RisicopRofielen depRessiepReventie - Trimbos

Partnership Depressiepreventie
Risicoprofielen
depressiepreventie
versie 1.0
Risicoprofielen depressiepreventie
Versie 1.0
Colofon
Het Partnership Depressiepreventie is een initiatief van het ministerie van VWS. Het bundelt de
krachten van een groot aantal partnerorganisaties met als doel de preventie van depressie landelijk
en lokaal te verstevigen. Er zijn drie gebieden voor de activiteiten: lokaal beleid, instrumenten voor
professionals en voorlichting en bewustwording.
Het Partnership Depressiepreventie wordt gefinancierd door VWS. Het Trimbos-instituut coördineert
alle activiteiten.
Projectleiding PDP
Trimbos-instituut: Martijn Bool
Projectleider deelproject Instrumenten voor professionals
Trimbos-instituut: Marijke Ruiter
Auteurs
Marijke Ruiter, Karin Monshouwer, Filip Smit, Martijn Bool (Trimbos-instituut)
Partners PDP
Actiz (www.actiz.nl)
Fonds Psychische Gezondheid (www.fondspsychischegezondheid.nl)
GGD Nederland (www.ggdnederland.nl)
GGZ Nederland (www.ggznederland.nl)
Landelijke Vereniging Georganiseerde eerste lijn (LVG) (www.lvg.org)
Landelijke huisartsenvereniging (LHV) (www.lhv.nl)
Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG) (www.nhg.org)
Maatschappelijke Ondernemersgroep (MOgroep) (www.mogroep.nl)
Nederlandse Patiënten en Consumenten Platform (NPCF) (www.npcf.nl)
Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) (www.vng-login.nl)
Trimbos-instituut (www.trimbos.nl)
Zorgverzekeraars Nederland (ZN) (www.zn.nl).
Samenwerkende organisatie
Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB) (www.nvab-online.nl)
Waarnemers
Inspectie Volksgezondheid, RIVM ZonMw, Ministerie van VWS
Omslagontwerp
Studio aan de werf
Eindredactie en opmaak binnenwerk
Gerdie Kienhorst, TextAbility
© 2010 Partnership Depressiepreventie, voor deze Trimbos-instituut, Utrecht
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, in
enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande toestemming van het Partnership Depressiepreventie, vertegenwoordigd door het Trimbos-instituut.
Producten van het Partnership Depressiepreventie mogen worden gebruikt met bronvermelding.
Deze uitgave is gratis te downloaden via www.loketgezondleven.nl, www.trimbos.nl en de partnerorganisaties.
2
SAMENVATTING EN INHOUD
Samenvatting
Het PDP-deelproject Instrumenten voor professionals heeft als doel om professionals te ondersteunen bij taken die samenhangen met het vergroten van het
bereik van interventies depressiepreventie. In dit kader is onder meer gekeken hoe we de signalering van depressieve klachten kunnen verbeteren. Het
blijkt dat er veel inspanningen zijn gedaan om risicofactoren voor depressie in
kaart te brengen. Dat heeft lijsten van betrekkelijk ongeordende factoren opgeleverd, wat het moeilijk maakt om compacte informatie voor (diverse groepen) professionals ter beschikking te stellen.
Op basis van een nieuw ter beschikking gekomen model om geselecteerde
risicofactoren te wegen (Romijn et al., 2009) zijn risicoprofielen gedefinieerd.
Het blijkt dat bij stapeling van risicofactoren in een populatie (bijvoorbeeld
van ouderen) een concentratie van risico’s in subgroepen optreedt. Daardoor
kan het risico op depressie in de open populatie (15%) oplopen tot meer dan
45% bij vier risicofactoren. Preventie kan dit risico verlagen. Door middel van
de profielen kunnen we beter subgroepen onderscheiden voor wie interventies
depressiepreventie (kosten)effectief zijn.
Een risicoprofiel komt tot stand door de meest gunstige uitkomst te berekenen
bij een bepaald risico en het effect van preventie. Risicoprofielen zijn in ontwikkeling voor ouderen, volwassenen en jeugd. In dit document wordt een
aantal risicoprofielen gepresenteerd.
