Onderwijs in herstelondersteunende zorg

Onderwijs in herstelondersteunende zorg
Dames en heren
In het begin van mijn bijdrage van vandaag wil ik proberen u iets te laten ervaren van wat onderwijs
in herstelondersteunende zorg is. Het onderwijs in herstelondersteunende zorg is namelijk een
bijzonder soort onderwijs. Het is gebaseerd op het zelf laten ervaren van herstel en
herstelondersteuning, en die ervaring vervolgens leren gebruiken om anderen in hun herstel te
ondersteunen.
Herstel - een menselijke neiging

Ieder van ons is wel eens hersteld

Herstel is een universele ervaring
Hoe doe je dat: mensen iets laten ervaren van wat herstel is? Dat doe je door mensen uit te nodigen
om zich voorbeelden uit hun eigen leven te herinneren, voorbeelden van situaties waarvan je moest
herstellen. U bent allemaal wel eens ziek geweest, u heeft wel eens een been gebroken, uw relatie
liep op de klippen, u had een burn out, de kinderen gingen het huis uit, u bent wel eens depressief
geweest, uw baan stond ineens op de tocht. Dat zijn allemaal klappen waarvan je moet herstellen.
Neem één zo’n klap als voorbeeld en vraag je daarover een paar dingen af.
Vragen over herstel
 Hoe begon het?
 Hoe verliep het? (ups en downs)
 Wie waren erbij?
 Wat heeft je geholpen
 Welke mensen hielpen je?
 Waarom hielp het, wat ze deden?
 Welke dingen of hulpmiddelen hielpen je?
1
 En wat heeft je juist gehinderd bij je herstel?

Welke opmerkingen van anderen demotiveerden je?

Welke omstandigheden werkten je herstel tegen?
Vraag je bijvoorbeeld eens af hoe je herstelproces begon. Dat is vaak behoorlijk onduidelijk. Vraag je
eens af hoe het verliep in de tijd, met ups en downs. Wie erbij waren. Wat je erbij heeft geholpen.
Welke mensen hielpen je? Waarom hielp het, wat ze deden? Welke dingen of hulpmiddelen hielpen
je? En wat heeft je juist gehinderd bij je herstel? Welke opmerkingen van anderen demotiveerden je?
Welke omstandigheden werkten je herstel tegen?
De eerste dag van de basiscursus Herstelondersteunende Zorg wordt helemaal aan deze oefening
besteed. Ter inspiratie vertelt een ervaringsdeskundige op die eerste dag zijn of haar eigen
herstelverhaal waarin de zojuist genoemde thema’s aan de orde komen.
De oefening, een voorbeeld uitwerken van herstel in je eigen leven, is heel belangrijk, want ze gaat
over de basis van Herstelondersteunende zorg, en dat is de erkenning en herkenning van het
herstelproces van de herstellende door de hulpverlener. De basis van het onderwijs in
herstelondersteunende zorg is: het werken met ervaring.
Herstellen doe je zelf
Wanneer u de oefening van daarnet, die over een eigen herstelervaring, doet, zult u gewaarworden
dat herstel in de allereerste plaats een persoonlijk proces van uzelf is. U en niemand anders herstelt
van de klap van een ziekte, een verlies of een verbroken relatie. Anderen kunnen u helpen of
hinderen maar ú herstelt. Herstellen doe je zelf – dat begrip is trouwens hier in Tilburg uitgevonden.
Herstel, zult u merken, is vooral dat je erin slaagt om de klap die je gehad hebt niet meer je hele
leven te laten bepalen. Het is dat je weer andere dingen gaat doen dan ziek zijn of beter worden.
Wanneer je aan mensen vraagt wat voor hen herstel van een psychische aandoening betekent dan
noemen ze vier dingen, aspecten van herstel:
2
Aspecten van herstel

Herstel van gezondheid en vermindering van ziekte of ziekteverschijnselen

Herstel van persoon, waarbij herstel van zelfgevoel en zelfvertrouwen belangrijk zijn

