Verleden en heden - Driestar educatief

H1
Verleden en heden
6
MIDDELEEUWEN
OUDHEID
3000
2000
1000
Voor Christus
Na Christus
1000
H O O F DV R A AG
DEELV R A AG
Hoe kun je iets over
het verleden te weten
komen?
DEELV R A AG
Hoe ontstonden de
eerste beschavingen
langs een rivier?
DEELV R A AG
H OO FD ST UK 1
Howard weet wel dat ze een punt hebben. Er zijn al meer dan twintig
jaar archeologen aan het zoeken geweest. Maar hij is koppig. Tenslotte heeft een van hen in 1906 een beker gevonden met de naam
‘Toetanchamon’ erop. Híer, in dit dal! Dan moet het graf van farao
Toetanchamon hier toch ergens zijn. En bovendien, Howard heeft al
jaren gegraven, ook op andere plaatsen langs de Nijl. Meer naar het
noorden bijvoorbeeld, waar de grote piramides staan. Die kolossen
waarvan de grootste bijna 150 meter hoog was. Maar nog nooit is
het hem gelukt een ontdekking te doen die echt spectaculair was. En
daar droomt hij wel van…
Wat weten we over het begin
van de geschiedenis en de oude
culturen in Mesopotamië en
Egypte?
Hoe dachten de
Egyptenaren over het
leven na de dood?
DE ELV R AAG
Het is warm, vreselijk warm in Egypte. Howard Carter tilt zijn hoed op
en veegt het zweet van zijn voorhoofd. Hij is een beetje moedeloos.
Al sinds het begin van het jaar 1922 is de Engelse archeoloog met
een groep Egyptische arbeiders aan het graven in het ‘Dal der koningen’ aan de oevers van de Nijl. Hij denkt aan wat andere archeologen
tegen hem gezegd hebben: ‘Howard, denk je nu echt dat jij ontdekt
waar wij al jaren naar gezocht hebben? Dat hele Dal der Koningen is
al onderste boven gehaald. Er zijn al zoveel graven gevonden: Ramses de Tweede, Ramses de Zesde en Ramses de Negende en nog een
heleboel andere graven van farao’s. Je denkt toch niet dat er nog
meer liggen?!’
Hoe leefden de jagers
en boeren in de tijd
na de zondvloed in
Europa?
DEELV R AAG
Een prachtige ontdekking!
Hoe wordt er gedacht
over het ontstaan
van de aarde en het
leven?
VROEG MODERNE TIJD
1
2
3
4
5
MODERNE TIJD
2000
7
1.1
Bron 1 Romeins schip
opgegraven in Woerden
Bron 2 Als je de geschiedenis kent, begrijp je
waarom Rotterdam geen
oude huizen heeft.
Midden in de stad ligt een saai, vergeten stukje grond. Daar kun je ’s avonds maar
beter niet in je eentje rondlopen. Straks komt er een parkeergarage. Maar nu is
het plein helemaal ondersteboven gehaald door archeologen. En vandaag komt
iedereen zien waarom dat zo belangrijk was! Johan buigt ver voorover om in de
diepte te kijken. Houten balken, bijna zwart, sommige brokkelig. Maar de smalle,
puntige vorm waarin ze liggen vertelt een duidelijk verhaal: daar
beneden ligt een schip uit de Romeinse tijd. Als Johan zijn ogen
half dichtdoet, kan hij zich zó voorstellen hoe snel dat schip door
de golven ging.
Geschiedenis is het verhaal van mensen
We kennen allemaal wel verhalen over mensen die vroeger geleefd
hebben. Al die mensen hebben hun sporen nagelaten. Denk eens
aan die oude kerk bij jou in de buurt. Daar hebben honderden jaren
geleden mensen, zoals wij, gebeden. Of dat kasteel waar ridders en
jonkvrouwen, maar ook dienstmeisjes en knechten hebben rondgelopen. Misschien ligt er bij jullie thuis zo’n heel oude Statenbijbel. In
1637 zaten daar al mensen in te lezen.
Geschiedenis is het verhaal van mensen. Mensen die door de Heere God zijn geschapen. Hij heeft hun leven bestuurd, zoals Hij ook jouw leven leidt. En daar houden we
ons in de geschiedenisles ook mee bezig.
Onderzoek naar het verleden
Hoe kunnen we nu iets te weten komen over het verleden? Het zou prachtig zijn als we
in een soort tijdmachine zouden kunnen stappen om naar het verleden terug te gaan.
