Filosofie Samenvatting boek - Socio

Filosofie
Samenvattingboek
Kernvragenfilosofie:oorsprongwereldenmens,onderscheidtussengoedenkwaadende
zinvanhetbestaan.Hoezitdewereldendemensjuistinelkaar.
H1.Zin,in-enuitzicht
Filo-sofen(vriendenvansofiaofwijsheid):mensendieeenantwoordzochtenopvragendie
totdantoedoormythologieengodsdienstbehandeldwarenofopzijgeschovenwerden.
Bijvoorbeeld,waarkomtdewereldvandaanenwaaruitbestaathetheelal?Bestaatereen
absolutewaarheidenhoekunnenwediekennen?Watzijnderegelsvanhetdenken?Etc.
Filosofischevragenwerdenpasmogelijkenzinvolnadatmensenopzekerniveaueen
materiëlebeschavingwarengeraakt.InGrieksehandelsstedenontstondendaardoorkleine
minderheidsgroependieeendeelvanhunvrijgekomentijdkondenbestedenaanonderzoek
doen.Ditwarentoenvooralpriestersendichtersdievooraldemythesvandestamvertelde.
Mythe=eenalscorrectaanvaardedochnietgefundeerdevoorstellingvanzaken.Opeen
bepaaldmomentzijndezeverhalennietmeergenoegenwordtereenbepaalde
nieuwsgierigheidopgewekt.Hetisdezenieuwsgierigheidendegroeiendeervaringdiede
drijfveerblijftvanallewetenschappelijkenfilosofischdenken.
Veelvragenwordenzoweldoordefilosofiealsdegodsdienstbehandelen.Maardemethode
omtothetantwoordtekomenverschilt.
Indefilosofieisergeenplaatsvooreenboven-ofbuitenmenselijkeopenbaring,deze
wordendoordegodsdienstaanmensenmeegedeeldendoorhunaanvaard.Defilosofie
verwerptdezewaarhedennietmaarbeperktzichtoteenkritisch-rationelebenaderingvan
dezelfdeproblemen.Inbepaaldeperiodeswerdfilosofiegezienalsietswatingingtegende
overgeleverdereligieuzemythologie,insommigeperiodeswarenergeenconflictentussen
godsdienstenfilosofie.Hetzijngeennatuurlijkevijanden,degodsdienstspreektzichsoms
uitopterreinenwaardefilosofiegeenantwoordkangevenofdevraagopenhoudt.
Ideologie=eensamenhangendmensbeelddatsteunenzekerheidgeeft,aldanniet
bewustwordtopgedrongenenantwoordengeeftmaargeenvragenlaatstellen.Ookwel
eenverstardmensbeelddatgecontroleerdwordtdoorautoritaireenabsolute
gezagsinstantiesdiegeentegenspraakdulden.Ideologiehelpttraditionelezuileninstandte
houden,omdatscepticiindeeigenzuilverhinderdworden.Filosofiewilhieruiteeninactiefpluralistischecontexteenuitwegbieden.
Eenmanieromfilosofietebenaderenisviahetmens-enmaatschappijbeeld,inonze
maatschappijzijnditvooralchristelijke,niet-kerkelijke,joodseofislamitischemensbeeld(elk
hebbeneenbijnavolledigeenbevredigendeverklaringvanonsmenselijkbestaan.Omvan
mensbeeldtotfilosofietekomenmoetjedoordriefase:
1. Hetgeleefde(geëxisteerde)ditkrijgjemeevanjeomgevingengaatvrijonbewust.
Tochbepaalthetheelonsdenkenenhandelenvanvroegtotlaat.
2. Hetuitgesprokenmensbeeld,erkomteenmomentwaarophetonbewustgeleefde
mensbeelduitgesprokenwordt,hierinvierenwedeovergangvankindertijdnaarde
jongevolwassenheid.Ditgebeurtvaakviaeenritueel,dekinderensprekenzichindit
ritueelbewustuitvoorhetmensbeeldvanhunfamilieofmilieu,zekiezennuzelf
voorhetzelfbeeldwaarinzezijnopgegroeid(isminderbewustdandeceremoniehet
stelt).Vaakblijvenmensenindezefasesteken.
3. Hetbesprokenmensbeeld,erishiersprakevaneenfilosofischebenadering.Deeigen
enookanderemensbeeldenwordenkritischbekeken(hierdoorverlatenmensenof
blijvenjuistbijhunmensbeeld).Hetbesprokenmensbeeldvereisteendieperinzicht
inonszelfenonzeomgeving,evenalsdemoedomditnieuweinzichtookinde
praktijkomtezetten,ditisvaakzwaareneistzwareoffers.Hieraankunjeziendat
filosofieniethetopdoenvanvrijblijvendekennismaargaattegende
oppervlakkigheiddiedatsoortconsequentiesuitdeweggaat.
Filosofie:descriptiefofnormatief:
Descriptievefilosofiebeschrijfthetbestaande,terwijldenormatievefilosofiehetjuiste
denkenenhandelentrachttebepalen.
Beschrijvendefilosofie(vaststellen);hetzijn(alwatisenbestaat),demens:watisdemens?
Relatiemensensamenlevingetc.
Normatievefilosofie(veranderen);hoekunnenwejuistkennen?Hoemoetenwejuist
handelen?Hoekunnenwedejuistezinvanhetlevenvinden?
Indefilosofiezoekjezichtteverwervenophoedingenjuistinelkaarzittenenvervolgensde
juistemanieromjeuitdeslagtetrekkenbijhethandelen.Tenslotteeenjuistzichtopdezin
vanjelevenverkrijgen.
Watkunjemetfilosofiedoen?
Indefilosofievraagjejeafwaaromdedingenzijnzoalszezijn.Filosofenstellende
bestaandewerkelijkheidkritischenrationeelinvraagenkomenzobijnaonvermijdelijkin
botsingmetmachthebbersvanbestaandereligieuze,politiekeofsocialeorde.Filosofie
berustophetmakenvaneenkeuze,dezekeuzeheeftalleenwaardealsmenweetwaarvoor
ofwaartegenmenkiest.Uiteindelijkisfilosofieeenonvermijdelijke,noodzakelijke
bezigheidvoormensendievannaturenieuwsgierigzijnenwillenwetenhoeallesinelkaar
zit.Zonderfilosofiezoudemenselijkevrijheidonmogelijkzijn.Onzesamenlevingbotst
steedsweeropnieuwtegenvragen.Filosofieblijktdaaromtelkensopnieuwnoodzakelijkom
opeenrationelemaniereenantwoordtekrijgenopdezevragenof,meeralgmeen,opde
vraagnaarin-zicht,uit-zichtenzin-zichtinhetleven.
H2.Antiekefilosofie:meerdanooitzinvol
Filosofievoorsocrates
Zevendeeeuwvoorchristus,hetwasvoorhandelenpolitiekbelangrijkomdewetenschap
materieeltekunnentoepassenopdescheepsvaart.Omdittekunnengebruikenmoestenze
eerstdewerkelijkheidlerenkennenofhetgingomomgeving,seizoenen,invloedvande
maanensterrenofdeverhoudingvandemens.Zogingmenopzoeknaareenoerstofen/of
ordenendprincipe.
Thalesvanmilete(600-500voorchristus)
Interesseerdezichvoorwiskundeenraadselszoalsdemagnetischekracht.Merkteopdatijs,
waterenwolkendezelfdesubstantiezijnenopperdedanookdehypothesedatalles
uiteindelijkuitwaterbestaat(geenmiddelenomditexperimenteeltetoetsen).Vraagnaar
oerstofwasgesteld.Hiermeebegintdedialoogvandefilosofie,vaakeenreactieopde
stellingvaneenvorigefilosoof.
Anaximenes(500voorchristus)
Verwierpmiletezijnhypothesevanwateralsoerstofenbeschouwdeluchtalsoerstof:vuur
isverfijndelucht,waterisvloeibaargewordenluchtetc.Belangrijkomtebegrijpenhoedeze
hypothesenomtrentoerstofonvoorzienegevolgenhebbengehadophetmenselijkedenken.
