Het Orakel van Delphi

Het Orakel van Delphi in de
Peloponnesische Oorlog
Speler of speelbal?
Bachelorscriptie
OS III – Heilige Plaatsen
J. Kunst – 3470326
Begeleider: Dr. F. van den Eijnde
2
Inhoudsopgave
Inleiding .................................................................................................................................................. 3
De Peloponnesische Oorlog .................................................................................................................... 4
De aanloop tot oorlog .......................................................................................................................... 4
Het verloop van de oorlog ................................................................................................................... 5
Het Orakel van Delphi ............................................................................................................................. 5
Wat is het Orakel van Delphi?............................................................................................................. 6
Het raadplegen van het orakel ............................................................................................................. 6
Het belang van het orakel .................................................................................................................... 7
De rol van het orakel van Delphi in de Peloponnesische oorlog ............................................................. 7
Thucydides over de oorlog en het orakel ............................................................................................ 7
De Pest in Athene ................................................................................................................................ 9
De verdragen tussen Athene en Sparta ................................................................................................ 9
De invloed van Delphi op het volk .................................................................................................... 12
Speelbal in de oorlog? ....................................................................................................................... 12
Diplomatie van onderaf ......................................................................................................................... 13
De mening van het volk in de diplomatie .......................................................................................... 13
De invloed van het orakel van Delphi van onderaf ........................................................................... 14
Conclusie ............................................................................................................................................... 15
Literatuur en Bronnen ........................................................................................................................... 17
Literatuur ........................................................................................................................................... 17
Bronnen ............................................................................................................................................. 17
Illustraties .......................................................................................................................................... 17
3
Inleiding
In de klassieke oudheid was er op religieus gebied veel diversiteit. Alleen al bij de Griekse stadstaten
(poleis) waren er vele mythische verhalen, plaatselijke godheden en helden en diverse tempels voor
verschillende goden, verspreid over meerdere steden en gebieden, en met verschillende gebruiken.
Deze religieuze zaken golden in het algemeen voor enkel de inwoners van het gebied zelf. Er waren
echter ook plaatsen waar religie meer toegankelijk was, waar iedereen naar toe kon komen en waar de
gebruiken hetzelfde waren voor alle bezoekers. In het Griekenland van de klassieke oudheid waren dit
de panhelleense heiligdommen, dit waren heiligdommen voor alle Grieken.1
Een van de meest bekende panhelleense heiligdommen is dat van Apollo in Delphi, de zetel van een
groot orakel. Hier kwamen Grieken uit alle poleis naartoe om de god Apollo te vereren en hun
toekomst te laten voorspellen door het orakel.
Als in 431 v.Chr. de Peloponnesische oorlog uitbreekt in Griekenland tussen de poleis Sparta en
Athene en hun respectievelijke bondgenoten heeft dit ook invloed op Delphi en het orakel. Maar is
deze invloed slechts van één kant of heeft het orakel zelf invloed op Athene en Sparta en het verloop
van de Peloponnesische oorlog? Kan het zo zijn dat er gebeurtenissen zijn beïnvloed door dit
religieuze instituut, deze heilige plaats, of speelt religie vrijwel geen betekenis in deze oorlog? Om
hier achter te komen zal ik de volgende vraag trachten te beantwoorden:
Welke rol speelde het orakel van Delphi in het verloop van de Peloponnesische oorlog?
Blijkt dat het orakel van Delphi, en degenen die er de macht hebben, invloed uit kan oefenen op het
verloop van deze oorlog, of zal blijken dat het orakel niet meer is dan een speelbal van de strijdende
partijen. Om dit te achterhalen zal ik kijken naar wat onder andere de schrijver Thucydides, die leefde
tijdens deze oorlog en erover schreef, aangevuld met wat de latere schrijver Xenophon, die het verhaal
van Thucydides af wilde maken, erover gezegd heeft.
Daarnaast zal ik kijken in hoeverre het volk en de mening van het volk terug te zien is in de teksten die
het verloop van deze oorlog weergeven. Dit zal ik met name betrekken op de diplomatieke teksten en
verdragen die Thucydides nagelaten heeft in zijn werk de Peloponnesische oorlog.2 Daarnaast zal ik
de manier waarop zowel het volk als het orakel terug te zien zijn in deze teksten vergelijken met een
meer hedendaagse visie op de mening van het volk en de interne politiek in de diplomatie van
Putnam.3 Putnam stelt in zijn theorie dat de interne politieke situatie van een staat terug te zien is in de
diplomatieke relaties en verdragen van een staat met een andere staat. Ik zal deze theorie toepassen op
de situatie in de Peloponnesische oorlog waardoor er niet alleen duidelijk zal worden wat voor positie
de interne politieke situaties van de strijdende poleis hadden in de diplomatie maar ook wat dit
betekende voor de invloed die Delphi had op deze diplomatie. Hierdoor zal ik een nieuw beeld van
Delphi en het orakel tijdens de Peloponnesische oorlog kunnen schetsen waarin de invloed die het
orakel van Delphi gehad heeft op het verloop van de oorlog duidelijker naar voren komt en ook
logisch verklaard zal worden.
1
Pan betekent alles en Hellas is de Griekse benaming voor Griekenland.
Thucydides, De Peloponnesische Oorlog, M.A. Schwartz ed. (Amsterdam 1986).
3
R.D. Putnam., ‘Diplomacy and Domestic Politics: The Logic of Two-Level Games’, International
Organization 42 (1988) 427-460.
2
4
Het is nodig om deze vragen goed te beantwoorden omdat in de reeds bestaande literatuur weinig
terug te vinden is over deze kwestie. Schrijvers als Fontenrose4, Scott5, Hornblower6, Parke en
Wormell7 hebben veel geschreven over het orakel van Delphi. Hoewel ze dit zeker niet
onverdienstelijk hebben gedaan ontbreekt wel een deel van de geschiedenis van het orakel van Delphi
in hun werken. Waar zij vooral de lotgevallen van het orakel bespreken gaan ze vaak voorbij de
gebeurtenissen waar het orakel zelf invloed op had. Voor een belangrijke gebeurtenis als de
Peloponnesische oorlog is het belangrijk om hier juist niet aan voorbij te gaan. Ook op het gebied van
diplomatie, een onderwerp dat onder andere door Adcock en Mosley8 besproken wordt, in de Griekse
oudheid ontbreekt aan informatie betreffende deze oorlog, wat betreft de rol van het orakel daarin.
Door te kijken naar de rol van het orakel in het verloop van de Peloponnesische oorlog aan de hand
van Thucydides en met behulp van de theorie van Putnam zal ik het verhaal van de Peloponnesische
oorlog completeren.
Eerst zal ik het historisch kader schetsen waarin dit onderzoek plaatsvindt. Dit kader betreft zowel de
Peloponnesische oorlog als het orakel van Delphi in al haar facetten. Ik zal beginnen met het kort
uitleggen van de aanloop tot en het verloop van de Peloponnesische oorlog, een oorlog zoals er bij de
Grieken nog niet eerder voorgevallen was.