Even kijken hoe de kroning van Karel de Grote tot keizer nu echt gegaan is. Maar dat
kan nu eenmaal niet.
B RO NW I J Z ERTJ E
Een toerist die het centrum van Rotterdam
bezoekt, zal daar vooral moderne gebouwen
tegenkomen, terwijl hij in het centrum van
Amsterdam bijna alleen maar heel oude gebouwen ziet. Om te weten hoe dat komt, is
kennis van het verleden nodig. In de Tweede
Wereldoorlog is het centrum van Rotterdam
gebombardeerd waardoor de meeste oude gebouwen verdwenen zijn. In Amsterdam is dat
niet gebeurd en daarom vinden we daar nog
wel veel oude panden.
8
Bron 3 Grottekening
Gelukkig zijn er wel dingen uit het verleden
bewaard gebleven. De overblijfselen uit het
verleden noemen we bronnen. We verdelen de
bronnen in verschillende soorten: geschreven
en ongeschreven bronnen. Een geschreven
bron is bijvoorbeeld een scheepsdagboek van
Columbus, een ongeschreven bron een ketting
uit de tijd van de hunebedden.
Er zijn mensen die voor hun beroep deze
bronnen onderzoeken. Iemand die geschreven
bronnen onderzoekt om te weten hoe het
vroeger geweest is, noemen we een historicus.
Iemand die ongeschreven bronnen onderzoekt,
noemen we een archeoloog.
Onze jaartelling
Om duidelijk te maken wanneer iets gebeurd is,
maken we gebruik van een tijdbalk. Deze tijdbalk verdelen we in tien tijdvakken. Kijk maar
onderaan bladzijde 6-7, achterin het hoofdstuk
en op bladzijde 95 van je tekstboek. Om te kunnen zien welke gebeurtenissen kortgeleden
gebeurd zijn of juist langer geleden gebruiken
we jaartallen. Het begin van onze jaartelling is
de geboorte van de Heere Jezus. De geschiedenis zelf begint al eerder, ongeveer 4000 jaar
voor Christus bij de schepping. Het einde van
de geschiedenis komt bij de wederkomst.
V ERDIEPIN G
Waar begin je in de geschiedenis met tellen? Dat is niet voor elk volk hetzelfde. De jaartelling
heeft veel te maken met het geloof. Mensen beginnen met tellen bij de gebeurtenis die ze het
belangrijkst vinden. Joden tellen vanaf de schepping van de wereld; 2017 valt bijvoorbeeld in
het joodse jaar 5777. Het joodse jaar is niet precies even lang als het christelijke jaar. De islam
heeft ook een eigen jaartelling, die begint bij het vertrek van Mohammed van Mekka naar
Medina. Een islamitisch jaar is elf dagen korter dan een jaar zoals wij dat kennen. De feestmaanden van joden en moslims die in Nederland wonen, schuiven dus elk jaar een stukje op.
H O OF DSTU K 1
DEELV R A AG
Hoe kun je iets
over het verleden
te weten komen?
Op zoek naar het verleden
9
1.2
DEELV R A AG
Hoe ontstonden
de eerste
beschavingen
langs een rivier?
Tussen Eufraat en Tigris
Bron 4 Een van de zeven
wereldwonderen: de hangende tuinen van Babylon.
‘Yari, maak jij vandaag het riool eens goed schoon!’ zegt de meester tegen zijn
slaaf. Yari baalt. Fijn hoor, dat zijn meester een echte wc heeft! Meestal is hij trots
dat hij bij een volk met veel knappe uitvindingen hoort, maar vandaag even niet.
Yari moet zijn behoefte gewoon in een gat in de grond doen. Zijn meester gebruikt
een wc. Maar wie mag het riool schoonmaken? Hij natuurlijk! Hij bindt een lap voor
zijn neus en mond, pakt een schep en licht het deksel van de put. Hij ziet het al:
de hele boel zit verstopt. Zuchtend laat hij zich in de stinkende smurrie zakken…
Beschavingen langs een rivier
Zo’n kleine zesduizend jaar geleden woonden er al mensen in
Egypte en Mesopotamië. In Egypte woonden de mensen langs
de rivier de Nijl. De Mesopotamiërs woonden langs de rivieren
Eufraat en Tigris. De samenlevingen zoals in Mesopotamië en
Egypte noemen we rivierdalbeschavingen. Langs de rivieren
was de grond erg vruchtbaar. Dit kwam doordat de rivieren elk
jaar overstroomden en een vruchtbaar laagje slib op het land
achterlieten. Omdat het in deze gebieden vaak lang droog was,
werd het water opgevangen in enorme bewaarbakken, die we
spaarbekkens noemen. Via een heel netwerk van kanaaltjes liet
men het water dan naar het land lopen.