Heraclitus(500-400voorchristus)
Hijzettenhetdenkenvanmileteverdervanuitdeobservatiedathetvuurdatalle
substantiesverandertsleutelleverdetothetgeheimvanhetheelal.Oerstofwasnietzozeer
belangrijk,maarhetgingomhetprincipevandevoortdurendeveranderingenvanhet
heelal.Hetwordenstaatvooropi.p.v.hetzijn,hetordenendeprincipe,heraclitusnoemde
ditdelogos(hetwoord),heteeuwigeverstand.Allesisvoortdurendinverandering,alles
staatinverhoudingtotietsanders(yinenyang).Volgensheraclitus,ontstondennieuwe
dingentelkensuiteenconflict.Ditishetbeginvanhetdialectischedenken.Hijgeloofdein
dewijsheidvandelogosdievooreenverborgenharmonievanalletegenstellingenzorgde.
Alleendoorinzichtenaanvaardingvandezewerkelijkheidkandemensrusten
blijmoedigheidbereiken(aandachtvoorzin-zicht).
Pythagoras(572-500voorchristus)
Essentievandewereldalsdegetalmatigeverhoudingenvanhaarvormen.Hetgetalishet
wezenvandedingen.
Parmenides(540-480voorchristus)
Zelfdetijdalsheraclitus,zochnaarhetblijvende,eeuwigdurendeprincipevanalles,endat
voerdetotdeabsoluteontkenningvanelkeverandering.Veranderingisvolgenshemschijn
enbedrog,hetsoortgezichtsbedrogdatdoetgelovendatdezonopenondergaat.Alleen
inzichtinheteeuwigblijvendeiswaarheid,derestiseenopinie.
Zeno(490-430voorchristus)
Trachttedeschijnbareveranderingdooreenaantalindelogicaberoemdeargumentente
ontmaskeren,bijvoorbeelddoordatvanachillesendeschildpadendepijldienooitzijndoel
bereikt.Zenotoondehiermeeaanhoelogischdenkentotconclusieskankomendietegen
alledaagseobservatiesingaanenslechtsmetmoeitekunnenwordenweerlegd.
Protagoras(vijfdeeeuwvoorchristus)
Defilosofietoondevroegeralaandatdemensenintotaalverschillenderichtingenkonlaten
denken.Beidestromingenwarenervanovertuigddatzedeabsolutewaarheidbezaten.In
dezelfdezinisdetegenstellingtussenempirismeenrationalisme.Eensofistwas
oorspronkelijkeenleraar,eenrondreizendeprofessordiedejeugdeenprivéopvoedinggaf.
Hijwerdvoorzijnovertuigingvervolgdenisopdevluchtgestorven.Vonddatmende
concretemensmetzijnhandelingeninhetmiddelpuntvanhetdenkenmoestzetten(opstap
denkwijzesocrates).Sofismekanleidentoteenimmoreelcynisme,datdetechniekvanhet
argumenteren(retoriek)alleennogvoordeeigenbelangengebruiktenzoweleenstellingals
hetomgekeerdedaarvanmetsuccesvanverdedigen.Hebbeneenslechtenaamdoordatze
alleenuitwarenophetwinnenvaneendiscussie(handigetechniekenvooradvocatenen
politici).
Socrates(470-399voorchristus)
Weinigzekerheidoverzijnleven.Kennenzijntheorieënvooraluittekstenvananderevooral
zijnstudentenXenofoonenplato.Hijverplaatstedefilosofischediscussievannatuurfilosofie
naardeethiekenverzettezichtegendescepsisvandesofisten,zijgingenvolgenshemte
verinhunrelativisme.Voorhembetekendefilosofereneenkritischonderzoekenvanhet
menselijkedenkenenhandelenendevormingvandejeugd.Eersteomschrijvingvanwat
filosofiebetekent.Destaat,afdalen,typeertdekernvansocratesfilosofischeoptreden.Hij
daaltafvanhetcentrumnaarhetcommerciëlehartvandehavenstad.Treedtindialoogmet
kooplui.Viawederzijdseinteressekomenzetotinzichtelkaartebeluisteren.Jerelativeertje
eigenstandpuntdoorhetvertrouwentehebbendatdemensindemogelijkheidiszelftot
warekennistekomenwanneerhijingaatopkritischevragen.
Doordezemethodehaaldehijalsneldehaatvandeautoriteitenopdehals.Hijtoondeaan
datvelemensenbelangrijkefunctiesvervuldewaarvoorzenietofweinigcompetentwaren.
Hierdoorwerdhijbeschuldigdvaneengeestelijkebevallingstechniekofmaieutiek.
Maieutiekiseropgerichtomdewaarheid,dieergensinelkvanonsverborgenzit,geboren
telatenworden.Vroedvrouwalsmetafoorvoordefilosofie.Hijgingervanuitdathet
moreeljuistekonwordengekendenaangeleerdendathetjuisteinzichtinhetmorelealtijd
leiddetoteenjuistuitzichtwathethandelenbetreft.Hetwareleidtdusbijsocratestothet
goede,maarooktothetschone.Inhetgoedehandelenvolgenshetwardedenkenwordtde
menseenschone(harmonietussenhetwareenhetgoede)mens.
Verkeerdhandelenwasduseengevolgvanverkeerdinzicht.Watishetjuisteinzicht?Hetis
hetinzichtdathetwarenutengeluk(zin)vandemenstotstandbrengt.Jemoethiervoor
jezelfkennen,inelkvanonsleefteengoddelijkbeginsel(daimonion)datwemoetenleren
herkennen.Hetiseensoortgewetendatweopnieuwmoetenlerenbeluisterenendatwe
doorhetvervullenvanveelbehoeftesdoenverstommen.Hetkomteropaanvalse
behoeftenteontmaskerenenteverwerpen.Weihetminstnodigheeftstaathetdichtstbij
degoddelijkewaarheidinzich.
Destaatmoetduswordengeregeerddoorfilosofischgevormdemensenennietdoor
handigepolitici.Hijishieromtoenookbeschouwdalsdegrootstemoralistallertijden,
terwijlanderehemalsgevaarlijkensubversiefbeschouwde.Heefteengrotenadrukgelegd
opdewaardevanelkindividu.Weleenaantalproblemenmetzijnbevallingstechniek,de
waarheidontwikkeltzichnamelijkookviaonderzoekenexperimentenendiewaarheidzit
nietzomaarinelkvanonsgeboren.Methodeblijftgeldenzolangwedenadrukleggenop
hetmorele.
Plato(427-347voorchristus)
Aristocratischeleerling,isdeeersteradicaleidealistuitdegeschiedenisvandewesterse
filosofie.Volgenszijnideeënleerisnietsindemateriëlewerkelijkheidzovolmaaktalsde
ideedieweervanhebben.Gaanbijvoorbeeldopzoeknaarde‘idealelevenspartner’,terwijl
wenualwetendatditideaalinfeitenooitzalvinden.Deechte‘werkelijkheid’ishetideaal
enwatwijrealiteitnoemenisslechtseenzwakkeafschaduwingvandatideaal.Illustreertdit
aandehandvan:deallegorievandegrot,hierinwordtuiteengezethoedemensalseen
vastgekluisterdeineengrotnietsanderszietdanschaduwenvandewerkelijkheid.
Dewereldvandeideeënisonveranderlijkenbovenzintuigelijk.Hijbeschouwdezijphaedrus
dezielalshetintellectuele(inzicht)enmorele(uitzicht)zelf.Dezielwaseendriespan:
1. Derede(logosofwagenmenner)zorgtvoorevenwichttussentweeaspectenvanons
handelen:
2. Onzewil(dethumosofhetnombelepaard)
3. Onzelust(depeithumiaofhetweerspannigepaard)
Dezinvanhetlevenvindenwewanneerweerinonsstrevenopgerichtzijndeontwikkeling
vanonzegeestebinden.Dedualistischescheidingtussende(goede)zielenhet(slechte)
lichaamheeftveelgevolgengehadopeenseksuelemoraalinhetchristendom.
Plato’skennisleerberustopdezeideeënleer.Kennisiseenherinnering.Dehoogsteideeis
deideevanhet‘schoon-goede’,verwezenlijktingod,hetabsoluteschoneengoede.De
allegorievandegrotkanwordentoegepastopdezekennisleer.Demensindegrotmoet
zichbevrijden.Ditvergtveeldisciplineomverleidingenteweerstaan.
