de poolse maatschappij

DE POOLSE MAATSCHAPPIJ:
TUSSEN DROMEN OVER HET VERLEDEN
EN DROMEN OVER DE TOEKOMST
INLEIDING
Wanneer tijdens spontane gesprekken in
Vlaanderen Polen ter sprake komt, dan valt
het me op dat deze doorgaans rond 5 kernbegrippen draaien: Polen als een Europees
laagloonland, (auto)diefstallen, conservatief katholicisme, Auschwitz en eventueel
ook nog Walesa en de val van het communisme. Het feit dat het gemiddelde loon van
een Poolse werknemer 4 tot 5 keer lager ligt
dan dat in Vlaanderen vindt de gemiddelde
Vlaming schandalig. Niet alleen het feit alsdusdanig, maar ook dat dit aan de basis heeft
gelegen van de delokalisatie van een aantal
in West-Europa gevestigde bedrijven en van
een grote migratiegolf. Soms wordt tijdens
deze gesprekken automatisch de link gelegd
met criminaliteit en in het bijzonder de georganiseerde autodiefstallen vanuit Polen.
Natuurlijk ‘weet’ ook elke Vlaming dat Polen
een oerconservatief land is met een onopen
houding voor abortus, euthanasie en homosexualiteit. Auschwitz wordt (verkeerdelijk)
omschreven als een Pools concentratiekamp
uit de tweede wereldoorlog (het was wel degelijk een Duits concentratiekamp in Polen!)
en Walesa is de man die het communisme
ten val heeft gebracht.
Wat de meeste mensen echter niet weten is
dat Polen ooit het grootste rijk van Europa
was dat zich uitstrekte van de Oostzee tot de
Zwarte Zee (1386-1572). In de 18de eeuw was
Polen een zeer moderne staat en voerde in
1791 als eerste Europees contintentaal land
een grondwet in die aan de basis lag van een
korststondige parlementaire monarchie.
Voor Polen betekende dit democratiseringsproces echter het begin van het einde. De
omringende grootmachten Pruisen, Rusland
en Oostenrijk zagen hierin een gevaar voor
hun eigen machtspositie en vielen (opnieuw)
Polen binnen om het te verdelen. Tussen
1795 en 1918 bestond Polen in feite niet. Een
aantal nationalistische opstanden werden
bloedig onderdrukt. Na de Eerste Wereldoorlog werd de Poolse staat heropgericht om
tijdens de Tweede Wereldoorlog te worden
bezet door Duitsland. Na de Tweede Wereldoorlog werd Polen opnieuw opgericht (weliswaar met een veel kleinere grensomtrek) om
heel snel als volksrepubliek onder de controle van de Sovjet-Unie te worden gebracht.
In 1989 werd het communisme in Polen ten
val gebracht en werd de vrije markteconomie ingevoerd. De integratie in de westerse
wereld verliep snel: in 1999 lid van de NAVO
en in 2004 lid van de Europese Unie. Wat
vooral opvalt in deze historische notedop is
dat de Poolse bevolking in 200 jaar geschiedenis een aantal keer op bruske wijze werd
gedomineerd door diverse grootmachten en
zich maar liefst 7 keer heeft moeten schikken naar een nieuw bestuurlijk systeem. Ik
vat schematisch samen:
Rinaldo Neels
(1) 966-1572: opbouw van een sterke
Poolse monarchie
(2) 1572-1791: aristocratische monarchie (kieskoningschap)
(3) 1791-1795: parlementaire monarchie
in oorlogssituatie met Pruisen, Rusland en Oostenrijk
(4) 1795-1918: Polen volledig verdeeld