Samenwerken en wetten maken
Voor het aanleggen van het stelsel van spaarbekkens en kanaaltjes moesten veel mensen samenwerken. Er moesten afspraken
gemaakt worden over de verdeling van het water. Daarom was
het nodig dat alles goed geregeld werd en er wetten werden gemaakt. In sommige gebieden kwam er daarom een koning. Een
samenleving waar een koning regeert, noem je een monarchie.
BRO N WIJZ ERTJE
Wist je dat in Mesopotamië meer dan
vierduizend jaar geleden:
 al wc’s en luxe badkamers bestonden?
al rioleringen bestonden waar slaven
doorheen kropen om ze schoon te
houden?
al parfums en allerlei soorten make-up
gebruikt werden?
al oogoperaties werden uitgevoerd?
De koning werd vaak als god vereerd. Het leger
stond onder zijn bevel. Soms gebeurde het dat
bij zijn begrafenis ook zijn dienaren begraven
werden om hem te blijven dienen.
Wereldrijken
Rond 800 voor Christus veroverde Assur veel
andere steden en andere landen. Zo ontstond
het Assyrische rijk met Ninevé als hoofdstad.
Het Assyrische leger was gevreesd om zijn
strijdwagens. Bovendien waren de Assyriërs erg
wreed tegen hun vijanden: soms verminkten ze
hen of vilden hen levend. Hele volken werden
in ballingschap gebracht. Na het Assyrische rijk
kwam het Babylonische rijk met Nebukadnezar.
Ook zijn rijk is niet blijven bestaan. De Meden
en de Perzen veroverden het Babylonische rijk.
Steden en handel
De koningen in Mesopotamië regeerden niet
over een land, maar over een of meer steden.
Belangrijke steden waren Ur, Assur, Ninevé
en Babel. In Ur stonden prachtige paleizen en
tempels vol goud en zilver. Om te bouwen
gebruikten de mensen een soort bakstenen:
klei gebakken in de zon. Hout en andere bouwmaterialen haalden ze uit andere gebieden. De
handel was in Ur dan ook heel belangrijk.
Bron 7 Rivierdalbeschaving
Bron 8 Schema
van irrigatie
langs de Nijl.
Rechtsonder zie
je een sjadoef,
een waterpomp.
Bron 5
Egyptische hiërogliefen op
een muur
Bron 6 Egypte en
Mesopotamië
10
De eerste mensen die schreven, gebruikten niet meteen een alfabet. Ze maakten kleine tekeningetjes van dingen uit het dagelijks leven: een koe, een vis, graan. Maar de mensen
in de rivierdalbeschavingen, waar het schrift ontstond, wilden steeds meer woorden opschrijven. Dat was belangrijk voor de handel en voor de wetten. Daarom veranderden de
tekentjes langzamerhand in letters die gecombineerd konden worden tot nieuwe woorden. Mesopotamiërs maakten inkepingen op kleitabletten; we noemen dat spijkerschrift.
Egyptenaars schreven in hiërogliefen in steen of op papyrus, dat werd gemaakt van riet dat
langs de Nijl groeide.
H O OF DSTU K 1
V ERDIEPIN G
11
1.3
Voorzichtig steekt een Egyptenaar een haak door de neus van de dode farao. Daarmee trekt hij de hersens uit zijn hoofd. Daarna snijdt hij de buik open en haalt de
ingewanden van de farao eruit. Straks, als het lichaam van de farao gebalsemd is,
wordt het schitterende dodenmasker opgezet. Tijdens zijn leven heeft de farao al
een grote piramide laten bouwen. In de grafkamer zijn alle dingen aanwezig die hij
nodig heeft tijdens zijn reis door het dodenrijk. Tenslotte wordt de gestorven farao
koning van het dodenrijk. Dan kan hij natuurlijk niet zonder lichaam!