Herstel van dagelijks functioneren, bijvoorbeeld op tijd opstaan, je huis bijhouden,
boodschappen doen, je post openen, je rekeningen betalen

Herstel van rolfunctioneren, bijvoorbeeld weer aan het werk komen, naar school gaan,
relaties met familie en vrienden oppakken
Dus wanneer we herstel willen ondersteunen dan kunnen we erop rekenen dat dit de aspecten zijn
waarbij mensen ondersteuning vragen.
Het prettige van deze indeling is dat ze goed past bij de hulpverleningsvormen die we kennen, zoals
duidelijk te zien is in de volgende sheet.
Herstel van gezondheid wordt nagestreefd met behandeling en bemoeizorg .
Herstel van persoon wordt nagestreefd in therapeutische gesprekken, psychotherapie maar ook
bijvoorbeeld in herstelwerkgroepen.
Herstel van dagelijks functioneren en maatschappelijke rollen is het terrein van de rehabilitatie.
Aspecten van herstel
Herstel van persoon
Herstel van gezondheid
Herstel van dagelijks functioneren
Herstel van rollen
hulpverlening
resultaten
Herstelwerkgroepen
Psychotherapie
Gesprekken
Bemoeizorg
Behandeling
Leren omgaan met
symptomen
Rehabilitatie
in de leefomgeving
Zingeving, zelfgevoel,
grenzen
(Persoonlijke identiteit)
Minder symptomen
Soms genezing
Rehabilitatie in de
maatschappij
Rolherstel
(Maatschappelijke identiteit)
Dagelijkse routines
Natuurlijk noemen mensen verschillende van deze aspecten door elkaar en in hun eigen woorden.
Maar ik ben er eigenlijk van overtuigd dat wanneer je maar lang genoeg met iemand doorpraat over
herstel, dat deze vier aspecten eigenlijk altijd alle vier genoemd worden.
Ik ga even terug naar onze oefening, u weet wel van dat persoonlijke voorbeeld van herstel.
3
Vraag je eens af hoe het komt dat bepaalde mensen je wél ondersteund hebben, terwijl anderen
(soms mensen met hele goede bedoelingen) je niet ondersteunden. Je komt dan op bepaalde
eigenschappen van mensen, bijvoorbeeld dat ze jouw verhaal respecteerden, niet telkens met eigen
verklaringen aankwamen, dat ze jou het tempo lieten bepalen van bijvoorbeeld werkhervatting of
het weer oppakken van verantwoordelijkheden thuis. Wanneer je aan herstellenden vraagt wat hen
heeft geholpen dan blijken herstelondersteunende eigenschappen van mensen:
Herstelondersteunende eigenschappen van mensen
dat ze er voor je waren zonder zich op te dringen
dat ze naar je luisterden en jouw verhaal respecteerden
dat ze jouw initiatieven ondersteunden in plaats van afbrandden
dat ze jouw ervaringen serieus namen
dat ze jou zoveel mogelijk de regie lieten, maar wel bereid waren om die over te nemen als je het
zelf niet aankon
dat ze hun best deden om je pijn te verzachten
Eigenschappen van herstelondersteunende zorg zijn dan ook:
Kenmerken van herstelondersteunende zorg
* De hulpverlener is present (aandachtig aanwezig) en
* Gebruikt zijn professionele referentiekader op een terughoudende
en bescheiden wijze
* Maakt ruimte voor, ondersteunt het maken van en sluit aan bij het
eigen verhaal van de cliënt
* Herkent en stimuleert het benutten van eigen kracht van de cliënt
(empowerment) zowel individueel als collectief
* Erkent, benut en stimuleert de ervaringskennis/deskundigheid van de
cliënt
* Erkent, benut en stimuleert de ondersteuning van de cliënt door
belangrijke anderen
* Is gericht op het verlichten van lijden en het vergroten van
eigen regie/autonomie
Wanneer u nog eens goed kijkt naar de kenmerken van herstelondersteunende zorg dan ziet U dat ze
