Architectuur is een kader waarmee je met heel

@HOME
Freek Persyn – 51N4EI
DIMENSION
© Studio Dann
“Architectuur is een
kader waarmee je met
heel uiteenlopende
werelden in contact
kan komen”
06
@HOME
Zelf woont Freek Persyn met zijn gezin - zijn kinderen zijn
acht en twee jaar oud - in de Brusselse gemeente Sint-Gillis,
niet ver van het park van Vorst en het Dudenpark. “Als je
hoofd te vol zit, is het heerlijk om daar even uit te waaien.
Alleen wordt er met die kwaliteit onzorgvuldig omgesprongen. Nochtans is Brussel een stad vol potenties. In feite is het
evident wat je hier beter kunt doen. De vraag is alleen wie
daarvoor de verantwoordelijkheid op zich zal nemen. Zowel
de administratie als de bewoners zitten te sterk vast in het
perspectief van hun eigen territorium. Daardoor en gezien de
grote mix van bevolkingsgroepen moet een stadsproject meer
dan ruimtelijk en architecturaal zijn, maar is er ook een leerproces nodig. Autochtone Belgen moeten leren op een andere
manier te leven, nieuwkomers moeten andere gewoonten onder de knie zien te krijgen. Brussel zit in een transitiestadium
na de periode van het louter herstel van de stad. De uitdaging
bestaat er nu in dat naar een ander niveau te tillen en nieuwe
mogelijkheden te zoeken in de gebieden tussen de wijken en
in de infrastructuur.” Zelf droeg 51N4E daar alvast een steentje toe bij via hun verkenning voor Brussel 2040, een studie
die een toekomstvisie op de metropool verbeeldt, voorbij de
grenzen van het gewest.
51N4E werd in 1998 opgericht door Johan Anrys, Peter
Swinnen en Freek Persyn. Zij doopten hun samenwerkingsverband naar de geografische coördinaten van Brussel. Begin 2014 verliet afscheidnemend Vlaams Bouwmeester Peter
Swinnen het bureau dat vandaag een twintigtal medewerkers
telt. Hun kernactiviteit omschrijven zij als ‘de productie van
ruimte’. Hun missie luidt dat 51N4E door middel van het ontwerp wil bijdragen tot sociale en stedelijke transformatie.
Freek Persyn: “Als je zegt dat je architect bent, krijg je al
snel de vraag wat je dan doet: woningen, kantoren, industriebouw? Voor ons ligt de vraag elders. Wij vinden het heel
belangrijk alles niet in categorieën te benaderen, maar na te
denken over hoe dingen samen kunnen komen. In plaats van
alles netjes te catalogiseren, kijken we eerder naar de productie van conflicten. Waar een conflict ontstaat, kan het op
meerdere niveaus interessant worden, omdat je moet afstemmen. In ons werk zijn wij sterk bezig met hoe mensen ruimte
zien, interpreteren en ermee omgaan. Je kan aan architectuur
doen door de nadruk te leggen op techniek en materialiteit,
op de kunde die je bezit. Wij doen dikwijls het tegenovergestelde en maken tekeningen of maquettes die heel simpel en
instapbaar zijn. Dat maakt het mensen gemakkelijker om hun
opinie te geven. Want iedereen weet wel iets af van ruimte, de
stad, de samenleving, alleen worden mensen dikwijls niet au
sérieux genomen. Vandaar dat we heel bewust proberen om
te gaan met de sprong tussen de meer technische en de meer
menselijke aspecten. Gezien het belang van de mindset van
mensen in ons werk, zijn we naast architectuur en gebouwd
werk ook veel bezig met onderzoek, studiewerk, heel breed
overleg, het bedenken van nieuwe manieren van wonen en
ruimtes maken. Precies dat maakt voor mij het werk fascinerend. Het is een kader waarmee je met heel verschillende
werelden in contact kan komen.”