Veel goden
De belangrijkste god van de Egyptenaren was de zonnegod Amon-Re. Naast de zon
werden ook de maan en de Nijl vereerd. Dat is goed te begrijpen, want zonder de zon
en de Nijl zou er in Egypte weinig groeien. De goden moesten dus te vriend gehouden
worden door offers. In totaal werden door het hele land heen zo’n tweeduizend goden
gediend. Ook dieren zoals krokodillen, katten, koeien en mestkevers werden als god
aangebeden. Voor sommige dieren werden zelfs tempels gebouwd.
Bron 9 Shabti’s
VE RD I E PI N G
De Egyptenaren vereerden veel goden, net zoals de meeste andere volkeren in
die tijd. Het dienen van veel goden heet polytheïsme. Het volk Israël was anders doordat het maar één God diende; we noemen dat monotheïsme. Er zijn
nu nog steeds drie belangrijke monotheïstische godsdiensten: het christendom,
het jodendom en de islam.
Bron 10 De piramides zijn
de bekendste koningsgraven van Egypte.
Bron 11 Mummificering
1.De hersenen en ingewanden
worden uit het lichaam gehaald.
2.Het lichaam wordt in zeer
zout water gelegd.
3.Het lichaam wordt gewassen
met olie en kruiden en in l
innen gewikkeld.
12
Bron 12 Dodengericht
Het leven na de dood
De Egyptenaren geloofden dat de ziel na de
dood het lichaam verlaat en dan onzichtbaar
verder leeft. De ziel had wel spullen nodig en
daarom legden de Egyptenaren allerlei grafgiften bij de dode. Je moet dan denken aan eten,
gereedschap, wapens, recepten, kleding, toiletartikelen en meubels. Men geloofde dat de ziel
na de dood verder leefde in een plaats waar hij
landarbeid verrichtte. De oogst was daar altijd
overvloedig. Om de ziel te helpen, werden allerlei beeldjes in het graf gelegd. Deze dienaren
moesten voor de dode handenarbeid doen,
hem beschermen tegen dieven en voor hem
dansen en zingen. Om dit allemaal mogelijk
te maken moest het lichaam van de dode heel
blijven. Daarom werden de Egyptische doden
gebalsemd tot een mummie. Arme mensen
konden dit niet betalen. Zij werden in het droge
woestijnzand begraven.
Het dodengericht
De Egyptenaren geloofden dat direct na het
sterven het dodengericht volgde. De dode
moest dan verschijnen voor Osiris. Samen met
tweeënveertig rechters bepaalde hij of de dode
het dodenrijk binnen mocht komen. Daarvoor
werd het hart van de dode in een weegschaal
gewogen. Bij een goede uitslag werd hij welkom geheten in het dodenrijk. Als de dode niet
goed geleefd had, werd hij door het monster
Ammit meegenomen om verslonden te worden.
Bron 13 Het graf
van de enige
vrouwelijke farao
(Hapsetsut) in het
dal der koningen
De graven van koningen
De Egyptische koningen, de farao’s, waren erg
belangrijk in de Egyptische samenleving. Dat
bleek wel uit het graf waarin ze na hun dood
werden gelegd. Veel farao’s werden in grote piramides begraven. Grote steenblokken werden
uit rotsen gehakt en over de Nijl aangevoerd.
Farao Cheops kreeg de grootste piramide. Zijn
graf werd maar liefst 146 meter hoog en bestaat
uit 2,3 miljoen steenblokken. De Egyptenaren
noemden de piramiden ‘huizen der eeuwigheid’, omdat ze geloofden dat het leven daar na
de dood verder ging. Vanaf 2000 voor Christus
werden geen piramiden meer gebouwd. Farao’s
lieten toen hun graven uithakken in een rotswand in het dal
der koningen.
Bron 14
Dodenmasker
van farao
Toetanchamon
H O OF DSTU K 1
DEELV R A AG
Hoe dachten de
Egyptenaren over
het leven na de
dood?
Het leven na de dood
13
DEELV R A AG
Hoe leefden de
jagers en boeren
in de tijd na de
zondvloed in
Europa?
Leven in de prehistorie
Vol bewondering kijkt vader Award naar zijn zoon Sven. Voor hen op de grond ligt
een rendier. Een pijl steekt recht door zijn kop. Twee weken had Sven gevijld aan
een stukje vuursteen. Het werd een vlijmscherpe pijlpunt. Nu ligt de eerste buit voor
hen. ‘Jij wordt een groot jager, mijn zoon.’ ‘Ik weet het niet’, zei Sven. ‘Misschien ga ik
nog wel eens tamme dieren houden, net als de stammen in het zuiden. Volgens mij
krijgen we het dan veel makkelijker.’
