Inleiding Motetten van Johann Sebastian Bach

Motetten
van
JohannSebastianBach
DamesenHeren,
Intweekorteinleidingenmagikingaanopdemotettendiewijvanmiddaggaanhoren.
Allereerstwilikuhetdecorvandezevocalemuziekschetsen:
1. JohannSebastianBach
2. Motet
3. Gelegenheidwaarvoordemotettenzijngeschreven.
DeaartsvadervandeLutherseKerkmuziekJohannSebastianBachwerktevanaf1724als
cantoraandeThomaskircheinLeipzig.
HijwasverantwoordelijkvoordeKerkmuziekindehoofdkerkenvandiestad,waaronderde
ThomaskircheendeNicolaikirche.
DegroteBachwerkteinenaandetraditiewaarmuziekentheologienauwmetelkaar
verbondenwaren.
GraagciteerikmijncollegaDr.ArieEikelboom1dieinzijnboekoverhetmotet‘Jesumeine
Freude’ditmotetbenoemtalseenpreekinklank:eenpraedicatiosonora.
Vanbelangistewetenvanuitwelkemuzikaledrijfverenerinde18eeeuwwerdgewerkt
doordeLuthersemusici.ZoalsvelemusiciwerktookJohannSebastianBach‘ZumEhre
GottesunddemNechstenzubelehren’.Dezeopdracht‘tererevanGodenterleringvande
naaste’ishetDuitselutheranismeinoptimaforma.
VolgensLutherstaathetOudeTestamentvooronvrijheidengehoorzaamheidaandewet,
terwijlhijhetNieuweTestamentmetvrijheidengeloofassocieert.
Musiceren,endanvooralmetdestem,hoortvolgensLutherbijhetNieuweTestament.
Aanheteindevande16eeeuwwerderdoordichtersvankerkliederengewerktvanuitde
eschatologie(deleervandelaatstedingen).Dewerkelijkheidvandeaardsepijnenenhet
verdrietvandegelovigendatzijinmoeilijketijdenhungeliefdentengravemoetendragen,
wordtdoordedichtkunstverlichtmetalsdankbareprijsvoordeoverledeneneenplaatsin
dehemelsecantorij,waarindegoedegeestenenengelensamenzingenindatmooiekoorin
dehemel.
Denkbijdeeschatologischeliederenaanhetlied‘Wachetauf,ruftunsdieStimme’,van
PhilipNicolai,doormusicienwetenschappersbenoemdalsde‘koning’vandeevangelische
liederen.IndetijdvanpestepidemieënwashetvoordepredikantNicolainoodzaakzijn
gemeenteledenvoortehoudendatwietotheteindetoevolhardt,diezalwordengered
(Matteüs10:22).
1
Jesu,meineFreude–Dr.ArieEikelboom–ISBN9789023922438
InleidingMotettenJohannSebastianBach–Middelburg20november2016-©JoopSchets
1
JohannKuhnau,devoorgangervanBachinLeipzig,zegtdathetcomponerennietalleeneen
wetenschapismaarookeenspelvanenvoorhetverstand.Hierbijmoetenwedenkenaan
deGematriawaarbijletterswordenverwisselddoorgetallen.Dezemanierendetoepassing
vanderetoricaindekerkmuziek,ja,dezemiddelenzijnvoorBachvanzelfsprekendinzijn
componeren.VanuitdieLuthersetraditiezijndelettersJ.J.(JesuJuva=Jezushelp)enS.D.G.
(SolideoGloria=aanGoddeeer)dieBachbijveelvanzijnwerkennoteerdeeenduidelijk
bewijsvoorzijndoelstelling,krachtenhoop.
EnmagikUinditherdenkingsjaarvanLuthertoewensendatalswijindeomstandigheden
komenwaarinweafscheidmoetennemenvaneengeliefdewijelkaarontmoeteninde
muziek,endaarmeetroostvindenendeanderentoekomstgeven.
Motet:
HetwoordmotetbetekendeinLeipzigtentijdevanBacheencompositievoorkoormeteen
Bijbelsetekstofkoraaltekst2.
DezesmotettenvanBachdiebewaardzijngeblevenwerdengeschrevenvoorspeciale
gelegenheden,zoalsherdenkingsdiensten,begrafenissenofverjaardagen.Hetzijnlange
werkenenvierervanzijnvoordubbelkoor.Inveelmotettenzijnkoraalmelodieënverwerkt.
Heteerstemotet‘LobetdenHerrn,alleHeiden’isdetoonzettingvanPsalm117:
LooftdeHeer,allegijvolken,
Roemthem,alomterwereld:
Onsomgeeftzijngenade,grootmachtig,
EndetrouwvandeHeerstaatvooreeuwig.
Godlof!3
Eencompositievoorvierstemmigkoorencontinuo.
Dezelaatstegroepbestaatuitdecello,decontrabasenhetorgel.
Hetwerkisontstaantussen1723en1724inLeipzig.
Uhoorteenvormdieindemuziekgeschiedenisgeduidwordtalspolyfonie.Datwilzeggen
datallestemmenevenveelwaardehebben.EenveelvoorkomendevormisdeFuga.
Debetekenisvanhetwoordisletterlijkvlucht.Deenestembegintenwordtgevolgddoorde
tweedestemdiehetthemavandeeerstestemoverneemtenz.
HetmotetsluitmeteenuitgebreidelofzangophetwoordAlleluja.