Door samenwerking intelligentie creëren
Zoals verwoord in de missie, staat bij 51N4E het ontwerp
centraal in hun streven naar sociale en stedelijke transformaties. Dat ontwerp zien ze dus niet als een stelling die naar
voren wordt geschoven door een alwetende expert, maar als
een dynamisch proces van wisselwerking. “Wij profileren ons
niet echt als een bureau dat oplossingen formuleert op vragen, maar proberen het maximum uit een situatie te halen.
Sommige potenties kan je echter niet bedenken als je ze alleen maar onder woorden probeert te brengen. Een ontwerp
kan daartoe wel een belangrijk middel zijn. Je laat iets zien
waarmee mensen het wel of niet eens zijn, waarin ze zichzelf
wel of niet herkennen, waarin ze kunnen aangeven wat er
niet aan bod komt. Als je dat in een louter verbale discussie
stopt, beland je al snel in tegenstellingen. Met een ontwerp
daarentegen kan je tot synergetische resultaten komen. Belangrijk is wel een goede aanpak. Je moet intelligentie aan
het proces toevoegen, een aantal heldere zetten hebben om
de doelstelling niet uit het oog te verliezen, en tegelijkertijd
veel chaos en wanorde organiseren. Architecten hebben het
daar moeilijk mee. Ze wegen de waarde van het resultaat af
aan hoe sterk het lijkt op de schets die ze in het begin hebben
gemaakt. Nochtans kan net dat gezamenlijke groeiproces een
project veel waardevoller maken. Dikwijls helpt het ook om
obstakels te vermijden. Wij trachten problemen in een vroeg
stadium te verzamelen en er flexibel mee om te gaan. Hoe
meer problemen, hoe beter soms. Wie daarentegen vertrekt
vanuit een voorgekauwd idee, is na de start dikwijls vooral »
DIMENSION
Plaats van afspraak is het bureau van
51N4E in Molenbeek, gehuisvest in een
voormalige bottelarij van Belle-Vue die
werd getransformeerd tot bedrijvencentrum
en evenementenlocatie. De buren binnen
het gebouw zijn van diverse pluimage:
muziek- en theatergezelschappen, spelers
uit de sociale economie, ontwerpers,
de Erasmus hogeschool. “Brussel is een
dagelijkse oefening in het samenbrengen
van verschillen”, beaamt Freek Persyn. Een
gesprek met een architect die zichzelf liever
ruimtelijk ontwerper noemt.
07
© Filip Dujardin
@HOME
01
Complete heroriëntering
DIMENSION
Een moment dat de organisatie en de opdrachtenscope
sterk beïnvloedde, was de aanstelling van Peter Swinnen tot
Vlaams Bouwmeester in 2010. “Op de TID-toren in Tirana na,
omvatte onze portfolio met gebouwde projecten toen uitsluitend Vlaamse opdrachten, dikwijls verworven via een Open
08
“Werken in heel uiteenlopende en
internationale contexten is erg interessant. Het
stelt je in staat om combinaties te maken.”
Oproep. Die opportuniteit viel van de ene dag op de andere
weg. Wij wilden immers niet dat er verwarring ontstond over
de relatie tussen de Bouwmeester en het bureau waarin hij
partner was. We hebben ons daarom compleet geheroriënteerd naar buitenlandse opdrachten, onder meer in Frankrijk
en Zwitserland, en naar samenwerking met ontwikkelaars.”
Internationaal lopen er momenteel verschillende projecten.
In Saint-Nazaire (F) bestuderen zij de omvorming van een
bunker tot feestzaal. Aan de Frans-Luxemburgse grens maken ze een ontwikkelingsstrategie voor het gebied Alzette
en Belval. In Parijs ontwierpen ze Résidence Palaiseau, een
studentenhuisvestingsproject met 350 units en een publiek
gelijkvloers met winkels en restaurants. In Zürich bouwen ze
mee aan de brief via test planning en research by design.