Prehistorie
Vaak wordt de tijd van jagers en boeren de prehistorie genoemd. De prehistorie is een
periode waarvan er geen geschreven bronnen zijn. Maar dat geldt niet voor alle volkeren uit de tijd van jagers en boeren. De Egyptenaren en Mesopotamiërs gebruikten
het schrift toen al wel.
Bron 13 Het mannetje
van Willemstad
Bron 14 Kralensnoer gevonden in Exloo, met kralen uit
allerlei gebieden. Deze bron
bewijst dat er overzeese handel was.
Vondsten uit de prehistorie
Gelukkig hebben archeologen vondsten gedaan uit de prehistorie. Archeologen
bedenken aan de hand van deze bronnen hoe het leven er in die tijd uitgezien zou
kunnen hebben. Maar zeker weten we het niet. Zo denken sommige archeologen dat
het eikenhouten beeldje dat bij Willemstad werd gevonden (bron 13) speelgoed was,
terwijl anderen geloven dat het een godsdienstige betekenis had.
Van deze vondsten kunnen we veel leren. Allereerst laten zw zien dat er in de prehistorie belangrijke ontdekkingen werden gedaan. Gereedschap en wapens waren eerst
BRO N WIJZ ERTJE
Bron 16 Een tekening van jagers en verzamelaars
vooral van steen. Later kwamen de mensen
erachter hoe een vuur zo heet gemaakt kon
worden dat ze brons konden maken. Daarna
ontdekten ze dat ijzer nog sterker was. De prehistorie wordt daarom ingedeeld in steentijd,
bronstijd en ijzertijd.
Ten tweede leren we van de bronnen uit de
prehistorie dat de handel toen al heel belangrijk
was. Omdat koper, tin en ijzer lang niet overal in
de grond zitten, moest men het ergens anders
vandaan halen. Handelaren trokken van dorp tot
dorp om hun spullen te verkopen.
Jagers en boeren in Europa
Ook in Europa zijn na verloop van tijd mensen
komen wonen. In Noord-Europa was landbouw
eerst niet mogelijk doordat er op veel plaatsen
een dikke laag ijs lag. Daarom gingen de mensen op jacht en zochten ze eetbare planten. Zij
leefden als rondtrekkende jagers in groepen
van maximaal vijfentwintig personen. De mannen hielden zich vooral bezig met de jacht.
De vrouwen verzamelden eetbare knollen en
paddenstoelen. Toen het klimaat minder koud
werd, bleven de mensen meer op één plaats
wonen. Ze gingen het land bewerken. Daarnaast werden runderen, geiten en schapen getemd. Zo ontstond er geleidelijk een agrarische
In 1990 werd er op het land van de
Noordhollandse boer Cees van Berkel een
bijzondere vondst gedaan: een skelet uit de
steentijd dat heel goed bewaard was. Het
skelet werd Cees genoemd. Later hebben
wetenschappers langdurig onderzoek gedaan
op het skelet en hebben zij het lichaam
van Cees ‘nagebouwd’. We noemen dat
reconstructie. Zelfs het gezicht van
Cees is nagemaakt op basis van de
botten die gevonden waren. De
steentijdman is nu te zien in een
museum.
samenleving met akkerbouw en veeteelt.
Ook in ons land hebben
eeuwen geleden al mensen
gewoond. Aan de bronnen
die we van hen hebben gevonden kun je zien dat het
boeren waren die op één
plek leefden. De hunebedden bijvoorbeeld zijn graven
van Drentse boeren. De hunebedbouwers worden ook
wel het trechterbekervolk
genoemd omdat ze voor
het koken en bewaren van
voedsel potten gebruikten
die de vorm van een trechter
hadden.
Bron 17 Reconstructie van
Cees de steentijdman.
V ERDIEPIN G
Dat jagers boeren werden, is een heel belangrijke verandering. De leefwijze van de mensen
werd totaal anders. Ze bleven op één plek wonen, bouwden huizen en dorpen en maakten zware voorwerpen. De gevolgen waren enorm! Zo’n ingrijpende verandering in de geschiedenis
noemen we een revolutie. De verandering van jagers naar boeren heet de landbouwrevolutie of
de agrarische revolutie. Het woord ‘revolutie’ wordt gebruikt voor heel snelle én heel langzame
veranderingen.