over de autocratische regimes Pruisen, Rusland en Oostenrijk (met een
kortstondige hoop op heropleving onder Napoleon Bonaparte)
(5) 1918-1939: Onafhankelijkheid van
Polen en opbouw van de republiek
(6) 1939-1945: Polen bezet door NaziDuitsland en de Sovjet-Unie
(7) 1945-1989: Heroprichting van de ‘onafhankelijke’ Poolse heel snel onder
voogdij gebracht van de Sovjet-Unie
(Poolse volksrepubliek) [Communisme of staatsgeleide economie]
(8) 1989- ... : De onafhankelijke Poolse
republiek [Kapitalisme of vrije markt
economie]
In deze bijdrage stel ik me de hoofdvraag
welke impact dit systeemtransformatieproces heeft gehad op het identiteitsgevoel van
de Pool. Hierbij concentreer ik me hoofdzakelijk op de gevolgen van de overgang van
communisme naar kapitalisme. Deze vraag
kan echter pas gesteld worden nadat even
stil wordt gestaan bij de 2 systemen en het
transformatieproces alsdusdanig. In het eerste deel heb ik het over de westerse beeldvorming over het communisme, vervolgens
schets ik een beeld van de feitelijke historische realiteit tijdens het communisme, in
een 3de deel sta ik stil bij het systeemtransformatie-proces alsdusdanig om tenslotte
stil te staan bij het hedendaagse Polen. Het
is tevens mijn bedoeling om de clichés waardoor de algemene beeldvorming over Polen
Hermes • J a a rg a ng 1 4 • n r. 4 7 • M a a r t 2 0 1 0 •
43
in Vlaanderen wordt bepaald te nuanceren
door deze in een breder perspectief te plaatsen.
Als Vlaming woon en werk ik reeds 4 jaar in
Lublin, een provinciehoofdstad in het zuidoosten van Polen, niet ver van de grens met
Oekraïene. In die periode heb ik reeds enige
observatiegegevens verzameld. Deze bijdrage is bijgevolg vooral een verslag van mijn
persoonlijke indrukken en van wat ik rechtstreeks heb gehoord van mensen rondom
mij.
1.
WESTERSE BEELDVORMING
OVER HET COMMUNISME
In 1989 studeerde ik af als retoricastudent.
Gedurende mijn basisopleiding in het secundair onderwijs had ik geleerd dat een
zekere Karl Marx in de 19de eeuw het economisch liberalisme en het hiermee gepaard gaande kapitalisme als de bron van
alle maatschappelijke ellende zag. Hiermee
stond hij diametraal tegenover Adam Smith
die een eeuw voordien voorspelde dat de
vrije markt algemene welvaart, vrede en
geluk zou scheppen. Ik vond dit boeiend,
die theorieën over de ideale maatschappij,
hoe sterke figuren deze in praktijk probeerden te brengen en de analyse van de daadwerkelijke maatschappelijke gevolgen. Ik
was gefascineerd door de geschiedenis van
maatschappelijke structuren. Vandaar dat
ik besloten had om geschiedenis te studeren. In 1993 studeerde ik af als historicus
en ik had het geluk onmiddellijk als leraar
geschiedenis in het secundair onderwijs
aan de slag te kunnen. Ik bleef me verder
verdiepen in de geschiedenis van maatschappelijke systemen en had op een bepaald moment het gevoel een ‘mini-expert’
te zijn. Nu realiseer ik me dat mijn toenmalige kennis in feite behoorlijk beperkt was.
Ik las namelijk haast uitsluitend in het
Westen gepubliceerde boeken, boeken geschreven in het Nederlands en het Engels.
