Het volk lijdt honger, maar keizer Napoleon III wil een opera van

Bouwwerken
Parijs was tegen
keizerlijke opera
Het volk lijdt honger, maar keizer Napoleon III
wil een opera van goud, stucwerk en marmer.
Het prestigeproject stuit overal op weerstand,
en de architect moet vechten voor elke frank.
Anders dan zijn beroemde
oom was Napoleon III liever in
de stad dan op het slagveld.
Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.
DOOR NATASJA BROSTRÖM
Aanslag leidt tot nieuwe opera
De bouw van de nieuwe opera had een
dramatische aanleiding. De oude opera
Voor én na zijn troonsbestijging spendeerde Napoleon III miljoenen
franken aan twee dingen: luxueuze bouwwerken en mooie vrouwen.
N
a de val van het keizerrijk in
1870 kregen de revolutionairen
brieven van Napoleon III te pakken,
waaruit bleek dat de keizer dure
bouwwerken had neergezet
terwijl zijn volk honger leed.
Ook de brieven aan zijn
minnaressen werden
openbaar. Die maakten
duidelijk dat hij aan hen
miljoenen franken uitgegeven
had. Dat Napoleon III van vrouwen
hield was bekend, maar deze
verkwisting riep veel woede op.
Maar de keizer had ook oog voor
de slechte wegen en ongezonde
woonomstandigheden. Parijs ging
op de schop: via nieuwe stations
werd de stad met de rest van het
land verbonden, zodat de inwoners
ziekenhuizen, riolering, schoner
water en frissere lucht kregen.
BRIDGEMAN & SHUTTERSTOCK
Keizer had gat in zijn hand
Parijs/1875
Het Tweede Franse
Keizerrijk valt na
de nederlaag
tegen Pruisen in
1870. In de
eerste jaren is
de republiek
economisch en
politiek instabiel.
Parijs
Frankrijk
stond in de smalle Rue Le Peletier. Op
een avond in 1858 benutten Italiaanse
anarchisten de krappe omstandigheden
om een bom naar de keizerlijke koets te
gooien toen deze bij de opera stopte.
Napoleon III en keizerin Eugénie bleven
ongedeerd, maar acht Parijzenaren
kwamen om en 150 raakten er gewond.
Na deze aanslag schreef de keizer
een prijsvraag uit voor een mooiere,
grotere opera met een afgeschermde
entree voor koninklijke gasten.
Het gebouw moest in de renovatie
van Parijs passen die in 1853 onder leiding van Georges-Eugène Haussmann
was begonnen (zie Historia 5/2013). De
hele stad lag open: bochtige straten en
vervallen huizen werden vervangen
door brede boulevards en open pleinen.
Het winnende ontwerp voor de opera
moest dan ook de pracht en praal van
het keizerrijk weerspiegelen en aan een
van de boulevards komen te staan.
Verrassend genoeg was de winnaar
niet een van de favoriete architecten
van het keizerlijk paar. De eer ging naar
de 35-jarige, vrijwel onbekende Charles
Garnier, die indruk had gemaakt met
zijn vrijmoedige optreden. Volgens de
memoires van de vrouw van Garnier
riep de keizerin toen ze het ontwerp
zag minachtend uit: ‘Wat is dat nu voor
een stijl? Het is niet Grieks, het is niet
Lodewijk XIV. Niet eens Lodewijk XV!’
Waarop Garnier antwoordde: ‘Nee,
die zijn uit de mode. Dit is de stijl van
Napoleon III, en daar hebt u blijkbaar
problemen mee.’
De bouwgrond is een ramp
Het zoet van de overwinning kreeg
echter al snel een bittere bijsmaak, toen
Garnier kennismaakte met de beruchte
Franse bureaucratie. In zijn boek Le
Nouvel Opéra uit 1881 schrijft hij:
‘Duizenden rapporten hebben we voor
de ambtenaren moeten opstellen. Ze
Historia 7 • 2014
81
Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.