van toepassing zijn op alle zorg, dus op behandeling, rehabilitatiebegeleiding in het dagelijks
functioneren en rehabilitatie op het gebied van maatschappelijk rolherstel, en ook op
4
psychotherapie, zelfhulpactiviteiten en herstelwerkgroepen. Alle bekende vormen van behandeling
en rehabilitatie die we eerder al hadden genoemd kunnen op een herstelondersteunende manier
worden ingezet.
Ik geef een paar voorbeelden daarvan.
Drie voorbeelden van herstelondersteunende zorg
Herstelondersteunende diagnostiek
Rehabilitatie die aansluit bij het verhaal van de cliënt
Invloed van cliënt op keuze behandeling
Een belangrijk onderdeel van behandeling is diagnostiek. Hoe kun je diagnostiek doen op een manier
die maakt dat de cliënt zijn eigen verhaal ervan groeit? Op een manier die de ervaringskennis van de
cliënt benut? Op een manier die empowerend werkt? Het antwoord lijkt me dat je samen met de
cliënt uitzoekt wat er aan de hand is. Daarbij zijn de ervaringen van de cliënt zelf heel belangrijk. Hij
moet zich bijvoorbeeld in de diagnose herkennen. Als hij zich er niet in herkent wordt er verder
gezocht. Dat is empowerment. Als hij zich ineens wél ergens in herkent verrijkt dat zijn eigen verhaal
en komt ook zijn ervaringskennis tot zijn recht. Niet herstelondersteunend is het eenzijdig plakken
van een DSM-etiket waar de cliënt zichzelf niet in herkent.
Een ander voorbeeld. In de rehabilitatie is het van belang dat cliënten hun eigen doelen formuleren
op gebieden als wonen, werken, leren of sociale contacten. Het komt er dus op aan om erg goed te
luisteren naar wat iemand zegt. Als hij of zij, nog flink in de war, toch begint over zelfstandig wonen
kun je daarop ingaan, in plaats van te gaan aandringen op doelen die jou veel verstandiger lijken,
bijvoorbeeld een geregelde dagbesteding en het weer opbouwen van de relatie met de familie. Dat
wonen kan nú misschien nog niet, maar als iemand echt wil kan het in de toekomst wel. Je wil
natuurlijk weten waarom hij dat wonen zo belangrijk vindt. Wat hij zich erbij voorstelt. Of hij vroeger
ook zelfstandig heeft gewoond. Etc. Zo ga je in op het eigen verhaal van de cliënt en door zijn wens
serieus te nemen geef je de ruimte voor empowerment. Door erop in te gaan laat je de cliënt regie
voeren, maar wordt misschien ook duidelijk dat het nú nog niet gaat; dat is dan weer belangrijke
ervaringskennis. Niet herstelondersteunend is weigeren over de wensen van de cliënt te praten
omdat hij er volgens jou nog niet aan toe is.
5
Een laatste voorbeeld. Als behandelaar ben je van mening dat de cliënt psychotisch is en bovendien
verslaafd aan middelen. De cliënt is van mening dat zij slachtoffer is van geweld en verwaarlozing in
de jeugd. Jij bent van mening dat de cliënt medicatie moet gebruiken en van de drugs af moet, maar
zij wil graag psychotherapie om de jeugdtrauma’s de baas te worden. Het is van belang om in het
gesprek de mogelijkheden te onderzoeken om iets met de verwerking van de jeugdtrauma’s te doen.
Misschien is het nog geen tijd voor psychotherapie pur sang, maar wel voor een luisterend oor en het
samen maken van een plan om er verder mee te komen. Ook in dit voorbeeld sluit je aan bij het
eigen verhaal, de ervaringskennis en de regie van de cliënt. Niet herstelondersteunend is zeggen dat
psychose en verslaving maken dat de persoon niet voor psychotherapie in aanmerking komt. Zoals
helaas nog dikwijls gebeurt.
Dames en heren, ik hoop dat u een klein beetje van binnenuit heeft kunnen ervaren wat we met het