Inhoud
Samenvatting
3
Inhoud
3
1
1.1
1.2
1.3
4
4
4
4
Van risicofactoren naar risicoprofielen
Inleiding
Ongeordende risicofactoren
Alternatief: gewogen risicoprofielen
Bijlagen
1.
Risicoprofiel
2.
Risicoprofiel
3.
Risicoprofiel
4.
Risicoprofiel
5.
Risicoprofiel
6.
Risicoprofiel
Verwijzingen
jeugd: ernstig depressieve klachten
jeugd: depressie
jeugd: depressie en angst
volwassenen (18-65) mastery
ouderen-55+
ouderen-55+
6
6
7
8
9
10
11
12
3
VAN RISICOFACTOREN NAAR RISICOPROFIELEN
1 Van risicofactoren naar risicoprofielen
1.1 Inleiding
Het Partnership Depressiepreventie (PDP) heeft als doel het bereik van interventies depressiepreventie te bevorderen. Het PDP bestaat uit zo'n 15 landelijke (branche-, beroeps- of cliënten)organisaties. Hun leden hebben te maken met cliënten die mogelijk in
aanmerking komen voor depressiepreventie, hetzij omdat ze behoren tot risicogroepen
voor depressie, hetzij omdat ze al klachten hebben.
Voor de meeste organisaties is het signaleren van psychische problemen bij cliënten één
van hun taken en voor sommige gaat het om een relatief nieuwe taak. Voor andere is het
begeleiden en behandelen van cliënten met psychische problemen een onderdeel van
hun taak.
1.2 Ongeordende risicofactoren
Het deelproject Instrumenten voor professionals heeft als doel om professionals te ondersteunen bij taken die samenhangen met het vergroten van het bereik van interventies
depressiepreventie. In dit kader is gekeken hoe we de signalering van depressieve klachten kunnen verbeteren. Het blijkt dat er veel inspanningen zijn gedaan om risicofactoren
voor depressie in kaart te brengen, maar dat er daarbij weinig sprake is van ordening of
prioritering. Dit maakt het moeilijk om compacte informatie voor (diverse groepen) professionals ter beschikking te stellen.
Zo worden in de Multidisciplinaire richtlijn Depressie, Addendum Jeugd vier bladzijden
lang risicofactoren opgesomd; de Richtlijn Psychosociale problemen bij jeugd van de AJN
benoemt zo’n 50 risicofactoren in een tabel. In de eerstgenoemde richtlijn wordt aanbevolen professionals in de eerstelijn en op school te trainen in het signaleren van symptomen van depressie aan de hand van een lijst van risicofactoren.
1.3 Alternatief: gewogen risicoprofielen
Medewerkers van het Trimbos-instituut hebben in samenwerking met anderen een methode ontwikkeld om risicofactoren te wegen (Romijn et al., 2009). Stapeling van risicofactoren in een populatie ouderen levert een concentratie van risico’s in subgroepen,
waarbij het risico op depressie in de open populatie (15%) kan oplopen tot meer dan
45% bij vier risicofactoren. Preventie kan het risico op depressie verlagen. Een risicoprofiel komt tot stand door de meest gunstige uitkomst te berekenen bij een bepaald risico
en het effect van preventie. Risicoprofielen zijn in ontwikkeling voor ouderen, volwassenen en jeugd.
Toepassing van risicoprofielen
Het is wenselijk dat risicofactoren zo gemakkelijk mogelijk herkenbaar zijn. Dit is bijvoorbeeld het geval bij de gewogen risicoprofielen voor ouderen. Kenmerken als het
hebben van een chronische ziekte of een lichamelijke beperking, alleen wonen, recent
verlies van de partner, een klein sociaal netwerk, zijn gemakkelijk te observeren. Dit
geldt in mindere mate voor het hebben van depressieve klachten (mate waarin), neuroticisme, emotionele verwaarlozing of fysieke mishandeling in de jeugd. In deze laatste
4
VAN RISICOFACTOREN NAAR RISICOPROFIELEN
gevallen is het afhankelijk van de mogelijkheden van professionals of zij deze risicofactoren door vragenlijsten of anamnese kunnen vaststellen en herkennen.
