Een Onvoorwaardelijk Basis Inkomen (OBI)?

Een Onvoorwaardelijk Basis Inkomen (OBI):
Is het haalbaar?
Is het wenselijk?
Alfred Kleinknecht
Emeritus hoogleraar economie
www.alfredkleinknecht.nl
(Met dank aan Jos Kok, Ben Ligteringen,
Joop Schippers & Annelies van Egmond)
Wat is een OBI?
(Onvoorwaardelijk Basis Inkomen)
Iedereen vanaf 18 jaar krijgt een uitkering van € 972 per maand (€ 11.670 per jaar =
bijstandsnorm), en wel onvoorwaardelijk, te weten:
 Zonder inkomenstoets
 Zonder vermogenstoets
 Zonder sollicitatieplicht
 Zonder enige andere tegenprestatie
 Belastingvrij
Wat is het OBI niet:
Het OBI mag niet verward worden met op handen zijnde experimenten in grote
steden om de bijstand (= voorwaardelijk basisinkomen) minder regelintensief te
maken
Deze experimenten verdienen een aparte evaluatie.
Hier gaat het uitsluitend om het OBI (€ 972 voor iedereen vanaf 18 jaar)
Open vragen over implementatie:
In sommige varianten ontvang je het OBI van € 972 gewoon op je bankrekening.
In andere varianten ontvangt je werkgever € 972 als loonsubsidie**; bij ontslag
neem je de € 972 mee als basisinkomen.
** In deze variant betalen de werkgevers extra Belasting op Toegevoegde Waarde (BTW)
en/of op grondstoffen ter financiering van de loonsubsidies (voordelig voor
arbeidsintensieve bedrijven; nadelig voor grondstof-intensieve bedrijven en bedrijven met
hoge Toegevoegde Waarde)
Drie maatschappijvisies – drie modellen:
 Visie 1 – Het verzorgingsstaatmodel:
Iedereen is in beginsel zelf verantwoordelijk om in haar levensonderhoud te voorzien.
Indien dat niet lukt door persoonlijke beperkingen of door omstandigheden biedt de
gemeenschap een helpende hand. De gemeenschap mag daar in redelijkheid wat voor
terug vragen (bijv. sollicitatieplicht).
 Visie 2 – Het libertair-anarchistische model:
Ieder individu is volledig voor zichzelf verantwoordelijk. Als dat niet lukt dan is dat pech.
Gelukkig is er nog de Caritas.
 Visie 3 – Het OBI model:
De gemeenschap is ervoor verantwoordelijk dat iedereen (zonder tegenprestatie) een
minimum krijgt voor haar basisbehoeften
Wat zit achter deze visies?
Klassieke verzorgingsstaat:
Geloof in het falen van markten en van mensen; geloof in het corrigerende vermogen
van een overheid
Libertair anarchistisch model:
Vertrouwen in goed werkende markten en rationaal handelende individuen ('homo
economicus'); aversie tegen overheid en bureaucratie
OBI model:
Tussenmodel tussen Visie 1 en 2: libertair-anarchistische elementen ('autonomie' van
het individu; aversie tegen overheidsbureaucratie, etc.), maar 'sociaal': iedereen heeft
recht op een minimaal inkomen, zonder voorwaarden.
Argumenten voor invoering van een OBI:
a) Hoge werkloosheid en pessimisme over toekomstige banengroei (Robots!)
b) Hardnekkig hoge en langdurige werkloosheid in bepaalde bevolkingsgroepen
c) 'Autonomie' van het individu (vrij om buiten loondienst nuttige dingen te
doen: studie, mantelzorg etc.)
d) Sterkere onderhandelingspositie t.o.v. werkgevers
e) Strikt gelijke behandeling (iedereen hetzelfde bedrag): draagvlak!
f)
Radicale vereenvoudiging sociale zekerheid; lage uitvoeringskosten
g) Hoge loonkosten van het bedrijfsleven (dreiging van de globalisering!)
Kritische kanttekeningen bij redenen voor OBI:
a) Hoge werkloosheid door automatisering?