Mijn beeldvorming over het communisme
was bijgevolg behoorlijk eenzijdig. Ik probeer deze beeldvorming kort samengevat
weer te geven:
Privébezit (als één van de basiswaarden van
het kapitalisme) zorgde er volgens Karl
4 4 • H er me s • Jaarg an g 1 4 • nr. 47 • Ma ar t 20 10
Marx voor dat 2 grote klassen tegenover elkaar kwamen te staan: de kleine elite die
alles bezat en de grote massa niets. De
middenklasse, als die dan al bestond, was
gedoemd te verdwijnen. Deze ongelijke verdeling van natuurlijke rijkdommen zorgde
voor spanningen die steeds uitdraaien op
een klassenstrijd. Voor Marx staat klassenverzoening synoniem voor uibuiting omdat
de lagere proletariaatsklasse geen andere
keuze heeft dan de regels opgelegd door de
burgerij te volgen. Bijgevolg heeft het geen
zin om te geloven in een dergelijk schijncompromis. Er is geen andere keuze dan
dat het onderdrukte proletariaat de strijd
tot het uiterste voert totdat de burgerij ten
val wordt gebracht en een klassenloze
maatschappij ontstaat met afschaffing van
het privaat bezit waardoor iedereen gelijk
wordt. Deze theorie is de geschiedenis ingegaan als het ‘marxisme’. In de 20ste eeuw
hebben een aantal volksmenners gebruik
makend van crisismomenten gepoogd om
deze theorie in praktijk te brengen. Zo ontstond het ‘communisme’. Net zoals bij het
kapitalisme heb je een aantal varianten. Zo
spreken we over ‘leninisme’, ‘stalinisme’,
‘maoïsme’, ...
In een zuiver communistisch regime bestaat geen privaat bezit. Het hele economische systeem wordt door de overheid gereguleerd. Dit betekent dus heel concreet:
overheidswinkels, overheidsbedrijven, overheidziekenhuizen, overheidsscholen, overheidstreinen, ... De overheid heeft de taak
om er voor te zorgen dat iedereen kan studeren, daarna een (staats)job vindt, bij ziekte gratis wordt verzorgd en op latere leeftijd
een overheidspensioen kan genieten. Strikt
theoretisch bestaat in een communistische
maatschappij dus geen werkloosheid. Deze
utopische maatschappij kan alleen maar
funcioneren als iedereen meewerkt. Vandaar dat de meeste communistische regimes een repressieve politiestructuur hadden uitgebouwd om tegenstanders op te
sporen om deze ofwel te heropvoeden ofwel
te elimineren. Vrijheid wordt in een communistisch regime doorgaans opgeofferd
voor de zogenaamde rechtvaardige gelijkheid.
Polen stond na de Tweede Wereldoorlog
feitelijk onder controle van de Sovjet-Unie
(SU). Tegenstanders werden efficiënt uit de
weg geruimd (een proces waarmee Stalin
reeds in de loop van de oorlog mee bezig
was) en Polen werd uiteindelijk een volksrepubliek, één van de satellietstaten van de
SU. Het economische collectivisatieproces
kon beginnen. Geen enkel regime slaagde
er feitelijk in om de beloofde basisidealen
van het communisme te realiseren. Slechte
bevoorradingstransporten met vaak lege
winkelrekken en hoge prijzen tot gevolg,
lange files voor de bakker of de beenhouwer, een klimaat van wantrouwen en repressie, ... leidden vaak tot onlusten en opstanden die doorgaans bloedig werden onderdrukt. Toen in 1980 onder leiding van
Lech Walesa (Wał˛
esa) de vakbond Solidarnosc een grootschalige staking inzette op
de scheepswerven van Gdańsk was het hek
van de dam. De vakbond slaagde erin om
een aantal fundamentele vrije rechten voor
de arbeiders van de regering af te dwingen.
Een jaar later werd onder Jaruzelski de
noodtoestand uitgeroepen. De vrije rechten
werden afgeschaft, maar het succes van
Solidarnosc was een feit. Nog geen decennium later werd het communisme ten val
gebracht, werden vrije verkiezingen georganiseerd en werd Lech Walesa de eerste
president van de vrije Poolse republiek.
2.