Bron 15 Hunebedbouwers
14
H O OF DSTU K 1
1.4
15
9
DEELV R A AG
Hoe wordt er
gedacht over het
ontstaan van de
aarde en het leven?
Schepping of evolutie?
Bron 20 Spotprent over de
evolutietheorie: Darwin legt
met een spiegel de evolutietheorie uit aan een aap.
Charles Darwin weet het zeker. Na jarenlange reizen en studie kan hij maar één conclusie trekken. Hij heeft het met eigen ogen gezien op de Galapagos-eilanden. Dezelfde vinken, maar op elk eiland hebben hun snavels een andere vorm die past bij
het voedsel dat op dat eiland te vinden is. Het kan niet anders! Deze vogels hebben
zich aangepast aan hun omgeving. En als dat zo is, kan er na een tijd uit één diersoort een hele andere diersoort ontstaan. Totaal nieuwe ideeën, die Darwin lange
tijd voor zich houdt omdat hij bang is voor de gevolgen. Want wie zegt dan dat God
mens en dier wel gemaakt heeft? En de wereld?
Evolutietheorie
Charles Darwin concludeerde uit
zijn onderzoek dat God de soorten niet geschapen heeft, maar
dat ze vanzelf ontwikkeld zijn
uit andere soorten. Dit noemen
we de evolutietheorie. Andere
wetenschappers gingen daarna
verder met Darwins inzichten
en zo ontstonden nieuwe theorieën. Bijvoorbeeld dat er een
oerknal is geweest, dat de aarde
in miljoenen jaren vanzelf is ontstaan en dat de mens gewoon
de slimste soort zoogdier is. De
meeste wetenschappers geloven
dit tegenwoordig.
Argumenten tegen de evolutietheorie
Je kunt de evolutietheorie ‘be- Bron 19 Charles Darwin
strijden’ met argumenten voor
de schepping. Sommige van die argumenten heeft Darwin zelf ook al genoemd. Zo
schreef hij ooit dat hij zich ‘onpasselijk’ voelde worden als hij nadacht over de pauwenveer. In zijn theorie kon hij niets beginnen met de pauwenveer: zoiets moois dat
geen duidelijk nut had voor de pauw, hoe kon dat ooit vanzelf ontstaan zijn? Eigenlijk
is het niet logisch dat de natuur, die zo ongelooflijk mooi en ingewikkeld is, toevallig
ontstaan is.
Er zijn mensen die zich bezighouden met het zoeken van bewijzen voor de waarheid
van het Bijbelse scheppingsverhaal. Wij noemen deze mensen creationisten. Zij zeggen dat de zondvloed een belangrijke verklaring is voor de veranderingen in diersoorten waarover Darwin schreef. Door de zondvloed is het leven op aarde heel anders
geworden en dat heeft grote gevolgen gehad voor mens en dier.
16
de zonde en de verwoesting op zich neemt.
We mogen weten dat niemand op aarde hier
toevallig is, zoals de evolutionisten geloven.
We weten ook dat niet alles op aarde oneindig
doorgaat, maar dat de Heere Jezus terugkomt
om een nieuwe aarde en een nieuwe hemel te
scheppen. Een geloof vol troost, waar de Bijbel
onze bron voor is!
V ERDIEPIN G
Wetenschappers zeggen dat er twee soorten evolutie zijn: micro-evolutie en macro-evolutie.
Micro-evolutie betekent een langzame verandering binnen de soort. De vinken die Darwin
heeft gezien, zijn daarvan een voorbeeld. Het bestaan van verschillende hondenrassen met
hun aparte eigenschappen is ook een vorm van micro-evolutie. Darwin heeft de micro-evolutie uitgebreid met de macro-evolutie: soorten die in andere soorten veranderen. Het bewijs
daarvoor is nog nooit echt geleverd. Geloven in de Bijbel en de schepping kan niet samengaan
met geloof in macro-evolutie. Maar het betekent niet dat je je ogen moet sluiten voor het feit
dat Darwin vinken met verschillende soorten snavels heeft gezien.
Bron 21 Kaart van de Galapagos-eilanden, waar Darwin zijn belangrijkste ontdekking deed.