2
GeschiedenisvandeWesterseMuziek–DonaldJ.Grout
3
DePsalmen–Dr.IdaGerhardtenDr.MarievanderZeyde
InleidingMotettenJohannSebastianBach–Middelburg20november2016-©JoopSchets
2
Daarnazingenwijhetvijfstemmigemotet‘JesumeineFreude’naarhetliedvanJohann
Crüger(1653)enenkeleverzenuitdebriefaandeRomeinen.Indezetekstwordtde
centraleleerstellingvanhetNieuweTestamentverwoord:‘EsistnunnichtsVerdammliches
andenen,dieinChristoJesusind’(ZijdiemetJezusChristuswandelen,wordenniet
veroordeeld).4
Voordeinzichtelijkheidgeeftikvolgendevormschema:
Strofe Trefwoorden Karakter
1
Freude,Verlangen,mein
Vreugdeenverlangen
Bräutigam,auβerdir,Liebers
2en3 Stürmen,Feinde,Satan,blitzt,
Bedreigingen
SündeHölleschrecken,Drache
TodesRachen,Furcht,tobe,
ErdundAbgrund,brummen
Tegenover:
Stehtbei,michdekken,stehhier, geborgenheid
Singe,sicherRuh,GottesMacht
4en5 Weg,GuteNacht afstandnemenenloslaten
6
Trittherein,Zukker,Freude VerenigingmetJezus
Alslaatstemotetinheteersteblokzingenwij‘Komm,Jesu,komm!’
Eendubbelkorigmotet(=sopraan-alt-tenor-basaanderechterzijdeenSATBaande
linkerzijde).
Uhoortdetekst(naarJohannes14vers6)vanditmotetwaaropulaterdemuziekvanBach
zulthoren.Wederomkuntuwaarnemenopwelkewijzehetwerkenhierenhetverlangen
naarhethiernamaalsdoordeThomaskantorisgetoonzet.
Kom,Jezus,kom,mijnlichaamismoe,
Mijnkrachtennemensteedsverderaf,
Ikverlangnaaruwvrede.
Demoeizamewegwordtmijtezwaar,
Kom,kom,ikwilmijaanuovergeven.
Ubentdejuisteweg,dewaarheidenhetleven.
Uhoortnuachtereenvolgens:
LobetdenHerrn,alleHeiden;
JesumeineFreude;
Komm,Jesu,komm!.
Demotettenwordenverbondendoorgedichtenenteksten.
4
JohannSebastianBach–ChristophWolff–ISBN90.6131.896.3
InleidingMotettenJohannSebastianBach–Middelburg20november2016-©JoopSchets
3
Heteerstvolgendemotetis‘Fürchtedichnicht’.
Onstaantussen1723en1724ennaarallewaarschijnlijkheidgezongenbijde
herdenkingsdienstvaneenvooraanstaandeLeipzigerburgeres.
Ookhiereen8-stemmigkoordatinalternerendetechniek(vraagenantwoord)detekst
uitbeeldt.
DetekstisuitJesaja41vers105:
Vreesniet,wantikbenmetje,
Kijknietangstigrond,wantikbenjeGod
Sterkenzalikje,jahelpenzalikje,
Jajevasthoudenmetmijnrechterhandvolgerechtigheid.
Jesaja43vers1
Vreesniet,wantikhebjeverlost,
Ikhebjebijjenaamgeroepen,
Jebentvanmij!
Hettweedemotet,eveneensachtstemmig,heeftdetitel‘DerGeisthilftunserSchwachheit
auf’.DetekstisuitdeBriefaandeRomeinen8:26en27enalsslotkoraaldederdestrofe
vanhetlied‘KommheiligerGeist,HerreGott’.
Ditmotetwerduitgevoerdindeherdenkingsdienstvanderectorenhoogleraarvande
school,deheerErnestiop20oktober1729.
MuziekoverdeGeest,dieonshelptinonzezwakheid.Wijwetenimmersnietwatwijinons
gebedmoetenzeggen,maardeGeestzelfpleitvooronsmetwoordlozezuchten.
IndeeenvoudvantekstuitbeeldinggeeftBachdeGeestopwaartsetonen,diehetgebed
naarbovenstuurt.Bijdetekst‘dennwirwissennicht,waswirbetensollen’horenwede
menselijkeonzekerheiddooreenverdichtingindeaccordiekenuiterstlangevocalezinnen.
Juistdezeuitbeeldingmaakthetvoordetoehoordertoegankelijk.
Alslaatsteonderdeelvandezemotettenreekszingenwijhetachtstemmigewerk
‘SingetdemHerrneinneuesLied’.MetwoordenuitPsalm98enPsalm150endederde
strofeuithetLied‘Nunlob,meinSeel,denHerren:WiesicheinVatererbarmet’(EKG188)6.
VolgensChristophWolffvanhetBachArchivLeipzigheeftBachditwerkgeschrevenvoor
zijnstudenten.Hijkonzijnleerlingentraineninstemtechniekenmuzikalegenres(deel1en
3a:achtstemmigconcerto;deel2:afwisselendvierstemmigariaenvierstemmigkoor;deel3:
vierstemmigefuga.
Wijzingendegenoemdemotetten.
EnmogedemuziekvanJohannSebastianBachonsmeenemennaareenbewustzijnwaar
vrede,verwachtingendankbaarheiddeboventoonvoeren.
JoopSchets
Gorinchem,18november2016
5
uit:deNaardenseBijbel(2014)vertaalddoorPieterOussoren
6
EvangelischesKirchengesangbuch
InleidingMotettenJohannSebastianBach–Middelburg20november2016-©JoopSchets
4