© Filip Dujardin
bezig met het oplossen van het ene probleem na het andere.
Voorgekauwde vragen hebben trouwens geen toekomst. Alles
is hier zo volgebouwd, dat het almaar moeilijker wordt om
je eigen oplossing zomaar naast de oplossing van anderen te
zetten. Er moet veel meer worden afgestemd.”
Dat proces vergt voor alles wederzijds vertrouwen en komt
dikwijls neer op een leerproces voor alle partners. Jammer
genoeg stuit het dikwijls ook op grenzen, vermits de bewegingsvrijheid van de architect in ons land beperkt is. “Wij
proberen de ideeën van de aannemer op onze werven zoveel mogelijk mee te nemen, want die mensen beschikken
op sommige vlakken over meer intelligentie dan wij. Alleen
zit je bij een openbare aanbesteding met het bijna inherente
conflict dat die procedure weinig ruimte laat om te onderhandelen en om samen na te denken over goede oplossingen.
Daar ligt een taak weggelegd om de manier van werken en
het statuut van de architect te herdenken. PPS was daartoe
een poging, maar werd conceptueel nooit doorgedacht, zodat
het een boekhoudkundige truc bleef. In feite ging het gewoon
om wedstrijden waar overheid en privé geld samenlegden.
Maar samenwerking gaat niet over geld, maar over het creëren van intelligentie.”
Samenwerking heeft het bureau ook gebracht waar het vandaag staat. Dankzij een hele reeks coöperaties wist het bureau met een beperkt aantal medewerkers een omvangrijk
portfolio uit te bouwen, zoals de - beperkte selectie van - illustraties bij dit artikel aantonen. Daarbij keken de mensen
van 51N4E ook verder dan de aangrenzende disciplines. Zo
namen zij voor het verdichtings- en stadsvernieuwingsonderzoek Labo XX van de stad Antwerpen bijvoorbeeld Connect &
Transform onder de arm, een organisatie die zich toespitst op
transformatieprocessen.
02
@HOME
01. Via een Open Oproep werd voor het OCMW van Nevele een woonzorgcentrum gebouwd bij een bestaand centrum, waardoor die wat verrommelde structuur kon worden vervolledigd. Het centrum is niet alleen
vanuit de residenten en de zorgverstrekkers bedacht, maar ook vanuit de
bezoekers.
02. Het Huis aan ’t Laar is een paviljoen voor jongeren met een mentale
handicap. Het gebouw is bekleed met Siberische lariks. In feite omvat het
twee aparte leefdelen voor telkens acht personen.
03. De BUDA fabriek was vroeger een werkplaats waar textiel werd geverfd. 51N4E maakte er samen met de stad, helemaal in de geest van
de oorspronkelijke bestemming, een werkplaats van waar cultuur wordt
geproduceerd.
03
DIMENSION
Ook organisatorisch werd het bureau sinds 2010 op een andere leest geschoeid. “Vroeger waren we eerder reactief en
manageden we alles project per project. Sinds een viertal jaar
kijken we op een meer overkoepelend niveau naar projecten
op basis van een aantal zoekgebieden. Die groepen verschillen
in complexiteit, in tijdshorizon en in de manier waarop je omgaat met de mensen met wie je werkt. Dat stelt ons in staat een
project te nuanceren, deel te laten uitmaken van een groter
onderzoek en de wisselwerking tussen mensen te versterken.”
“De eerste groep, Territories & Governance, heeft betrekking
op visievorming, andere manieren om samen te werken, het
beleid voor te bereiden, de juiste vragen te stellen. De tweede,
Urban Renewal slaat op alles wat te maken heeft met complexiteit in een stedelijke omgeving. Dit soort opdrachten lijkt
dikwijls eenvoudig op het eerste gezicht, maar wordt complex
doordat verschillende mensen er verschillende verwachtingen op projecteren, die je op elkaar af moet stemmen. Voor
brownfield developments kan je tot slimme oplossingen komen door een koppeling te maken tussen de manier waarop
je saneert en de manier waarop je ontwerpt, eerder dan door
eerst te saneren en dan te zien wat er op de site mogelijk is.