De Peloponnesische Oorlog
De aanloop tot oorlog
Als de Grieken in het jaar 479 v.Chr. de Perzische invasie weten te stoppen en de invallers verslaan bij
Plataeae zetten ze, zonder het zich te beseffen, een beweging in gang die zal leiden tot wat wij nu de
Peloponnesische oorlog noemen. De Grieken, waaronder in het bijzonder de poleis Athene en Sparta,
zijn erachter gekomen dat ze sterker zijn en tot meer in staat dan ze voorheen mogelijk achtten. In het
geval van Athene leidde dit tot veranderingen in hun gedrag die de aanleidingen vormden voor Sparta
om zich tegen Athene te richten in 431 v.Chr..
Voor de Perzische invasie namelijk had Athene, net als vrijwel elke andere polis, geen
noemenswaardige defensieve bouwwerken om de stad heen. Dit was ook niet nodig omdat de
oorlogen tussen de verschillende poleis uitgevochten werden op vlakke velden tussen twee falanxen,
eenheden van hoplieten met speren en schilden, op vooraf afgesproken tijden. Oorlog was voor de
Grieken een gestructureerde aangelegenheid.9 Dit veranderde na de Perzische invasie en de toenmalige
verwoesting van de stad en Athene bouwde ter verdediging, tot ergernis van de andere poleis
waaronder Sparta, een muur om de stad.10 Naast deze ommuring veranderde ook de militaire houding
van Athene en werd de focus gelegd op het snel bouwen van wat de grootste vloot van Griekenland
zou worden.11
Deze veranderingen zorgden voor oplopenede frustraties tussen Athene en Sparta. Tot een conflict
kwam het voor het eerst tijdens de zogenoemde Eerste Peloponnesische Oorlog in 460 v.Chr., een
conflict dat 15 jaar duurde en als resultaat had dat de status quo behouden werd. De rede voor dit
J. Fontenrose, The Delphic Oracle: it’s Responses and Operations with a Catalogue of Responses (Berkeley
1978) 11-13.
5
M. Scott, Delphi: A History of the Centre of the Ancient World (Princeton 2014).
6
S. Hornblower,’The Religious Dimension to the Peloponnesian War, or, What Thucydides does not tell us’,
Harvard Studies in Classical Philology 94 (1992) 169-197.
7
H.W. Parke & D.E.W. Wormell, The Delphic Oracle: the History (Oxford 1961).
8
F. Adcock & D.J. Mosley, Diplomacy in Ancient Greece (Londen 1975).
9
V.D. Hanson, The Wars of the Ancient Greeks: And Their Invention of Western Military Culture (Londen 1999)
68-70.
10
Hanson, The Wars of the Ancient Greeks, 105-108.
11
Hanson, The Wars of the Ancient Greeks, 108.
4
5
conflict, naast de bovengenoemde redenen, was dat Athene de naburige polis van Sparta, Argos, tot
bondgenoot had gemaakt en Delphi had laten bezetten door een bondgenoot van henzelf in plaats van
de bondgenoten van Sparta, die er daarvoor de dienst uit maakten.12
Het verloop van de oorlog
In 431 v.Chr. liep het toch weer mis tussen de beide poleis. Athene had de polis Megara en haar
inwoners verbannen van de Atheense agora, het marktplein, en uit de Atheense havens. Sparta, een
bondgenoot van Megara, vond dit niet kunnen en eiste van Pericles, de aanvoerder van Athene, dat hij
Megara hun rechten terug zou geven. Toen Athene dit weigerde was de Peloponnesische Oorlog een
feit.13
Volgens de schrijver Thucydides, een Atheens legeraanvoerder in de Peloponnesische Oorlog, was dit
slechts de druppels die de emmer deed overlopen en lag de ware toedracht bij de angst van Sparta voor
het groeiende imperium van Athene.14
De eerste tien jaar van deze oorlog, 431-421 v.Chr., worden ook wel de Archidamische Oorlog
genoemd, naar koning Archidamus van Sparta. In deze oorlog speelde de grootste spelers
voornamelijk langs elkaar heen. Sparta had het sterkste landleger met zijn bondgenoten en Athene had
de sterkste vloot. De bevolking van Athene en Attica was teruggetrokken achter de muren van de stad
Athene, zodat ze veilig waren voor het rondtrekkende Peloponnesische leger van de Spartanen.15 De
tactiek van Pericles om de bevolking achter de muren te houden en de oorlog via de zee te voeren leek
aanvankelijk te werken, totdat een jaar na het begin van de oorlog de pest achter de Atheense muren
uitbrak. De bevolking werd gedecimeerd door de ziekte en ook de grote Pericles overleefde het niet,
hij stierf in 429 v.Chr..16
In 421 v.Chr. werd er een, tijdelijke, vrede gesloten tussen Sparta, Athene en hun bondgenoten, de
vrede van Nicias.17 Het was een vrede waarin bepaalde delen van Griekenland voor de andere partij
opengesteld werden waardoor ook panhelleense heiligdommen als Delphi en Olympia weer bereikbaar
werden.18
De oorlog eindige met het verslaan van de Atheense vloot bij de Hellespont door de Spartaanse
generaal Lysander en de bezetting van Athene in 404 v.Chr.. Hierbij werd de democratie in de polis
afgeschaft.19 De Spartanen hadden hiermee de oorlog definitief gewonnen en waren niet alleen de baas
in Athene, maar in vrijwel heel het Griekse gebied als de machtigste polis van Griekenland.
Het Orakel van Delphi
Het Orakel van Delphi is een gecompliceerd verschijnsel in de Griekse wereld. Het is echter
noodzakelijk om goed te begrijpen wat het allemaal omhelst en waar het vandaan komt om te
begrijpen wat voor invloeden het op de oude Grieken gehad heeft.
12
Adcock & Mosley, Diplomacy in Ancient Greece, 32-33,37.
H. Bowden, Classical Athens and the Delphic Oracle: Divination and Democracy (Cambride 2005) 144-145.
14
Bowden, Classical Athens and the Delphic Oracle, 145.
15
Hanson, The Wars of the Ancient Greeks, 109-110.
16
Hanson, The Wars of the Ancient Greeks, 111.
17
Adcock & Mosley, Diplomacy in Ancient Greece, 53.
18
Adcock & Mosley, Diplomacy in Ancient Greece, 44-47, 178.
19
Hanson, The Wars of the Ancient Greeks, 114-120.
13
6
Wat is het Orakel van Delphi?
Het Orakel van Delphi is meer dan alleen een heiligdom. Het Orakel heeft zowel een lange mythische
als historische oorsprong en achtergrond die ingebed zitten in de wereld waar de oude Grieken in
leefden. Het feit dat er hier Grieken gezegd wordt en niet Delphiërs, Spartanen, Korinthiërs of
Atheners zegt alles over het belang van het orakel. Het orakel van Delphi, en het heiligdom van Apollo
waar het orakel in geraadpleegd kon worden, is niet verbonden aan een enkele polis maar aan alle
Grieken, het is een panhelleens heiligdom.