Volgenszijndeugdenleer,bestaatdedeugderinordeenharmonievandezieltebereiken
vooremensendieindestofgevangenzitten.Ditgebeurtdoorwijsheid,dapperheid,
matigheidenvooralrechtvaardigheid.Laterkwamenernogdrieanderedeugenvooropte
staan(inhetchristendom):geloof,hoopenliefde.Plato’sdeugdenleeristegelijkertijdeen
richtsnoervoorpolitiekehandelenenhetverwerkelijkevaneenutopischestaat.Hetisde
plichtvandestaatommensentotdedeugdoptevoeden.Maarverschillendedeugdenvoor
verschillendestanden:
- Boerenenarbeiders:bescheidenheid,gehoorzaamheid,matigheid;
- Soldatenenambtenaren:dapperheid,moed;
- Heersers:praktischewijsheid.
Destaatmoestdusookvolgensplatodoorfilosofenwordengeleid,wantalleenzijbezitten
diewijsheidenkunnendejuistewetgevinginvoeren.Utopieënzijnmodellenvandeideale
maatschappij,dievandaagondermeerinbepaaldepolitiekemanifestenvoortgezetworden.
Platogaatuitvandeminderwaardigheidvandemateriëlewaarheidtegenoverdewereld
vandegeest.Hieruitvolgteenidealemaatschappijheelhiërarchischentotalitair,
ondemocratischmoetworden.
Aristoteles(384-322voorchristus)
Studeerdeonderplato,stichttedeperipatetische(rondwandelen)schoolop.Wasveel
minderagitatordansocratesofplato,wasnuchter,ongelooflijkonderlegdepedagoogdie
daardoordegrondslagheeftgelegdvoordefilosofiealswetenschap.Werdinzekerezinde
opvoedervaneuropa.Scholenzijninenigezinnogaltijdinzijnindeling.
Begonmetdestudievandelogica,watiseenbegrip,oordeel,conclusieetc.Tochstondhij
dichterbijdenatuurwetenschappelijkeexperimentelemethodevandepresocraticiuit
turkijedansocratesenplato.Syllogismeiseenlogischeredeneringbestaandeuittwee
premissen(zogenaamdemejortermofhoofdstellingendehieraanondergeschikte
minorterm)waaruiteenconclusieafgeleidwordt.
Conclusie:allemensenzijnsterfelijk,allekoningenzijnmenselijk,allekoningenzijnmensen.
Hijbouwdenog64anderevanditsoortmodellenwaarvanmaar19logischzijn.
Logicaisvolgenshemdeaanzetvoordeleervandecategorieën.Categorieënisde
verschillendeopzichtenwaarinmenhetkanhebbenoverietsbestaand(tijd,ruimte,
kwantiteitetc.).
Metdecategorieënleerstapthijovernaardemetafysica,hiergaathetoverwatnadefysica
komt.Devraagdieachterdestudievandenatuurkunnenwordengesteld.Belangrijkiswel
hetonderscheidtussendestofendevormwaaruitdewerkelijkheidbestaat.Ditisdebasis
voorhetonderscheidtussenhetmaterialismeenhetidealisme.Hijzochtnaareen
dialectischewisselwerkingtussenstofenvorm.Hijvoerthiereenhiërarchiein,bovenaan
staatgod.Derestiseenmengvormvanstofenvorm,zelfsinzuiverestofzitdepotentieof
mogelijkheidomietsteworden.
Nadestudievannatuurwetenschappenwerktehijzijnmensvisieuit.Demensiseen
gemeenschapsdier,doorzijnlichaammetplantenendierenwereldverbonden.Endoorzijn
verstandechtmenselijk.
Zagdeindelingvanfilosofieeralsvolgtuit:
- Detheoretischevakken(I):logica,categorieënleer,metafysica,mathematica,fysica,
psychologie;
- Depraktischevakken(U):ethica,politiek,economie;
- Depoëtischevakken(Z):techniek,esthetica,poëtica.
Hijneemtgeenafstandelijkerelatiemaarinbeddingsrelatietussenethiekeneconomie.Hij
vindtnamelijkdathetgoedelevenbestaatinhetopdejuistemanierontwikkelenvanieders
natuurlijketalenten.Enhiervoorheeftmenookmateriëlegoederenvandoen.Hijheefthet
enerzijdsoverdeeconomiealsdewetenschapvanhetopeenmoreelenpolitiek
verantwoorddewijzeproducerenenconsumeren(1).Enoverchrematistiekofdekunstvan
hetzichtmateloosverrijken(2).Deeconomiedringtsteedsdooropnieuwteverworden
telkenseenethischeverruimingop.
Oppolitiekvlakzegthijdatmenuitzichtwiltkrijgenopeenjuisthandelen,danmoetmende
extremenvermijdeneninalles‘realistisch’tezijn.Hijwilgeenidealestaatnastrevenmaar
metdebestaandemiddelenzogoedmogelijkteregeren.Hijverkoosmonarchiebovende
tirannie;aristocratiebovendeoligarchie;dedemocratiebovendeheerschappijvan
gepeupel.Hijneemtgeenstelling.Inelkestaatsvormmoetdejeugdlichamelijkengeestelijk
strengwordenaangepaktomzetotwaardigeengematigdestaatsburgersopteleiden
(Aandachtaanopvoeding).
OokAristoteleswasbeperktdoordestandvandewetenschapinzijntijd,wemogenzijn
realismedusnietoverdrijven.Hijkonzichnietvollediglosmakenvanandereideeënlerenof
hetpolitieksociaalniveauwaarhijinleefde.DevragenvanAristotelesleiddetothetin
vraagstellenvandereligieuzealmachtvanderoomsekerk.Maarhetrealismevan
Aristotelesheeftookgevaarlijkekanten,hetbemoeilijktopalleterreinenhetongewoneen
creatieve.Somszijnextremevormenvandenkennodigomeenstagnatietedoorbreken.
Bijnaallevernieuwingopfilosofisch,wetenschappelijkenartistiekvlakzijnnamelijk
productenvaneenstrijdtegendeheerschappijvandezefilosoof,hijheeftveelvande
Europesewetenschapbeïnvloed.
HellenismeenRome:stoïcijnenenneoplatonici
DeGrieksecultuurvandevoorbijeklassiekeperiodeswasdevrijestadstaten(polis).Vrij
staathiervooralvoorhunautonomieeninsommigestedendedemocratiediedooreen
kleineminderheidwerduitgeoefend(ongeveer15%).Dezesituatieverandertdoorde
veroveringvanAlexanderdegrote(334tot324voorchristus).Hijbreiddehetrijkergveruit,
dithadculturelegevolgen.DeGrieksecultuurkwamincontactmetdeBabylonischewereld,
metdePerzischeleervanzoroasterenhetboeddhismeinIndië.Doordeverrijkte
multicultureleGrieksebeschavingdiedebarbarendiebinnendringersmoeilijkkunnen
negeren,hethellenismeontstaat.Hethellenismeheeftnogdoorgeleefdvoorongeveer6á
7eeuwen.Indezetijdkwamookhetchristendom,eennieuwgeloof,doorhetRomeinserijk.
Ditgebeurdeeerstdooreenvadevelesektendievooraldeslavenaantrokdoorbelangrijke
waardenzoalsgelijkheidennaastenliefden.(Taoïsme,mededogenwashiervanbelang)
naastdesektendiezichontwikkeldenindehellenistischeperioden,ontwikkeldezichook
tweefilosofischerichtingen:hetstoïcismeenhetneoplatonisme.
Stoïcisme(4eeeuwvoorchristus)
Hetstoïcismegaatterugopdestoapoikilé,eenzuilengangwaarzenozijnstudenten
verzamelde.Hetstoïcismeontdektemenvoornamelijkviageschriftenvanlaterefilosofen
(zoalssenecauitrome).
ZenovancitiumwerdvooralbeïnvloeddoorSocratesenzijnmoedigehoudingtijdenszijn
procesenterechtstelling.Waarheidendeugdwarenvoorhembelangrijkerdanwelstand,
gezondheidofhetleven.Daarnaastvoeldehijzichverwantmetdecynici;kunnen
vergelekenwordenmetderadicalegroenenofandersglobalistenvanvandaag.Zijzagenin
datdemeestemensenhypocrietenwareneneigenlijkalleenaanhunprofijtdachten.Ze
leefdenvolgenshunbeginselen;arm,zoeenvoudigmogelijk,zonderdieburgerlijkecultuur
waardemeestemensenhunstatusmeekochtenensomsschaamteloosbrutaal.
