De Baltische Weg 1989: het schijnbaar onmogelijke bereiken

De Baltische Weg 1989: het schijnbaar onmogelijke bereiken - documentaire
van Kristine S.
Op 23 augustus 1989 reikten ongeveer 2 miljoen mensen elkaar om 19.00 uur de hand en vormden
zo een menselijke keten van 600 kilometer lang, ofwel bijna 400 mijl. De inwoners van de Baltische
staten, (te weten Letland, Litouwen en Estland) reikten elkaar de hand in een vreedzaam protest
waarmee zij herstel van hun onafhankelijkheid eisten. Dit protest kwam bekend te staan als 'de
Baltische Weg'. Door middel van leiderschap en geweldloze demonstraties vestigde de Baltische
Weg in 1989 wereldwijd de aandacht op de Baltische strijd en droeg zo bij aan het uiteindelijke
herstel van de onafhankelijkheid van de Baltische staten.
De Baltische staten - Estland, Letland en Litouwen - zijn kleine landen in Europa, gelegen aan de
Oostzee. Vóór de Tweede Wereldoorlog waren Letland, Litouwen en Estland onafhankelijke,
welvarende staten. Op 23 augustus 1939 werd het geheime verdrag van de ministers van
Buitenlandse Zaken van de Sovjet-Unie en Duitsland, het Molotov-Ribbentroppact, ondertekend. Dit
leidde tot de bezetting van de Baltische staten, gevolgd door de oorlog en de massale genocide op
de Baltische volkeren. Honderdduizenden mensen, waaronder gezinnen met kinderen, werden
gedeporteerd naar werkkampen in Siberië, waar zij werden geëxecuteerd, of zij moesten hun huis
ontvluchten en keerden nooit meer terug.
De Baltische volkeren hebben 50 jaar lang onder Sovjetheerschappij geleefd. In de Sovjet-Unie
waren de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van gedachte ingeperkt. De Sovjet-Unie heeft 50
jaar lang het bestaan van het Molotov-Ribbentroppact ontkend en volgehouden dat de Baltische
staten zich vrijwillig hadden aangesloten. Vanaf de jaren tachtig kregen de mensen toegang tot meer
informatie. De eerste protesten begonnen in de Baltische staten. In elk van de Baltische staten
kregen de nationale bewegingen steeds meer steun van de bevolking. De mensen kwamen achter de
waarheid omtrent het geheime pact en realiseerden zich dat zij 50 jaar lang waren bedrogen. De
leider van de Estse nationale beweging, Edgar Savisaar, kwam op het idee een protest in de vorm
van een menselijke keten te organiseren. Ter gelegenheid van50 jaar Molotov-Ribbentroppact
zouden mensen elkaar langs de weg de hand reiken en zo Tallinn, Riga en Vilnius, de hoofdsteden
van de drie staten, met elkaar verbinden. Het Kremlin was inmiddels begonnen de inwoners van de
Baltische staten af te schilderen als terroristen en extremisten. Daarom wilden de organisatoren van
het protest de wereld laten zien dat de Balten vreedzame volkeren zijn, en dat vrijheid het enige was
wat zij wilden. Door elkaar de hand te reiken zouden zij wereldwijd de aandacht vestigen op het
Molotov-Ribbentroppact en het herstel van de onafhankelijkheid van de Baltische staten eisen. Het
was ongekend; iets dergelijks was nog nooit eerder gedaan. De leiders van de drie nationale
bewegingen hadden het idee besproken op 15 juli 1989, iets meer dan een maand voordat het
protest plaats zou vinden. Op 12 augustus, slechts 11 dagen voor het protest, werd het besluit
genomen om de Baltische Weg door te zetten. De organisatie van de Baltische Weg kon niet geheim
worden gehouden. De Sovjetregering kwam er in die periode achter dat de Baltische weg werd
georganiseerd, maar zij geloofde niet dat het protest zou slagen en zo'n krachtige uitwerking zou
hebben.
De Baltische Weg was een enorme onderneming die heel veel coördinatie vereiste. Langs het hele
traject moesten mensen staan en daarom moest nauwkeurig berekend worden hoeveel mensen er
nodig zouden zijn om dit klaar te spelen. Geen enkel deel van de weg bleef onbezet. Destijds waren
er geen internet, sociale media of mobiele telefoons om het nieuws te verspreiden. Deze
manifestatie was alleen mogelijk dankzij steun van de gehele bevolking. In ieder land had het
1
nationalistische front afdelingen in vrijwel elke stad en plaats, en bij de grootste fabrieken, bedrijven
of organisaties. Toen de plannen voor de Baltische Weg bekend werden, schaarden mensen zich
achter het idee. De trajecten werden aan groepen toegewezen. Mensen organiseerden bussen en
andere transportmiddelen. Veel gezinnen hadden geen eigen auto, dus moesten zij een auto delen
met vrienden of buren. De mensen moesten minstens 30 minuten op hun plaats staan voordat het
19.00 uur werd en iedereen elkaar in één keer een hand zou geven. Het resultaat was van grotere
betekenis dan ooit verwacht.
[Liana Eglite, ambassade van Letland, Washington DC, nam deel aan de Baltische Weg:] Mensen uit
alle lagen van de bevolking, bijna heel Letland, namen deel. Oudere mensen, jonge mensen, zelfs
pasgeboren baby's die door hun ouders werden meegenomen, en zelfs oudere mensen die slecht ter
been waren of in slechte gezondheid verkeerden, namen de moeite om te komen en deel te nemen,
en de plek te vinden waar zij nodig waren zodat de keten niet onderbroken zou worden.
