zet de limes weer op de kaart! De noordgrens van het Romeinse Rijk

Zet de Limes weer op de kaart!
De noordgrens van het Romeinse Rijk
Lesbrief groep 6,7 & 8
1
Zet de limes op de kaart
Ga op pad met de Romeinen
Colofon
Deze lesbrief is onderdeel van een educatief project van de
Romeinenweek en RomeinenNU
Ontwikkeling: Firien Dubben, Martine van Empel, Suzanne Klüver, Thijs Olive,
Kelly Hokke en Lotte Drouen.
Afbeeldingen:
Voorpagina: eigen materiaal en deel van de Tabula Peutingeriana, bron: wikipedia
Blz 5: Mijlpaal Wateringese Veld, bron: Wikimedia Commons, fotobewerking: Lotte Drouen
Blz 8: Bataafse ruiter - fotografie: Paul vd Heijden, fotobewerking: Stijl10
Blz 9: Bullyland-figuren - fotografie en bewerking: Stijl10
Blz 10: Foto’s schloss Neuswanstein, Hoge Veluwe, Piramides in Gizeh, Soester Duinen, molens Kinderdijk, bron: Wikimedia Commons
Blz 11: Foto’s Schokland en omgeving, De Stelling van Amsterdam, Het Molencomplex
Kinderdijk-Elshout, Het Woudagemaal, Willemstad Curaçao, De Droogmakerij De Beemster, Het
Rietveld Schröderhuis, De Waddenzee, De Grachtengordel van Amsterdam, bron: Wikipedia
Blz 12: Kaart van Nederland, bron: Wikipedia
Blz 13: Schilderspalet bron: google, Neus, bron: www.knups.nl, Oor, bron: Wikimedia Commons,
bewerking: Lotte Drouen
Vormgeving & illustraties: Lotte Drouen en Martine van Empel
Filmmateriaal: De Archeoloog (Archeos)
www.romeinenweek.nl
www.romeinen.nu
©RomeinenNU
2
Zet de limes op de kaart
Ga op pad met de Romeinen
Inleiding
Deze lesbrief bevat 2 lessen van ongeveer 50 minuten als voorbereiding op de
Romeinenchallenge. De lessen gaan over een deel van de Romeinse geschiedenis langs de limes.
Doelgroep: groep 6, 7 & 8 basisonderwijs
De lesbrief sluit aan bij:
Canonvenster: De Romeinse limes
Tijdvak 2: Grieken en Romeinen (3000 voor Chr. – 500 na Chr.)
Leerdoelen bij deze lesbrief:

De leerling weet wat de Romeinse limes is,

De leerling kan de limes aanwijzen op een kaart van Nederland,

De leerling weet wat Werelderfgoed is,

De leerling weet waarom de limes als Werelderfgoed kan gelden.
Benodigde kennis:
Algemene kennis over de Romeinse tijd en de aanwezigheid van Romeinen in Nederland.
Deze lesbrief bevat:
Instructies, leerlingenwerkblad en antwoordblad.
Meer lessuggesties:
Voor een uitgebreidere les over de limes of gewoontes en gebruiken van Romeinen:
http://entoen.nu/romeinselimes/lessen/po-docent
Meer informatie over limes:
http://entoen.nu/romeinselimes
http://spannendegeschiedenis.nl/de-romeinen
http://www.surfspin.nl/limes.html
Meer informatie over Unesco Werelderfgoed:
http://werelderfgoed.nl/educatie
http://unesco.wikiwijs.nl/
3
Zet de limes op de kaart
Ga op pad met de Romeinen
Hoe zien de lessen eruit?
Duur:



Les 1 De limes: 50 minuten (opdrachten en werkblad)
Les 2 Werelderfgoed: 50 minuten (opdrachten en werkblad)
De Romeinenchallenge
Benodigdheden/ voorbereiding:

Digibord of computer met beamer

Print de werkbladen (pag. 6-14 van deze lesbrief) voor leerlingen

Leg eventueel atlassen klaar
Lesopbouw:
Eerst een kort klassikaal deel over de limes en het Werelderfgoed, vervolgens opdrachten maken
in groepjes van 2 à 3 leerlingen en een centrale afsluiting.
Les 1 De limes
Klassikale inleiding (15 minuten)
Bekijk een van de volgende filmpjes:

Schooltv Beeldbankclip ‘Romeinen in ons land’ op www.entoen.nu/romeinselimes,

Schooltv Beeldbankclip ‘De Romeinen’ op www.entoen.nu/romeinselimes,

Schooltv Beeldbankclip ‘Alle wegen leiden naar Rome’ op: www.entoen.nu/romeinselimes.
Leerlingen in groepjes (25 a 35 minuten)
Leerlingen lezen de bronteksten en maken de opdrachten op de leerlingenwerkbladen (blz. 6-9
van deze lesbrief).
Afsluiting Centraal (10 minuten)
Bespreek de opdrachten klassikaal.
Les 2 Werelderfgoed
Klassikale inleiding (15 minuten)
Bekijk op het digibord in de klas de interactieve kaart van Werelderfgoed: http://www.unesco.nl/
erfgoed-kaart/.
Zoom in op Nederland: Laat een of meer Werelderfgoedplaatsen van Nederland zien:
Schokland / De Stelling van Amsterdam / De Molens van Kinderdijk / Willemstad Curaçao
4
Zet de limes op de kaart
Ga op pad met de Romeinen
/ Het Woudagemaal / De Beemster / Het Rietveld Schröderhuis / De Waddenzee / De Grachtengordel van Amsterdam.
Vraag aan de kinderen of ze deze plaatsen kennen. Zo ja welke? Vinden ze deze plekken mooi?
Zoom uit op de wereld: Laat een of meer Werelderfgoedplaatsen van de wereld zien:
bijvoorbeeld Chinese muur in China, De Grand Canyon in de Verenigde Staten van Amerika, de
toren van Pisa. Internationaal erkend door Unesco. Vertel dat er meer dan 900
Werelderfgoederen zijn over de hele wereld en dat er ieder jaar weer meer bij komen: De
Werelderfgoedlijst van Unesco.
Bespreek met de kinderen wat er gemeenschappelijk is aan deze plaatsen: het zijn bijzondere
gebieden en gebouwen uniek in de wereld die we voor de volgende generaties willen bewaren.
Ze zijn onvervangbaar en uitzonderlijk. Het zijn natuurgebieden en culturele plekken. Vraag aan
de kinderen of ze het verschil weten. (wel of niet door mensenhanden gemaakt).
Leerlingen in groepjes (25 a 35 minuten)
Leerlingen lezen de bronteksten en maken de opdrachten op de leerlingenwerkbladen
(pag. 10-13 van deze lesbrief).
Afsluiting Centraal (10 minuten)
Bespreek de opdrachten klassikaal. Laat eventueel een paar kinderen over hun
plek in geuren en kleuren vertellen. (opdracht 2 c).
De Romeinenchallenge
Klassikaal: Bespreek De Romeinenchallenge op pagina 14. Laat leerlingen alleen, in
groepjes of met de hele klas Romeinse voorwerpen knutselen die in Nederland zijn
gevonden. Voorbeelden van deze voorwerpen zijn te vinden op internet., bijvoorbeeld op www.regiocanons.nl. Ter voorbereiding kunnen er ook filmpjes over de