Stoïcijnengingennietzoveralsdecynici,maarhaddenevenweiniggeduldmetplato’s
ideeënleerofaristotelesmetafisica.Jemoet(socratesendepresocratici)uitgaanvanhet
gezondeverstandenopjeervaringvertrouwen.Hetheelalisontstaanuiteenoorspronkelijk
vuurenhieruitzijndedrieandereelementenontstaan.Hetheelalzalweervergaandoor
eengrotebrand.Maarhieruitzouweereennieuwheelalontstaan.Geenpessimismemaar
bescheidenheid,onzewereldisermaaréénuiteenoneindigereeksvanwereldendieelkaar
zullenopvolgen.
Dachtennietalleenoverhetontstaanenheteindevandewereld,maarookoverde
centraleplaatsvandemens.Destoïcijnenzeidendatallesbestondvoordemens,eenkip
bestaatomdemenstevoedenetc.AndersdandegodsomschrijvingvanAristoteles(godis
eensoortvanwelwillendewetgeverdiedeelvandewereldis.Iedermensheefteenstukvan
diegoddelijkheidinzich).Hetlevenvandemensisgoedalshetinharmoniemetdenatuur
is,demensheefteenvrijewil,hierdoorkanhijwel/nietmetdenatuurinharmonieleven
(denkaanantwoordophetuit-enzinzichtdoordestoïcijnen).
Inhetstoïcismewordenmensenechtalsgelijkenbeschouwt,ditisdeeerste
radicaaldemocratischeleerdieookdoorslavenkonwordenaanvaardenbeleefd.De
volmaaktemenselijkevrijheidbestaaterinzichnietdooruiterlijkhedenenbijkomstigheden
telatenbeïnvloeden,omdittebereikenmoetjejepassieslerenbeheersen.
Dezeleerzaleengroteinvloeduitoefenenopdeeerstechristenen,enopnieuwtotbloei
komeninhethumanismeindei18eeeuw.Stoïcismegeeftvandaagnogsteedssteunaan
mensendieonafhankelijkenredelijkwillenlevenenzichnietdoorhungevoelenswillen
latenmeeslepen.NietraardatveelmanagersveelinspiratiehalenuithetwerkvanSeneca.
Hetneoplatonisme(204-270naChristus)
Plotinusleefdeineentijdvanverval,verwoestingetc.debarbarenwarenbezigaande
veroveringvanhetRomeinserijk.WaarschijnlijkkeerdePlotinuszichdaaromtegende
schoneenidealewereldvanPlato.Netalsdechristenenhuntroostvondenbijdehemel,
geloofdePlotinusineenopperstewezen,hijnoemdedithetoergoedeofheteneenhetal.
Eenomschrijvingvandegodvandefilosofen.Hetenekanmetzijnverstandnietleren
kennen.Wereldgeest=Nous.
Dezintuigelijkewereldis,netalsbijplato,eenvoorstellingvandewarideeënwereld.Uitde
algemeneofwereld-zielontstaatdeindvidueleziel,diehelaasaandemateriëlewereld
verbondenzitdoorhetlichaam.Delaagstetrapisdezuiverestof,deabsolutetegenstelling
tothetEne,dezielisinstofgevallenenmoethierproberenweeruitoptestaan.Ditdoor
‘extase’,hetmethetgeestelijkeincontactbrengen.Vergelijkmetpost-evangelische
christendom,lichaamonderaandeziel.
Joodseenislamitischefilosofie
Tussendederdeeeuwendedertiendeeeuwnachristuszijnvooraldedialogenvande
Grieksefilosofenvoortgegaan.OmdatGriekenlandeenromeinsekoloniewasende
romeinenvooralpraktischwareningesteld,waserweiniginteresseinfilosofieen
metafysica,enzijnergeennieuwescholenmeerontstaan.
HetantwoordopdevragenligtvooralbijdeJoodeendeArabischeculturen.
Joodsefilosofie
Dejoodsetraditieiszowelreligieusalsfilosofisch.Religieusheefthetjodendomde
grondslagenvanhetchristendomgelegd.Jodenwerdenna70naChristusoverhethele
Midden-Oosten,Noord-AfrikaenSpanjeverspreid.Zekwamenpasweeropnieuwcultureel
totbloeiinhetrijkvandeislam.Deislamzagdejodenenchristenenalsdevoorlopersvan
hungodsdienst.Erwashierdoorrespectentolerantienaardejoodseenchristelijke
meerderheden.Doordatdeislameenbescherminggafvoordejoodsecultuur,ditgingvaak
overinbekering,werdereengrotejoodsebijdragenaanliteratuur,wetenschapenfilosofie
gedaan.Grotejoodsefilosofen:
Gabirol(1020-1069);ontwikkeldedenkbeeldenvanuitdeneoplatoonsetraditie.
Mozemaimonides(1135-1206);filosofievanAristoteles,hijhadeendirecteinvloedop
ThomasvanAquinoenanderewestersefilosofen.Hijwildenamelijkbewijzendatmenmet
hetverstanddewaarhedenvandebijbelkonvinden.
HebbensamenmetdeArabischedenkers,deGrieksetraditiebewaard,zezijnvragengaan
stellenoverdeverhoudingtussengodsdienstigeoverleveringenrationeeldenken(zullen
heeldemiddeleeuwenbeïnvloeden).
Islamitischefilosofie
DeislamontstondnadevalvanhetRomeinseRijk,verenigdezichintraditievanhetjoden
domendeeerstechristelijkedenkers.ZozijnMozesenJezusvangrotebetekenis,maarook
Mohammed.Islamwasmeerdaneengodsdienstigebeweging.
Doordeopenheidtenopzichtevananderetraditiesontstondenoveralcentravan
hoogontwikkeldecultuur.Dieeenvandestromengevoedhebbendiedemodernewesterse
beschavingmogelijkhebbengemaakt:wiskunde,meetkundealgebra,architectuur,
literatuurerotiekstedenbouwenfilosofie.
DeArabischedenkershebbenopfilosofischvlakhetvolgendevoortgezet:hetstoïcisme,het
neoplatonisme,hetaristotelisme,deverhoudingtheologie-filosofie,demystiek.Twee
belangrijkenamen:
Avicenna(980-1037);trachtteAristotelesenhetneoplatonismeteverbinden.Was
natuurwetenschapperenfilosoof.HeefthetgeneeskundigestandaardwerkvoorEuropa
geschreven.
Averroës(1126-1198);studeerdemedicijnen,wiskunde,theologie,rechtenenfilosofie.
VerwerktedefilosofievanAristoteles,legdezoveelnadrukophetrationeledathijalsketter
veroordeeldwerdenzijnboekenopdebrandstapelwerdengegooid.Maarzijnfilosofiewas
alzoverdoorgedrongendathetbewaardgeblevenis.
Christelijkefilosofie
Scholastiekefilosofie
Hieronderwordtverstaandechristelijkefilosofievandemiddeleeuwen.Derelatietussen
geloofenrede,watneerkomtopdeverhoudingtussenzineninzicht,staathiercentraal.
Vroegescholastiek:menginguitvanhetsamenvallenvangeloofenrede.
Hoogscholastiek:menmaakteeenduidelijkonderscheidtussengeloofenrede.
Latescholastiek:geloofenredewerdenvanelkaargescheiden.
ThomasvanAquino(1225-1274)
Scholastiekbeleeftmethemzijnhoogtepunt.Inhetwestenongeveerdezelfderolals
Aristoteles.DefilosofievanAristoteleswerdmetdechristelijkeleerverbonden,hierdoor
werdhetneothomismenogtotdeofficiëlefilosofievanallekatholiekenuitgeroepen.
Neothomismedomineerdetotnadetweedewereldoorlog.
Netneothomismekomtinhetkorthieropneer:eersttrachttehijeenduidelijkonderscheid
temakentussengelovenenwetendoordeopenbaring(debijbel)enz.,lerenwedeeeuwige
waarhedenkennen,diewekunnengeloven.Metonsverstandkunnenweaantonendatwe
nietverderkomendanhunwaarschijnlijkheid.Ditiseengrotestapuithetdogmatisme,hier
werdendewaarhedenalsabsoluutaangezien.