De Baltische Weg was een positief, geweldloos voorbeeld dat andere landen konden volgen. Tijdens
de Baltische Weg droegen mensen nationale vlaggen en zongen zij nationale liederen die vijftig jaar
lang verboden waren geweest. De mensen realiseerden zich dat zij hiervoor vervolgd konden
worden. Zij wisten dat zij toch niet opgewassen waren tegen het machtige leger van de Sovjet-Unie
en dat solidariteit en vreedzaam protest hun enige optie was. Mensen die deelnamen aan de
Baltische Weg hielden kaarsen in hun hand met een zwart lint eromheen omdat het 50 jaar geleden
was dat het geheime Molotov–Ribbentroppact werd gesloten. Het zwarte lint symboliseerde
verdriet.
[muziek] De Baltische landen ontwaken, de Baltische landen ontwaken
Litouwen, Letland, Estland!
[Aija Celma-Evans, directeur van de Letse school van Washington DC, nam deel aan de Baltische
Weg:] Het was een moment van - Ik denk dat het volmaakt geluk is wanneer je merkt dat iedereen
hetzelfde voelt en één geheel vormt. Het was iets fantastisch.
[Uve Hodgins, vicevoorzitter van de Letse Nationale Jongerenvereniging van Canada, nam deel aan
de Baltische Weg:] Er was dus een enorm gevoel van trots; het gevoel heel veel geluk te hebben om
mee te kunnen doen en getuige te zijn van een moment waarop geschiedenis geschreven wordt. Het
was een eer, een gevoel van trots, iets wat moeilijk onder woorden te brengen is.
De Baltische Weg vestigde wereldwijd de aandacht op de Baltische onafhankelijkheidsstrijd en trok
internationale publiciteit. Overal ter wereld maakten de krantenkoppen melding van de
indrukwekkende en belangrijke actie in de Baltische staten. De kranten besteedden speciale
aandacht aan het Molotov-Ribbentroppact en de consequenties ervan voor Oost-Europa.
Honderden journalisten filmden de Baltische Weg, en dit werd uitgezonden door alle grote
nieuwszenders overal ter wereld. Het Baltische probleem was niet langer slechts een politieke en
diplomatieke kwestie. De Balten hadden brede steun verworven in de westerse samenleving. In
Berlijn, Bonn, Moskou, Melbourne, Stockholm, Toronto en elders vonden solidariteitsdemonstraties
plaats om steun te betuigen aan de Baltische Weg. Na de massale protesten in de Baltische regio
kwamen overal in de voormalige Sovjet-Unie gelijksoortige bewegingen op, onder meer in Georgië,
Oekraïne en Moldavië.
De Baltische Weg maakte deel uit van een grotere beweging die uiteindelijk tot de onafhankelijkheid
van de Baltische staten leidde. De Sovjet-Unie wilde niet te hard optreden tegen de deelnemers aan
de Baltische Weg en de nationale bewegingen, maar het werd steeds duidelijker dat de gevolgen
voor de Sovjet-Unie rampzalig zouden zijn wanneer deze nationale bewegingen hun gang konden
2
gaan. De Sovjet-Unie zou immers volledig ineenstorten wanneer al haar deelrepublieken
onafhankelijkheid eisten. Dat is precies wat er gebeurde in de paar jaar die volgden op de Baltische
Weg. Op 11 maart 1990 nam het Litouwse parlement met 120 stemmen voor en 0 tegen de wet van
de Hoge Raad op het herstel van de Litouwse onafhankelijkheid aan. Estland en Letland volgden en
verklaarden zich ook in 1990 onafhankelijk. De Baltische volkeren hadden het schijnbaar
onmogelijke bereikt: vrijheid, enkel dankzij de inzet van mensen. De meeste westerse landen
hadden eind 1991 de onafhankelijkheid van alle drie de Baltische landen erkend. In januari 1992
bestond de Sovjet-Unie niet meer. Het Russische leger begon zich terug te trekken uit het Baltische
gebied. In 2004 werden de Baltische landen lid van de Europese Unie en de NAVO, waarmee zij de
banden met het Westen verstevigden.
De Baltische Weg is opgenomen in de Werelderfgoedlijst voor documenten van de Unesco. Deze
gebeurtenis wordt erkend als één van de 193 momenten die voor de hele wereld van
doorslaggevende betekenis zijn geweest.
De Baltische Weg heeft voor mij een persoonlijke betekenis: mijn moeder was destijds een tiener en
stond naast mijn tante en diens baby op de brug in Riga. Mijn grootvader was nauw betrokken bij de
vroege nationale bewegingen in Letland. Zij twijfelden er niet aan dat zij vrijheid wilden voor hun
land, ongeacht de mogelijke gevolgen. Zonder de Baltische Weg zou ik hier nu misschien niet zijn
geweest. Andere landen op de wereld voeren oorlogen en daarom is de Baltische Weg een goed
voorbeeld van een vreedzame manier waarop een beslissende wending kan worden gegeven aan
het lot van een land.
Noot van de redactie:
 Het Molotov-Ribbentroppact was weliswaar niet geheim in de tijd dat het ondertekend werd,
maar er was wel een geheim protocol aan gehecht. Dit protocol deelde Letland, Estland,
Litouwen, Finland, Polen en delen van Roemenië op in belangensferen van Duitsland en de
Sovjet-Unie.
 De afgelopen jaren zijn ettelijke nieuwe documenten toegevoegd aan de Werelderfgoedlijst voor
documenten. De lijst bevat eind 2015 348 documenten en uit documenten bestaande collecties.
3