Werkzame elementen bij eenzaamheid

Wat zijn ‘werkzame
elementen’?
Werkzame elementen zijn
de onderdelen van een
aanpak of interventie die
bijdragen aan de
werkzaamheid (effectiviteit)
van een aanpak of
interventie.
Werkzame elementen van interventies op een rij
Werkzame elementen bij eenzaamheid
Bijna tien procent van de Nederlandse bevolking voelt zich ernstig
eenzaam. Wanneer ernstige eenzaamheid aanhoudt, heeft dat negatieve
gevolgen voor de gezondheid en zelfredzaamheid. Veel maatschappelijke
organisaties houden zich dan ook bezig met het voorkomen en
verminderen van eenzaamheid. Maar wat weten we eigenlijk over wat
Databank Effectieve
werkt bij de aanpak van eenzaamheid?
Sociale Interventies
www.movisie.nl/effectieve
Inleiding
socialeinterventies
Eenzaamheid is een negatief gevoel dat ontstaat wanneer mensen minder
betekenisvolle sociale contacten hebben dan zij willen. Hoewel
Meer informatie?
eenzaamheid zeer verschillende oorzaken kan hebben, zijn er twee
Jan Willem van de Maat
hoofdoorzaken te onderscheiden. Allereerst kunnen persoonlijke
MOVISIE
eigenschappen zoals een tekort aan sociale vaardigheden en een laag
030-7892232
zelfbeeld ten grondslag liggen aan eenzaamheid. Daarnaast kan door het
[email protected]
meemaken van (een opstapeling van) ingrijpende levensgebeurtenissen,
zoals een echtscheiding, het overlijden van een naaste of een verhuizing,
Andere leaflets
In de serie leaflets ‘Werkzame elementen bij…’ zijn
tot nu toe verschenen:
- Zelfregie
- Eenzaamheid
- Mantelzorgondersteuning
eenzaamheid de kop opsteken.
Eenzaamheid is niet altijd een probleem waarbij door anderen moet worden
ingegrepen. Iedereen is wel eens eenzaam. Niet iedereen beschikt echter
over de veerkracht, energie en vaardigheden om aan een periode van
eenzaamheid een positieve draai te geven. Als ernstige gevoelens van
eenzaamheid aanhouden, kunnen mensen zich op een negatieve manier
ontwikkelen en verder vereenzamen. Als mensen vereenzamen, raakt dat
aan de kern van hun bestaan en ontstaat een gevoel van grote leegte. Om
dit gat op te vullen, blijken mensen de neiging te hebben veel te gaan eten,
roken, drinken en kopen. Met allerlei problemen als gevolg: verslechterde
gezondheid, verslaving, slaapproblemen en schulden. En dat heeft weer
een negatieve uitwerking op het zelfvertrouwen, het zelfbeeld en de
zelfwaardering. Het proces van vereenzamen zet dus een negatieve spiraal
in werking, waardoor problemen zich kunnen opstapelen, mensen de eigen
regie over het leven langzaam verliezen en de gezondheid verslechtert.
Goede redenen dus om serieus werk te maken van de aanpak van
eenzaamheid.
Aansluiten bij de oorzaken
De aanpak van eenzaamheid begint bij de verkenning van de problematiek
en de behoeften en wensen van de cliënt. Het is voor de effectiviteit van
ondersteuning aan mensen die zich eenzaam voelen van groot belang om
aan te sluiten bij de oorzaak of de oorzaken van de ervaren eenzaamheid.
Een specifieke oorzaak vraagt om een aanpak op maat. Als eenzaamheid
bijvoorbeeld door beperkte sociale vaardigheden wordt veroorzaakt, is het
aanleren of verbeteren van die vaardigheden om contacten aan te gaan en
te onderhouden de meest voor de hand liggende aanpak. Naast het
aansluiten bij de oorzaken is het ook van essentieel belang dat de persoon
in kwestie gemotiveerd is om zelf te werken aan het oplossen van zijn of
haar problematiek.
Welke onderzoekskennis is beschikbaar over wat werkt bij de aanpak
van eenzaamheid?
“Iedereen voelt wel zich wel eens eenzaam, net zoals je wel eens honger of
pijn voelt. Maar terwijl we kasten met eten hebben gevuld, er water uit de
kraan stroomt en we medicijnen hebben voor pijn, hebben we niet iets
vergelijkbaars voor eenzaamheid. Ik zeg daarmee niet dat je een kast vol
vrienden moet hebben, maar als je je eenzaam voelt, besteed er dan
aandacht aan, en neem de tijd om het te repareren.”