Onderscheidmakentussendetheoloogenfilosoofinhem.Detheoloogneemtaandatgod
bestaat.Godheefteenzielgeschapenvooriedermens.Maarhoekomtdezeziel-in-eenlichaam,nuaankennis?Nuspreektdefilosoofthomas.Geensprakevan“kennisals
herinnering”(Plato),omdaternietsiswaarweonsaanzoudenkunnenherinneren.We
kunnenalleenkennendooronzezintuigelijkewaarnemingen.Erisnietsinhetverstand
zonderdathetlangsdezintuigenisgeweest.Hetisdusnietlogischomdewaarheden
zomaarteaanvaarden.Hijgebruiktdewoordentranscendentenimmanent,hetwatde
menselijkemateriëlewerkelijkheidoverstijgtendatwatindemenszelfaanwezigis.
Uiteindelijkkomendezetweesamenineenwaarheid.
Zijnopvattingtenopzichtevanhetheelal,alleskrijgtzijnplaats(vansteentotgod).Inzicht
leidttotuitzichtinhetlevenentotzin.Doorinzichtkomtdemenstoteenharmonischleven
indegroteharmonievanalhetbestaande.Denatuurlijkeordebegrijpenisvanbelang.God
haddemensallestoevertrouwdenhetvertrouwenhierietsgoedsmeetedoen,hierdoor
konbijvoorbeeldeeneigendomnooitalleeneenfunctievoorprivédoeleindenhebben,maar
moesthetookaltijdooghebbenopdegemeenschap.Volgensthomasisgeldnietomzelf
geldoptebrengen,maaromruilentevermakelijke.Rentewashieromongeoorloofd.
Hijlegdeeengrotenadrukophetverstand,wilengevoelwerdenondergeschikt.Thomas
methodevandeberoemdevijfgodsbewijzen:
- Onbewogeneerstebeweger,anderszoudebewegingeindelooszijn;
- Deeersteoorzaak;allesheefteenoorzaak,enditleidttoteeneersteonveroorzaakte
oorzaak;
- Deeerstebronvanalhetnoodzakelijke;
- Erzijnverschillendegradenvanvolmaaktheidindewereld;ditleidttotdeaanname
vanhetabsoluutvolmaakte;
- Allesheefteendoel,zelfsdelevenlozedingen;godalslaatstedoelvanalles.
Gaanalle5terugophetcausaliteitsprincipe;ermoeteeneersteoorzaakvanallesbestaan.
Wordtvaakverworpen.Hijisvooralbelangrijkdoorzijnsystematiseringvanallewetenschap
éndoordegroteplaatsdiehijinruimtvoorhetkritischdenken.
WilliamvanOckham(1290-1349)
Schoolfranciscanen,methemalsleraar.Gestorveninballingschap.
Alsjeietszonderhypothesekanverklaren,moetjedatookdoen.Williambereiddehiermee
hetmoderne,ontheologischedenkenvoor.Godsbestaankanjenietbewijzen,datmoetje
geloven.Filosofie(logischdenken)heeftnietsmettheologietemaken.Tegenoverthomas,
diealleeneenonderscheidmaakte,maakteWilliamduseenradicalescheidingtussen
filosofieentheologie.
Derestvandemiddeleeuwenbrengteenvervalvandescholastiek.Deenenhoudenzich
bezigmethetrationeelnatuurwetenschappelijkonderzoek,deanderelatenzich
beïnvloedendoorhetirrationeleendemystiek.Demystiekkeertzichafvanpolitiekenleer
vandeofficiëlekerkenzoektopbasisvanpersoonlijkeervaringen(directincontactkomen
metgoed,visioenen,verschijningenetc.).Hetgevoelendeemotieskrijgenopnieuween
plaats.Heteindevandemiddeleeuwenwasvooraleenverwardeperiode,hierdoorkwamen
erveelsektendiegrootsucceshadden.Mededitgafdeaanleidingvoorhetreligieuzeverzet
vandehervorming.
H3.Zingevingtussenhaakjes
Nademiddeleeuwenkrijgenwedeperiodewaarin,watwenoemen,demodernefilosofie
ontstaat.Demachtvandekerk,alsmonopolievanhetgeloof,werdeveneensverbroken.De
nieuweburgerijispraktischingerichtenmenprobeertdemachvanpausenvorstte
verstevigen.Doordezealgemenecrisisvanhetgezagkomtereennieuwekijkopdewereld.
Indevijftiendeeeuwkomtereennieuwezelfstandigetak,namelijkdepolitiekefilosofie
(mededoorfilosoofMachiavelie).ThomasHobbes(1588-1679)wildedezefilosofielaten
steunenopdestudievandemens,i.p.v.alleenopinzichtenvangodsdienstendeoudheid.
DesideriusErasmus(1466-1536)enThomasMorus(1478-1535)warenhumanisten.Het
denkenvindti.p.v.dathetaankerkelijkedogma’sverbondeniszijnsteunvooralaande
wetenschappen.Hetbedroegtelkenseenkennisleerdietotinzichtenkwam(hierbijwaren
denkerszoalsGalileoGalileienFrancisBaconergtoonaangevend.
Hetrationalisme
Inde17e/18eeeuw(verlichting)kondenfilosofengeenberoepmeerdoenopopenbaring
zonderverdachttewordenvanonwetenschappelijkdenkenofbijgeloof.Pasinde18eeeuw,
onderradicalemechanischematerialisten,warenuitgesprokenatheïsten,zijwarenwelnog
eenuitzondering.Zewarenvijandenvandekerk,zegeloofdeineenopperstewezen.Maar
hetgingvooralomhetnagaanvan:
- Hoekunnenwekennen(kennisproces);
- Hoebetrouwbaarisonzekennis;
- Kunnenwetoteenabsolutewaarheidkomen;
Rationalistennamenaandatwewaarhedenkondenvindendooronsverstand,onsratio.
VooralFranseenDuitsedenkers,Engelsewarenvooralempiristen;zagenzintuigelijke
waarnemingenalsbasisinstrument.
RenéDescartes
Eerstegroterationalist.Deuitbreidingvandenatuurwetenshappenindieperiode
beïnvloeddezijnfilosofie.Hijwasovertuigdvanhetgelijkvangalilei.Descartesbegintmet
eenmethodischetwijfel,(twijfelalswegomtotdewaarheidtekomen)omtezienoferiets
iswaaraanuiteindelijknietmeergetwijfeldkanworden.Twijfelbegintmeteenzintuigelijke
waarnemingen:“Kanikeraantwijfelendatikhierinmijnkamerjasbijhetvuurzit?Ja,want
somshebikdatgedroomdentochlagiknaaktinbed.Ookhebbenkrankzinnigenvaak
hallucinatiesdiezevoorwerkelijkheidaanzien.”Dromengaanoverreële,tastbaredingen,
hierdoorkaniktwijfelenofikeenlichaamheb,maarikkanniettwijfelendatikdenk.“Ik
denk,dusikbesta.”Hierbegintdetwijfelenvanafhiermoetikopnieuwbeginnenom
rationeeleenwerkelijkheidoptebouwen,voorDescartesheteersteprincipevande
filosofie.Hetbestaanbewijsthijdoortezeggen,ikhebmijzelfniethetideevangodgegeven
omdatdezevolmaakterealiteitbevat,dusgodzelfmoetdeoorzaakzijnvanditidee.Het
bestaanvandemateriëlewereldverklaarthijdoortezeggen,wehebbeneenduidelijke
voorstellingvandezewereldduszebestaat.God,hetdenken(cogitatio)endemateriële
wereld(extensio)ziethijalsduidelijkeenonderscheidenideeën.
Demensisechterverdeelddoorhetonderscheidtussencogitatioendeextensio.Hijiseen
denkendding.HetgroteprobleembijDescartesisdeverhoudingtussenlichaamengeest.
Hetbeantwoordenvaninzichtvragenoverlichaamengeest,kwamopnieuwuitbijdevraag
naaruitzichtbijhethandelen.
GottfriedWilhelmLeibniz(1646-1716)
Gafeenorigineelantwoordopdevraagomtrentdevrijewil.Hijbegintmetdebeschrijving
vanhetateliervaneenuurwerkmakerdiealleklokkenvollediggelijklaatlopen.Godisde
groteuurwerkmaker,diedebewegingenvandeeneklok,onslichaam,opvoorhandheeft
afgestemdopdievandeandereklok,onzegeest,zodatwedeindrukkrijgendatereen
directverbandistussenlichaamengeest.Dittoontaandatderationalistenmeteenaantal
dingeninhunsysteemblevenzittendienietkondenwordenopgelost.