HET COMMUNISME IN POLEN:
FEITELIJKE HISTORISCHE
REALITEIT
De korte synthese die ik in het eerste deel
over het communisme heb weergegeven is
en blijft in alle waarheidsgetrouwheid
schriftelijk vastgelegd. Ik denk niet dat er
gewezen kan worden op fundamentele fouten. De synthese mist echter wel vele nuances. Het is een beeldvorming die gebaseerd is op theorie en te weinig rekening
houdt met de gevoels- en gedachtenwereld
van degenen die leefden onder een communistisch bewind. Nu woon en werk ik
reeds een aantal jaar in Polen, de familie
van mijn Poolse vrouw woont in Gdańsk en
heeft de opkomst en doorbraak van Wał˛esa
actief meegemaakt, de grootouders van
mijn vrouw namen actief deel in het Warschau-verzet tegen de Nazi’s (augustus
1944), zelf begin ik het Pools aardig te begrijpen en mijn vriendenkring bestaat voor
de helft uit Polen. Dit alles heeft mijn theoretische concepten van vroeger in niet geringe mate bijgestuurd. Als historicus heb
ik het privilege om constant te leven temidden van ‘levend historisch bronmateriaal’.
Ik leef temidden van de geschiedenis. Mijn
westerse theoretische concepten worden
verrijkt en verdiept dankzij de ontelbare
spontane gesprekken die ik in het Poolse
dagelijkse leven mag voeren. Tegelijkertijd
probeer ik de zeer emotionele beeldvorming van Polen over de geschiedenis te nuanceren met mijn westerse concepten. Dit
laatste is een heel delicaat gegeven. Een
aantal keer heb ik een Poolse kennis gekwetst door hem met mijn nuanceringen
verkeerdelijk het gevoel te geven dat ik
hem of haar niet geloofde. Onze westerse
beeldvorming over de 20ste-eeuwse geschiedenis is zeer rationeel, de Poolse
beeldvorming over deze periode is zeer
emotioneel geladen. In dit deel van mijn artikel heb ik de bedoeling om een aantal
westerse beelden te verrijken (nuanceren?)
met getuigenissen van Polen temidden van
wie ik leef.
Zo heeft de westerse mens vaak het veralgemeend idee dat de mensen tijdens het
communisme in Polen in een waar angstklimaat leefden en uit angst voor de autoriteiten hun mond niet durfden te openen. Dit
wordt door de meeste Polen die ik ken gerelativeerd. In vrienden-en familiekringen
werd vaak geklaagd over en de spot gedreven met allerlei wantoestanden. Het klopt
dat je niet zomaar alles gelijk waar en wanneer kon zeggen, maar de meeste Polen
voelden wel aan wanneer iets dreigde te
ver te gaan. Sommige Polen stellen zelfs
dat het tijdens het communisme veiliger
was dan vandaag. Groepen jongeren die op
straat alcohol drinken kwam je toen niet tegen en criminelen werden niet zomaar snel
terug vrijgelaten.
Ik hoor ook soms wel eens dat het communisme in Polen niet het grootste probleem
was, maar wel dat Polen feitelijk overheerst
werd door de SU. Poolse natuurlijk rijkdommen werden naar Rusland gevoerd om
daar te worden gebruikt. Rusland was de
oorzaak van de armoede, niet het communistische systeem. Ik citeer: ‘Het communisme zou in Polen best wel veel meer wel-
Hermes • J a a rg a ng 1 4 • n r. 4 7 • M a a r t 2 0 1 0 •
45
vaart kunnen hebben opgeleverd dan het
huidige kapitalisme indien de Polen zichzelf
volledig autonoom hadden kunnen besturen’.
De klassieke verhalen van lege winkelrekken en lange files voor de bakker of de
beenhouwer worden algemeen bevestigd.
Toch hoor ik af en toe de opmerking dat er
nu in het kapitalistische Polen wel volle
winkelrekken zijn maar met extreem hoge
prijzen waar slechts de elite aan kan. En
tijdens het communisme kreeg de goed
werkende Pool soms van de overheid een
verlof aangeboden in bijvoorbeeld het Krimgebied.
3.