(J. Cacioppo, gerenommeerd onderzoeker op het terrein eenzaamheid en
als hoogleraar verbonden aan de Universiteit van Chicago).
Preventie
Het beste middel ter voorkoming van eenzaamheid is een stevig en
uitgebreid sociaal netwerk. Door het onderhouden van sociale contacten,
die we gedurende het leven opdoen, kunnen we onszelf beschermen tegen
eenzaamheid. Een divers samengesteld sociaal netwerk, met verschillende
soorten contacten, biedt de beste bescherming.
Inspelen op negatieve interpretaties en verwachtingen
In 2010 is een grootschalige internationaal evaluatieonderzoek verricht
(Masi et al., 2010) naar de effectiviteit van verschillende soorten
eenzaamheidsinterventies. Een van de belangrijkste uitkomsten is dat
interventies die inhaken op negatieve interpretaties en verwachtingen van
1
sociale situaties (zoals de methode cognitieve gedragstherapie) het beste
werken bij het verminderen van eenzaamheid. De effecten van dit soort
interventies blijken groter te zijn dan van methoden die bijvoorbeeld sociale
steun (bijvoorbeeld huisbezoeken) willen vergroten of de mogelijkheden
voor sociale interactie willen vergroten (bijvoorbeeld ontmoetingsactiviteiten). De verklaring voor het goed werken van dit soort interventies zoeken
de onderzoekers in het feit dat deze methoden het beste aansluiten bij wat
1
‘maladaptive social cognition’
eenzaamheid volgens hen is: een negatieve cirkel van zelfregulering
waarin eenzame individuen onder andere meer aandacht besteden aan
negatieve sociale informatie, negatievere sociale verwachtingen hebben en
zich vaker gedragen op manieren die de negatieve verwachtingen
bevestigen. In de databank Effectieve Sociale Interventies
(www.movisie.nl/effectievesocialeinterventies) zijn een aantal methoden
opgenomen die hierop inspelen, zoals: ‘Zin in vriendschap’, ‘Activerend
Huisbezoek’, ‘Motiverende Gespreksvoering’ en ‘Vrienden maken… kun je
leren’.
Maatschappelijke participatie werkt
In de praktijk blijkt dat veel van de activiteiten om eenzaamheid te
verminderen gericht zijn op het uitbreiden van het sociale netwerk met
behulp van recreatieve activiteiten. Uit onderzoek van de Vrije Universiteit
blijkt echter dat van de verschillende vormen van sociale participatie
(culturele, recreatieve en maatschappelijke) het maatschappelijk
participatie is (belangeloze inzet voor anderen in georganiseerd verband)
dat gevoelens van eenzaamheid het beste kan verminderen (Broese van
Groenou, 2007). De verklaring daarvoor is waarschijnlijk dat in deze vorm
van participatie mensen niet alleen de kans hebben om in een
gestructureerde omgeving sociale contacten op te doen en te oefenen met
sociale vaardigheden, maar ook van betekenis kunnen zijn voor anderen,
waardoor zij zich nuttig en gewaardeerd voelen. En dat heeft weer een
positief effect op de zelfwaardering, het zelfbeeld en het vertrouwen in
anderen, waardoor de negatieve cirkel van vereenzaming doorbroken
wordt.
Continuïteit
Ten slotte is volgens Jenny de Jong Gierveld (emeritus hoogleraar
sociologie VU Amsterdam) ‘continuïteit’ een belangrijke succesfactor bij de
aanpak van eenzaamheid. Eenmalig een huisbezoek afleggen aan iemand
die vereenzaamt heeft weinig zin, omdat het geen structurele verandering
aanbrengt in de situatie van de persoon in kwestie. Door bezoeken
regelmatig te herhalen kan een band ontstaan en samengewerkt worden
aan het structureel verbeteren van de situatie.
Interventies met de doelgroep ontwikkelen
Uit een Britse evaluatie van beschikbaar onderzoek naar
eenzaamheidsinterventies (SCIE, 2012) komt naar voren dat er voor
interventies gericht op ouderen duidelijke aanwijzingen zijn dat het
betrekken van deelnemers tijdens de planning, implementatie en evaluatie
de uitkomsten van de interventies verbetert. Een goede reden dus om
interventies in samenwerking met de doelgroep te ontwikkelen,
implementeren en verbeteren.