Hetempirisme
Kennisleerdiealleinzichtuitdeervaringvandezintuigenafleidt.Deverschillendevormen
wordendoormiddelvanfilosofenhieronderbelicht.
JohnLocke(1632-1704)
Eenvandegrondleggersvandepolitiekeensocialewetenschappenalsvandeempirische
kennisleer.Inzijnessayconcerninghumanunderstanding,beginthijmethetverwerpenvan
aangeborenconceptenofmoreleideeën.Hijvertrektvanuitzintuiglijkewaarneming,door
dezeervaringkrijgtonsbewustzijneeninhoud,dezeinhoudwordtdoorhemideeën
genoemd.Onzeervaringenzijntweedelig;uiterlijkezintuiglijkeervaring(sensation)en
innerlijkezelfobservatie(reflection).Elkvanons,enelkebevolkingsgroep,heeft
verschillendeervaringenwaardoorzelfsonzehoogsteideeënenprincipesvanelkaar
moetenverschillen.Alsereenovereenkomstisdankomtditdoordenatuurofdoorde
gewoonte.
Dedingendiewezintuiglijkwaarnemenhebbenprimaireensecundaireeigenschappen.
Primair:elkdingheefteengrote(vorm,getal,positie,bewegingofrust),zijnonlosmakelijk
metalledingenverbonden.Secundair:zijnondermeerkleur,geur,smaaketc.dieontstaan
doordeinwerkingvanonzichtbarestofdeeltjesdieoponzezintuigeninwerken.Primairis
dusobjectief(inobjectenzelf)ensecundairissubjectief(inhetwaarnemendesubject).
Hijaanvaarddezekerheidvanonseigenbestaanenhetbestaanvangod,hijstemde
daarnaastinmetdewaarheidvanwiskunde.Verdergeloofdehijnietinabsolute
zekerheden,hijvindthetredelijkomhierbijeenzekeretwijfeltebewaren.Dezetwijfel
leiddehemindepolitiektotreligieuzetolerantie,parlementairedemocratieenlaisserfairtheorieënvanhetklassiekeliberalisme.
Dezeinvloedwordtduidelijkbijdedriegroterevolutiesvandemodernetijd.DeEngelsevan
1688,deAmerikaansevan1776endeFransevan1789.Inelkvandedrierevolutiesiser
sprakevandemocratiezoalswediesedertdestoïcijnendefinitiefhebbenziendoorbreken,
vanreligieuzetolerantie(geenenkelegodsdienstkanabsolutewaarhedenopeisen),envan
grotebewegingsvrijheidvoordehandleindustrieenfinanciën.Hijpleittevooronderling
begrip,jekanernietvanuitgaandatanderen,vanuiteenandereervaring,automatischdoor
jouwinzichtenovertuigdzullenworden.Alleenopbasishiervanisdesamenlevinginvrede,
wederzijdsrespectenvriendschapmogelijktussenmensendieopenlijkdurvenuittekomen
voorhunverschillendeopinies.
GeorgeBerkeley(1685–1753)
Staatbekendalsderadicaalstevanalleempiristenomdathijhetbestaanvandemateriële
wereldverwierp.Materiëlevoorwerpenbestaanalleenalswezewaarnemen(zijnis
waargenomenworden,esse=percipi).Hijnamwelhetbestaanvangod,dezielenhetik
aan,maarvoorderestbestonderniks.
Hoekwamhijtotdezestelling:
Alswezeggendatervoorwerpenbestaan,zeggenweeigenlijkdatwezezien,hoeren,
voelen,tasten,ruikenofproeven.Dezewaarnemingenzijnecht,maarhoekunnenwe
bewijzendaterverdernogietsis?Neemdetemperatuurproefmetlauwenwater:wanneer
jeenehandheetisendeanderekoudenjesteektzeallebeiinhetlauwewater,danisdat
waterwarmvoordekoudehandenkoudvoordehetehand.Hoekandatwaternutegelijk
warmenkoudzijn?Duszijnhitteenkoudeslechtswaarnemingenvanonsbewustzijn,die
nietsmetdewerkelijkheiderbuitentemakenhebben.Allesecundaireeigenschappen(in
termenvanLocke)zijnsubjectiefenbehorenenkeltotdewaarneming.MaarBerkeleygaat
verder,neemprimaireeigenschappen,dietochechtmoetenbestaan.Jeziettochdegrootte
vaneenvoorwerpofeenbeweging?Berkeleyzegthierop,datjeeenvoorwerpvandichtbij
voorgroothoudenvanvervoorklein,hetzelfdegeldvoorsnelheid.
Vanuitsubjectiefstandpuntraakjenietuitdezeargumenten,maarjekanditwelbewijzen
doortewijzenoplogischeenempirischedenkfouten.MaarhetvoorbeeldvanBerkeley
toontaandatookhetpraktischgerichteempirisme(ikgeloofinmijnzintuigenendaarmee
uit)leidttotlogischeextremeposities.
DavidHume(1711-1776)
ZetteninzijnTreatiseonhumannaturenietalleenzijnkennisleerenzijnleeroverpassies
uiteenmaarookzijnmoraalfilosofie.Hierinomschrijfthijdatje4omstandighedendiertoe
leidendatmenrechtvaardigisnietkanwegdenken.
1. Individuisvoorzijnbasisbehoeftesaangewezenisopdesamenwerkingmetanderen;
2. Demensbeschiktovereenbeperktenaastenliefdeofmededogenwaardoorzeal
vlugallesvoorzichopzulleneisenzonderrekeningtehoudenmetdeander;
3. Degoederenzijnschaars,waardooreenafbakeningzichopdringttussenwatdeene
enwatdeanderebezit.Zonderschaarsteisditniethetgeval;
4. Mensenhebbenongeveerdezelfdebasisbehoeftes.Wilmenhiereeneerlijke
verdelingtotstandbrengen,danbrengtditeenredelijkgelijkeverdelingvanmacht
metzichmee,zonietvallenderemmenvanrechtvaardigheidenmenselijkheidweg.
Hijwerktzijnkennisleeruitdoortezeggen,allekennisbegintmetindrukken(impressions),
dieideeënveroorzaken.Eenblindgeborenekannooiteenideeoverkleurhebben.Doorde
verbindingenvandezeideeënvergrotenwedestofvanonzekennis.Alswedemenselijke
eigenschappenwijsheidengoedheidtothetoneindigevergrotenkomenwetotGod.Het
ideevanoorzaakengevolgdaarkunnenwenietkomen,wantwemoetenuitgaanvaneen
zintuiglijkervaringen.Weervareneenindrukdieopeenanderevolgt(vuurenpijn),deze
wordtzovaakherhaaltwaardoorheteendenkgewoontewordtenuiteindelijkeeninstinct.
Menselijkekennisprobeerthieruitdeoorzakenvaneenpaarnatuurverschijnselenals
algemeneoorzakenafteleiden.Hierdoorkunnenwedereligieuzewaarhedennietkennen,
dezemoetengeloofdworden.Hijwerduiteindelijkeenscepticusenkwamopdeconclusie,
datjedoorervaringenobservatienietsoverdewerkelijkheidtewetenkomt.
Samenvattend:
Zowelderationalistenalsdeempiristenkomenopeenimpasse.Ondanksdithebbendeze
filosofenhetmenselijkeontwikkelengestimuleerdvandewetenschapendemoraaltotde
politiek.Daarnaasthebbenzedebeperkingvandezintuiglijkeervaringenvanonsverstand
aangetoond.
DeongenadigekritiekvanImmanuelKant(1724-1804)
Hijkanalleenbegrepenwordenvanuitdestrijdtussenempiristenenrationalistenenvanuit
hetverlangendeEuropeseverlichtingendenieuwepolitiekeensocialeideeënookin
Duitslandtelatendoordringen.NadederevolutiesinengelenendeVSwarendediscussies
overeennieuwemaatschappijvolopaandeganginFrankrijk.InDuitslandwashetklimaat
heelanders,hetisdanookgeenwonderdathetidealismehierisontstaan.Kantleefdein
Köningsberg,studeerdewiskunde,natuurwetenschappenenfilosofie(wasvoordelaatste
tweeookprofessor).KreegwegenszijnkritischetheorielastmetdekoningvanPruisen.Pas
laterismengaaninzienhoeverzijnkritiekeigenlijkging.