limes gekeken worden op de website van het Klokhuis of SchoolTV.
Als de knutselvoorwerpen af zijn kunnen de leerlingen aan elkaar iets vertellen over
deze voorwerpen.
5
Leerlingenwerkblad
Zet de limes op de kaart
Ga op pad met de Romeinen
Werkblad les 1 De limes
Lees de bronteksten en maak bij elke tekst de opdrachten.
Brontekst 1 De limes
De Romeinen kwamen oorspronkelijk uit Rome. De keizers waren er de baas en die wilden heel
veel land in hun bezit hebben. Hiervoor stuurden ze soldaten vanuit Rome alle kanten op om land
te veroveren. Grote delen van Zuid-Europa en Noord-Afrika, maar ook de noordelijke delen van
Europa. Zo kwamen de Romeinen ook terecht in het gebied waar tegenwoordig Nederland ligt.
Nederland is niet helemaal veroverd, omdat het Romeinse rijk hier stuitte op de Germanen, en
die bleken te sterk. Zo bleven de Romeinen steken bij een rivier in het midden van ons land, de
Rijn. Deze rivier werd de grens van het Romeinse rijk in het noorden. Deze grens noemen we de
limes.
Opdracht 1
A. Op de kaart hieronder zie je de Romeinse limes aangegeven met daarop plaatsen waar Romeinse verdedigingstorens, legerplaatsen voor hulptroepen (castella) en legioenbases (castra)
hebben gestaan: Maurik, Elst, Katwijk, Utrecht, Woerden, Arnhem, Leiden en Nijmegen. Zet de
juiste plaatsnamen achter de nummers. Als je het niet zeker weet mag je het opzoeken.
1…………………………………………………………………………
2…………………………………………………………………………
3…………………………………………………………………………
4…………………………………………………………………………
5…………………………………………………………………………
6…………………………………………………………………………
7…………………………………………………………………………
8…………………………………………………………………………
6
Zet de limes op de kaart
Leerlingenwerkblad
Ga op pad met de Romeinen
B. Sommige van deze plaatsen hadden in de Romeinse tijd andere namen, namelijk: Ulpia Noviomagus, Matilo, Trajectum, Albaniana en Lugdunum Batavorum.
Verbind de Romeinse plaatsnaam met de huidige naam. Het is lastig, maar sommige plaatsnamen
lijken nog wel een beetje op de oude naam.
C. De Rijn was de grens van het Romeinse rijk. Waarom was een rivier een goede grens voor de
Romeinen denk je?
………………………………………………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………………………………………….
7
Leerlingenwerkblad
Zet de limes op de kaart
Ga op pad met de Romeinen
Brontekst 2 Bescherming van het Romeinse Rijk
De limes werd door de Romeinen goed bewaakt tegen hun vijand in het noorden: de Germanen.
Daarom werden er langs deze grens wachttorens en forten gebouwd.
In het begin bij de verovering van de Noordelijke gebieden (rond 19 V Chr) bouwden de Romeinen een heel groot kamp op de Hunerberg. Dit is een hoger gelegen gebied aan de rand van het
huidige Nijmegen. Het bleek al snel dat zo’n groot kamp hier niet nodig was, want de lokale bevolking gedroeg zich rustig. Daarom bouwden ze wat later, rond 12 voor Chr. een klein kamp als
