bij het ONERA, het Franse onderzoeks-
(ESA-communiqué, 11 december 2002)
en studiecentrum voor lucht- en ruimtevaart. In 1977 duidde de Franse
ruimtevaartorganisatie CNES hem aan
als een van de eerste Franse kandidaat-astronauten.
In 1986 begon hij voor ESA te werken
als hoofd van het nieuwe departement
voor de promotie en het gebruik van het
internationaal ruimtestation en andere
(ESA)
Ruimtevaart en grote rampen
De DWTC organiseerden in samenwerking met de ESA een forum over de voorstelling
in België van het Charter “Ruimtevaart en grote rampen” dat opgesteld werd door
ESA, CNES (de Franse ruimtevaartorganisatie) en CSA (de Canadese ruimtevaartorganisatie). Dit forum bracht Belgische, Europese en internationale actoren bij mekaar
die actief zijn op het vlak van crisisbeheer en aanverwante R&D. Meer inlichtingen
op onze website: http://www.belspo.be/belspo/ostc/agenda/index_nl.stm
NASA nodigt
ISS-partners uit
Ter gelegenheid van de opening van het World Space Congress in Houston in oktober vorig jaar, nodigde NASA de
afvaardigingen uit van de landen die deelnemen aan het
internationaal ruimtestation voor een bezoek aan het
Johnson Space Center. Het is met name in dit centrum dat
de astronauten en kosmonauten van het ISS een training
krijgen. De afvaardigingen konden de training volgen van
verscheidene astronauten, waaronder Michael Lopez-Alegria
die zich voorbereidde op een reis naar het ISS enkele dagen
na de terugkeer van Frank De Winne. Op het programma
stond ook het bezoek aan verscheidene installaties, waaronder het indrukwekkende zwembad met op de bodem een
gedeeltelijke replica van het ISS voor de training in
“gewichtloze toestand”. Het was ook in deze installaties dat
verschillende films opgenomen worden zoals “Armageddon,
“Space Cowboys” en “Apollo 13”. De volgende dag namen de
afvaardigingen deel aan de Space Policy Summit waar zij
verwelkomd werden door de vroegere Minister van Buitenlandse Zaken James Baker en waarop ook Sean O’Keefe,
bestuurder van NASA, aanwezig was. Iedere afvaardiging
ontving bovendien een nationaal vlaggetje dat meeging
aan boord van het ISS ter gelegenheid van de missie STS-11
in juni 2002.
Van links naar rechts: NASA Deputy Associate Administrator
Michael C. Kostelnik, Jean-François Mayence (DWTC) en
William H. Gerstenmaier, Manager van het NASA Space
Station Program Office. (NASA)