Print: tre728 - Modtaget fra oversættelse Layout: ws Red.sek: hld
I
n januari 1875 bestelt de Franse
staat een werk bij de schilder
Édouard Detaille. Het moet de
opening van de nieuwe opera van
Parijs voorstellen, waarop de president
van het land op de marmeren trap
welkom wordt geheten door de architect Charles Garnier. Het schilderij is
echter één grote leugen.
Het prachtige beeld van de opening
op 5 januari 1875 moet een jarenlange
nachtmerrie van schandalen en vertraging verbloemen. De Franse economie
ligt na de oorlog met Pruisen in puin,
en de prominente gasten hebben hun
kaartje zelf betaald. Het nieuwe bewind
wil de schijn van vriendjespolitiek
vermijden. Zelfs Garnier heeft geen
vrijkaartje. De architect heeft de 120
frank – 1000 euro nu – voor een plaats
in de nok uit eigen zak betaald.
De opera was een prestigeproject van
keizer Napoleon III, maar toen deze vijf
jaar daarvoor moest aftreden en het
land in een economische en politieke
chaos achterliet, kwam de bouw vrijwel
tot stilstand. Garnier heeft flink in de
kosten moeten snijden om zijn levenswerk toch af te krijgen.
De architect volgt gespannen hoe het
gaslicht voor het podium aangaat en de
violisten in de orkestbak stemmen.
Intussen neemt president Patrice de
Mac-Mahon plaats op het keizerlijke
balkon. Garnier wacht het oordeel van
het publiek vanaf zijn nederige plek af.
Bouwwerken
Staal in luxe verpakking
Voor zover het budget het toeliet, gebruikte Charles
Garnier bladgoud en marmer. Onder de pracht
en praal zat echter een stevig skelet van staal.
Coulissen gaan omhoog en omlaag
Het toneel is 60 meter hoog, 55 meter breed
en 27 meter diep. De coulissen worden met
touwen boven het plafond of onder de vloer
getrokken als ze niet worden gebruikt.
Het goud op de
koepel werd
wegbezuinigd
Foyer voor zowel dansers als publiek
In de Foyer de la Danse kon het publiek de sterren
ontmoeten. De ruimte is slechts met doeken van het
podium afgescheiden en kan erbij worden getrokken.
Foyer de la Danse
Coulissen
boven toneel
Toneel biedt plaats
aan 450 uitvoerenden
Werkplaats
kroonluchter
Theaterzaal
Coulissen
onder toneel
Reservoir
Reservoir vangt grondwater op
Omdat het grondwater het gebouw in dreigde te
lopen, werd er een reservoir aangebracht. Zo was
er indien nodig ook meteen bluswater beschikbaar.
lieten ons complete boeken schrijven
om zich ervan te verzekeren dat er geen
rat door een putdeksel kon vallen.’
Met de hete adem van de ambtenarij
in zijn nek incasseerde Garnier zijn
eerste nederlaag. Baron Haussmann
had bepaald dat de opera aan het einde
van de Avenue Napoléon moest komen
82
te staan. Garniers waarschuwing dat de
drassige grond daar ongeschikt was als
bouwgrond, werd in de wind geslagen.
Bij het uitgraven van de 11 meter diepe
fundering sijpelde het grondwater meteen naar binnen. Garnier bedacht een
oplossing: het water opvangen in de
holle ruimte van een dubbele wand.
Mooi rood is niet lelijk
De theaterzaal is 20 meter hoog en 31 meter
breed. Alle 1900 stoelen zijn bekleed met rood
fluweel, dat vrouwen een mooie gloed zou geven.
Omdat de capaciteit van de wand
beperkt was, liet Garnier de rest van
het water in een enorm reservoir lopen
dat, naar later bleek, elke tien jaar
moest worden geleegd.
Het water in het reservoir was ook te
gebruiken om een brand te blussen. In
die tijd gingen opera’s vaak in vlammen
Historia 7 • 2014
Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.