Volgens de mythen zou Apollo zijn neergestreken aan de voet van de berg Parnassos en aldaar, na het
verslaan van een vrouwelijke draak, een heiligdom hebben gesticht. De priesters zouden Kretenzische
zeemannen zijn die door Apollo van hun schip gehaald waren, dit deed hij in de vorm van een dolfijn
(het Griekse woord voor dolfijn is delphis) waar de plaats zijn naam aan ontleent.20 De profeterende
gave van Apollo, die zich manifesteren in de vorm van het orakel, zouden hem toegekomen zijn via
zijn voorouders via zijn moeder Leto en waren afkomstig van de Titanen Phoibe, Themis en Gaia.21
In het heiligdom van Apollo in Delphi, dat zich tegen de bergwand van Parnassus bevindt, staat de
tempel van Apollo. Volgens de verhalen zou zich in deze tempel het orakel bevonden hebben. Het
orakel zelf werd vertegenwoordigd door een vrouwelijke priesteres, de Pyhtia, welke zittend op een
driepoot, door dampen uit de aarde beneveld, de orakelspreuken aan de aanwezigen ten gehore bracht.
De antwoorden die zij gaf op de vragen van zowel poleis als individuen waren de profeterende
woorden van Apollo zelf. Deze beschrijving van de Pyhtia is ons overgeleverd door meerdere auteurs
uit de oudheid, in dit geval door de Romeinse reisgidsschrijver Pausanias.22
Het orakel heeft tot in de late oudheid dienst gedaan als heiligdom waar men voor profeterende
uitspraken naar toe trok. Het aanzien van de plaats was zo groot dat in veel mythische verhalen en
tragedies het orakel een plaats heeft en tot in deze tijd gezien wordt als een belangrijk onderdeel van
de Griekse geschiedenis.
Het raadplegen van het orakel
De vragen die aan het orakel gesteld werden, liepen zeer uiteen. Zo zijn er alledaagse dingen waarvoor
mensen vragen kwamen stellen zoals vruchtbaarheid, van zowel personen als grond, en voor
voorspoed in het leven. Veel van deze alledaagse vragen werden niet door de Pyhtia beantwoord maar
via een soort lot bepaald. Dit gebeurde door een machine waarin balletjes gedaan werden die positief
of negatief antwoord konden geven, een eenvoudige manier van toekomst voorspellen.23
De antwoorden, niet altijd met corresponderende vragen, die aan ons overgeleverd zijn betreffen
echter niet dit soort alledaagse vragen maar gaan over grotere zaken als oorlog. Veel van de uitspraken
zijn aan ons overgeleverd in mythische verhalen en tragedies waardoor de echtheid van de uitspraken
in twijfel getrokken moet worden. Er zijn echter ook uitspraken die voorkomen in historische werken
zoals de geschriften van Herodotus en Thucydides. Deze uitspraken geven ons een inkijk in de het
belang en de positie van het orakel.24
Het orakel eiste van de bezoekers een offer om een vraag te mogen stellen, dit offer was de prijs die
men betaalde om de toekomst te mogen kennen. Deze prijs was niet voor iedereen hetzelfde. Naast dat
het verschilde per soort vraag, een alledaagse was velen malen goedkoper dan een vraag over meer
wereldlijke zaken als oorlog, verschilde het ook per persoon die de vraag stelde. Zo kon een volk of
stad met promanteia veel goedkoper een orakelvraag stellen dan een volk zonder promanteia.
20
Homerus, Homerische Hymne aan Apollo, Hugh G. Evelyn-White ed. (Londen 1914) 281-527.
Scott, Delphi, 33-34.
22
J.Z. De Boer & J.Z. Hale, ’The Geological Origins of the Oracle at Delphi, Greece’, Geological Society 171
(Londen 2000) 399-401.
23
Scott, Delphi,12-13.
24
Fontenrose, The Delphic Oracle, 11-13.
21
7
Promanteia hebben hield in dat de prijs voor een vraag even veel kostte als voor een Delphiër: de
goedkoopste prijs. Dit betekende dat het zeer gewild was deze status te krijgen en tevens dat het heel
moeilijk was. Promanteia werd niet zomaar gegeven en hield vaak in dat het volk dat het kreeg iets
heel groots en moois aan het orakel geschonken had of ze bevrijd had uit vijandige handen. Om deze
laatste reden zijn er meerder zogenaamde ‘Heilige’ oorlogen uitgevochten.25
Het belang van het orakel
Als er oorlogen gevoerd werden over het heiligdom van Apollo en de promanteia bij het raadplegen
van het orakel, dan was een uitspraak van het orakel veel waard. Meer waard dan een paar
mensenlevens. Het feit alleen al, buiten de historische waarde die gehecht werd aan de uitspraken van
het orakel, dat het orakel oorlogen tussen poleis waard was geeft aan dat het belang van het orakel niet
te licht opgevat moet worden. Als twee of meer poleis de controle over, en de gunst van de
machthebbers van, Delphi zo hoog houden dat ze er een oorlog om bereid zijn te voeren, dan moet het
belang van een plaats als Delphi niet onderschat worden.
Naast dat er om het orakel gevochten werd waren ook de uitspraken zelf belangrijk voor de Grieken.
Met goedkeuring van het orakel, of een positief antwoord op een vraag had men een vrijbrief om te
doen wat men wilde met, in gedachten, de zekerheid dat de onderneming, wat het ook was, zou slagen.
Dit betekende dat de grootste beslissingen veelal eerst aan het orakel voorgelegd werden voordat men
ermee begon en dat een mislukking niet het falen van het orakel inhield maar een verkeerde
interpretatie van de uitspraak moest zijn geweest. Zo hoog was het aanzien van het orakel dat een fout
niet denkbaar was, het was immers van goddelijke oorsprong en kon de menselijke geest te boven
gaan.
De rol van het orakel van Delphi in de Peloponnesische oorlog
Thucydides over de oorlog en het orakel
Nu we meer weten over zowel het orakel als het verloop van de Peloponnesische oorlog kan er
gekeken worden naar de rol die het orakel speelde in het verloop van deze oorlog. Om hier een goed
beeld van te krijgen moet er niet tijdens de oorlog begonnen worden met kijken maar in de aanloop tot
deze oorlog. Dit zal met name gebeuren aan de hand van het werk van de Griekse geschiedschrijver
Thucydides. Deze schrijver komt uit het Athene en is geboren in 460 voor Christus en was
legeraanvoerder aan Atheense zijde in de Peloponnesische oorlog. In zijn werk De Peloponnesische
Oorlog26 beschrijft hij de aanleiding en het verloop van deze oorlog.
Het gebruik van Thucydides zijn werk voor de rol van het orakel van Delphi heeft een voordeel en een
nadeel, beide gebaseerd op hetzelfde verschijnsel. Hij lijkt namelijk religie te willen elimineren uit zijn
werk en het puur historisch, als gedrag van mensen, te willen neerzetten.27 Dit maakt dat er geen groot
inzicht is in de betekenis van het orakel van Delphi en we niet zien wat voor waarde hij hechte aan het
orakel. Dit kan een nadeel zijn in het bespreken van de rol van het orakel in de oorlog. Dit zelfde
verschijnsel heeft tevens een positieve kant. Doordat hij het orakel en diens uitspraken wel noemt
maar er met een nuchtere blik naar kijkt en over schrijft zien we een kant van de Grieken die we
normaal niet zouden zien.
Dit neemt niet weg dat er kritisch naar Thucydides, en wat hij over religieuze elementen als het orakel
van Delphi zei, gekeken moet worden. Het feit dat hij een politieke geschiedenis probeerde te
schrijven kan ook inhouden dat hij de rol van religie anders invulde en minder met de politiek
25
Scott, Delphi, 12-16.
Thucydides, De Peloponnesische Oorlog.