Tegenwerping:
De 'robot-revolutie'* valt tegen:
De groeivoeten van de arbeidsproductiviteit waren sinds 1945 nog nooit zo laag
als in de afgelopen 10-15 jaar! (volgende sheet)
* Erik Brynjolfsson & Andrew McAfee: The Second Machine Age, New York:
Norton.
Annual growth rates of labor productivity, 1952 - 2015
(GDP per working hour; 3-year moving averages)
Source: https://www.conference-board.org/data/economydatabase/
12
10
8
Percentages
EU 12
6
USA
Japan
4
Germany
2
0
-2
1952
1962
1972
1982
1992
2002
2012
Kritische kanttekeningen bij redenen voor OBI:
a) Hoge werkloosheid door automatisering?
N.B. Een economie kan maar op twee manieren groeien:
1. Door meer uren te werken
2. Door productievere uren te werken (= meer toegevoegde waarde per arbeidsuur =
hogere arbeidsproductiviteit)
Wat betekent de lage productiviteitsgroei?
Indien de productiviteit erg langzaam groeit, dan moet de groei vooral uit inzet van
arbeid komen → dankzij de productiviteitscrisis stevenen de VS, Japan en WestEuropa af op een periode van zeer arbeidsintensieve groei!
Helaas: weliswaar veel banen, maar veelal slecht betaalde banen onder precaire
voorwaarden (vanwege lage productiviteitsgroei)
Kritische kanttekeningen bij redenen voor OBI:
b) Hardnekkig hoge en langdurige werkloosheid in bepaalde
bevolkingsgroepen
Tegenwerping: is een generieke oplossing als
het OBI hiervoor een oplossing?
Risico: Het OBI dient als afkoopregeling:
 Links moet niet meer zeuren over sociale ongelijkheid, arbeidsmarktdiscriminatie, etc.
 Werkgevers voelen minder morele druk om
bijv. gehandicapten in dienst te nemen
 De overheid kan haar handen aftrekken van
scholing, reintegratie, arbeidsbemiddeling,
etc.
Het OBI zou wel eens de sociale
uitsluiting van niet-zo-nuttige
mensen fors kunnen versterken!
Iedereen heeft
toch een basis
inkomen…!?
Kritische kanttekeningen bij redenen voor OBI:
c) 'Autonomie' van het individu (vrij om buiten loondienst
nuttige dingen te doen: studie, mantelzorg etc.)
Tegenwerping: in een samenleving ben je nooit 'autonoom':
 (De hoogte van) je OBI is afhankelijk van politieke besluitvorming en
maatschappelijk draagvlak (een nieuw kabinet kan het OBI zo verlagen!)
 Je OBI is ervan afhankelijk dat anderen belasting betalen, want de overheid is geen
Sinterklaas (Het "Gratis Geld" van Rutger Bregman bestaat niet)
 Je blijft ervan afhankelijk dat anderen wel brood bakken, de vuilnis ophalen,
spoorwegen aanleggen of voor drinkwater zorgen!
Kritische kanttekeningen bij redenen voor OBI:
c) 'Autonomie' van het individu (vrij om buiten loondienst
nuttige dingen te doen: studie, mantelzorg etc.)
"Laat ons erop vertrouwen dat de ontvangers van een OBI 'spontaan'
maatschappelijk nuttige zullen dingen doen!" (Rutger Bregman)
Tegenwerping:
Wat 'maatschappelijk nuttig' is moet door de maatschappij (parlementen,
gemeenteraden) bepaald worden en niet door het individu!
Wees kritisch op het
methodologisch
individualisme van
de neoklassieke
theorie!
Als we op het spontane initiatief van OBI-ontvangers vertrouwen:
Wie garandeert dan dat hulpbehoevenden continu en betrouwbaar geholpen worden?
Kritische kanttekeningen bij redenen voor OBI:
d) Sterkere onderhandelingspositie t.o.v. werkgevers
Juist: als je kunt leven van een bijstandsniveau van € 972 per maand zit je niet meer aan
een baas vast.
Echter, de onderhandelingspositie van hogere inkomens verbetert maar weinig
Vermoeden (op basis van een CPP studie):
Vooral veel laag betaalden met minder leuk werk en vrouwen (met kinderen) zullen zich
na invoering van een OBI van de arbeidsmarkt terugtrekken (OBI werkt als
aanrechtsubsidie!)
