KR.VRAAG-99 - Antwoord

Opgesteld door: José van der Hoeven
Vraagsteller: groepsleerkracht basisonderwijs
Referentie: Kennisrotonde. (2017). Is er een relatie tussen technische leesvaardigheid en spelling voor
leerlingen in groep 3? (KR.213). Den Haag: Kennisrotonde.
18 mei 2017
Vraag
Is er een relatie tussen technische leesvaardigheid en spelling voor leerlingen in groep 3?
Deze vraag wordt beantwoord in het kader van het verhogen van de opbrengsten in lees- en
spellingvaardigheid in groep 3.
Kort antwoord
Lezen en spellen hebben gedeeltelijk dezelfde cognitieve basis. De relatie tussen beide vaardigheden heeft
vooral betrekking op het klankbewustzijn, dat in de vroege ontwikkeling van lees- en spellingvaardigheid
een belangrijke rol speelt. Echter, de relatie tussen lezen en spellen is asymmetrisch. Waar het bij lezen om
herkenning van woorden gaat, gaat het bij spelling om het produceren van woorden. Naarmate de lees- en
spellingervaring toeneemt, worden de specifieke spelling- en leesprocessen dan ook steeds belangrijker,
bijvoorbeeld de automatische woordherkenning versus letter-voor letter-decoderen bij lezen.
Toelichting antwoord
Over het algemeen wordt verondersteld dat zowel het leren lezen als het leren spellen wordt gekenmerkt
door het omzetten van klanken in de bijbehorende letters, lettergrepen of woorden of vice versa. Het gaat
dan om het fonologisch en klankbewustzijn.
Fonologisch bewustzijn en klankbewustzijn
Het fonologisch bewustzijn is een onderdeel van het taalbewustzijn en betreft het kunnen omgaan met
klanken. Het gaat dan om het splitsen van woorden in lettergrepen, het verbinden van lettergrepen tot een
woord en het toepassen van eindrijm. Een gevorderde fase van fonologisch bewustzijn is het fonemisch
bewustzijn. Dit betreft het besef dat woorden uit klanken of fonemen zijn opgebouwd. De fonemen
corresponderen met letters in ons schrift (www.lesintaal.nl).
In een meta-analyse van Amerikaanse onderzoeken vonden Bus en Van IJzendoorn (1999) dat
trainingsprogramma’s op het gebied van fonologisch bewustzijn het klankbewustzijn van leerlingen (kleuters
en basisschoolleerlingen) verhogen (18 experimentele studies) en dat deze trainingsprogramma’s ook maar
in mindere mate de leesvaardigheid verhogen (20 experimentele studies). Zij concludeerden dat fonologisch
bewustzijn een belangrijke, maar niet de enige voorspeller van leesvaardigheid is. Naast fonologisch
bewustzijn wijzen de onderzoekers erop dat uit ander onderzoek blijkt dat ook voorlezen op jonge leeftijd
van invloed is op leesvaardigheid. Ook ondersteuning van het leergedrag in groep 2 is van invloed op
de leesontwikkeling in groep 3 en 4 (Van der Sande, 2015).
Braams en Bosman (2000) onderzochten in groep 2 en 3 de voorspellende waarde van fonologische taken
voor lees- en spellingvaardigheid in groep 3. Zij vonden dat begin groep 2 drie taken voorspellers waren.
Eind groep 2 gold dit alleen nog voor de letterbenoemtaak, dus voor één taak. De voorspellende waarde van
fonologische taken voor lees- en spellingvaardigheid nam gedurende groep 2 dus af.
Verhagen (2010) beantwoordde in zijn onderzoek de vraag in welke mate klankbewustzijn en het snel
benoemen samenhangen met spellingvaardigheden. Bij de start van groep 3 bleek klankbewustzijn de
sterkste voorspeller voor spellingvaardigheid. Echter aan het einde van groep 3 en groep 4 bleken zowel
klankbewustzijn als snel benoemen de spellingvaardigheid even sterk te voorspellen.
Uit bovenstaande blijkt dat training van fonologische vaardigheden het klankbewustzijn van jonge leerlingen
verhoogt. Klankbewustzijn, of de klank-schrift-koppeling, blijkt bij de ontwikkeling van lees- en
spellingvaardigheden in groep 2 en 3 een rol te spelen.
Transparantie van de taal
Klankbewustzijn is dus van invloed op het leren lezen. De vraag is dan of dit voor elke taal in gelijke mate
geldt. In hun internationale onderzoek vonden Seymour e.a. (2003) dat het overgrote deel van de 5-7
jarigen de basisvaardigheden voor lezen in hun moedertaal op deze leeftijd onder de knie krijgen. Echter, er
waren verschillen tussen talen, die werden verklaard aan de hand van de transparantie van talen.