27
A. Rubel, Fear and Loathing in Ancient Athens: Religion and Politics during the Peloponnesian War
(Darmstadt 2000) 50.
26
8
verweeft.28 Daarnaast zou Thucydides, volgens de historicus Wormell, soms ook het orakel gebruiken
om de bijgelovigheid van zijn mede Grieken aan te stippen in plaats van het orakel als autoriteit te
gebruiken.29 Recentelijk wordt hem als schrijver, door een andere historicus Hornblower, zelfs
verweten dat hij zo weinig over de religieuze aspecten van de Peloponnesische oorlog schreef. Want
het negeren van deze elementen, die wel degelijk en veelomvattend aanwezig waren, is een
onderschatting van de invloed van religie op zowel de samenleving als de politieke besluitvorming van
die tijd.30
Zoals al eerder genoemd ziet Thucydides het uitbreken van de Peloponnesische oorlog als een gevolg
van de almaar toenemende angst van Sparta om de groei van de macht van Athene. Deze uitspraak
heeft mogelijk de basis in de achtergrond van Thucydides, als Atheense legeraanvoerder, maar kan
ook een basis hebben in de gebeurtenissen voor het uitbreken van de Peloponnesische oorlog. Zo
schrijft Thucydides over een bezoek van de Spartanen aan het orakel van Delphi, waarin ze vroegen of
het verstandig was om een oorlog te beginnen tegen Athene.31 Een vraag die niet direct aangeeft dat er
oorlog zal komen, dan hadden ze wel gevraagd of ze zouden winnen, maar een vraag waaruit wel
blijkt dat de intentie er al was. Als antwoord hierop komt een uitspraak die veel directer is en als
(religieus) begin van de oorlog gezien kan worden:
De god – zo zegt men – antwoordde dat zij de overwinning zouden behalen als
zij alle krachten inspanden en hij beloofde hen zelf te steunen, gevraagd of
ongevraagd.32
Het is duidelijk dat Delphi met Apollo de kant van Sparta kiest en aanstuurt op een Spartaanse
oorlogsverklaring tegen de Atheners.33 Dit lijkt een aparte keuze te zijn voor het orakel om te maken
maar kan logisch verklaard worden door te kijken naar wie er aan de macht waren in Delphi en door
wie hun tegenstanders gesteund werden. De Delphiërs, die op dat moment aan de macht waren in
Delphi, hadden in de heilige oorlog voorafgaand aan de Peloponnesische oorlog steun gevonden bij
Sparta. Hun tegenstanders, de Phokiërs, stonden aan de zijde van Athene. Als Sparta de macht van
Athene kon breken zou de kans klein zijn dat de Phokiërs aan de macht kwamen in Delphi ten koste
van de Delphiërs. Tevens leek het duidelijk dat als het op een landoorlog aan zou komen, een logische
gedachte voor de traditionele poleis, Sparta met een grote overmacht zou winnen van Athene.34
Een andere manier van deze uitspraak interpreteren zou zijn dat het niet echt heeft plaatsgevonden.
Het zou een handige manier zijn voor de Atheners om te verklaren waarom de Spartanen uiteindelijk
ten strijde trokken met schijnbaar de macht van Apollo aan hun zijde. Op die manier zouden ze ook
het uitbreken van de pest, door goddelijke invloed, kunnen verklaren. Thucydides lijkt dit, naar mijn
mening, impliciet te zeggen door de woorden “zo zegt men”35 te gebruiken. Het lijkt alsof hij hiermee
aan wil geven dat de Atheners geloven dat het zo gebeurd is maar dat hij zelf er weinig waarde aan
hecht.
Na deze uitspraak van het orakel trekken de Spartanen ook daadwerkelijk ten strijde en begint het
eerste deel van de Peloponnesische oorlog, de zogenaamde Archidamische oorlog. Vrij snel nadat de
oorlog is uitgebroken trekken de Atheners hun volk terug achter de lange muren van de stad. Een op
het eerste gezicht tactische overweging van de belangrijkste legeraanvoerder Pericles die al snel
28
Rubel, Fear and Loathing in Ancient Athens, 51.
Parke & Wormell, The Delphic Oracle, 180.
30
Hornblower,’The Religious Dimension to the Peloponnesian War, or, What Thucydides does not tell us’, 169170.
31
Bowden, Classical Athens and the Delphic Oracle, 148.
32
Thucydides, De Peloponnesische Oorlog, 61.
33
Parke & Wormell, The Delphic Oracle, 188-189.; Fontenrose, The Delphic Oracle, 246.
34
Ibidem, 189.
35
Thucydides, De Peloponnesische Oorlog, 61.
29
9
uitloopt op een tragedie. Alsof de oorlog en verwoesting van het platteland nog niet erg genoeg is
moeten de Atheners nu ook leven, of sterven, met de pest. De bevolking wordt gedecimeerd en velen
zien het als een straf van de god Apollo. Niet alleen omdat hij aan de Spartanen zijn hulp beloofd had,
maar tevens omdat de Peloponnesos niet door de pest geraakt werd maar Attica wel.36
De Pest in Athene
De indruk die deze pest naliet op de bewoners van Athene en het Attisch schiereiland was groot. In de
jaren na de pest zou de grote tragediedichter Sophocles in een van zijn grootste werken, Oedipus
Tyrannus, de pest voorbij laten komen. Hij laat in dit stuk het orakel van Delphi de pest een straf van
de goden noemen. Hij refereert dan aan de pest tijdens de Peloponnesische oorlog door het te noemen
als de pijlen van Apollo die elke deme (volksstam) van Athene raakten.37
Thucydides stelt zich in zijn werk sceptisch op als het gaat over de pest als straf van de goden. Hij zegt
dat de gebeden en offers aan de goden en het raadplegen van orakels en dergelijke dingen nutteloos
waren. Hij zegt daarnaast dat er dokters waren die nutteloos waren, maar verklaard dit door te zeggen
dat de ziekte nieuw voor ze was en ze zelf sneller stierven, door contact met de zieken en de doden die
hun beroep met zich mee bracht.38
Iets later in zijn werk komt Thucydides met een beschrijving van de wanhoop die de mensen overvalt
door deze pest en laat zien hoezeer er naar verklaringen wordt gezocht voor dit onheil. Hij zegt dat de
ouderen zich een versregel uit een orakelspreuk konden herinneren waarin stond dat als er een
Dorische (volk waar de Spartanen toe behoren) oorlog zou komen, de pest hen zou vergezellen.
Volgens Thucydides lijkt het woord voor pest, in het Grieks, zoveel op het woord voor honger dat het
logischer zou zijn als er ooit honger in de versregel stond. Hij zegt ook, deel spottend, dat de
herinnering zich aanpast aan de omstandigheden.39
Hieruit blijkt goed dat Thucydides, zoals eerder gezegd, het niet zo heeft op religieuze uitspraken en
hoe men die interpreteert en meent te onthouden. Hij lijkt weinig vertrouwen te hebben in profetische
verklaringen en het geheugen van mensen die daarin geloven, hij lijkt meer vertrouwen te hebben in
feiten. Dit blijkt uit dat hij in dit deel van zijn werk heel uitvoerig beschrijft wat de ziekte precies
inhield zodat men het later niet zou kunnen verwarren voor iets anders en er een logische verklaring
aan kan hangen, in plaats van een straf van de goden.