Voor nieuwe publieke instituten, zoals BUDA in Kortrijk of
C-Mine in Genk, moet je nagaan hoe ze deel zullen uitmaken »
© Filip Dujardin
Nieuwe zoekgebieden
“Een gezamenlijk groeiproces kan een project
veel waardevoller maken en helpt dikwijls om
obstakels te vermijden.”
© Filip Dujardin
Voor IABR 2012 maakten ze een studie voor de regio rond Istanbul, met aandacht voor stadsuitbreiding, landbouw, groen
en een intelligent drink- en afvalwaterbeheer. Vroeger al ontwikkelden ze voor Bordeaux een kader dat structuur geeft
aan de ontwikkeling van 50.000 nieuwe woningen.
Ook de samenwerking met ontwikkelaars zit op koers. Met
Vooruitzicht en AG Real Estate werken ze bijvoorbeeld aan
de bouw van compacte flats en studio’s op de plek van de
voormalige bpost zetel langs het kanaal, nabij Brussel-Noord.
“Ook bij ontwikkelaars blijkt het concept samenwerking nog
embryonaal. Nochtans zijn ook zij op hun manier op zoek
naar vernieuwing. Het probleem is dat je daar in een logica
belandt dat er al een hele reeks beslissingen zijn genomen,
gebaseerd op een aantal aannames. Aan dat proces intelligentie toevoegen kan alleen als die intelligentie zich voegt
naar die aannames, terwijl je eigenlijk moet kunnen terugkoppelen naar de vraag of die aannames nog juist zijn. Alleen
zo kan je die logica zelf ontwerpen.”
09
@HOME
voorspellen of die ateliers zullen lukken. Maar werken in heel
uiteenlopende en internationale contexten is erg interessant.
Het stelt je in staat om combinaties te maken. Het nadeel aan
Atelier Albanië is dat je veel zelf moet organiseren en zelf de
budgetten bij elkaar moet schrapen. Soms is het eerder onderzoek of experiment dan business.”
“Misschien moeten we de autoritair klinkende
term bouwmeester vervangen door een meer
aangepaste titel. De bouwmeesters die ik aan
het werk heb gezien, faciliteerden net het
overleg.”
© 51N4E
van de stad. De derde en laatste groep, Affordable Living Environments, gaat over betaalbaar wonen, maar dan gedacht
vanuit de leefomgeving die je creëert en niet enkel vanuit de
unit. Die problematiek is sterk gelinkt aan de regelgeving.”
