Tekst: Suzanne Odijk Beeld: Helen van Vliet

Tekst: Suzanne Odijk
12
okt/nov 2008
Beeld: Helen van Vliet
Monitor
SCHIZOFRENIE
PSYCHIATRIE
Bang
voor bloot
Zoenende stelletjes, blote piemels, harde
tepels. Schizofrene patiënten vinden zulke
plaatjes minder opwindend dan gezonde
mensen. Erotische scènes als graadmeter
in de psychiatrie.
N
“
ee, het gaat niet om cum-shots en
spuitende dames. De foto’s die wij
schizofrene en gezonde personen
hebben voorgelegd zijn afkomstig
uit een Amerikaanse database. De
‘porno’ is dus wat preuts. Daarom noemen
we het erotische of opwindende plaatjes,”
reageert dr. Roelie Hempel, psycholoog en
wetenschappelijk onderzoeker op de afdeling
Psychiatrie van Erasmus MC. Zij promoveerde
aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op de
afwijkende reactie van mensen met wanen en
hallucinaties op deze scènes.
Mes op de keel
Wetenschappers hebben tot nu toe vooral onderzoek verricht naar de emotionele informatieverwerking bij schizofrene patiënten aan de
hand van gelaatsuitdrukkingen. Een vurige
blik, opkrullende mondhoeken, fronzende
wenkbrauwen: allemaal indicaties van hoe
iemand zich voelt. Schizofrenen blijken meer
moeite te hebben zulke emoties te herkennen.
Zo kunnen ze anderen bedoelingen toeschrijven die er helemaal niet zijn. Dat werkt beperkend in de sociale omgang.
Dr. Hempel: “Met dit onderzoek wilden we achterhalen hoe deze patiënten en controlepersonen reageren op
diverse situaties. Daarom hebben we
ze neutrale plaatjes voorgelegd van de
natuur, zoals een glooiend landschap
of een groepje herfstpaddestoelen. Negatieve beelden bestonden bijvoorbeeld uit
bloederige verminkingen of een man die een
vrouw het mes op de keel zet.”
Erotische scènes
Voor de positieve plaatjes koos dr. Hempel met
opzet erotische scènes. “Het is evolutionair bepaald dat je die als plezierig ervaart. Ze refereren aan het dierlijke instinct, de voortplantingsdrift. Ten tijde van de studie bestond het
grootste deel van de patiënten op de afdeling
Psychotische Stoornissen van Erasmus MC uit
mannen tussen de 18 en 30 jaar. We gingen
ervan uit dat seksueel getinte foto’s vooral hun
- meer dan vrouwen - aanspreken.”
Alle ‘vieze’ plaatjes vertoonden liefkozingen
tussen dames en heren. Geen homoseks, fetisj of sm. “Dat zijn te veel voorkeuren om
rekening mee te houden. Evenmin hebben
we gewerkt met filmpjes, hoewel die realistischer zijn. Anders wordt het onduidelijk wat
je meet.”
Wat trouwens direct in het oog springt bij de
foto’s uit de ‘internationale standaardset van
affectieve plaatjes’ (VS, 1999), is het hoge jaren zeventiggehalte: royale afrokapsels, puntkragen en geslachtsdelen verscholen in bossen
haar.
Selectie deelnemers
Dr. Hempel: “Het gaat te ver om te zeggen dat
ik stiekem uitkeek naar de opname van nieuwe
patiënten bij de Eerste Pychose Kliniek. Wel
was het streven om iedereen zoveel mogelijk
medicatievrij te onderzoeken.
>>>
Monitor
okt/nov 2008
13
SCHIZOFRENIE
PSYCHIATRIE
Schizofrenie
• Schizofrenie is een
psychische stoornis, die
zich meestal openbaart
in de late puberteit of
bij jonge volwassenen
(15-30 jaar). Waarom is
onduidelijk; erfelijkheid
speelt een rol.
• Deze aandoening
treft één op de honderd
mensen. Meest kenmerkend zijn de episodes
waarin iemand lijdt aan
wanen en hallucinaties.
Bijvoorbeeld: denken
dat je een afgezant van
God bent, stemmen in je
hoofd horen die je commanderen.
• Iemand kan schizofreen zijn in lichte of
zware mate. Drukte,
stress en het gebruik
van drugs kunnen de
symptomen verergeren
of aanvallen uitlokken.
• Met medicijnen en
intensieve begeleiding
is het vaak mogelijk het
leven weer op te pakken.
Anti-psychotica hebben
wel zware bijwerkingen, zoals sufheid en
stijfheid.
Bekend is dat anti-psychotica tot libidoverlies en gevoelsvervlakking kunnen leiden.
Tijdens de teambespreking stelden de artsen vast of iemand het onderzoek aankon. Degenen die niet schizofreen maar wel
psychotisch waren, bijvoorbeeld door
drugsgebruik of een manie, kwamen niet
in aanmerking; ook niet de patiënten die te
angstig, agressief of vluchtgevaarlijk waren.