De verdragen tussen Athene en Sparta
Later in de loop van de eerste fase van de Peloponnesische oorlog, als de pest alweer vertrokken is uit
Athene en Pericles niet langer aan het hoofd staat van Athene maar andere politieke figuren als Nicias
en Alcibiades begint er zich een evenwicht te vormen tussen de strijdkrachten van Sparta en Athene.
Nicias stuurt daarom aan op een wapenstilstand tussen de strijdende partijen en in 423 v.Chr. werd er
een wapenstilstand afgesproken.40
Deze wapenstilstand wordt door Thucydides beschreven en laat goed zien wat de positie is van Delphi
in de onderhandelingen, naast het feit dat deze in Delphi plaatsvonden. Om deze positie goed te
bestuderen staan hieronder de belangrijkste voorwaarden uit het verdrag die er betrekking op hebben:
1. Wat betreft de tempel en het orakel van de Pythische Apollo zijn wij het er over
eens, dat ieder die wil het orakel mag raadplegen zonder bedrog en zonder vrees,
volgens de voorvaderlijke gebruiken. Dit is een besluit van de Spartanen en de
bondgenoten hier aanwezig. Zij zeggen toe herauten te zenden naar de Boeotiërs
36
Rubel, Fear and Loathing in Ancient Athens, 52-53.
Ibidem, 48.
38
Ibidem, 51.
39
Thucydides, De Peloponnesische Oorlog, 108-109.
40
Bowden, Classical Athens and the Delphic Oracle, 134.
37
10
en Phokiërs om hen zo goed mogelijk hiertoe te overreden.
2. Wat de tempelschat betreft zullen wij ons best doen de schuldigen te ontdekken,
ons op de juiste en rechtvaardige wijze houdend aan de voorvaderlijke gebruiken,
wij en gij en allen die dit willen, allen ons houdend aan de voorvaderlijke gebruiken. Over dit punt zijn de Spartanen en hun bondgenoten het eens.41
Zoals te zien is betreft het hier de eerste twee voorwaarden van het verdrag, wat aangeeft hoe
belangrijk het orakel voor de strijdende partijen was. In de eerste voorwaarde gaat het met name over
de toegang tot het heiligdom. Dat hier de Boeotiërs en de Phokiërs aangehaald worden geeft weer dat
ze de toegang voor in ieder geval één van de strijdende partijen blokkeerden, als deze via hun
gebieden er heen reisden, waarschijnlijk voor Athene. Het belang van de toegang tot het heiligdom
geeft weer dat het heiligdom, en daarmee het orakel, van grote waarde was voor Athene en Sparta en
waarschijnlijk een grote rol speelde in hun politieke beweegredenen.
Daarnaast lijkt er in het tweede punt een probleem te zijn. Er is waarschijnlijk geld geleend uit een
schathuisje waarin de offers bewaard werden die aan de god Apollo gegeven waren in Delphi. Deze
voorwaarde geeft waarschijnlijk weer dat zowel de partijen als Delphi het belangrijk vinden dat de
schat weer aangevuld wordt.42
Deze twee voorwaarden lijken ook weer te geven dat Delphi zelf een vinger in de pap had bij de
onderhandelingen. Of dit via het orakel ging is niet bekend maar het zou kunnen dat ze via het orakel
aan ofwel de Spartanen ofwel de Atheners hun eisen doorgegeven hebben. Er kan gezegd worden dat
het orakel van Delphi meer was dan een aanwezige partij in de oorlog, het was een speler die meedeed
in het spel.
De vrije toegang tot het heiligdom kan namelijk ook inhouden dat Delphi een tekort kreeg aan offers,
waar het op draaide, van het geblokkeerde Athene. Het was immers zo dat Delphi op een plek lag waar
niet veel eten verbouwd kon worden. Ze leefden daar niet alleen van de schatten die aan Apollo
geofferd werden maar ook van het vlees van de offerdieren. Als er minder aanbidder naar het
heiligdom komen, bijvoorbeeld omdat de meest omvangrijke polis van Griekenland, Athene, de
toegang geweigerd werd, dan ontstond er naast minder inkomsten ook een voedseltekort. Daarnaast
leken ze te vrezen voor een plundering van de schathuizen en wilden ze ervoor zorgen dat de
rijkdommen juist terugkwamen naar Delphi.43
Dat het de invloed van het orakel was dat op vrede afstuurde komt ook terug in Xenophon’s Hellenica,
een werk dat onder andere de afsluitende jaren van de Peloponnesische oorlog beslaat. Hij beschrijft
daar een gebeurtenis later in de oorlog waar het orakel gezegd zou hebben dat er vrede moest komen
tussen Athene en Sparta, waarna een boodschapper naar Olympia gestuurd werd om bij de tempel van
Zeus om vrede te bidden.44
Een paar jaar later werd er naast deze wapenstilstand zelfs een vredesverdrag getekend, welke niet
heel lang zou duren maar vijftig jaar had moeten duren. Volgens Thucydides kon deze vrede alleen
maar ontstaan omdat de grootste generaals aan beide zijden gestorven waren, waarvan hij de
Spartaanse generaal Brasidas, waartegen hij zelf gestreden had, zeer respecteerde.45 Dit verdrag kreeg
de naam van de onderhandelaar van Atheense zijde: de Vrede van Nicias.46 Ook dit verdrag wordt
uitvoerig door Thucydides beschreven. Thucydides zelf noemt het verdrag voor geen van beide
41
Thucydides, De Peloponnesische Oorlog, 270.
Bowden, Classical Athens and the Delphic Oracle, 137.
43
Parke & Wormell, The Delphic Oracle, 196.
44
Xenophon, Hellenica Books I-IV, C.L. Brownson ed. (Cambridge1918) 209.
45
A. Powell, Athens and Sparta: Constructing Greek Politica land Social History from 487 B.C. (Londen 1988)
177.
46
Adcock & Mosley, Diplomacy in Ancient Greece, 53.
42
11
partijen een gunstiger verdrag. Er kan echter wel gezegd worden, zoals de schrijver Legon dat doet,
dat Athene er beter van af kwam omdat het doel van de oorlog, het inperken van het maritieme
imperium van Athene, niet besproken wordt in het verdrag.47 Om wederom te zien wat de rol van
Delphi in deze oorlog en dit verdrag was staan hieronder de punten die van belang zijn uit het verdrag:
1. Over de gemeenschappelijke tempels: ieder die wil staat het vrij volgens de voorvaderlijke instellingen ongehinderd daar te offeren en daarheen te gaan om de
orakels te raadplegen en de feesten bij te wonen, zowel over zee als over land.