Kritikderreinenvernunft
Kantstondinzijnkennisleervoorhetvolgendeprobleem.Aandeenekantzeggen
empiristendatkennisuitsluitendvanzintuiglijkewaarnemingenafhangt,ditlijkterg
waarschijnlijk,maardankomenzetotdestellingdiehetbestaanvanallematerieontkent
(Berkeley).Aandeanderekantzeggenrationalistendatjedezintuigennietkanvertrouwen
endatjeallenmethetverstandkuntkennen,ookditklinktergovertuigend.Maarhoekun
jedeevidentievandezintuiglijkewaarnemingenvolledigverloochenenenhoeslajeeen
brugtussendewereldvandegeestendievanstof.
Inditboekkomthijmetdevolgendeoplossingvoorhetprobleem:
Dewerkelijkheidopzich(dasding-an-sich)zendtzintuigelijkewaarnemingenuitdieons
verstandbereiken(tothierstemthijinmetdeempiristen).Onsverstandisechtergeen
onbeschrevenblad(Locke),maareengestructureerdinstrument.Zoheeftmendealgemene
denkvormenvantijdenruimteendetwaalfcategoriënvan
- Kwantiteit:eenheid,veelheid,totaliteit;
- Kwaliteit:realiteit,negatie,beperking;
- Relatie:substantie-toevalligheid,oorzaak-gevolg,wederkerigheid;
- Modaliteit:mogelijkheid,bestaan,noodzaak.
Hetinzichtdatonsverstandvandezintuiglijkeervaringautomatischvervormt,zodatwein
feiteoverhetDing-an-sichnikskunnenweten.KantnoemthetDing-an-sich‘Nou-menon’
(watnietviadezintuigenmaarviadegeestgekendwordt)endeervaringenvande
zintuigen‘Fenomenen’.
Hijmaakthiervooreenonderscheidtussentweesetsoordelen:
- Eenanalytischoordeel,hetgezegdezitalinhetonderwerp(eenhogeboomiseen
boom).Ervaringspeeltgeenrol.
Eensynthetischoordeel,legteenverbandmetofbrengtelementenuitdeervaring
(Napoleoniseengrootgeneraal.Antwerpeniseenhavenstad).
- Eenempirischoordeel,berustvolledigopdeervaring,deonzeofdievaniemanddie
wekunnenvertrouwen.
Een‘apriori’oordeel,heeftmeernodigdanalleenobservatie.Desprongvantwee
appelsentweeappelsisvierappelskannietzomaaromgaannaardesom2+2=4.
Ditleidttotdeverbindenvandezintuigenmetdestructurenvanhetverstandom
vanwarekennistekunnenspreken.
Doordatdegrotevragenvandefilosofie(bestaanvangod,vrijewilofdeonsterfelijkheid)
niksempirischbevattenkonhijdezenietbewijzen.Ditinzichtleiddetotgrotewanhoopen
zelfszelfmoord,alsnietszekeris,zelfsniethetbestaanvangodetc.watheefthetlevendan
nogvoorzint?Kantsradicaleantwoordopdevraagnaarinzichtleiddeeraldustoedathijde
zinvraagendevraagnaaruitzichtvoorhethandelenopnieuwhetdaglichtmoestlatenzien.
Kritikderpraktischenvernunft
DitboekbevatKantzijnmoraalfilosofie,hijschreefditboekomzijnzoekennaarinzichtte
verzachten.Hijstelthierindatdoordevraagnaaruitzichterrechtvaardigheidnodigisinons
handelen,endevraagnaarzinengelukdanookafhangtvandebeoefeningvandedeugd.
Rechtvaardigheidkanuiteindelijkalleenmaardoorgodverzekerdworden.Weervarendus
inditlevendierechtvaardigheidmaarbeperkt.Ditbewijstmoraalhetbestaanvangodende
onsterfelijkheid.Envoorrechtvaardigheidendeugdzaamisvrijewilnodig.Wezittenop
tweeverschillendeniveau’s:
- Intellectueelniveau:blijvenwemetde‘kritiekvanhetzuivereverstand’,metonze
diepeonwetendheidzitten.Datblijktvoorhetgewonelevenquazingevingen
rechtvaardighandelenechteronhoudbaartezijn.
- Morele,praktischeniveau:aanvaardenwehetbestaanvangod,deonsterfelijkheid
vandezielendevrijewilenkunnenweonzemoraalopbouwen.
Hijwaseenvoorvechtervandeverlichting,hetuittredenvandemensuitdeonmondigheid
endemocratie.OefendemetzijnmoraaleengroteinvloeduitopdeDuitseklassieken.Zijn
agnosticismeenverwerpingvandemetafysicazullenaanzetvormenomopnieuwdoorte
dringentotdeabsolutewaarheidinhetDuitseidealisme.
HegelenhetDuitseidealisme
Idealismeenmaterialisme
Idealismeiseenfilosofiediedevoorranggeeftaanhetidee.Idealismeplaatsthetidee
bovenhetzijnomtotinzichttekomen.Steltidealenalsnorminplaatsvanzichtebaseren
opdefeitelijkheidalsuitzichtvanhethandelen.Hetmaterialismestaattegenoverhet
idealisme,hetiseenfilosofiediedevoorrangtoekentaandematerie.Hetidentificeerthet
zijnmetdematerie.Kentmeerwaardetoevanuitbezitsdrangofegoïsmeaanhetmateriële
danbijvoorbeeldhetculturele.
GeorgWilhelmFriedrichHegel(1770-1831)
BehoordetoteenvandeaanhangersvandeFranserevolutieendeideeënvandeRepubliek.
InJenaenHeidelbergontstondenbloeidederomantiek.InBerlijnwashijeenverdediger
gewordenvandePruisischepolitieke(monarchie)enreligieuzemachten(wasindezesteden
professortheologie).Hijmaaktedeeluitvaneengrotebewegingdienauwverbondenwas
metdeDuitseromantiek.InvloedvanHegelwasgrootopdesocialefilosofie.
Logica,natuurfilosofieenfilosofievandegeest
Hegeltrachtteallekennisinzijnsysteemtebouwen,ditberusteopdriepijlers:logica,
natuurfilosofieendefilosofievandegeest.
Delogica;ishetzelfdealsdezijnsleer.Gaatoverhetzijnvandelogos,degeestofgodvoor
deschepping(godbestaatzonderenigeinnerlijketegenstelling).Maardoordeschepping
(natuurfilosofie),vervreemdegodzichvandemateriëlewereld.Erontstaateencontradictie
tussendezuiveregeestendestof.Dezecontradictiealzemotorwordenvanelkeverder
ontwikkeling.Dezeontwikkelingziejeindenatuur(evolutievananorganischetotplantenen
dieren.Pasbijdemensbegintdeterugkeervandegeestnaarzijnoorsprong(filosofievande
geest).Hegelverklaartzodeontwikkelingenindehelegeschiedenis.
Ookdemensmaakteenevolutiedoor.Eenmensgaatdriestadiadoor,eerstisde
individuelemens(alskind)intuïtief,dan(bijpuber)hetverschijnendebewustzijn,het
bewustedenken,tot(volwassen)dehoogstetrapvandeevolutieisbereikt.
Subjectievegeest;bewusthandelen.Bereikte(volgensHegel)haarhoogtepuntinzijn
filosofie.Verbondenmetdezeevolutievandemensgaatvoltrektzichookdeevolutievan
dedoordemensengeschapeninstellingen.
Objectievegeest;hetrecht,demoraal,dezedelijkheid(bevatjuridischalsmorelehouding.
Culmineertindemodernestaat(betekendvoorHegelverschijnendegod.)godverenigtzich
hetsubjectieveenobjectieve,degeestkeertviageschiedeniseninstellingenvandemens
terugtotgod.
Optimisme
Hegelswerkwordteensoortsamenvattendeenverklarendeencyclopedievandehele
menselijkecultuurvanafdeschepping.Ziteenoptimismeindezevisie:weontwikkelde
onszelfenonzecultuur(instellingen)toteensteedsgrotererijkdomenvrijheid,om
uiteindelijk,gedragendoordynamiekvandeGeest,terugtekomenbijGod.