Marc Chagall maakte de plafondschildering in 1964. Die beslaat
240 m² en bestaat uit 12 doeken plus de cirkel in het midden.
AKG/SCANPIX & STRIDINGOUT & PARISIAN FIELDS & BRIDGEMAN & SHUTTERSTOCK
Sterke stalen dragers ondersteunen
de centrale trap en de vloeren
van de galerijen langs de wanden
van de trappenhal.
Lichtkroon werd boven gepoetst
De acht ton zware kristallen kroonluchter
kon voor reiniging of reparatie worden
opgetrokken in de koepel. Nu
wordt de kroonluchter voor dat
doeleinde neergelaten.
s
er
Grote hal strekt zich uit over 54 meter
Het gewelf van de 54 meter lange Grand Foyer is
rijkelijk beschilderd. De schilderingen zijn ingesponnen
in een web van vergulde kunstwerken.
Galerij
Grand
Foyer
Loggia
Trappenhal
Hoofdingang
Een 11 meter diepe fundering
houdt het grondwater buiten
Publiek flaneert op de trappen
Pilaren verbergen stalen skelet
Met 30 meter van vloer tot plafond is de
trappenhal de hoogste ruimte. De indeling
lijkt op die van een theaterzaal: van de galerij
kunnen bezoekers zien wie er de trap op komt.
Het plafond van de loggia is een krullerig
mozaïek van steen en marmer. Het grote
gewicht is verdeeld over het verborgen
stalen skelet van de pilaren.
op doordat een gaslamp of kaars omviel.
Het alternatief was elektriciteit, maar
daarbij konden vonken ontstaan, die
een even groot brandgevaar vormden.
Toch koos Garnier voor elektriciteit,
die in eerste instantie alleen gebruikt
werd voor klokken en mechanische
effecten op het toneel. Daardoor had de
opera al in de jaren 1870, 10 jaar voor
de grote doorbraak van elektriciteit, een
generator en een beperkt leidingnet.
Zien en gezien worden
Garnier had met de ambtenarij ook
ruzie om geld. Frankrijk bevond zich in
een economische crisis, en het budget
Ondanks bezuinigingen
maakte Garnier een
pracht van een opera.
van 29 miljoen frank werd in de loop
van de tijd ingekrompen tot 15 miljoen
frank (zo’n 135 miljoen euro nu).
En dat terwijl Garnier zo graag met
geld smeet. De kroonluchter in de
theaterzaal kostte bijvoorbeeld circa
270.000 euro, terwijl de 30 bloedrode
pilaren voor de marmeren trap per
Historia 7 • 2014
83
Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.
Print: tre728 - Modtaget fra oversættelse Layout: ws Red.sek: hld
Dertiendelige schildering op het plafond
Bouwwerken
BRIDGEMAN
30 meter hoge trappenhal was bedacht
als een theater, waarbij de gasten op de
galerij de toeschouwers waren van de
mensen op de trap.
Schandaal om naakte dansers
De brede marmeren trap in de 30 meter hoge hal was gebouwd als een toneel voor het
voorname publiek, dat elkaar vanaf de rondlopende galerij kon bewonderen.
Garnier de minder zichtbare gedeelten
met goedkopere goudverf schilderen en
alleen de in het oog springende delen
van bladgoud voorzien.
Met zijn geldverslindende ontwerp
wilde Garnier de crème de la crème
van het keizerrijk laten baden in luxe.