Databank Effectieve sociale interventies
Bestaande kennis over de effectiviteit van interventies is opgenomen in de
databank Effectieve Sociale Interventies
(www.movisie.nl/effectieveinterventies). In deze openbare en online
databank zijn inmiddels tien interventies opgenomen die zich richten op het
voorkomen of verminderen van eenzaamheid. Van elke methode is een
beschrijving gemaakt, waarin ook de beschikbare kennis over de
effectiviteit van de interventie is opgenomen. Het gaat dan niet alleen om
onderzoekskennis, maar vooral ook om kennis die voortkomt uit
praktijkervaringen. Voor elke methode is de beschikbare kennis over wat
werkt samengevat in de zogenaamde ‘werkzame elementen’. Hieronder
hebben we een selectie gemaakt van de belangrijkste werkzame
onderdelen van de interventies en deze gegroepeerd naar een aantal
thema’s:
Inspelen op de oorzaken
-
Situatieverheldering; gedegen analyse van de situatie voordat tot
actie wordt overgegaan (o.a. Activerend huisbezoek).
Onderlinge herkenning en gelijkwaardigheid
-
Deelnemers kunnen gericht contact opnemen met mensen met
dezelfde interesses en in vergelijkbare situaties: dit vergroot de
kans op een match en blijvend contact (50plusnet).
-
Lotgenotencontact; de affiniteit met iemand die hetzelfde heeft
meegemaakt (Bezoekdienst weduwen en weduwnaars).
-
Gelijkwaardigheid: degene die hulp zoekt (belt) wordt door de
vrijwilligers niet als cliënt maar als mens behandeld en de inbreng
van de beller is leidend (Sensoor).
-
In kleinschalige groepsbijeenkomsten met een open karakter
kunnen deelnemers zich in
elkaars situatie herkennen en kunnen zij advies en steun aan
elkaar geven (Zin in Vriendschap).
Verbeteren zelfbeeld en aannemen van een positieve houding
-
Uitgaan van de (potentiële) capaciteiten van de deelnemers, het
werken aan een positieve
zelfperceptie en het verbeteren van vaardigheden gericht op
zelfregie (Vrienden maken … kun je leren).
-
Het ontwikkelen van een assertieve en actiegerichte houding in het
sluiten en onderhouden
van vriendschappen, onder meer via het opstellen van een
concreet plan van aanpak (Vrienden maken … kun je leren).
-
Aandacht voor zelfwaardering en het ontwikkelen van een positief
zelfbeeld (Zin in Vriendschap).
Zelfmanagementvaardigheden verbeteren
-
Oefenen met communicatievaardigheden luisteren en vertellen
(Vrienden maken … kun je leren).
-
Oefenen met het bewaken van eigen grenzen (Zin in vriendschap).
-
Het aanleren van andere manieren om stressvolle situaties het
hoofd te bieden (Activerend huisbezoek).
Continuïteit
-
Het creëren van structurele ontmoeting (Studiekringen).
Van welke methoden kan ik gebruik maken?
Er bestaan veel interventies die zich richten op het verminderen of
voorkomen van eenzaamheid. In de databank Effectieve sociale
interventies staan er momenteel tien. Daarnaast zijn interventies verzameld
in de publicatie ‘Verkenning eenzaamheid’ (www.movisie.nl) en ‘Maatwerk
bij de aanpak van eenzaamheid’ (BVWO, 2012). De tien methoden in de
databank zijn:
Activerend huisbezoek bij ouderen
Activerend huisbezoek bij ouderen is een methode om de zelfredzaamheid
en het welbevinden van 55-plussers te verbeteren of te herstellen. Het gaat
daarbij om zelfstandig thuiswonende ouderen die uit hun evenwicht zijn
geraakt.
Bezoekdiensten voor weduwen en weduwnaars
De methode Bezoekdiensten voor weduwen en weduwnaars biedt gerichte
ondersteuning bij rouwverwerking. Doel hierbij is de kans op eenzaamheid
en sociaal isolement te verkleinen. Ervaringsdeskundige vrijwilligers gaan
één of twee keer per maand langs bij mensen die onlangs hun partner
hebben verloren.
Natuurlijk, een netwerkcoach!