2. De gewijde grond en de Apollotempel in Delphi en de Delphiërs zullen hun eigen
wetten, belastingen en rechtspraak hebben, zowel voor zichzelf als voor hun gebied,
volgens de voorvaderlijke instellingen. […] Zuilen moeten worden opgesteld in
Olympia, Delphi, de Isthmos, op de Acropolis in Athene en in het Amyclaion bij
Sparta.48
Het eerste artikel dat in dit vredesverdrag opgetekend staat lijkt een bevestiging te zijn van wat er in de
wapenstilstand reeds afgesproken was tussen Athene en Sparta met betrekking tot Delphi en het
orakel. Er is wel een verschil aan te merken tussen beide punten, die uit de wapenstilstand en het
vredesverdrag. In de eerste wordt specifiek Delphi genoemd en in de tweede een algemenere
omschrijving waar Delphi ook onder valt. Dit kan inhouden dat ook andere panhelleense
heiligdommen, zoals Epidauros en Olympia, niet toegankelijk waren voor alle partijen. Dat in de
wapenstilstand alleen Delphi besproken wordt en in dit verdrag ook de andere panhelleense
heiligdommen geeft aan dat de status van Delphi hoger zou kunnen zijn dan de andere heiligdommen
en van groter belang geacht werd door de Grieken. Dit belang kan echter ook verklaard worden als een
dringendere toegang tot Delphi of een grotere inbreng in de onderhandelingen van Delphi zelf.
Een ander verschil in het eerste artikel is dat er niet alleen over de landroutes wordt gesproken, zoals
het geval lijkt te zijn in de wapenstilstand, maar ook over de zeeroutes. Het zou kunnen zijn dat deze
nog steeds geblokkeerd werden in de tijd tussen de wapenstilstand en het tekenen van de vrede van
Nicias.
Het tweede artikel zegt meer over de invloed van Delphi op het vredesproces dan het eerste artikel.
Hierin komt naar voren dat de Delphiërs het voor het zeggen houden in hun eigen stad. Dit kan gezien
worden als een bevestiging van de macht van Athene ten opzichte van Sparta omdat de Delphiërs en
niet de Phokiërs (bondgenoten van Sparta) aan de macht zijn. Dit lijkt mij echter niet heel
waarschijnlijk omdat er nergens een vorm van controle van een andere polis aan de orde komt in dit
artikel. Het lijkt puur om de Delphiërs te gaan welke hun eigen gebied mogen beheersen en besturen
zonder inmenging van buiten.
Daarnaast is de invloed van het orakel van Delphi weer te zien in de opstelling van het verdrag zelf, de
eerste twee punten van een vrij lang verdrag gaan over Delphi. De artikelen staan zelfs voor het artikel
dat het neerleggen van de wapens zelf beslaat.49 Dit is alleen logisch te verklaren als Delphi zowel
belangrijk was voor de strijdende partijen als zelf een belangrijke positie in het proces bekleedde. Als
dit niet het geval zou zijn geweest zouden deze artikelen niet aan het begin van het verdrag staan, wat
hun belang weergeeft, en zou het tweede artikel niet zo gunstig voor Delphi opgesteld zijn. Dat Delphi
een groot belang en aandeel had in de totstandkoming van dit vredesverdrag is als we Thucydides
moeten geloven niet heel vreemd. De vrede is een project geweest van de Atheense Nicias, een man
die volgens Thucydides een bijgelovig en religieus persoon was.50
R.P. Legon, ‘The Peace of Nicias’, Journal of Peace Research 6 (1969) 324-326.
Thucydides, De Peloponnesische Oorlog, 292-294.
49
Ibidem, 292.
50
Powell, Athens and Sparta, 140-141.
47
48
12
Een argument dat tevens voor het belang en de invloed van Delphi op het vredesverdrag pleit is dat de
rest van het verdrag vooral slaat op krijgsgevangenen en het teruggeven en veiligstellen van gebieden.
In de rest van het verdrag worden veel poleis en gebieden genoemd maar nooit met een belang zo
groot als Delphi in het tweede artikel.51
Er kan dus over deze verdragen gezegd worden dat het orakel van Delphi wel degelijk een invloed
erop heeft gehad. Een duidelijke aanwezigheid van het orakel en het heiligdom komt naar boven als de
verdragen, zoals Thucydides ze opgetekend heeft, teruggelezen worden.
De invloed van Delphi op het volk
Dat Delphi en het orakel van Delphi invloed hadden op de besluitvorming in de Peloponnesische
oorlog lijkt duidelijk te zijn aan de hand van de verdragen die in deze oorlog gesloten zijn tussen
Athene en Sparta. Maar het orakel had veel meer invloed dan alleen op de hogere lagen van de
bevolking. Ook op het volk had het invloed. Hoe dit precies zit is moeilijk ter reconstrueren vanwege
een gebrek aan bronnen. Wel is er aan de hand van een aantal bronnen een indicatie te geven van wat
de invloed geweest moet zijn. Zo zijn er in Athene tragediedichters die het orakel in hun
theaterstukken verwerken, niet alleen om een idee aan het volk te presenteren maar ook om het gezag
mee te geven van het orakel. Het volk had het orakel hoog in aanzien en een uitspraak ervan in een
theaterstuk werd er gewichtiger door. Een voorbeeld hiervan wordt aangehaald door de historicus
Rubel, namelijk dat de tragediedichter, Sophocle,s het orakel meerdere malen de revue liet passeren.52
Een ander voorbeeld van de invloed die het orakel had op het volk is meer afgeleid van de beeldende
cultuur. In de jaren na de Peloponnesische oorlog lieten de Spartanen een overwinningsmonument
bouwen in het heiligdom van Apollo in Delphi ter ere van hun overwinning op de Atheners en diens
bondgenoten. In dit monument stond, volgens de Romeinse reisgidsschrijver Pausanias, een
standbeeld van de Spartaanse aanvoerder Lysander. Onder dit standbeeld stond dat hij de macht van
het volk van Cecrops, de Atheners, vernietigt heeft.53
De invloed die dit monument op het gewone volk had was waarschijnlijk vrij groot. Als ze Delphi
bezochten konden Spartanen en hun bondgenoten genieten van hun overwinning die door het orakel en
de macht van Apollo tot stand gekomen was en konden de Atheners en hun bondgenoten eraan
herinnerd worden hoezeer ze vernederd waren. Of ze konden lezen of niet, de boodschap was duidelijk
en kon door iedereen gezien worden.
Speelbal in de oorlog?
Er zijn verschillende argumenten langsgekomen die aangeven dat het orakel van Delphi als speler in
de Peloponnesische oorlog gezien kan worden en niet slechts als voetnoot in de geschiedenis ervan.
Maar was dat de enige rol van het orakel of werd het orakel ook als speelbal gezien door de andere
partijen, zoals het zo vaak gezien werd in eerdere, ‘heilige’ oorlogen? Thucydides noemt deze heilige
oorlogen al in het begin van zijn werk:
Daarna trokken de Spartanen ten strijde in de zogenaamde heilige oorlog; zij
maakten zich meester van de tempel in Delphi en gaven die aan de Delphiërs in
handen; maar later, na hun vertrek, kwamen de Atheners met een leger en na een
overwinning gaven zij de tempel weer over aan de Phokiërs.54
Uit deze passage over een van de heilige oorlogen is goed te op te maken hoe de macht snel wisselde
in een heilige oorlog. Delphi, en degene die het op dat moment controleren, zijn niet veel meer dan
speelballen van de grootmachten Athene en Sparta. Toch lijkt er ook hier een diepere laag te zijn dan
51
Thucydides, De Peloponnesische Oorlog, 292-296.
Rubel, Fear and Loathing in Ancient Athens, 48.
53
J.G. Frazer, Pausanias’s Description of Greece: Volume V (Londen 1913) 263.
54
Thucydides, De Peloponnesische Oorlog, 58.