Voordeel: krapper arbeidsaanbod kan tot hogere lonen leiden
Risico: bijv. ZZPers met magere opdrachten portefeuilles zouden zich dankzij het OBI
kunnen veroorloven om slecht betaalde opdrachten te accepteren … (het OBI als
subsidie voor opdrachtgevers?)
Kritische kanttekeningen bij redenen voor OBI:
e) Strikt gelijke behandeling (iedereen hetzelfde bedrag)
Tegenwerping:
Is het wel zo rechtvaardig om ongelijke mensen strikt gelijk te behandelen??
N.B. Iedereen, rijk of arm, fit of zorgbehoeftig, met of zonder kinderen etc. ontvangt
hetzelfde bedrag!
Probleempunt: sommige voorstanders van het OBI willen alle bovenminimale
uitkeringen (WW, WIA, bijzondere bijstand) door het OBI vervangen → schrijnende
gevallen:
 Bijv. 24-uurs zorg betaal je niet met € 972 per maand!
 Bijv. studiefinanciering word luxer, maar alleenstaande ouders met kleine kinderen
gaan achteruit (bijzondere bijstand vervalt)
 Bovenmodale inkomens vallen bij werkloosheid of (langdurige) ziekte fors terug
Kritische kanttekeningen bij redenen voor OBI:
f) Radicale vereenvoudiging sociale zekerheid; lage
uitvoeringskosten sociale zekerheid
Tegenwerping: de huidige uitvoeringskosten zijn niet zo hoog (€ 2 - 3 mld.)
De genoemde 'schrijnende gevallen' vragen om maatwerkoplossingen …
… daarmee raakt het OBI de charme van de eenvoud kwijt
Kritische kanttekeningen bij redenen voor OBI:
g) Te hoge loonkosten (dreiging van de globalisering!)
Tegenargument:
 De bedrijfswinsten zijn op historisch hoge niveaus (Piketty!) en Nederland heeft
een zeer hoog exportoverschot!
 Het verlagen van loonkosten heeft een negatieve impact op de productiviteitsgroei
(die in Nederland al heel erg laag is)!
N.B.: Vergeer & Kleinknecht vinden: 1% minder loongroei leidt tot 0,4% minder groei
van de toegevoegde waarde per arbeidsuur
Bron: Vergeer, R. & A. Kleinknecht (2014): ‘Does labor market deregulation reduce labor
productivity growth?’, International Labour Review, 153(3), p. 365-393.
Nog een ethische kanttekening bij het OBI:
Help je kansloze mensen met een zak geld?
 Het geld zou ook verslavingsgedrag (alcohol, drugs, games) kunnen subsidiëren!
 Onderschat niet het nut van een baan:
 Arbeid is voor velen niet meer uitsluitend de noodzakelijke 'labeur' om inkomen
te vergaren.
 Arbeid is steeds vaker ook identiteitsbepalend voor het individu (sociaal
contact, waardering, zelfrespect); het geeft sociale status en biedt de
mogelijkheden voor zelfontplooiing.
 Werk is belangrijk voor sociale integratie en cohesie!
Kosten OBI:
Schatting van de Vereniging Basis Inkomen:
Netto (na aftrek van besparingen): € 104 miljard per jaar
Onze schatting: € 107 miljard
N.B.: de totale Rijksbegroting is ca. € 250 miljard
Er moet dus in de Rijksbegroting 104 of 107 miljard 'vrijgespeeld' worden door
bezuinigingen en/of lastenverzwaringen (+ 42 - 43%)
Gevolg belastingverhoging: een (nog) grotere prikkel tot (nog meer)
belastingontwijking!
Hoe willen de OB aanhangers de € 104 c.q. € 107 miljard
binnenspelen?
Belastingen op Toegevoegde Waarde en/of op grondstofgebruik
Maar pas op:
 De grondstof-intensieve industrie heeft een sterke lobby (ze kunnen geloofwaardig
dreigen hun fabrieken te verplaatsen)
 BTW en grondstoffenbelastingen zijn regressieve belastingen! (regressieve
belastingen belasten de armen sterker dan de rijken!)
 Rijke mensen en bedrijven zijn meer mobiel dan lage en middeninkomens: gevaar
dat belastingverhogingen vooral bij hen terechtkomen!