onderwijs in herstelondersteunende zorg willen overdragen. We hebben het eigenlijk vooral gehad
over dingen die in de basiscursus herstelondersteunende zorg aan bod komen. Nu wil ik met u
spreken over het onderwijs in herstelondersteunende zorg in een wat breder perspectief.
Onderwijs in herstelondersteunende zorg is een onderdeel van het invoeren van
herstelondersteunende zorg. Over die invoering verschijnt binnenkort een handreiking, geschreven
door het trimbosinstituut in samenwerking met het LIVE-project en met HEE. Die handreiking kan ik u
aanbevelen.
We maken onderscheid in een beginfase, een fase van uitvoering en een fase van verankering. In elke
fase zijn andere scholingsactiviteiten op hun plaats.
Waarom onderwijs voor alle betrokkenen?
Cliënten:
om zich hun eigen herstelproces bewust te worden
Managers en behandelaars: om vertrouwd te raken met de paradigmaverandering
Begeleidende medewerkers: om te leren herstelondersteunende zorg te bieden
In elke fase moet er onderwijs zijn voor cliënten, voor medewerkers en voor management. Dat klinkt
eenvoudig, maar dat is het niet. In de praktijk blijkt de verleiding zeer groot om alleen scholing voor
medewerkers te verzorgen, en dan liefst alleen voor medewerkers uit de begeleidende disciplines.
Behandelaars, managers en cliënten blijven dan buiten schot. Dat kan dus nooit leiden tot
6
implementatie van herstelondersteunende zorg. Ik noem de redenen waarom de verschillende
partijen allemáál cursus nodig hebben.
Cliënten hebben activiteiten nodig waardoor zij hun eigen herstelprocessen leren herkennen en
versterken. Studiedagen over herstel, het horen van ervaringsverhalen van lotgenoten, het praten
over wat geholpen heeft en wat juist niet, het deelnemen aan herstelwerkgroepen, het volgen van
een cursus als herstellen doe je zelf of begin maken met herstel zijn activiteiten die cliënten ertoe
aanzetten hun eigen herstel te zien en te versterken. Zonder herstelprocessen bij cliënten slaat
herstelondersteunende zorg nergens op. Iemand die mij vraagt om een cursus
herstelondersteunende zorg voor medewerkers krijgt dus meteen een vraag terug: doen jullie ook
iets aan de ontwikkeling van herstelprocessen bij cliënten? Zo nee, dan moet daar eerst aandacht
aan besteed worden.
Managers en leidende behandelaars zijn in de meeste instellingen zeer bepalend voor het slagen van
innovaties op de werkvloer. Zij hebben onderwijs nodig om te gaan inzien dat
herstelondersteunende zorg feitelijk een flinke paradigmaverandering vraagt.
Herstelondersteunende zorg betekent dat de ondersteuning van herstel het leidende principe van de
zorg wordt. Nu is dat meestal het behandelen of terugdringen van ziekte of het leveren van ‘goede
zorg’. Dit is een zeer aanzienlijke verandering. Denk er maar eens aan dat alle systemen van
registratie en betaling gebouwd zijn rond het ziekteconcept, de DSM-diagnose, de terugvalpreventie,
het terugdringen van scores op depressielijsten, het bekorten van de opnameduur. Maar ook in de
opleidingen wordt veel geleerd over het terugdringen van ziekte en symptomen, en weinig tot niets
over herstel op aspect gezondheid en op de andere aspecten. De manager en de behandelaar
hebben dus niet op school geleerd hoe je herstel kunt bevorderen en hoe je je instelling daartoe
moet organiseren. Van managers en behandelaars wordt dus echt gevraagd om het herstel van de