Dialectiek
Hegelisvooralbelangrijkvoordeontwikkelingvandedialectiek.PasbijHegelkrijgtdeze
methodehaarmodernebetekenis.AllesverlooptvolgensHegelvolgenshetschema:Thesis
(T)–Antithesis(A)–Synthese(S).Bijvoorbeeld:zijn(T)–hetniet-zijn(A):worden(S)of
absolutemonarchie(T)–volksmacht(A):constitutionelemonarchie(S).
Opvallendhierbijzijndevolgendedingen:
- Deontwikkelingmoetaltijddoorheendenegatiegaan;
- Denegatievandenegatie(S)bevattegelijkertijdelementenvanthesisenantithesis;
- Desyntheseiseenstapverderdanthesisenantithesis,duseenvooruitgang;
- Desyntheseisgeenabsoluuteindpunt,maarhetbeginvaneenverderontwikkeling,
alsnieuwethesisdus;
- Dezesyntheseisdusgeencompromis,maarhetresultaatvaneenbotsingtussen
thesisenantithesis,diebeideindesyntheseworden‘opgeheven’.
Alsjedezedriehoekineenspiraalplaatst,ziejehoeiederstadiumtegelijkeenherhalingis
éneenontwikkelingvandevorigefase.Dezemethodezalgrotendeelshetdenkenvande
19een20eeeuwbeïnvloeden.Niets‘is’,alles‘wordt’.Jemoetaltijdwetenwaarietsvandaan
komtennaartoegaatvoorjehetbegrijpt.
H4.Maatschappelijkeenpersoonlijkezingeving
LudwigFeuerbach(1804-1872)
Hetmaterialisme
Materialismeheefttweebetekenissen,allereerstheefthetdebetekenisvoordefilosofiedie
devoorranggeeftaanmaterie,daarnaastgeefthetindemoderneconsumptiemaatschappij
aandatbezitsdrangvanmateriëlegoederendiedoorvelemensenbelangrijkerworden
geachtdancultureleofhogerewaardenzoalsbijvoorbeeldvriendschapenliefde.
Kentheoretischematerialismevindenwebijdepresocratici,ditzijnallewetenschappersdit
geïnteresseerdindeoorsprongvanonzewereldenindeveelheidofeenheid,stilstandof
bewegingvanalhetbestaande.DematerialistenvandeFranseendeDuitserevolutiegaan
uitvandeindrukwekkendeontwikkelingvandenatuurwetenschappenenstellendatalles,
ookhetdenken,uitdemateriebestaatendatdegeestinfeiteeenproductvandeze
materieis.Alleenhebbenweonzewetenschappelijkeinstrumentennognietzoververfijnd
datwedeafscheidingendiewegeestnoemen,meteenevengrotezekerheidkunnen
analyseren.JulienOffraydelaMettrie(1709-1751)geloofdedatmaterieopzichvolstonden
dathetdaardooroverbodigwashetbestaanvaneenGodteaanvaarden.
Hetmaterialistischhumanisme
LudwigFeuerbachbegonzijnfilosofischeloopbaanalsvolgelingvanHegel.VoorFeuerbach
wasdefilosofiedewetenschapvandehelewerkelijkheidinhaartotaliteit.Hijlegdede
nadrukopdnatuur,diezintuiglijkbegrepenkanworden.Waarheidendewerkelijkheidzijn
eengeheel,waarbijstoffelijkeengeestelijkeindemenssamenkomen.Hetislouter
abstractietesprekenvan‘eenonsterfelijkezielineensterfelijklichaam’,omdatdemens
zoweluitgeestalsstofbestaatenernadedoodgeenmensmeeris.
Doordemaniervanantwoordenopdevraagnaarinzicht,ziejeeenheelspecifiekantwoord
opdezinvraagontstaan.Devraagnaarhetjuistuitzichtbijhethandelenmeteen
materialistischevormvanhumanismezalbeantwoordworden.Deervaringvanmenselijke
ellende(onrechtvaardigheid,armoedeenonvrijheid),hierdoorontstaatbijdemenseen
zoeknaarzingevingeenverlangennaar‘eenhogeremacht’,waarallenrechtvaardig,
welvarenenvrijzoudenzijn.Zo‘projecteren’zehunemotiesenverlangenopeennietbestaandeGodineenniet-bestaandehemel.Godisduseenscheppingvandemens.Maar
omdatnietsandersisdandemensenindezewereld,isdezeprojectieinfeiteeen
gevaarlijkevergissing,omdatwedaardooronzeenergieaaneenillusieverspillen,inplaats
vantekijken/zoekennaardeechteoorzakenvanonzemiserie.
Allesgaatterugopdezintuiglijkewereld,waarvandemenselijkegeestdeeluitmaakt.Alleen
menkanzichzelfalleenvolledigontwikkelenwanneerzelosbrekenvandeillusie
(Entfremdung)vandegodsdienst.Demensheeftzijneigenlijkeopdrachtnamelijkafgestaan
aandedoorhemgeprojecteerdebovennatuurenisdaardoorgealiëneerdvanzijnware
bestaan.
HethartisvoorFeuerbachookzeerbelangrijk,dezetelvaneenhumanismevangevoelens,
vriendschap,liefdeensolidariteit.Alleenalswealonzekrachtenaandemensenwijden
kunnenweditlevenendezewereldbetermaken.Hierisdussprakevannaastenliefde.
Feuerbachenandereleggendenadruk(andersdanHegeldiedenadrukopdegeestlegt)op
demens,menspreektvanantropocentrische(mensgerichte)filosofie.
Kritiek
KritiekopFeuerbachkomtuittweehoeken.Dechristelijkebestrijdennatuurlijkzijnleer.
Maarookuit,watmennoemt,dekringvandieandere‘linkse’hegelianenrondMarx.Zij
verwijtenhemdathijhetteveeloverdeabstracte‘mens’heeftenteweinigoverde
historischeensociaalconcreeetbepaaldemens.Endathijdedialectischemethodevan
Hegelalsnutteloosbestempelt,terwijlditjuistdesleutelkanzijntoteennieuwe
materialistischetheorie.(UitdezeverbindingzalhetDialectischmaterialismevanMarx
ontstaan.)
KarlMarx(1818-1883)
Situeringenlevensloop
Behoordealvroegtotdelinks-hegeliaansevolgelingenvandezegroteDuitseidealist.Hij
geloofdedatdefilosofienietalleendewereldmoestinterpreterenmaarookveranderen.Hij
brachthieromhetproletariaattotstand(eengroeparbeidersenintellectuelendiedeze
veranderingtotstandmoestenbrengen).
Hijrichttein1864samenmetFriedrichEngels,de‘InternationaleArbeidsvereniging’op,die
lateronderdenaam‘EersteInternationale’degeschiedeniszouingaan.Zesjaarnazijndood
werddaninparijsde‘tweedeinternationale’opgericht,dievandaagnogsteedsbestaaten
waarvandegrotesociaaldemocratischepartijenlidzijn.Jezouduskunnenstellendatde
meestelinkse(socialistischofcommunistische)partijenindewereldophetdenkenvan
MarxenEngelsteruggaan.
Marx’kritiekopFeuerbach
Marxstemtinmetdestellingdatmensenzichmoetenbevrijdenuithetidealismeende
illusievandegodsdienst,hijwijstdaarnaastookopdevolgendezaken:
- DeuniverselemensvanFeuerbachiseenabstractie.Wemoetenkijkennaarde
levendemens,zoalsdezeindegeschiedenisheeftgeleefd.Hijnoemtzijn
materialismedaaromookhistorisch.
- DedialectischetheorievanHegelisvangrootbelangomeennieuwematerialistische
theorieteontwikkelen.
- Degodsdienstdiehij‘hetopiumvanhetvolk’noemtheefttweekanten.Enerzijds
dientdegodsdienstertoedemensengehoorzaamenvolgzaamtehouden.Maar
anderzijdsisdezelfdegodsdienstdeuitweguitmenselijkeellende,wellichtdeenige
wegnaarzingevingvoordearmeenonderdruktemassa’s.Marxvonddusdatde
illusievandegodsdienstalszichtopzingevingdemensenhierbijnikswonnen.Tenzij
zetegelijkertijdrationeelinzichtkregenindewareoorzakenvanhunellendeende
middelenomhierwataantedoen.
Marx’kritiekopdeburgerlijkerevolutie
TermenVrijheid,Gelijkheid,Broederlijkheidwarenergvanbelangbijdeburgerlijkerevolutie
marx