Wichelroede van ons lijf

18
Wetenschap - tekst annemiek verbeek illustratie laszlito kovacs
Wichelroede
van ons lijf
Immunotherapie versterkt het afweersysteem
van de kankerpatiënt, zodat het lichaam zelf de
tumor aanvalt. De behandeling lijkt bij steeds
meer kankersoorten te werken.
Wat: Immunotherapie
Doel: Het afweersysteem zelf
een tumor laten aanvallen
Hoe: Het afweersysteem van
kankerpatiënten versterken
Waar: Met name in het Antoni
van Leeuwenhoek
Resultaat: Effectief bij 40
procent van de patiënten met
een melanoom
Z
ijn vader overleed twintig jaar terug aan
een uitgezaaid melanoom, dus toen zijn
vrouw hem vijf jaar terug wees op een
gekke moedervlek op zijn rug, gierde
de angst meteen door het lijf van Frank
Zilver (50). Zijn huisarts had hem bij
wijze van spreken nog niet doorverwezen naar de dermatoloog, of hij lag al op
de operatietafel. Naast de moedervlek werden ook
vier lymfeklieren verwijderd, waarna acht chemobehandelingen volgden. Zilver: “Toen de kanker
terugkwam, kreeg ik in het Antoni van Leeuwenhoek
immunotherapie. Door het stimuleren van mijn Tcellen viel mijn afweersysteem zelf de kanker aan.”
Opruimen van tumorcellen
T-cellen zijn de opruimers van het immuunsysteem;
als een soort wichelroede speuren ze ons lijf af, op
zoek naar afwijkende cellen om die vervolgens aan te
vallen en te vernietigen. Kankercellen hebben ten opzichte van normale, gezonde cellen een groot aantal
genetische afwijkingen. Aan de buitenkant van deze
cellen zitten ‘herkenbare’ eiwitten waarop het immuunsysteem reageert. Alleen: dat controlesysteem
werkt niet feilloos, anders zouden er immers in Nederland niet jaarlijks meer dan 100.000 kankerpatiënten bijkomen. Immunotherapie – in 2013 door het
gerenommeerde tijdschrift Science uitgeroepen tot
wetenschappelijke doorbraak van het jaar – versterkt
het immuunsysteem van de kankerpatiënt, zodat
het lichaam zelf de tumor aanvalt. De basis voor deze
specifieke therapie is nog recent; wetenschappers
ontdekten nog maar een paar jaar terug dat als een
bepaald eiwit op de oppervlakte van deze T-cellen
met antilichamen wordt geblokkeerd, de rem van de
T-cellen gehaald wordt en zij zo vrij baan krijgen voor
het opruimen van tumorcellen.
Elke tumor is uniek
Het Amsterdamse Antoni van Leeuwenhoek is
in Nederland een van de voortrekkers in zowel
onderzoek als behandelingen. Daarom kende KWF
Kankerbestrijding hoofdonderzoeker Ton Schumacher dit jaar de Koningin Wilhelmina Onderzoeksprijs
toe; met deze onderzoeksprijs van twee miljoen euro
kan Schumacher vijf tot zes jaar lang multidisciplinair
onderzoek verrichten in de strijd tegen kanker. Het
is de grootste subsidieprijs voor kankeronderzoek
in Nederland. “Vaak heeft het immuunsysteem de
tumor wel in de gaten”, zegt internist-oncoloog John
Haanen van het Antoni van Leeuwenhoek, behandelend internist-oncoloog die samenwerkt met
het team van Schumacher, “maar zijn er te weinig
T-cellen om echt een vuist tegen de zieke cellen te
maken. Elke tumor is uniek, daardoor zijn de T-cellen
die kunnen aanvallen per patiënt anders. Er zijn
verschillende manieren om dit systeem een duwtje in
de juiste richting te geven. We kunnen T-cellen buiten
het lichaam zo herprogrammeren dat ze kankercellen gericht aanvallen. Ook kunnen we T-cellen uit
kankerweefsel halen, buiten het lichaam vermenigvuldigden en weer teruggeven. Deze toepassing
blijkt bij 40 procent van de patiënten met een melanoom (agressieve huidkanker) effectief. Een derde
methode schakelt de verlammende werking uit die
de eiwitten van kankercellen soms op T-cellen hebben. Door met een medicijn die rem op de T-cellen uit
te schakelen, worden de kankercellen een doelwit
voor het immuunsysteem.”
Nu komen vooral mensen met uitgezaaid melanoom – in Nederland een paar honderd per jaar – in
aanmerking voor immunotherapie, maar Haanen
verwacht dat dit zich snel verder zal uitbreiden. “In
de nabije toekomst zal immunotherapie ook worden
ontwikkeld voor mensen met bepaalde vormen
van blaaskanker, nierkanker en longkanker. Voor
longkanker zal immunotherapie mogelijk al in de
komende twee jaar de standaardbehandeling zijn,”
denkt Haanen.
Echt baat hebben
De kosten voor immunotherapie zijn hoog; per
patiënt al snel 80.000 euro. Ton Schumacher:
“Met het geld van de KWO-prijs kunnen we verder
onderzoek doen naar de vraag welke patiënten écht
baat hebben bij immunotherapie. Juist omdat de behandeling zo duur is, is het noodzakelijk hier inzicht in
te krijgen. Daarmee kunnen we ook voorkomen dat
we patiënten behandelen die wel kans hebben op
19
“Met nieuw
onderzoek
moeten we zien
te achterhalen
welke patiënten
er écht baat bij
hebben”
bijwerkingen maar bij wie de behandeling verder niet
werkt.” Ook Frank Zilver kreeg heftige bijwerkingen;
een chronisch ontstoken darm. Hij viel in korte tijd
meer dan vijftien kilo af. “Door medicijnen kregen
we de ontsteking onder controle. Nu doe ik mee aan
een experimentele vorm van immunotherapie dat
bepaalde eiwitten in mijn bloed blokkeert. Ik kreeg
het afgelopen februari via een infuus toegediend en
na twee behandelingen bleken de tumorcellen al verdwenen.” Ook deze keer komt de behandeling met
een keerzijde: Zilver heeft zulke ontstoken gewrichten dat hij elke ochtend ‘als een oude man’ het bed
uitkomt. Zware medicijnen, waaronder prednison,
moeten de ontstekingen remmen. “Het is het waard,
natúúrlijk is het het waard”, zegt hij. “Ik kan misschien
nog steeds niet voetballen met mijn zoon van twaalf,
maar ik bén er nog. En zoals het er nu uitziet, blijft dat
ook nog wel even zo.” 1
i avl.nl/behandelingen/immunotherapie
kracht 26