52
13
op het eerste gezicht te zien is. De rede voor deze oorlogen was ,volgens Bowden, vrijwel altijd het
verkrijgen van promanteia en alle voordelen die dat met zich meebracht.55
De macht die Delphi had om dat te geven is iets wat de andere poleis niet konden controleren. Ze
konden er hoogstens invloed op uitoefenen door een aan hun polis getrouw volk er aan de macht te
helpen. Delphi kan hier dus zowel als speelbal als speler gezien worden, hoewel het Delphi als speler
net veel invloed had in de heilige oorlog.
Kan Delphi dan ook in de Peloponnesische oorlog als speelbal beschouwd worden? Naar mijn mening
is dit niet het geval. Delphi vertoonde niet de kwetsbare status die het in de heilige oorlogen had,
sterker nog, het vertoonde een, zoals eerder aangegeven, veel sterkere kant van zichzelf door zelfs op
de vredesverdragen invloed uit te oefenen.
Diplomatie van onderaf
De mening van het volk in de diplomatie
De invloed van het orakel op de vredesonderhandelingen en de daaruit voortkomende verdragen is
duidelijk aan te wijzen, maar waar komt de resterende inhoud van de verdragen vandaan? Is dat
gedeelte een product van de onderhandelaars en legeraanvoerders zelf of ligt er een andere oorzaak
aan ten grondslag? Volgens de socioloog Putnam zijn onderhandelingen tussen naties, en in het geval
van de Griekse poleis kunnen we over iets vergelijkbaars praten, nooit zwart-wit gesprekken tussen
diplomaten. De verdragen worden dan wel tussen de diplomaten en hun adviseurs gesloten maar
reflecteren de interne politiek van de betrokken staten meer dan de internationale verhoudingen.56
Is het zo dat in de verdragen zoals de Vrede van Nicias ook de interne politiek terug te zien is? In het
geval van Athene is dat terug te zien bij de invloed van de democratie, waarbij het volk het in principe
voor het zeggen heeft. Bij Sparta is het lastiger aan te wijzen wat het volk of de interne politiek ermee
van doen heeft door de oligarchische staatsvorm die door de elite aangestuurd werd. Ik zal me daarom
ook focussen op de weerspiegeling van de interne politiek in Athene.
Volgens de theorie van Putnam is het niet zozeer de vraag of de interne politiek terug te zien is in de
internationale aangelegenheden maar op welke manier. Hij stelt dat er evenveel onderhandelingen
plaatsvinden tussen de diplomaten en de interne partijen als tussen de diplomaten van verschillende
naties onderling. Wie zijn interne politiek ook niet goed weet te verdedigen op internationaal vlak
wordt door de interne partijen daarvoor gestraft en uit zijn functie gezet.57
Deze vorm van verantwoording zien we ook terug bij de Atheners. Als een politicus zijn werk niet
goed deed en de interne politiek van de polis niet goed verdedigde kon hij uit zijn ambt gezet worden
en zelfs uit de polis verbannen worden. Dit gebeurde middels een proces dat ostracisme heette, ook
wel schervenrecht genoemd. Hierbij kon het volk stemmen op de persoon die ze verbannen wilden
zien met behulp van stembriefjes op scherven van potten en vazen.
Op welke manier is dan de invloed van de interne politiek, of in andere woorden het volk, terug te zien
in de diplomatieke teksten van de Peloponnesische oorlog? De verantwoording die de diplomaten of
leiders afleggen aan het volk is duidelijk terug te zien, niet zozeer in de teksten als wel in de ideologie
van Athene. Het was gebruikelijk dat deze personen redevoeringen hielden voor de volksvergadering
om zo niet alleen hun daden te verantwoorden maar tegelijkertijd het volk ervan te overtuigen dat een
55
Bowden, Classical Athens and the Delphic Oracle, 136.
Putnam ‘Diplomacy and Domestic Politics: The Logic of Two-Level Games’, 430.
57
Ibidem, 433-434.
56
14
bepaalde vorm van actie of politiek de beste is. Voorbeelden hiervan zijn de redevoeringen die
Thucydides opgetekend heeft van Pericles, Alcibiades en Nicias.58
Wat in deze volksvergadering besproken en besloten werd was bindend voor alle politieke actoren in
Athene en representeerde niet alleen de wil van de volksvergadering, welke met name bestond uit
politiek actieve burgers, maar de wil van het hele Atheense volk.59 In één van speeches die Thucydides
beschrijft over de Siciliaanse expeditie is terug te zien dat de interne politiek belangrijker is dan wat de
aanvoerders zouden willen. Zo is Nicias tegen de expeditie maar omdat het volk en Alcibiades wel
voor waren moest hij er wel gehoor aan geven.60
Deze constructie geeft aan dat diplomatie in de internationale politiek, tussen de poleis, vanuit Athene
gericht was op het volk en de interne politiek. Deze invloed van binnenuit wordt in de meeste
literatuur, waaronder in Thucydides, niet erkend. Er wordt over het algemeen enkel gesproken over de
tegengestelde meningen en belangen van grote leiders zoals de Atheners Alcibiades en Nicias maar
ook over andere grote namen. 61 Het diplomatieke verhaal tussen Sparta en Athene beslaat meestal
alleen de politieke actoren en niet het volk dat achter hen staat. In het geval Sparta zou het ook
daadwerkelijk het geval kunnen zijn dat ze geen verantwoording af hoefden te leggen naar het volk en
daarom als actoren de diplomatie voerden. Dit kan gezegd worden uit hun sterkere positie tijdens de
onderhandelingen, ze konden sneller beslissen dan de Atheners die over veel zaken eerst de mening
van de volksvergadering nodig hadden. De Spartanen hadden hierin het voordeel aan de
onderhandeltafel.62
In het verdrag van de vrede van Nicias zelf is weinig te zien van de invloed van het volk. Alle
artikelen die opgesteld zijn bieden zowel voordelen voor de militaire, politieke als sociale kwesties en
kunnen dus moeilijk bestempeld worden als een artikel speciaal ingegeven door het volk. Er is wel een
artikel die meer betrekking heeft op het volk dan de andere en dat is het vijfde artikel van de alliantie
tussen Sparta en Athene waarin gezegd wordt dat de afspraken tussen beide poleis jaarlijks op festivals
in beide steden vernieuwd moet worden.63 Festivals zijn gelegenheden waarbij heel het volk aanwezig
is en waar dus de impact van een door hen ingegeven politiek zichtbaar zou kunnen zijn.
Het is moeilijk om precies te zeggen wat de invloed van het volk en de interne politiek is op de
politieke handelingen tussen poleis. Dat het plaatsvond is in het geval van Athene vrij zeker, maar in
welke mate precies en of datzelfde wellicht ook gold voor Sparta, hoewel dat niet aannemelijk is
gezien hun onderhandelingspositie, is niet duidelijk.
De invloed van het orakel van Delphi van onderaf
Zoals al eerder is gebleken was de invloed die Delphi had op de verdragen tussen de strijdende partijen
groter dan vaak aangenomen wordt. Dit maakte van Delphi meer een speler dan een speelbal in deze
oorlog. Maar had het deze positie enkel te danken aan het belang dat de strijdende partijen hechtten
aan het orakel of was er meer aan de hand. Zoals we net hebben kunnen zien aan de hand van de
theorie die Putnam neergezet heeft zijn de meningen van het volk, de meningen van onderaf, zeer
belangrijk in hoe een staat zich gedraagt in de internationale politiek en de diplomatie.64
Dit kan twee dingen impliceren over de oorzaak van de invloed die het orakel van Delphi heeft gehad
op de diplomatie in deze oorlog. Ten eerste kan het betekenen dat de strijdende partijen een soort
religieuze verantwoording af moeten leggen aan het orakel zoals Athene ook verantwoording af moet
58
A.L. Boegehold & A.C. Scafuro, Athenian Identity and Civic Ideology (Londen 1994) 103.