H O OF DSTU K 1
1.5
Vertrouwen
Het is erg moeilijk om te bewijzen dat God alles
geschapen heeft. Gelukkig is dat ook niet nodig. Eigenlijk is de evolutietheorie ook een geloof, dat geen echte bewijzen heeft. Als christen
mogen we erkennen dat we veel dingen niet
weten, maar dat we wel mogen vertrouwen op
de God van de Bijbel. In de Bijbel zien we de
Heere Die alles goed heeft gemaakt en Die Zelf
17
1.1
Begrip
Betekenis
Polytheïsme
Het dienen van meerdere goden
Bronnen
Overblijfselen van het verleden
Monotheïsme
Het dienen van één god
Historicus
Iemand die de geschiedenis onderzoekt aan de hand van geschreven bronnen
Archeoloog
Iemand die de geschiedenis onderzoekt aan de hand van ongeschreven bronnen
A Wat is een bron bij het vak geschiedenis?
B Noem twee soorten bronnen.
C Noem van allebei de soorten bronnen een
voorbeeld.
D Wat is een historicus?
1.2
18
E Wat is een archeoloog?
F Noem drie verschillende jaartellingen.
G Leg uit dat de jaartelling die mensen
gebruiken met geloof te maken heeft.
Begrip
Betekenis
Rivierdalbeschavingen
De oudste samenlevingen langs de Nijl en langs de Eufraat en de Tigris
Monarchie
Een samenleving waar een koning regeert
A Noem de twee belangrijkste rivieren van
Mesopotamië.
B Noem de belangrijkste rivier van Egypte.
C Wat is een rivierdalbeschaving?
D Leg uit hoe het land in een rivierdalbeschaving vruchtbaar werd door de rivier.
E Leg uit hoe het komt dat mensen in rivierdalbeschavingen gingen samenwerken.
F Wat is een monarchie?
G Hoe komt het dat in sommige rivierdal-
1.3
beschavingen een monarchie ontstond?
H Noem vier belangrijke steden uit het oude
Mesopotamië.
I Noem drie wereldrijken uit de oudheid.
J Noem twee zaken waarvoor het schrift werd
gebruikt.
H Hoe heette het schrift in Mesopotamië en in
Egypte?
Begrip
Betekenis
Mummie
Een lijk dat speciaal behandeld wordt om te zorgen dat het niet verteert
Dodengericht
Het oordeel waarbij de ziel van de dode voor Osiris moest verschijnen
Piramides
Een enorm graf van de farao, van rotsblokken gemaakt
A Noem vier goden van de Egyptenaren.
B Hoe leefde volgens de Egyptenaren de ziel na
de dood verder?
C Wat is een mummie?
D Waarom was het zo belangrijk dat de dode
werd gemummificeerd?
1000
2000
3000
3500-3000 voor Christus
hunebedbouwers in Drenthe
2000 voor Christus
begin bloeitijd Egypte
E Wat is het dodengericht?
F Noem twee soorten graven van de farao’s.
G Wat is polytheïsme?
H Wat is monotheïsme?
Begrip
Betekenis
Prehistorie
Periode in de geschiedenis van een volk waarvan er geen geschreven bronnen zijn
Steentijd
Periode in de geschiedenis van een volk waarin gereedschap en wapens van
steen gemaakt worden
Bronstijd
Periode in de geschiedenis van een volk waarin gereedschap en wapens van
brons gemaakt worden
IJzertijd
Periode in de geschiedenis van een volk waarin gereedschap en wapens van
ijzer gemaakt worden
Agrarische
samenleving
Samenleving waarin de meeste mensen leven van akkerbouw en veeteelt
Agrarische revolutie
Ingrijpende verandering waarbij jagers boeren worden
A Wat is de prehistorie?
B Welke twee dingen kunnen we leren van de
vondsten uit de prehistorie?
C Noem drie periodes uit de prehistorie, in de
goede volgorde.
D Hoe kwamen de mensen aan eten toen er ijs
lag in Noord-Europa?
E Wat voor soort samenleving ontstond er in
Europa toen jagers boeren werden?
F Noem een groep boeren die in de prehistorie
in het gebied leefden dat nu Nederland is.
G Noem twee bronnen die van deze groep boeren gevonden zijn.
H Wat is de agrarische revolutie?