SYSTEEMTRANSFORMATIE IN
POLEN: VAN COMMUNISME
NAAR KAPITALISME
In 1989 werd het communisme in Polen ten
val gebracht en vervangen door een kapitalistische vrije markt. Polen werd opnieuw
een volledig onafhankelijke republiek. De
grote uitdaging was de privatisering van de
meeste staatsgoederen. Een meerderheid
van gezinnen kregen de kans om de staatsflat waarin ze op dat moment woonden voor
een goedkope prijs te kopen van de autoriteiten. Ook werden vele volkstuintjes reeds
geprivatiseerd wat betekende dat de feitelijke gebruiker het prioritaire recht had om
het tuintje van de overheid te kopen. Dit
proces van privatisering is tot op vandaag
nog niet helemaal afgerond. Bepaalde lokale overheden zijn nog steeds eigenaar
van onroerende goederen die worden verhuurd.
Ook de meeste overheidsbedrijven werden
geprivatiseerd. Voor de Polen is het een publiek geheim dat vooral voormalige leden
van de communistische partij de belangrijkste aandeelhouders zijn geworden van de
geprivatiseerde overheidsbedrijven.
De omschakeling van communisme naar
kapitalisme is behoorlijk snel gegaan, misschien te snel. Mensen die jarenlang hebben meegedraaid in een communistisch
systeem passen zich niet zo snel aan aan
de regels van een vrije markt. Mentale flarden van vroeger blijven nog steeds hangen
4 6 • H er me s • Jaarg an g 1 4 • nr. 47 • Ma ar t 20 10
en leggen een rem op een efficiënte werking van het bestuursapparaat.
4.
POLEN VANDAAG
Een doorsnee Pools gezin heeft naast een
kleine flat (vaak niet meer dan 35 tot 40 m2)
ergens nog een volkstuintje. Het is een erfenis van het communisme. Rijk mocht men
niet worden, rijkdom was een staatsbegrip,
overleven was een volksbegrip. Maar iedereen die zich conformeerde aan het systeem
had het recht op een dak boven het hoofd. En
... een tuintje, dat volstond om eigen groentjes te kweken. Sommigen hadden ook een
paar fruitbomen die appels, peren, noten,
pruimen of kersen opbrachten. Voor eigen
consumptie natuurlijk. Of een frambozen- of
bessenstruik.
Die tuintjes liggen er nog steeds. Een aantal
basisrechten van vroeger zijn aan de nieuwe
tijdsgeest aangepast. Zo is het recht op een
dak boven het hoofd aan allerlei voorwaarden verbonden. Blijkbaar zijn die voorwaarden voor bepaalde mensen te hoog gegrepen. Maar ik constateer dat sommigen creatief zijn, ze hebben een aantal planken tegen
elkaar geslagen en zelf een huisje gebouwd,
in hun volkstuintje. Sommigen hebben noch
een dak, noch een volkstuintje. Ze wonen onder een brug, onder een trap, of zelfs in een
drooggelegde riool.
De lonen in Polen zijn laag, heel laag. Een
arbeider in een grootwarenhuis verdient
gemiddeld 250 Euro per maand, een onderwijzer verdient zo’n 300 Euro. Maar vaak
hebben ze nog een volkstuintje. Om frambozen en aardbeien of andere vruchten te
plukken.
Het leven in Polen is duur, heel duur. De
lonen in Polen zijn, zoals reeds gezegd, tot
5 keer lager dan in België. De prijzen zijn
niet bepaald veel lager. Auto’s zijn niet veel
goedkoper dan in België. Benzine ook niet.
Pampers voor baby’s, broeken, jurken, boeken, cd’s van internationale groepen, bestek,
toiletpapier, ... kosten gemiddeld evenveel
als in België. Het is soms wel een beetje
goedkoper, maar dat hangt vooral af van de
wisselkoers (in Polen is nog steeds de złoty
in omloop, maar men bereidt zich voor op de
euro). En natuurlijk zijn er ook de solden ! In
Polen is er geen uitgesproken koopjesperiode, dus sommige winkels hebben het hele
jaar door solden.