commandopost met enkele honderden soldaten.
In het jaar 69 bleek opeens toch dat het gevaar niet alleen vanaf de andere kant van de limes
kwam, maar ook vanaf hun eigen grondgebied. In dat jaar kwamen de Bataven namelijk in opstand. Tot die tijd woonden de Bataven in alle vrede tussen de Romeinen en
vochten ze zelfs mee in het Romeinse leger. Maar tijdens de opstand hebben
ze bijna alle forten aan de limes verwoest.
Na 69 na Chr. werd het grote legerkamp bij Nijmegen weer
opgebouwd door de Romeinen. Hier werd een legioen dat
bestond uit 5000 soldaten gelegerd. Zij moesten hier een oogje in het zeil houden
voor het geval er weer stammen in opstand zouden komen. In geval van nood
konden ze ook andere soldaten bij de limes helpen met het bewaken van
de grens.
Opdracht 2
Je ziet op de volgende pagina twee figuren met verschillende rangen uit het Romeinse leger, een
centurio en een legionair. Zet de woorden op de juiste plek in de tekst naast de figuur waar het
volgens jou hoort te staan:
plu
zwaard
rio
centu
ns
ereteke
im
solda
wapenstok
at
legioen
ata
t
n
e
m
g
e
lorica s
schild
8
Zet de limes op de kaart
Leerlingenwerkblad
Ga op pad met de Romeinen
.
..................……..
..
…
…
en
e
is
erder
it
D
. Hij is de aanvo
n
e
at
ld
so
e
d
n
Hij is de baas va
legionairs.
pleiding van de
o
e
d
r
o
vo
t
rg
en hij zo
arnas
er, een soort h
ld
ko
n
ië
al
m
n
ee
Hij draagt hier
Hij is te
eren ringetjes.
ijz
l
e
ve
l
ee
h
n
gemaakt va
borst,
edailles op zijn
m
e
d
n
ro
e
d
n
herkennen aa
d, en een
………… genoem
.…
..
..
..
..
..
..
..
…
…
ook wel
op zijn
…..........…………..
…
…
se
ar
w
d
n
e
helm met e
hoofd.
nu
……… slaat hij zo
…
…
..
..
..
..
..
..
..
..
..
Met zijn ……..
legionair
e soldaten. Als
am
rz
o
o
h
ge
n
o
en dan
.
r hem oppassen
moet je dus voo
Dit is een ……
…..........………
….. Bij de Ro
nen heette d
meiat een legion
a
ir
.
S
amen met
5999 andere
n vormt hij e
e
n
………..........
…………..
In zijn hand
heeft hij een
gladius. Dit is
………..........…
een
……….. Hier v
echt hij mee
.
Om zich te b
eschermen h
eeft hij in zij
andere hand
n
een ………....
..
..
..
…
…
……... Dit
heet een scu
tum.
Ook draagt h
ij een harna
s van versch
stalen platen
illende
. Deze stukk
en worden o
segmenten g
ok wel
enoemd. Dit
harnas heet
een
………........
9
..…………..
…..........……
……..
Leerlingenwerkblad
Zet de limes op de kaart
Ga op pad met de Romeinen
Werkblad les 2 Werelderfgoed
Opdracht 1 Wat is Werelderfgoed?
a. Bijzondere en unieke plek
Wat vind jij een bijzondere en unieke plek in Nederland of in de wereld?
Ik vind …………………………….. een bijzondere en unieke plek in de wereld omdat
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
b. Kruis aan wat voor soort plek het is
Het is:

een culturele plek (gebouw of bouwwerk gemaakt door mensen)

een natuurgebied (op natuurlijke wijze ontstaan en niet door mensenhanden gemaakt)
c. Wat doe je met iets dat je heel bijzonder en uniek vindt?
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………...
Werelderfgoederen zijn kostbare wereldschatten uit ons verleden. Het zijn bijzondere en unieke
gebieden en gebouwen in de wereld die we voor de volgende generaties willen bewaren. Deze
plaatsen en monumenten worden beschermd tegen vernieling en verval. De organisatie die dit
doet heet Unesco.
d. Staat jouw plek op de Unesco Werelderfgoedlijst? (http://www.unesco.nl/erfgoed-kaart/)
Waarom wel of niet?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………...
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
10
Zet de limes op de kaart
Leerlingenwerkblad
Ga op pad met de Romeinen
Opdracht 2 Werelderfgoed in Nederland
Het Koninkrijk der Nederlanden heeft 9 door Unesco erkende werelderfgoederen: 8 in Nederland
en 1 op Curaçao.
a. Zet de nummers van het werelderfgoed in het juiste plaatje
1. Schokland en omgeving
2. De Stelling van Amsterdam
3. Het Molencomplex KinderdijkElshout
4. Het Woudagemaal
5. Willemstad Curaçao
6. De Droogmakerij De Beemster
7. Het Rietveld Schröderhuis
8. De Waddenzee
9. De Grachtengordel van Amsterdam.
11
Leerlingenwerkblad
Zet de limes op de kaart
Ga op pad met de Romeinen
b. Zet de cijfers van de 8 Werelderfgoedplaatsen in de vakjes op de kaart van Nederland.
Gebruik eventueel deze link: http://goo.gl/maps/ncWWP
c. Kies jouw favoriete Werelderfgoed uit het Koninkrijk der Nederlanden en schrijf op in geuren
en kleuren wat je ervan vindt. Gebruik minstens drie kleuren, drie geuren en drie geluiden die er
volgens jou het beste bij passen.
Als je wilt, kun je de website van het Werelderfgoed gebruiken
om ideeën op te doen.
12
Zet de limes op de kaart
Leerlingenwerkblad
Ga op pad met de Romeinen
Kies uit:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Schokland: www.schokland.nl
De Stelling van Amsterdam: www.stellingvanamsterdam.nl
De molens van Kinderdijk: www.kinderdijk.nl
Willemstad Curaçao: www.Werelderfgoed.nl/pages/nl/willemstad.php
Het Woudagemaal: www.woudagemaal.nl
De Beemster: www.landvanleeghwater.nl
Het Rietveld Schröderhuis: www.rietveldschroderhuis.nl
De Waddenzee: www.waddenzee.nl
De Grachtengordel van Amsterdam: www.Werelderfgoed.amsterdam.nl
Ik kies:
……………………………………………………………………………….
Deze kleuren passen bij deze plek:
IK
…………………………………………………………………………………………………...
………………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………...
Deze geuren passen bij deze plek:
…………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………...
…………………………………………………………………………………………..
Deze geluiden passen bij deze plek:
……………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………..
13
Leerlingenwerkblad
Zet de limes op de kaart
Ga op pad met de Romeinen
De Romeinenchallenge
Je ontvangt deze brief van Octavius.
Lees de brief en help Octavius en zijn familie om naar het Romeinenfestival te gaan.
Kun jij een manier bedenken waarop die grens van het Romeinse Rijk weer zichtbaar wordt? Alleen, min kleine groepjes of met je hele klas: alles helpt! Knutsel samen iets moois en laat het
aan de hele school zien!
25 april, Londinium
Ave!
zit zo:
rd nodig hebben! Het
ha
lp
hu
e
lli
ju
we
t
ze brief omda
hele belangrijke
Ik, Octavius, schrijf de
en. Dat is een soort
rd
wo
ge
en
eg
jm
Ni
n
m groot
ctus va
Julius gaat een enor
m
Oo
oom Julius is praefe
!
m
he
op
ts
tro
mt
n hartstikke
. Mijn broer Marcus ko
igd
od
en
tg
burgemeester. We zij
ui
is
e
ili
m
allemaal via
en. Onze hele fa