De loges in Garniers opera
wa ren open ba lkons,
PARIJSE OPERA IN CIJFERS
zodat iedereen elkaar kon
zien. En in opdracht van
goudfrank kostte de Opéra Garnier
de architect werden de
uiteindelijk, gelijk aan circa 500 miljoen euro nu.
wanden bekleed met rode
ton weegt de kristallen kroonluchter in de zaal. Hij werd
zijde, omdat ‘de rossige
gemaakt voor kaarsen, maar heeft nu 340 lampen.
weerschijn op het gezicht
en de schouders van vroukilometer touw werd er gebruikt om de vele
coulissen en rekwisieten voor de voorstellingen te bedienen.
wen hun een jonger en
stralender aanzien geeft’.
sleutels overhandigde de architect Charles Garnier
Elke loge had zijn eigen
in december 1874 aan de eerste directeur van de opera.
opgang, maar tussen de
liter water bevat het reservoir voor
akten door konden de gasgrondwater dat Garnier in de fundering liet aanbrengen.
ten elkaar in de foyer of de
trappenhal ontmoeten. De
stuk ongeveer 45.000 euro kostten.
Ook gebruikte Garnier graag bladgoud,
zowel voor de standbeelden als voor de
sierlijk uitgesneden balkons in de zaal.
Op den duur stelden de ambtenaren
een verbod in op het gebruik van goud.
Om de balkonversiering te redden, liet
60.000.000
8
223
7593
10.000.000
84
Niet alleen de bureaucratie wond zich
op over de hoge kosten. Toen de gevel
bij de wereldtentoonstelling in Parijs in
1867 werd onthuld, was Parijs woest
over de ongepaste hoeveelheid marmer.
In werkelijkheid was het minder erg
dan de Parijzenaren dachten. Achter
alle pracht en praal zat een stalen
skelet – een voor die tijd hypermoderne
constructie. De dikke ijzeren dragers en
spanten maakten het mogelijk hoog en
luchtig te bouwen en tegelijkertijd te
besparen op duurdere materialen. Maar
dat was voor het oog niet zichtbaar.
De meeste commotie ontstond echter
over de beeldengroep La Danse van de
beeldhouwer Carpeaux, die op 25 juli
1869 werd onthuld. De Parijzenaren
waren niet te spreken over de negen
naakte, heidense dansers. In Le Nouvel
Opéra schreef Garnier later: ‘Oude
mannen bleven met een verlekkerde
grijns bij de beelden staan, terwijl jonge
mannen er lachend en grappend langs
liepen. Moeders trokken hun zonen
haastig mee, en huichelaars sloegen
hun ogen zedig neer bij deze orgie van
lichaamsvormen.’
Garnier kreeg talloze boze brieven,
vaak anoniem, en ook het hof werd
ermee gebombardeerd. Een van de
briefschrijvers vroeg: ‘Is de Académie
de Musique (de officiële naam van de
opera, red.) soms een bordeel?’
Republiek wil de opera slopen
Ondanks de verontwaardiging en de
bureaucratische rompslomp schreed de
bouw voort – tot het najaar van 1870.
Napoleon III, de begunstiger van de
opera, had zich die zomer in een vlaag
van nationalisme in een oorlog tegen
Pruisen gestort. Hij was echter lang niet
zo bekwaam op het slagveld als zijn oom
Napoleon I. Na een nederlaag in de Slag
bij Sedan op 1 september gaven de
keizer en zijn 100.000 mannen zich
over. Napoleon trad af en vluchtte naar
Londen; Frankrijk werd een republiek.
Twee jaar later stierf de ex-keizer.
Terwijl de nieuwe regering de toekomst van de opera besprak, ergerden
de Parijzenaren zich blauw aan de
keizerlijke adelaars op het dak van het
gebouw en de aparte oprit voor de
Historia 7 • 2014
Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.
Publiek komt voor het gebouw
Garnier is dan ook bloednerveus als hij
de opening vanaf zijn derderangs plek
overziet. Zijn zorgen blijken echter
ongegrond. De gasten zijn vol lof over
de slanke marmeren zuilen, de elegante
mozaïekvloeren en de metershoge
Print: tre728 - Modtaget fra oversættelse Layout: ws Red.sek: hld
keizerlijke koets. Garnier weigerde de
oprit en de adelaars weg te halen, maar
gaf op andere punten wel toe, om de
opera te redden van de sloop.