En deelnemers konden uiteraard op elk
moment stoppen tijdens het onderzoek.”
Hallucinaties
“Sommigen zaten actief te hallucineren tijdens de diashow. Eén patiënt vroeg of hij
gehoor moest geven aan de slechte stemmen in zijn hoofd of moest zeggen wat hij
zelf van de afbeeldingen vond. Dat laatste,
zeiden we, en dat ging prima. Over het algemeen bleken de schizofrene deelnemers
goed in staat de opdracht en hun psychose
los van elkaar te zien,” zegt dr. Hempel.
Een andere jongen had helaas de pech dat
de computer in het begin een aantal gruwelijkheden achter elkaar selecteerde. In
zijn waan dacht hij dat de beelden zijn toekomst voorspelden. Acute nazorg en – opvallend genoeg - geruststelling door andere
patiënten op de afdeling, brachten hem
van dit idee af.”
Borsten en bloed
Voor dit onderzoek naar de emotionele
informatieverwerking van situaties door
schizofrenen werden veertig negatieve, positieve en neutrale foto’s getoond. In willekeurige volgorde, zes seconden lang. Zestig
schizofrene en zestig gezonde proefpersonen gaven telkens aan of zij de beelden als
plezierig/onplezierig ervaren, of als opwindend/kalmerend. Hun eigen beoordeling is
vergeleken met de meting van de hartslag
en de oogknipperreflex bij een lukrake harde knal tijdens het kijken. Dan blijkt:
• Bloederige foto’s ervaren schizofrene en
Ook deze erotische scènes kregen de proefpersonen, meestal mannen, voorgelegd
gezonde mensen als ‘onplezierig’.
ervaren blootplaatjes als
minder plezierig; natuurtaferelen juist
als meer opwindend.
• Bij seksplaatjes zijn schizofrenen minder
goed in staat hun aandacht te richten
(verminderde oriëntatierespons) en schiet
hun hartslag bijna onmiddellijk omhoog
(verhoogde defensieve respons).
• De oogknipreflex laat zien dat schizofrenen opwindende plaatjes uiteindelijk
wel op dezelfde manier verwerken als
gezonde personen.
• Schizofrenen
Té emotioneel
Dat schizofrenen minder plezier beleven
aan blootplaatjes kan komen door verlies
van seksuele interesse en erectiestoornissen door medicijngebruik. Maar ook is het
mogelijk dat ze dichtklappen: ze ervaren de
softporno als té emotioneel en onderdrukken de informatieverwerking. Dr. Hempel:
“Misschien liggen de scores in werkelijkheid zelfs nog lager, gesteld dat de zieke
personen geneigd zijn sociaal wenselijke
antwoorden te geven: ‘Als jonge vent hoor
ik al dat bloot opwindend te vinden…’ Een
van de deelnemende patiënten merkte op:
‘Waarom zou ik er lol aan beleven? Ik krijg
toch nooit meer een relatie’.’’
Deze plaatjes zijn in willekeurige volgorde vertoond aan personen met en zonder schizofrenie.
Steeds is hun beoordeling vergeleken met hun
hartslag en oogknipperreflex. Bij bloederige
scènes reageren schizofrene en gezonde mensen
hetzelfde. Bij plaatjes van seks en onschuldige
natuurtaferelen blijken de reacties verschillend
14
okt/nov 2008
Monitor
Andere studies bevestigen inderdaad dat
bij schizofrenen de behoefte aan intiem
contact en relaties groot is, terwijl ze die
niet tot stand kunnen brengen. Tijdens de
opname worden ze ook al geacht geen seks
te hebben. Frustrerend.
Sociale training
Dr. Hempel: “Hun zwakke oriëntatie- en
verhoogde defensieve hartslagrespons tijdens het bekijken van erotische plaatjes,
wijzen erop dat schizofrenen minder informatie vergaren bij ‘situationele stimuli’. Net
als bij gezichtsuitdrukkingen, kunnen ze
gebeurtenissen om zich heen verkeerd of
anders opvatten, wat paranoïde gedachten
versterkt. Dit onderzoek betreft een klein
onderdeel van problemen waar mensen
met schizofenie mee te maken hebben. De
afdeling Psychiatrie van Erasmus MC richt
zich op training in sociaal geaccepteerd
gedrag. Veel patiënten worden raar gevonden, familie en vrienden haken uiteindelijk
vaak af – het is erg zwaar om met zo’n ziek
iemand te leven. Daarom is de training nuttig. Als je weet hoe je normaal een gesprek
voert of hoe je omgaat met ruzies, kun je
je beter staande houden. En zulke vaardigheden zijn goed aan te leren. Zo gek zijn
schizofrenen nou ook weer niet.” n