hele persoon voortaan als centrale doelstelling van de zorg te nemen.
Voor de goede orde: het ziektedenken blijft nodig, maar komt te staan het bredere verband van
hersteldenken, waarvan naast herstel van gezondheid ook herstel van identiteit, dagelijks
functioneren en maatschappelijk rolfunctioneren deel uitmaken. Kortom er is alle reden om ook
managers en behandelaars onderwijs in herstelondersteunende zorg aan te bieden. Zij moeten
zorgen voor de randvoorwaarden waarbinnen herstel en herstelondersteunende zorg een kans
krijgen.
Begeleidende en behandelende medewerkers tenslotte hebben cursus nodig omdat zij degenen zijn
die in belangrijke mate het feitelijke werk doen. De casemanager in het FACT-team, de
7
woonbegeleider en de activiteitenbegeleider, de ergotherapeut, de arbeidsbemiddelaar en de
maatschappelijk werker, de psychiater en de psycholoog zijn degenen die de cliënt en diens familie
feitelijk ondersteunen bij alle praktische aspecten van herstel
Maar juist voor deze medewerkers moet het volgen van cursus in een goed evenwicht zijn met wat
zij doen in de praktijk. Meer en meer kom ik tot de conclusie dat medewerkers vooral moet beginnen
te proberen mensen te helpen bij hun herstel. Pas wanneer ze het in de praktijk proberen gaan ze
zien op welke punten ze vastlopen. Die punten leveren dan de leervragen op die in de cursus
behandeld kunnen worden. Maar natuurlijk is er in het begin ook een uitleg nodig van het idee van
herstelondersteuning. Het is erg belangrijk dat die uitleg wordt gegeven door ervaringsdeskundigen.
Hun uitleg komt meestal directer aan en leidt meteen tot een praktisch begrip van
herstelondersteunende zorg.
Ik wil dus benadrukken dat in alle fasen van de invoering van herstelondersteunende zorg aan AL
deze partijen aandacht moet worden besteed.
Dames en heren, in de laatste sheet heb ik voor u op een rijtje gezet welk onderwijs in welke fase van
implementatie op zijn plaats is. Veel onderwijs vindt in de praktijk plaats, niet op school. Daarom heb
ik het inzetten van ervaringsdeskundigen in dit schema benadrukt. Ervaringsdeskundigen zijn
onmisbaar als docenten in formele opleidingsactiviteiten maar daarnaast zijn zij ook degenen van wie
medewerkers op alle niveaus in de praktijk van alledag kunnen leren om zich herstelondersteunend
te gedragen.
Implementatiefase
Onderwijsactiviteiten
Beginfase (1 jaar)
Voorlichting aan cliënten, behandelaars, begeleiders en
management door ervaringsdeskundigen en hulpverleners
Visiediscussie op alle niveau’s
Invoeringsfase (2-4 jaar)
Herstelwerkgroepen voor cliënten
HOZ cursus voor medewerkers en management
Werkbegeleiding/teamcoaching
Steeds meer inzet ervaringsdeskundigen
Ontstigmatiseren van cliëntervaring
Beginfaseactiviteiten voor nieuwe cliënten en deelnemers
Verankeringsfase (blijvend)
De herstelvisie wordt door de gehele organisatie gedragen
Ervaringsdeskundigheid op alle niveaus
8
Beginfase en invoeringsfase-activiteiten voor nieuwe cliënten en
deelnemers
Begin
De beginfase duurt enkele maanden tot een jaar. Het begint met voorlichting en zo kunt u
bijvoorbeeld mijn praatje van vandaag betitelen. Het is erg belangrijk om ervaringsdeskundigen in de
voorlichting in te schakelen. Zij zijn de garantie dat de herstelervaring als basis van het onderwijs
boven water blijft. Het is van belang om zo snel mogelijk met elkaar te gaan praten over de
herstelvisie op alle niveaus en ook daarbij weer ervaringsdeskundigen te betrekken.