gebruikelijk reizen we
feest houden in Nijmeg
als
Zo
d.
lan
ge
En
t
ui
d en ik
et zomaar een
helemaal uit Duitslan
se Rijk. Maar het is ni
ein
m
Ro
t
he
n
va
s
en
, iedereen
de limes. Dat is de gr
Net als de snelweg nu
g.
we
e
ijk
gr
lan
be
n
ee
kijken weet
ook
rden langs de weg te
bo
simpele grens! Het is
de
op
or
Do
.
en
m
gens te ko
gebruikt de weg om er
g!
oet. Ze wijzen je de we
je waar je naar toe m
reizen. In
ze familie via de limes
on
en
ik
s,
cu
ar
M
n
ar staat overal
Net als vroeger wille
makkelijk vinden. Da
g
we
de
we
en
nn
en waar de
ku
d
en, bordjes of gebouw
ur
Duitsland en Engelan
m
,
en
rp
we
or
vo
se
Romein
netjes aangegeven met
t.
es
Romeinen zijn gewe
al gezocht,
ilie en ik hebben over
m
fa
ijn
M
!
jee
oh
…
en
aal niet
nd kom
nen. We weten helem
we
rd
Maar als we in Nederla
ve
os
rlo
oo
sp
n
Romeinen lijke
jullie ons
maar de limes en de
moeten lopen! Willen
we
e
ho
en
en
lop
n
en
ge
se we
st van onze oom kunn
fee
t
meer waar de Romein
he
op
j
wi
t
da
Zo
van de weg?
helpen bij het vinden
komen in Nijmegen.
selen!
se voorwerpen te knut
ein
m
Ro
or
do
en
do
je
el
? Dat kun
Of een Romeins kaste
al.
pa
ijl
m
Hoe kun je ons helpen
of
er
ijz
gw
gemaakt
een heel mooie we
Een Romeinse munt,
ft.
Zomaar wat ideeën;
ra
ec
in
M
in
d
uw
bo
en in de
n of nage
e Romeinse voorwerp
di
al
(castellum), van karto
et
M
.
lm
he
en
at
een echte sold
ar Nijmegen.
van papiermaché. Of
weg weer te vinden na
de
ilie
m
fa
ijn
m
en
ik
buurt weten
Nu
t je wilt gaan maken.
wa
t
rs
ee
nk
de
be
en
klas welke
met de hele klas
kijk dan samen met de
Werk alleen, samen of
be
,
nt
be
r
aa
kl
je
s
Al
ginnen!
kan het knutselen be
iets over!
gemaakt en vertel er
en
bb
he
llie
ju
en
rp
we
voor
Nijmegen!
Zo komen wij veilig in
Salute, Octavius
14
Zet de limes op de kaart
Antwoordenblad les 1
Ga op pad met de Romeinen
Antwoordenblad les 1
Les 1 De limes
Opdracht 1a
1. Katwijk
2. Leiden
3. Woerden
4. Utrecht
5. Maurik
6. Arnhem
7. Elst
8. Nijmegen
Opdracht 1b
Ulpia Noviomagus
Albaniana
Trajectum
Matilo
Lugdunum Batavorum
=
=
=
=
=
Nijmegen
Alphen aan de Rijn
Utrecht
Leiden
Katwijk
Opdracht 1c
Een rivier is gemakkelijk te bewaken. Het is een natuurlijke barrière en je ziet de vijand goed aankomen. De bewakers in een wachttoren hadden nog geen telefoon natuurlijk. Ze gebruikten
rooksignalen en vlaggen om elkaar te waarschuwen en om berichten door te seinen.
Opdracht 2
1. Centurio, eretekens, pluim, wapenstok,
2. Soldaat, legioen, zwaard, schild, lorica segmentata
15
Leerlingenwerkblad
Zet de limes op de kaart
Ga op pad met de Romeinen
Antwoordenblad les 2 ‘werelderfgoed’
Opdracht 1
a Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: de Posbank, omdat je daar heuvels hebt.
b Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: het is een natuurgebied.
c Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: daar ben ik heel voorzichtig mee.
d Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: nee, in Nederland is de Posbank heel bijzonder, maar in andere
landen heb je ook zulke gebieden. Het is dus niet uniek.
Opdracht 2a
1.
= Schokland en omgeving
2.
= Stelling van Amsterdam
3.
= Woudagemaal
4.
= Molencomplex Kinderdijk-
8
4
Elshout
5.
= Willemstad Curaçao
6.
= Droogmakerij De Beemster
7.
= Rietveld Schröderhuis
8.
= Waddenzee
9.
= Grachtengordel van Am-
1
6
9
2
7
sterdam
3
Opdracht 2b
Opdracht 2c
Eigen antwoord.
Les 3 De Romeinenchallenge
Eigen knutselwerk. Voor meer informatie over Romeinse voorwerpen uit de eigen omgeving kan
je kijken op www.regiocanons.nl en zoeken op Romeinen. Op de websites van het Klokhuis en
schoolTV zijn filmpjes te vinden over de Romeinen en de Limes.
16
17