Grondwetsbegrip en grondwetsidee

Grondwetsbegrip en
grondwetsidee
Notion et idèe de constitution
G.EM. van der Tang
sanderg
1998
lnstituut
Gouda Quint
lnhoudsopgave
Inleiding
1 Achttienhonderd grondwetten
2 Veelsoortigheid en universaliteit van de grondwet
3 Grondwetsbegrip, grondwetsconcepties, grondwetsidee
4 Het onderzoek
1
4
8
10
Hoofdstuk I Constitutie en grondwet
1 Het woord constitutie
2 Het 'algemene', descriptieve constitutiebegrip
2.1 Economische constitutie
2.2 Politieke constitutie
2.3 Sociale constitutie
3 Juridische constitutiebegrippen
3.1 Materieel en formeel begrip
3.2 De constitutie in materiè'le zin
3.2.1 Constitutie als fundamenteel associatierecht
3.2.2 Constitutie als grondslagenrecht met betrekking tot het
staatsverband
3.2.3 De inhoud van de constitutie - essentiele benaderingen
3.2.4 Constitutie in materiéle zin - proeve van een omschrijving
3.3 De grondwet (constitutie in formele zin)
3.3.1 Constitutie en grondwet - terminologie
3.3.2 Elementen van het formele constitutiebegrip
4 Besluit
38
42
47
47
50
60
Hoofdstuk II Grondswetscreatie
1 Inleiding
2 Het ontstaan van het klassieke grondwetsbegrip
2.1 Leges fundamentales en gezagsovereenkomsten
2.2 Fundamentele wetten en grondwetten in de Nederlandse Republiek
2.3 De staatsregelingen van de zeventiende eeuw
2.4 Covenants en colonial charters
2.5 Unie van Utrecht en Plakkaat van Verlatinge
65
69
69
73
74
78
81
15
21
22
23
26
29
29
30
30
33
vn
INHOUDSOPGAVE
(hoofdstuk II)
3 De eerste grondwetsbeweging in Amerika
3.1 De grondwetten van de Amerikaanse revolutie
3.2 De Federale Constitutie
3.3 Het Amerikaanse voorbeeld
4 De grondwetten van de Franse revolutie
4.1 De Assemblèe consumante en de Constitutie van 1791
4.2 Het ontwerp van de Gironde en de Constitutie van 1793
4.3 Directoire en Consulaat: de grondwetten van het jaar III en het jaar
Vili
4.4 Een constitutioneel laboratorium; Sieyès
4.5 Invloed van 'La Grande Nation'
5 De Staatsregeling van 1798
5.1 De Nationale Vergadering
5.2 Het Pian van Constitutie en het Dikke Boek
5.3 Staatsgreep en Staatsregeling
5.4 De inhoud van de Staatsregeling
5.5 Het einde der revolutie
6 Slot
Hoofdstuk III Grondwetsidee
1 Inleiding
2 Grondwet en verdragsleer
2.1 De leer der pacten
2.2 Van staatsverdrag naar grondwet; de leer van de pouvoir constituant
2.3 Doorwerking van de verdragstheorie
2.4 Grondwetsherziening
3 Grondwet, revolutie en contrarevolutie
3.1 Revolutionaire grondwetgeving
3.2 Afkeermotief en anticipatiemotief
3.3 Geoctroyeerde grondwet en 'constitution-pacte' ('vereinbarte
Verfassung')
4 Constitutionalisme en grondwet
4.1 Het begrip constitutionalisme
4.2 Het klassieke constitutionalisme; politiek-maatschappelijke context
4.3 Opkomst van de statelijk-institutionele grondwet
4.4 De grondwetsidee van het klassieke constitutionalisme
4.4.1 Grondwet en staatsvorming
4.4.2 Het rationalisatiemotief
4.4.3 Machtsbeperking en controle op machtsuitoefening
4.4.4 'Idealbegriff der Verfassung'
5 Problemen van het negentiende-eeuwse constitutionalisme
vin
84
84
89
™
98
105
110
112
H°
121
121
127
12°
1"
1™
l42
i45
14°
14"
152
15°
162
1°°
171
173
17°
184
185
188
I94
1^5
19°
199
205
209
210
INHOUDSOPGAVE
(hoofdstuk III)
5.1 Het gezag van de grondwet
5.2 Mislukte grondwetgeving
5.2.1 Frankrijk - het echec van 1848
5.3 Het succes van een grondwet
5.4 De grondwetsidee in Latijns-Amerika
5.5 Onmacht en onvolkomenheid van de grondwet: 'wirkliche
Verfassung' en constitutie in materiele zin
5.6 Een discussie in de Nederlandse staatsrechtswetenschap
6 Recapitulatie
228
230
Hoofdstuk IV Desillusies en dilemma's
1 De grondwet in de twintigste eeuw
1.1 Verbreiding van de grondwet
1.2 Het raadsel van de grondwet
2 Transformaties van de grondwetsidee
2.1 Formalisering en
ritualisering
2.1.1 De grondwetten van de 'nieuwe' staten
2.1.2 'Me-tooism'
2.2 Pervertering van de grondwet
2.3 Cnsis van het constitutionalisme
2.3.1 Vier schrijvers over de grondwet
2.3.2 Opbloei'Verfassungsideal'
2.4 Vermaatschappelijking van de grondwet
2.4.1 Drie voorlopers
2.4.2 De programmatische grondwet; India
2.4.3 Grondwet en sociaal constitutionalisme
3 De normatieve kracht van de grondwet
3.1 Gezag van de grondwet versus capitulatie voor 'de feiten'
3.2 Herleving rationalisatiemotief
3.3 'Verfassung und Verfassungswirklichkeit'
3.4 Nogmaals: het rationalisatiemotief
3.5 Normatieve kracht van de grondwet en constitutionele rechtspraak
3.6 Geen normativiteit uit eigen kracht
4 Bedenkingen
5 Desillusies en dilemma's
235
236
240
243
244
244
250
252
258
259
262
265
267
275
279
285
286
291
300
305
311
317
317
321
Hoofdstuk V Grondwet en constitutie
1 Recente ontwikkelingen - het vroegere Oostblok en Afrika
2 'Wille zur Verfassung' - 'Wille zur Macht'
3 Op zoek naar de materiele constitutie
3.1 Constitutionalisering van de grondwet
327
335
338
340
211
212
215
220
221
224
IX
INHOUDSOPGAVE
(Hoofdstuk V)
3.2 Supraconstitutionaliteit: constitutionele grenzen aan
grondwetsherziening
3.2.1 Rechterlijke toetsing van grondwetsherziening
3.3 De grondwet als basiswet
4 Toekomst van de staat — toekomst van de grondwet?
5 Besluit
344
354
361
365
377
Résumé
381
Geraadpleegde literatuur
391
Personenregister
421
X