Rekenmethode
Door tegelijkertijd het absolute risico af te wegen tegen de geschatte impact die de inzet
van preventie zou hebben op het verlagen van de risico’s in de risicogroep (Attributable
Fraction, AF) en de (kosten)effectiviteit van de inzet van preventie in de subgroep (Number Needed to Treat, NNT), wordt een risicoprofiel gegeven van groepen waarbij preventie (selectief of geïncideerd) optimaal kan worden ingezet. Daartoe is het absolute risico
en de AF zo hoog mogelijk, en NNT zo laag mogelijk.
Op deze wijze zijn risicoprofielen verkregen voor jeugd 0-12 jaar (Ashford et al., 2008)
en 12-18 jaar (Monshouwer et al., in voorbereiding), voor volwassenen (Smit et al., in
voorbereiding) en voor ouderen (Schoevers et al., 2006; Smit et al., 2006).
Presentatie risicoprofielen
De hier gepresenteerde risicoprofielen zijn een eerste versie. Bij de verdere ontwikkeling
zal in reactie op de feedback uit de beroepsgroepen (Partnership Depressiepreventie
(2010), Signaleren en screenen) aandacht worden besteed aan de vormgeving, toegankelijkheid en bruikbaarheid voor de verschillende betrokken beroepsgroepen.
In de bijlagen zijn achtereenvolgens opgenomen: drie risicoprofielen voor jeugd, een
risicoprofiel voor volwassenen en twee risicoprofielen voor ouderen. De opgenomen risicofactoren in de profielen voor jeugd, volwassenen en een van de twee profielen voor
ouderen zijn gericht op selectieve preventie: zij hebben betrekking op risico’s die bestaan
uit andere dan depressieve klachten. Het geïndiceerde profiel voor ouderen gaat wel uit
van de belangrijkste indicator voor toekomstige depressie: een verhoogd niveau van depressieve klachten.
De uitkomstmaten voor de profielen zijn verschillend. Voor de profielen voor jeugd is
uitgegaan van de hoogste 4% van de scores op de depressieschaal van de Youth Self
Report (profiel 1: ernstige depressieve klachten) of op de DSM-schaal voor depressieve
symptomen (profielen 2a en 2b: zeer waarschijnlijk depressieve stoornis). Bij volwassenen is de uitkomstmaat het ontstaan van een depressieve stoornis (absoluut risico: 3%).
Voor ouderen is uitgegaan van verhoogde niveaus van depressieve symptomen (absoluut
risico: 16%).
5
RISICOPROFIELEN
Bijlagen
1. Risicoprofiel jeugd
Selectieve preventie (1)
Jeugd
Risico 5%
Afwijzing
door ouders?
JA
risico 11%
+
Slaapproblemen?
JA
+
Minder gezond
dan klasgenoten?
JA
+
Veel lichamelijke klachten??
risico op ernstig depressieve klachten na 2,5 jaar
risico 14%
risicofactor op 11-12jarige leeftijd
risico op ernstig depressieve klachten na 2,5 jaar
bij aanwezigheid risicofactor
6
risico 20%
risico 14%
JA
BIJLAGEN
2. Risicoprofiel jeugd
Selectieve preventie (2a)
Jeugd
Risico 5%
Vermoeidheid?
JA
risico 15%
+
Slaapproblemen?
risico 16%
JA
+
Vader depressief?
risico 18%
JA
+
Afwijzing
door ouders?
JA
risico 17%
risico op depressie na 2,5
jaar
risicofactor op 11-12jarige leeftijd
risico op depressie na 2,5
jaarbij aanwezigheid risicofactor
7
RISICOPROFIELEN
3. Risicoprofiel jeugd
Selectieve preventie (2b)
Jeugd
Risico 5%
Vermoeidheid?