Toch kan je afvragen hoe het mogelijk is
dat de gemiddelde lonen zo laag zijn terwijl
de prijzen van zoveel gebruiksartikelen
hoog zijn. Deze contradictie wordt zelfs
nog sterker aangevoeld wanneer je in de
grote Poolse steden de modernste gebouwen en winkelcentra kunt zien. En in die
winkelcentra krioelt het van mensen, die
net zoals in België, consumeren. De conclusie is al snel gemaakt, Polen is een
klassenmaatschappij. Je zou kunnen denken dat er een grote groep armen en een
kleinere groep rijken in Polen aanwezig is.
Hoewel dit niet helemaal onjuist is, is de
reële situatie toch iets ingewikkelder. In
vele gezinnen woont iemand die in het buitenland werkt, soms voor enkele maanden,
soms langer. Zo wordt een deel van het in
het buitenland verdiende geld aangewend
voor consumptie in Polen. En dat doet de
prijzen stijgen!
Sommige Polen hebben geen volkstuintje.
Maar er zijn in Polen veel bossen. En in de
bossen groeien na de regen in de late zomer
tot zelfs de herfst paddestoelen. De meeste
Polen kunnen de eetbare van de oneetbare
heel snel onderscheiden. De eetbare paddestoelen worden geplukt, en vaak verkocht.
Net zoals de bosbessen, plukvrij voor iedereen. De voedelverzamelaars nemen dan
plaats langs de Poolse autowegen en wachten tot een chauffeur stopt om de geplukte
paddestoelen of bosvruchten te kopen.
In vele Poolse gezinnen worden de zelf gekweekte groentes en zelfgeplukte vruchten
in conserveerbokalen gedaan. Of er worden
sappen en jams gemaakt van het fruit. Zo is
het mogelijk om ook de winter te overleven.
Van een deel van het fruit worden natuurlijk
ook geestrijke dranken gemaakt.
BESLUIT: TUSSEN DROMEN OVER
HET VERLEDEN EN DROMEN
OVER DE TOEKOMST
vaart heeft gecreëerd waar een groot deel
van de bevolking niet in kan delen hebben
een diep lidteken achtergelaten op de Poolse ziel. De Poolse ziel droomt over het verleden van Groot-Polen en zijn helden en
probeert de geschiedenis die dit heeft vernietigd te vergeten. De Poolse ziel droomt
over de toekomst van een onafhankelijkheid
Polen dat welvarend is. De Pool zit gevangen tussen verleden en toekomst en vecht
daarom met tal van actuele tegenstrijdige
gevoelens. De Pool is een trotse patriot als
het gaat over het heroïsche Poolse verleden, schaamt zich voor wat er vandaag gebeurt maar blijft halstarrig vasthouden aan
waarden en tradities in de hoop dat een
stukje verleden in de toekomst zal terugkomen.
REFERENTIES:
Davies, Norman 2007. Europa. Miȩdzy
wschodem a zachodem. Znak: Kraków.
Malfliet, Katlijn 1997. ‘Vooruitzichten voor
de democratie in Centraal- en Oost-Europa’. De Gids Op Maatschappelijk Gebied
2, 115-137.
Malfliet, Katlijn en Laenen, Ria 1998. Minority Policy in Central and Eastern Europe:
The Link Between Domestic Policy, Foreign Policy and European Integration.
Garant : Leuven.
Malfliet, Katlijn 2001. Postcommunisme en
pan-Europa. Enkele kanttekeningen bij de
transitie in Centraal- en Oost-Europea.
Garant: Leuven.
Vos, Louis en Godderis, Idesbald 2005. De
strijd van de witte adelaar. Geschiedenis
van Polen (966-2004). Leuven: Acco.
http://www.historia.org.pl/ (Website Poolse
geschiedenis)
http://www.wroclaw.pl/m3334/ (Panorama
Racławicka)
http://wyborcza.pl/0,86871.html
(Grootste
oplagekrant, Engelse editie)
http://standaard.typepad.com/en_nu_even_
elders/polen/index.html
(Persoonlijke
webblog)
Een lange geschiedenis van onderdrukking
en een systeemtransformatie die een wel-
Hermes • J a a rg a ng 1 4 • n r. 4 7 • M a a r t 2 0 1 0 •
47