51N4E formuleert ook zelf voorstellen voor projecten. In Albanië schoven ze bijvoorbeeld de idee van ‘Atelier Albanië’
naar voren, een atelier dat via het ontwerp zoekt naar processen om de verschillende sectoren - toerisme, landbouw,
economie - met elkaar te doen overleggen en zo de ruimtelijke
ontwikkeling van het land in een meer collectieve benadering
aan te pakken. Een ambitieus gegeven, te meer daar het land
onder andere wordt bijgestaan door Ricardo Hausmann van
de Amerikaanse Harvard University. “Voorlopig valt niet te
DIMENSION
10
© 51N4E
© 51N4E
05
04
06
© 51N4E
@HOME
07
Hoe kijkt hij als zijdelings betrokken partij aan tegen de discussie die is losgebarsten rond de bouwmeesters in Antwerpen en Vlaanderen? “Voor Antwerpen is een contraproductieve schijntegenstelling gecreëerd, namelijk de bouwmeester
versus de activering van de privésector. Ik vind het de rol van
de bouwmeester om een methodologie te ontwerpen waarin
iedereen zijn eigen rol kan vervullen en zo bijdragen tot het
geheel. Misschien is het te vroeg om al uitspraken te doen,
maar naar mijn begrip is het schrappen van de bouwmeesterfunctie een losstaande beslissing die niet bedacht is vanuit
het geheel. Natuurlijk moet de overheid efficiënter en slimmer zijn, maar dat doe je enkel door het plan van aanpak
en het overleg tussen overheid, ontwikkelaars, investeerders,
architecten, aannemers en andere partijen goed te bedenken,
niet door terug te schakelen naar een situatie waarin iedereen los van elkaar zijn ding kan doen, zonder het geheel in
ogenschouw te nemen. Daar is ten eerste geen ruimte meer
voor, en wat je zo organiseert is sowieso werk voor de Raad
van State. Meer in het algemeen vrees ik dat er instellingen
worden geschrapt op basis van een gedeeltelijk fout begrepen
lezing van de zaak en van een aantal echo’s uit het veld, wellicht van ontwikkelaars die nog niet helemaal mee waren met
de procedure en de bedoeling. Hoe leg je uit dat het Vlaams
regeerakkoord zegt de verkokering te willen tegengaan, en
tegelijkertijd zonder discussie het platform Team Vlaams
Bouwmeester wil schrappen dat linken legt tussen de kokers,
los van de discussie of dat goed gebeurde? Misschien moeten
we wel de autoritair klinkende term bouwmeester vervangen
door een meer aangepaste titel. De bouwmeesters die ik aan
het werk heb gezien, waren helemaal niet autoritair. Zij faciliteerden net het overleg.”
Overleg en zeggen waar je mee bezig bent, hoe en waarom,
zijn ook essentieel voor 51N4E. De lijst met lectures, publicaties, tentoonstellingen en andere manieren om naar buiten
te komen is lang. De volgende afspraak is gepland voor september 2015. Dan willen ze in het Ungers Archiv für Architekturwissenschaften in Keulen een conferentie houden met
als thema ‘The Development of the Brief’, het maken van het
programma van eisen. Bedoeling is dat op deze internationale conferentie zowel architecten als hun opdrachtgevers aan
het woord komen. Om nu al naar uit te kijken.
(Door Colette Demil & Staf Bellens)
www.51n4e.com
04. “De wedstrijd voor de TID-toren in Tirana hebben we gewonnen doordat we de verbanden tussen de materiële en immateriële aspecten konden
verduidelijken in een mondelinge presentatie. In ontwerpmeetings werden, dikwijls met behulp van mock-ups, de details samen met de werfleiders en ingenieurs uitgewerkt en geformaliseerd als ‘as designed drawings’. Bij gebrek aan regelgeving moesten we tijdens het werk ook samen
het kader maken waarbinnen we werkten.”
05. “Voor de verbouwing van een bunker tot feestzaal in Saint-Nazaire
is de integratie in de stad minstens zo essentieel als het programma van
eisen. Tijdens bijeenkomsten presenteren we een digitale tekening waarin
we informatie kunnen toevoegen of verplaatsen. Zo herkent iedereen stilaan waarom dit project ook voor hem of haar belangrijk is. Het biedt ons
ook gelegenheid om medewerkers efficiënter in te zetten en met hun aanwezigheid andere functies te versterken. Als je enkel naar de vorm van de
architectuur kijkt, lukt dat niet.”
06. In Parijs ontwierp 51N4E Résidence Palaiseau, een studentenhuisvestingsproject met 350 units en een publiek gelijkvloers met winkels en
restaurants.
07. In de Speelpleinstraat in Merksem werden op eenzelfde plek in het
park de gemeentelijke groendienst en een kinderdagverblijf ondergebracht. Door alles te groeperen op een niveau rond een binnentuin, werd
een maximale relatie met de omgeving gerealiseerd.
DIMENSION
De bouwmeesterdiscussie
11