Risico's belastingverhoging:
 Rebellie van de midden- en onderklasse tegen hoge belastingen? (Wilders + Telegraaf
tegen de Groene Khmers!?)
 Tegenvallende inkomsten Rijk door belastingvlucht en -ontwijking (zit niet in
bovenstaande calculaties van kosten OBI verwerkt!)
 Tegenvallende inkomsten Rijk doordat vooral vrouwen en laagbetaalden zich van de
arbeidsmarkt terugtrekken
 Pas op: Indien grondstoffenheffingen ecologisch succesvol zijn (zuiniger gebruik), dan
gaan de belastinginkomsten omlaag! Grondstoffenbelastingen zijn ecologisch gewenst,
maar vormen geen solide basis voor financiering van een OBI op langere termijn!
Tegenvallers bij belastinginkomsten moeten gecompenseerd worden door verhoging
belastingen: vicieuze cirkel!?
Negatieve invloed op belastingmoraal
Het OBI wordt ook betaald aan:
 Rijke mensen die het echt niet nodig hebben (bijv. Quote 500)
 Mensen die wel kunnen, maar niet willen werken: Eind 2014 waren er in Nederland
ongeveer 1,6 mln. mensen zonder baan of studie die ook geen werk zochten (men
leeft vermoedelijk op kosten van vermogen, bedrijf, inkomen van een partner of van
de ouders).
 Een OBI voor deze groep verhoogt de collectieve lasten met ongeveer € 18,7 mld.
Uitkeringen voor mensen die het niet nodig hebben schaden de
belastingmoraal!
OBI heeft geen anticyclische werking!
Vooral indien alle bovenminimale uitkeringen in ruil voor een OBI worden afgeschaft
is de uitkering van het OBI onafhankelijk van de conjunctuur
Gevolg: conjunctuurschokken worden groter
Alternatief voor het OBI: een basisbaan tegen het
minimumloon
Geef bijstandsgerechtigden recht op een baan in de publieke sector tegen het
minimumloon
(Overheid als 'employer-of-last-resort');
Voordelen:
 Mensen zijn verlost van de regelgeving rond de bijstand; ze zijn gewone werknemers
 Door strikt het minimumloon te betalen houden mensen een prikkel om werk in de
marktsector te blijven zoeken, waar Cao-lonen meestal boven het minimumloon liggen.
 Veel vrijwilligerswerk wordt weer betaald werk (betrouwbare uitvoering)
 Gemeenteraden en wethouders zijn uitgedaagd om creatief na te denken over nuttige
projecten: na 40 jaar neoliberalisme is de publieke sector zodanig verschraald dat dit
niet moeilijk kan zijn!
Haalbaarheid basisbanen
Omdat de overheid de bijstand toch al kwijt is, moet alleen het verschil tussen
bijstand en wettelijk minimumloon overbrugd worden (gemiddeld <8.000 Euro per
persoon per jaar)
Stel dat alle 430.000 uitkeringsgerechtigden een baan tegen het minimumloon
krijgen, dan maakt dat: 430.000 x 8.000 = 3.44 miljard Euro + overhead kosten, zeg
maar 5 miljard.
M.a.w. Met een bedrag van minder dan 1% van ons Nationaal Inkomen hebben alle
uitkeringsgerechtigden van Nederland een baan!
N.B.: Een basisbaan is politiek makkelijker te verwoorden: je betaalt mensen (die
anders wellicht nooit meer aan de slag zouden komen) voor werk. Je strooit geen
geld rond aan iedereen zoals bij het OBI.
Samenvattend
Het OBI als neoliberaal project:
 Het vergt 40-45% van de Rijksbegroting: zware bezuinigingsdruk (kleinere
overheid!)
 Er ontstaat druk om het sociale minimum te verlagen: op rechts vond men de
bijstandsnorm van 972 Euro toch al te hoog …
 Het ondersteunt het ideaal van een terugtredende overheid, die haar handen
aftrekt van mensen aan de onderkant ('ze hebben hun verrek-niet-premie …
en nu niet meer zeuren!)
 Het geheel wordt gefinancierd met regressieve belastingen:
inkomensherverdeling van arm naar rijk!