Dit is een methode om het netwerk van kwetsbare burgers te versterken,
waardoor ze beter kunnen participeren in de samenleving. De methode
bestaat uit een 10-stappenplan, dat de vrijwillige netwerkcoach samen met
de cliënt doorloopt. Hierbij worden eerst de wensen van de cliënt en het
huidige sociale netwerk in kaart gebracht. Daarna wordt samen gewerkt
aan mogelijkheden om het netwerk uit te breiden.
Studiekringen van en voor ouderen
Het doel van een Studiekring is het voorkomen en verminderen van
eenzaamheid en sociaal isolement. Een studiekring brengt ouderen met
elkaar in contact en laat ze gebruik maken van elkaars kennis en expertise.
Alle leden van een Studiekring leveren een bijdrage bij het vaststellen en
voorbereiden van een te bespreken onderwerp. Een Studiekringbegeleider
biedt ondersteuning, totdat de groep zelfstandig draait.
50plusnet
50Plusnet is een online ontmoetingsplek voor 50-plussers die hun sociale
netwerk willen uitbreiden. Het doel van 50Plusnet is het verminderen en
voorkomen van eenzaamheid en sociaal isolement. Welzijnsinstellingen
kunnen een lokale ingang voor de community ontwikkelen. Hiermee
creëren ze een laagdrempelige toegang voor 50-plussers in de eigen regio.
Vrienden maken...kun je leren
Vrienden maken...kun je leren is een cursus die middels het vergroten van
sociale steun een bijdrage levert aan de preventie van depressie bij
volwassenen die een klein sociaal netwerk hebben. In zes wekelijkse
lessen en een terugkombijeenkomst verkennen de deelnemers hun eigen
vriendschapssituaties, werken zij aan het verstevigen van zelfwaardering
en het verminderen van negatieve gedachten.
Sensoor
Het doel van Sensoor is het bieden van ondersteuning via telefoon, chat en
e-mail. Een getrainde vrijwilliger gaat met de beller in gesprek over zijn
zorgen, problemen of gevoelens en helpt bij het vinden van een oplossing.
Hiermee draagt de methode bij aan de zelfredzaamheid van mensen.
Zin in vriendschap
Zin in vriendschap is een cursus voor vrouwen van 55 jaar en ouder met
als doel het verminderen of voorkomen van gevoelens van eenzaamheid.
Tijdens twaalf wekelijkse lessen werkt de cursus in kleine stappen aan het
actief aangaan van nieuwe vriendschappen of het verbeteren van
bestaande vriendschappen. Uit drie effectonderzoeken blijkt dat
deelnemers inderdaad meer vrienden hebben en zich minder eenzaam
voelen.
Buurtreminiscentie
Het centrale doel van Buurtreminiscentie is het verbinden van mensen op
buurtniveau. Door middel van het ophalen en uitwisselen van herinneringen
ontstaan nieuwe bindingen tussen buurtbewoners van alle leeftijden en
herkomst.
Meer lezen?
Brabantse Vereniging van instellingen voor Welzijn Ouderen (2012).
Maatwerk bij de aanpak van eenzaamheid. Tilburg: BVWO.
Broese van Groenou, M. (2007). ‘Deelname aan activiteiten’. In: Tilburg T.
van. & Jong Gierveld, J. de (eds.) (2007). Zicht op eenzaamheid;
achtergronden, oorzaken en aanpak. Assen: Van Gorcum.
Maat, J.W. van de & Xanten, H. van (2013). Sleutels voor een lokale
aanpak van eenzaamheid. Utrecht: MOVISIE & Coalitie Erbij.
Maat, J.W. van de, Vermaas, M., Kruijswijk, W. (2012). Omgaan met
eenzaamheid onder mantelzorgers. Utrecht: MOVISIE.
Machielse, A. (2011). Sociaal isolement bij ouderen: een typologie als
richtlijn voor effectieve interveties. Journal of Social Intervention: Theory
and Practice 20 (4), 40-61.
Masi, Christopher M., et al. A Meta-Analysis of Interventions to Reduce
Loneliness. Personality and Social Psychology Review. Vol 20 (10), Aug
2010, 1-48. Van Tilburg T.G. & De Jong Gierveld J. (2007). Zicht op
eenzaamheid, achtergronden, oorzaken en aanpak. Assen: Van Gorcum.
Verwijs, R., Nederland, T. (2012). Lokaal sterk tegen eenzaamheid.
Stappenplan voor gemeenten. Utrecht: Verwey Jonker Instituut.
Social care institute for health (SCIE) (2011). Preventing loneliness and
social isolation: interventions and outcomes. Research briefing 39,
October 2011.