Transparantie heeft betrekking op de relatie tussen klanken of fonemen en letters. Hoe eenduidiger de
overeenkomst tussen klanken en letters, hoe transparanter de taal, en des te voortvarender de fonemische
verwerking van die taal verloopt. Zowel Seymour e.a. (2003) als Vaessen (2010) toonden aan dat de
transparantie van het spellingsysteem van een taal de snelheid van het leren lezen beïnvloedt, maar niet
manier waarop het leren lezen plaatsvindt. De Nederlandse taal is een redelijk transparante taal (Seymour
e.a., 2003). Het leren lezen van Nederlands verloopt dus over het algemeen sneller dan het leren lezen van
Engels (niet transparante taal). Vanwege de verschillen in transparantie tussen talen ligt de focus in het
vervolg van het antwoord op onderzoek naar de Nederlandse taal.
Lezen en spellen
Vaessen (2010) vond in haar onderzoek dat lezen en spellen gedeeltelijk dezelfde cognitieve basis hebben.
Aanvankelijk zijn bij het leren lezen en spellen de gezamenlijke cognitieve factoren van belang, zoals de
klank-schrift-koppeling. Aangezien bij een beginnende lezer/speller de kennis van het schrift onvolledig is,
kan het klankbewustzijn de ontbrekende kennis van het schrift compenseren.
Lezen en spellen blijken dus verwant, maar de relatie is asymmetrisch. Waar het bij lezen om herkenning
van woorden met behulp van klanken gaat, gaat het bij spelling om het produceren van letters en woorden
met behulp van klanken. Klanken koppelen aan woorden lijkt makkelijker dan het omzetten van klanken in
woorden, denk bijvoorbeeld aan het omzetten van de ij-klank, die twee varianten in het schrift kent.
Daarnaast wordt lezen visueel ondersteund (Bosman, 2004).
Naarmate de lees- en spellingervaring toeneemt, worden de specifieke spelling- en leesprocessen dan ook
steeds belangrijker. Bijvoorbeeld de automatische woordherkenning versus letter-voor letter-decoderen bij
lezen, waarbij leeservaring en bekendheid met het betreffende woord een belangrijke rol spelen.
Beginnende lezers en lezers die onbekende woorden lezen maken vooral gebruik letter-voor letterdecoderen. Ervaren lezers en lezers die bekende woorden lezen koppelen visuele woordvormen aan klanken
(Vaessen, 2010).
Geraadpleegde bronnen
Bosman, A.M.T. (1994). Reading and spelling in children and adults.Evidence for a single route model.
Amsterdam: Universiteit van Amsterdam (academisch proefschrift).
Bosman, A.M.T. (2004). Spellingvaardigheid en leren spellen. In A. Vyt, M. A. G. van Aken, J. D. Bosch, R. J.
van der Gaag, & A. J. J. M. Ruijssenaars (Eds.), Jaarboek Ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en
kinderpsychiatrie 6, 2004-2005 (pp. 155-188). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Braams, T., & Bosman, A.M.T. (2000). Fonologische vaardigheden, geletterdheid en lees- en
spellinginstructie. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 39, 199-211.
Bus, A. G.; van IJzendoorn, M. H. (1999).Phonological awareness and early reading: A meta-analysis of
experimental training studies. Journal of Educational Psychology, Vol 91(3), Sep 1999, 403-414.
http://dx.doi.org/10.1037/0022-0663.91.3.403
Sande, E. van der (2015). Executive Functions for Early Literacy Learning. Nijmegen: Radboud Universiteit.
Seymour, P. H.K., Aro, M., & Erskine, J.M. (2003). Foundation literacy acquisition in European
orthographies. British Journal of Psychology, 94, 143-174.
Vaessen, A.A. (2010). Cognitive dynamics of fluent reading and spelling development. Maastricht:
Universiteit Maastricht (academisch proefschrift).
Verhagen, W.G.M., C.A.J. Aarnoutse & J.F.J. Van Leeuwe (2010). Spelling and word recognition in Grades 1
and 2. Relations to phonological awareness and naming speed in Dutch children
in: Applied Psycholinguistics, jrg. 31 , nr. 1, p. 59-80. Geraadpleegd 24-4-2017 op:
http://taalunieversum.org/onderwijs/onderzoek/publicatie/3332/.
Meer weten?
Eerder beantwoordde de Kennisrotonde de vraag: Helpt klappen in lettergrepen om foneembewustzijn bij
jonge kinderen te ontwikkelen?
Op wij-leren.nl is een publicatie over lezen en spellen van Anna Bosman te vinden: Spellingvaardigheid en
leren spellen
Onderwijssector
Primair onderwijs
Trefwoorden
Technisch lezen, spelling, basisonderwijs, klankbewustzijn