Invoering
De invoeringsgfase duurt al gauw twee tot vier jaar. Die tijd is vooral nodig om
ervaringsdeskundigen ‘op te leiden’ . Omdat het van groot belang is dat de instelling over een
solide aantal ervaringsdeskundigen beschikt dient voor deze fase voldoende tijd te worden
gereserveerd. In deze fase is het voor medewerkers van belang dat zij leren aan te sluiten bij de
herstelfasen waarin hun cliënten verkeren, bijvoorbeeld door scholing (HOZ 1) en daarna
volgende werkbegeleiding of intervisie. Dat laatste is erg belangrijk omdat het nog steeds gaat
om aansluiten bij de ervaring van herstellenden en van jezelf.
In de invoeringsfase zijn ook vervolgactiviteiten (als vervolg op de basiscursus) op hun plaats. Er
kan worden gewerkt aan bewustwording en vermindering van het stigma dat verbonden is met
eigen cliëntervaring (zowel ten aanzien van cliënten als medewerkers), bijvoorbeeld door antistigmacursussen en gespreksgroepen van medewerkers met cliëntervaring. Er kunnen
verdiepingscurssen gegeven worden zoals “de herstelbenadering voor hulpverleners” of “werken
met Wellness Recovery Action Planning” of “Shared decisionmaking”. Bij al deze activiteiten
worden steeds meer ervaringsdeskundigen ingezet.
Verankering
In de fase van verankering wordt de herstelvisie door de gehele organisatie gedragen. Het
inzetten van ervaringsdeskundigheid op alle niveaus is een uitgangspunt in het personeelsbeleid
van de organisatie. Cliënten en medewerkers worden aangemoedigd om hun persoonlijke
expertise in te zetten. En er is een onderhoudsprogramma van scholing om nieuwe cliënten en
medewerkers wegwijs te maken in herstel.
9
Samenvatting
Zo kom ik aan het einde van mijn verhaal. We hebben het gehad over wat
herstelondersteunende zorg is. Vervolgens hebben we het gehad over onderwijs in
herstelondersteunende zorg en de centrale plaats van het benutten van de eigen ervaring daarin.
Ik heb u uitgelegd dat er onderwijsactiviteiten nodig zijn voor alle betrokkenen en dat die
activiteiten variëren met de fase van invoering van herstelondersteunende zorg. Als toegift laat ik
u een korte beschrijving zien van de basiscursus herstelondersteunende zorg.
BASISCURSUS HERSTELONDERSTEUNENDE ZORG
De basiscursus introduceert de HEE-begrippen Herstel, Empowerment en Ervaringsdeskundigheid
en het begrip herstelondersteunende zorg.
Programma
De cursus bestaat uit twee dagen.
Op dag 1 komen de HEE-begrippen aan de orde.
Doelen:



Kennis over de begrippen herstel, empowerment en ervaringsdeskundigheid.
Inzicht in de betekenis van deze begrippen in het eigen leven en een voorstelling kunnen
maken van hoe deze begrippen vorm kunnen krijgen in het leven van cliënten.
Er zijn diverse oefeningen en opdrachten in kleinere groepjes.
Op dag 2 komt het begrip herstelondersteunende zorg aan de orde.
Doelen:



Kennis van wat herstelondersteunende zorg is en enige gedachten ontwikkelen over wat het
werken hiermee betekent in het dagelijkse werk.
Kennis over de relatie tussen herstelondersteunende zorg, behandeling en rehabilitatie en
een eerste gedachte ontwikkelen over hoe behandeling en begeleiding kunnen worden
veranderd door het werken met herstelondersteunende zorg.
De dag bestaat uit kennisoverdracht, ervaringsverhalen en oefeningen.
Dag 1 wordt geheel gegeven door ervaringsdeskundige docenten van het HEE-team. Op dag 2
bestaat het docententeam uit een ervaringsdeskundig docent en een rehabilitatiedocent.
10