JA
risico 15%
+
Slaapproblemen?
risico 16%
risico op depressie en
angst na 2,5 jaar
risicofactor op 11-12 jarige leeftijd
risico op depressie en
angst na 2,5 jaar bij aanwezigheid risicofactor
8
JA
+
Vader depressief?
risico 18%
JA
+
Angstig?
risico 15%
JA
BIJLAGEN
4. Risicoprofiel volwassenen (18-65) mastery 1
Selectieve preventie, mastery
VOLWASSENEN
absoluut risico 3%
Lage mastery *?
+ vrouw?
risico 9%
+ lichamelijke
mishandeling?
risico 9%
+ geestelijke
mishandeling?
+ lichamelijke
mishandeling?
+ angst?
+ longziekte?
risico 11%
risico 18%
risico 16%
JA
+ geestelijke
mishandeling?
risico 13%
1
risico 11%
risico 13%
risico 11%
risico 17%
+ longziekte?
+ angst?
+ angst?
+ lichamelijke
mishandeling?
+ longziekte?
risico 12%
risico 22%
risico 13%
risico bij afwezigheid eigenschappen
risico op depressie binnen 1 jaar bij aanwezigheid eigenschap
risicofactor
Mastery: het gevoel controle te hebben over je eigen leven
9
RISICOPROFIELEN
5. Risicoprofiel ouderen-55+
Selectieve preventie
OUDEREN 55+
absoluut risico 16%
NEE
JA
partner recent
overleden?
absoluut risico 15%
functionele
beperking?
absoluut risico
34%
JA
lichamelijke
ziekte?
JA
absoluut risico 23%
lichamelijke
ziekte?
absoluut risico 42%
JA
absoluut risico 26%
risicofactor
vrouw?
risico op depressie binnen 3 jaar bij aanwezigheid eigenschap
risico bij afwezigheid eigenschap
10
JA
absoluut risico 27%
BIJLAGEN
6. Risicoprofiel ouderen-55+
Geïndiceerde preventie
OUDEREN 55+
risico 16%
NEE
JA
depressieve
symptomen?
risico 13%
risico 29%
verweduwd?
JA
risico 31%
NEE
functionele
beperking?
risico 25%
J
lichamelijke
ziekte?
JA
risico 40%
JA
klein sociaal
netwerk?
JA
risico 43%
risico 31%
risicofactor
risico op depressie binnen 3 jaar bij aanwezigheid eigenschap
Risico bij afwezigheid
eigenschap
klein sociaal
netwerk?
risico 33%
JA
vrouw?
JA
risico 47%
11
BIJLAGEN
Verwijzingen
Ashford J, Smit F, Koot H, Lier P van, Cuijpers P (2008). Early risk indicators of internalizing problems in late childhood: an 8-year longitudinal study. The Journal of Child
Psychology and Psychiatry 49: 774-780.
Monshouwer K, Smit F, Ruiter M, Reijneveld S, Oldehinkel T (in voorbereiding). Identifying target groups for prevention of depression in adolescence: results from Trails, a
population-based cohort study.
PDP (2010). Signaleren en screenen depressiepreventie door beroepsgroepen. Eindverslag. Versie 1.0. Utrecht, Trimbos-instituut.
Romijn G, Ruiter M, Smit F (2008). Meer effect met depressiepreventie. Utrecht, Trimbos-instituut.
Schoevers RA, Smit F, Deeg DJH, Cuijpers P, Dekker J, Tilburg W van, Beekman ATF
(2006). Prevention of late-life depression in primary care: do we know where to begin? American Journal of Psychiatry 163: 1611-1621.
Smit F, Ederveen A, Cuijpers P, Deeg D, Beekman A (2006). Opportunities for costeffective prevention of late-life depression: an epidemiological approach. Archives of General Psychiatry 63: 290-296.
Smit F, Monshouwer K, Schoevers R, Graaf R de, Beekman A (in voorbereiding). Target
groups for cost-effective prevention of depressive disorder: secondary analysis of a
population-based cohort study.
12