Op verzoek van de voormalige keizer
had de opera twee zijingangen naar
salons. De ene was bestemd voor de
keizerlijke familie en de andere voor
belangrijke gasten. Garnier stemde
ermee in de keizerlijke ontvangkamer
te veranderen in een bibliotheek. Maar
ondanks deze en andere compromissen
moest Garnier vechten voor elke frank.
Dat veranderde toen de oude opera
aan de Rue Peletier in de nacht van 29
oktober 1873 door een brand in de as
werd gelegd. Omdat een Parijs zonder
opera ondenkbaar was, kreeg Garnier
van de senaat een extra toelage van 6,9
miljoen frank – plus de opdracht de
opera binnen 18 maanden te voltooien.
Mozaïekleggers, behangontwerpers,
beeldhouwers en schilders werkten de
klok rond. Toch waren de rooksalon en
de grote foyer waar de gasten tussen de
akten door konden vertoeven niet op
tijd klaar voor de opening.
Bij de onthulling in
1869 waren de naakte dansers een
schandaal. In de Eerste Wereldoorlog
werden ze met zandzakken beschermd.
SHUTTERSTOCK & BRIDGEMAN
Venetiaanse spiegels. En zoals Garnier
al had gehoopt, breken de deftige gasten
met de traditie om tussen de akten door
in hun loge te blijven. In plaats daarvan
ontmoeten politici, staatshoofden en
vorsten uit binnen- en buitenland elkaar
in de foyer en de trappenhal.
Als het doek is gevallen, gaat het
publiek als één man staan om voor de
architect op zijn nederige zitplaats in de
nok te applaudisseren. Het succes van
de opening heeft tot gevolg dat het ook
daarna storm loopt. Alle Parijzenaren
willen het gebouw bewonderen.
‘Het zal nog wel enige tijd duren
voor de opera meer is dan alleen een
architectonisch hoogstandje. De voorstellingen doen er nu nog niet toe, want
men komt vooral voor het gebouw,’
schreef de krant Le Monde Illustré.
Om aan de belangstelling tegemoet
te komen organiseerde directeur Olivier
Halanzier dagelijkse rondleidingen door
de opera. Hoewel de kaarten omgerekend wel 27 euro kostten, gingen ze als
warme broodjes over de toonbank.
Lees ook
Gaston Leroux: Het spook van de opera, Classic Press, 2007
Gérard Fontaine: Charles Garnier’s Opéra, Editions du
Patrimoine Centre des monuments nationaux, 2010 Aurora
Cuito: Charles Garnier, teNeues Verlag GmbH + Co KG, 2003
operaparis.fr
BRIDGEMAN
Verliefd spook terroriseerde opera
In 1909 werd er een feuilleton gepubliceerd over een spook in de
opera. Het verhaal is later bewerkt voor toneel, film en musical.
H
et feuilleton van de journalist
Gaston Leroux over een spook in
de opera sloeg meteen aan. Het
speelde zich af in de Opéra Garnier,
die zich met zijn doolhof van kamers
en gangen perfect leende voor een
griezelverhaal over een spook dat op
een operazangeres verliefd wordt.
Het spook joeg iedereen angst aan,
en om de rust te doen weerkeren gaf
de directeur de schim zijn eigen loge.
Leroux gebruikte details uit de
echte opera. Zo viel er in 1896 een
contragewicht uit de loodzware
kroonluchter, die boven stoel 13
hangt, waarbij een toeschouwer
omkwam. In het verhaal was dit een
wraakactie van het spook, omdat zijn
geliefde zangeres werd gepasseerd.
Leroux’ verhaal raakte gaandeweg
in de vergetelheid, tot er in 1925 een
zwijgende film over werd gemaakt. In
1943 en 1983 volgden nog twee
films, maar we kennen nu vooral nog
de musical van Andrew Lloyd Webber.
Het spook verborg zijn
mismaakte gezicht
achter een masker.
Historia 7 • 2014
85
Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.