Trainershandleiding - School voor Schrijftraining

SCHOOL VOOR SCHRIJFTRAINING
Titel: Laat de ober weg Thema: passief schrijven, lijdende vorm, leesbaarheid Tijd: 5 -­‐ 45 minuten (afhankelijk van jouw keuze) Benodigdheden: geen Doel: De deelnemers kennen één soort passieve formulering: de lijdende vorm Beschrijving: A. Zeg dat je gaat uitleggen wat één manier is om een zin passief te maken. De lijdende vorm B. Stel de vraag: 'Wat is een de lijdende vorm?' C. Geef een voorbeeld (schrijf het op whiteboard): De ober geeft de gasten een glas water. D. Geef uitleg over zinsontleding. Van oudsher wordt zinsontleding onderwezen op basis van vorm. Dat gaat ongeveer zo: 1. Bepaal eerst wat de werkwoorden zijn. 2. Bepaal wat de persoonsvorm is. Doe dat door: • De zin vragend te maken (Geeft de ober de gasten een glas water?) • Het getal te veranderen (De obers geven de gast twee glazen water) • De tijd te veranderen (De ober gaf de gasten een glas water) Als een woord in een of meer van de drie gevallen verandert van vorm of plaats, dan is het een persoonsvorm. In deze eenvoudige zin verandert het woord 'geeft' in alledrie de gevallen. Dit is de persoonsvorm. 3. Bepaal het onderwerp. Wie of wat + persoonsvorm = onderwerp (Wie of wat geeft? De ober) 4. Bepaal het lijdend voorwerp. Wie of wat + persoonsvorm + onderwerp = lijdend voorwerp (Wie of wat geeft de ober? De ober geeft een glas water). 5. Bepaal het meewerkend voorwerp. Wie of wat + persoonsvorm + onderwerp + lijdend voorwerp = meewerkend voorwerp (Wie of wat geeft de ober een glas water? De gasten) Je kunt zinsontleden ook onderwijzen op basis van betekenis (Van Rijt, 2013). Ik stel voor om dat hier ook te doen. Dat gaat zo: Van Rijt legt de nadruk bij semantisch-­‐syntactisch grammaticaonderwijs op de rollen die een werkwoord vanuit de betekenis uitdeelt. Vergelijk het met een filmregisseur die rollen uitdeelt. Wat de regisseur doet bij een film, dat doet een werkwoord in een zin. Wat voor rollen deelt een werkwoord uit? In het zeldzaamste geval deelt een werkwoord nul rollen uit. Denk bijvoorbeeld aan het zinnetje 'Het regent'. 'Het' is een soort van dummy-­‐onderwerp. Vaker deelt een werkwoord één, twee of drie rollen uit. Zelfs vier komt voor. In figuur 1 staat een overzicht van enkele werkwoorden en hun rollen. Aantal rollen Aantal rollen/plaatsen Werkwoord Formule nul nul regenen Het regent één één slapen Iemand slaapt twee twee verzorgen Iemand verzorgt iets/iemand drie drie geven Iemand geeft iets aan iemand vier vier ruilen Iemand ruilt iets met iemand tegen iets Figuur 1. Je kunt nu de leerlingen aan het werk zetten. Zoek werkwoorden en schrijf op hoeveel rollen ze uitdelen. Freerk Teunissen (c) 2015 SCHOOL VOOR SCHRIJFTRAINING
E. Bij het klassieke vormgerichte grammaticaonderwijs leg je uit dat het onderwerp normaalgesproken aangeeft wie of wat er bij het onderwerp hoort. Wie of wat iets doet. Wie er geeft in het voorbeeld van het zinnetje van de ober. Bij het semantische grammaticaonderwijs van Van Rijt, is het iets makkelijker en beeldender voor de leerlingen. Je legt uit dat als een werkwoord één of meer rollen uitdeelt, er in elk geval een rol is weggelegd voor degene of datgene die iets doet of is. Drie voorbeeldzinnetjes waarin het regisseurswerkwoord rollen uitdeelt: • Ik ben een geluksvogel • Wij lachen om een grap • Jan heeft zijn klasgenoot gisteren een bal gegeven. F. Je kan in het Nederlands weglaten wie iets doet. Je kan de actor of handelaar weghalen. In een film met een actieheld weet je wie de bom tot explosie brengt: de boef. Maar je kunt dat ook in raadselen hullen. De bom werd tot explosie gebracht. In het voorbeeld van de zin met de ober kan dat ook. De gasten werd een glas water gegeven. Die zin kan je aanvullen met 'door de ober', maar dat hoeft niet. Wie het doet, blijft dan ongewis. De zin is niet actief, maar passief. Een zin met een werkwoord dat één of meer rollen te vergeven heeft, zoals geven (3 rollen), kun je zo formuleren dat je toch niet weet wie iets doet of is. G. Uitleg over de naam 'lijdende vorm'. Vertel waarom de lijdende vorm de lijdende vorm heet. In het voorbeeld van de zin met de ober zie je misschien dat er iets gebeurt als de zin lijdend word gemaakt. In de actieve zin is 'de ober' het onderwerp en 'een glas water' het lijdend voorwerp. Maar kijk nu eens naar de lijdende zin. Werkwoorden = werd gegeven Persoonsvorm = werd Onderwerp = een glas water H. Geef de definitie van de lijdende vorm. Een vervoeging van het werkwoord 'worden' of het werkwoord 'zijn' in combinatie met een voltooid deelwoord. Literatuur: Van Rijt, J., 'Effecten van semantisch georiënteerd grammaticaonderwijs op het redekundig ontleden van
brugklasleerlingen', Levende Talen Tijdschrift Jaargang 14, nummer 1, 2013
Freerk Teunissen (c) 2015