1.4
H O OF DSTU K 1
8000-4000 jaar voor Christus
schepping
4000
5000
7000
6000
Wat moet je kennen
1800 voor Christus
Abraham
3500 voor Christus
ontstaan stad Ur,
bloeitijd Mesopotamië
TIJDLIJN
8000
H1
2500 voor Christus
bouw piramide van Cheops
19
H1
2500 voor Christus
bouw piramide van Cheops
Wat moet je kennen
3500 voor Christus
ontstaan stad Ur,
bloeitijd Mesopotamië
8000-4000 jaar voor Christus, Schepping
8000
7000
6000
5000
4000
3000
3500-3000 voor Christus, hunebedbouwers in Drenthe
1.1
Begrip
Betekenis
Polytheïsme
Het dienen van meerdere goden
Bronnen
Overblijfselen van het verleden
Monotheïsme
Het dienen van één god
Historicus
Iemand die de geschiedenis onderzoekt aan de hand van geschreven bronnen
Archeoloog
Iemand die de geschiedenis onderzoekt aan de hand van ongeschreven bronnen
A Wat is een bron bij het vak geschiedenis?
B Noem twee soorten bronnen.
C Noem van allebei de soorten bronnen een
voorbeeld.
D Wat is een historicus?
1.2
18
F Noem drie verschillende jaartellingen.
G Leg uit dat de jaartelling die mensen
gebruiken met geloof te maken heeft.
Begrip
Betekenis
Rivierdalbeschavingen
De oudste samenlevingen langs de Nijl en langs de Eufraat en de Tigris
Monarchie
Een samenleving waar een koning regeert
A Noem de twee belangrijkste rivieren van
Mesopotamië.
B Noem de belangrijkste rivier van Egypte.
C Wat is een rivierdalbeschaving?
D Leg uit hoe het land in een rivierdalbeschaving vruchtbaar werd door de rivier.
E Leg uit hoe het komt dat mensen in rivierdalbeschavingen gingen samenwerken.
F Wat is een monarchie?
G Hoe komt het dat in sommige rivierdal-
1.3
E Wat is een archeoloog?
beschavingen een monarchie ontstond?
H Noem vier belangrijke steden uit het oude
Mesopotamië.
I Noem drie wereldrijken uit de oudheid.
J Noem twee zaken waarvoor het schrift werd
gebruikt.
H Hoe heette het schrift in Mesopotamië en in
Egypte?
Begrip
Betekenis
Mummie
Een lijk dat speciaal behandeld wordt om te zorgen dat het niet verteert
Dodengericht
Het oordeel waarbij de ziel van de dode voor Osiris moest verschijnen
Piramides
Een enorm graf van de farao, van rotsblokken gemaakt
A Noem vier goden van de Egyptenaren.
B Hoe leefde volgens de Egyptenaren de ziel na
de dood verder?
C Wat is een mummie?
D Waarom was het zo belangrijk dat de dode
werd gemummificeerd?
1800 voor Christus
Abraham
2000
Geboorte
van Jezus
1000
2000 voor Christus, begin bloeitijd Egypte
E Wat is het dodengericht?
F Noem twee soorten graven van de farao’s.
G Wat is polytheïsme?
H Wat is monotheïsme?
Begrip
Betekenis
Prehistorie
Periode in de geschiedenis van een volk waarvan er geen geschreven bronnen zijn
Steentijd
Periode in de geschiedenis van een volk waarin gereedschap en wapens van
steen gemaakt worden
Bronstijd
Periode in de geschiedenis van een volk waarin gereedschap en wapens van
brons gemaakt worden
IJzertijd
Periode in de geschiedenis van een volk waarin gereedschap en wapens van
ijzer gemaakt worden
Agrarische
samenleving
Samenleving waarin de meeste mensen leven van akkerbouw en veeteelt
Agrarische revolutie
Ingrijpende verandering waarbij jagers boeren worden
A Wat is de prehistorie?
B Welke twee dingen kunnen we leren van de
vondsten uit de prehistorie?
C Noem drie periodes uit de prehistorie, in de
goede volgorde.
D Hoe kwamen de mensen aan eten toen er ijs
lag in Noord-Europa?
0
1.4
E Wat voor soort samenleving ontstond er in
Europa toen jagers boeren werden?
F Noem een groep boeren die in de prehistorie
in het gebied leefden dat nu Nederland is.
G Noem twee bronnen die van deze groep boeren gevonden zijn.
H Wat is de agrarische revolutie?
19