Boegehold & Scafuro, Scafuro, Athenian Identity and Civic Ideology, 109.
60
Ibidem, 112-113.
61
Adcock & Mosley, Diplomacy in Ancient Greece, 156-160.
62
D.J. Mosley, ’Diplomacy and Disunion in Ancient Greece’, Phoenix 25 (1971) 321.
63
Legon, ‘The Peace of Nicias’, 332.
64
Putnam ‘Diplomacy and Domestic Politics: The Logic of Two-Level Games’, 430.
59
15
leggen aan de volksvergadering. Dit klinkt wellicht vergezocht maar kan een mogelijkheid zijn gezien
het religieuze belang dat het orakel heeft bij de strijdende partijen en de manier waarop omgegaan
wordt met uitspraken van het orakel in politieke kwesties. Dit belang is terug te zien in de heilige
oorlogen maar ook in de directe oorzaak voor het begin van de Peloponnesische oorlog, namelijk de
uitspraak tegen Sparta dat Apollo hen zou helpen in de strijd.65
Ten tweede kan het betekenen de invloed van Delphi op de diplomatie en de daaruit voortgekomen
verdragen niet direct via het orakel of de priesters is verlopen maar door de invloed die het orakel op
het volk had. Zoals eerder al bleek had het orakel een grote invloed op het doen en laten van het
gewone volk en daarmee ook op het denken van het volk. Hetzelfde volk dat, volgens de theorie van
Putnam en de historische bronnen over de macht van de volksvergadering, de internationale politiek
en diplomatie beïnvloedde. De mogelijkheid dat de wensen van het orakel, de belangen die het orakel
had met de vredesverdragen die getekend werden, via het volk naar de onderhandeltafel kwamen is
een mogelijkheid die zeker niet onderschat moet worden.
Het orakel van Delphi heeft zeker een invloed gehad zoals is gebleken uit de teksten van Thucydides.
Dat deze invloed kwam doordat het orakel van Delphi als directe speler mee deed aan de
onderhandelingen is minder waarschijnlijk. Het is beter denkbaar dat het orakel door zowel de invloed
die het had op het volk als op de machthebbers een belangrijke positie innam in de onderhandelingen.
Conclusie
Het orakel van Delphi, was het een speelbal van de strijdende partijen, Athene, Sparta en hun
bondgenoten, of was het zelf een speler in deze tumultueuze tijd? Na het bekijken van de verhalen en
verslagen die Thucydides en, in mindere mate, Xenophon doen kan er met aannemelijke zekerheid
gezegd worden dat het Orakel wel degelijk een speler en niet een speelbal was, al was het niet altijd
duidelijk te zien. Een onopvallende speler die door verschillende historici ook over het hoofd is
gezien. Niet alleen had het orakel invloed op de keuzes die de Grieken maakten in de loop van oorlog,
het had ook invloed op de verdragen die tussen Athene en Sparta gesloten werden.
De vele verwijzingen naar het orakel en de uitspraken die het in voordeel van een polis deed komen
zelfs terug in de werken van de nuchtere schrijver Thucydides. Dit maakt dat de invloed van het orakel
duidelijk naar voren komt in zijn werk, hoewel hij tegelijkertijd zijn vraagtekens zet bij het nut van
religieuze invloeden, zoals het orakel van Delphi, op de Atheners en Spartanen. In de verdragen die
opgetekend zijn, zoals de vrede van Nicias, geeft hij niet specifiek de rol van het orakel aan, maar
blijkt uit de tekst duidelijk dat het orakel een grote invloed had en een groot aanzien genoot onder de
Grieken.
In de diplomatie die deze verdragen mogelijk gemaakt heeft spelen naast de politieke figuren
waarschijnlijk ook gewone burgers mee. Niet in een directe zin maar in een afspiegeling van de interne
politiek van de polis. Dit idee van de afspiegeling van interne politiek op het diplomatieke niveau
tussen staten wordt gesteld door de socioloog Putnam. Dit verschijnsel zal waarschijnlijk meer
plaatsgevonden hebben in Athene, waar de democratie de wil van het volk is en de politieke actoren
deze wil moeten vertegenwoordigen en hun daden er aan moeten verantwoorden, dan in Sparta waar
het bestuur van de stad ligt bij adellijke families en twee koningen.
65
Thucydides, De Peloponnesische Oorlog, 61.
16
Toch had deze afspiegeling van de interne politiek niet alleen het belang van het volk tot doelstelling.
Ook het orakel van Delphi en de belangen die het erop nahield kwamen naar voren in deze politiek en
de invloed die het had op de diplomatie in de Peloponnesische oorlog.
Deze kanten van de diplomatie, zowel de vertegenwoordiging van de interne politiek als de invloeden
die afkomstig zijn van de heilige plaats Delphi en het orakel dat daar in de tempel van Apollo huist,
zijn belangrijk om mee te nemen als er gekeken wordt naar het verloop van de Peloponnesische
oorlog.
In de inleiding heb ik de vraag gesteld welke rol het orakel van Delphi speelde in het verloop van de
Peloponnesische oorlog. Na gekeken te hebben naar uitspraken die het orakel in deze periode gedaan
heeft, en de verdragen waarin het orakel genoemd werd, kan ik zeggen dat het orakel een belangrijke
rol gespeeld heeft in het verloop van de Peloponnesische oorlog. Niet alleen heeft het de aanleiding
gegeven voor het daadwerkelijk starten van de Peloponnesische oorlog, of is gebruikt als
verantwoording voor het starten van de oorlog, het heeft ook aangestuurd op vrede toen de oorlog te
lang duurde en heeft duidelijk de voorwaarden beïnvloed die deze vrede met zich meebracht. Het
orakel heeft dus zeker een rol gespeeld, en ook geen kleine rol. In grote delen van de oorlog en in de
beschrijvende teksten mag het orakel dan naar de achtergrond geschoven lijken te zijn, ze schittert in
afwezigheid en laat telkens weer blijken, middels uitspraken of verdragen, hoe belangrijk ze
daadwerkelijk is. Het orakel is een macht om rekening mee te houden, of er nu om gevochten wordt,
door gevochten wordt of vrede om gesloten wordt, het orakel overleefde de oudheid, en overleeft nog
steeds in ons geheugen.
17
Literatuur en Bronnen
Literatuur
Adcock, F. & Mosley, D.J., Diplomacy in Ancient Greece (Londen 1975).
Boegehold, A.L. & Scafuro, A.C., Athenian Identity and Civic Ideology (Londen 1994).
Boer, de J.Z. & Hale, J.Z., ’The Geological Origins of the Oracle at Delphi, Greece’, Geological
Society 171 (Londen 2000) 399-401.
Bowden, H., Classical Athens and the Delphic Oracle: Divination and Democracy (Cambride 2005).
Fontenrose, J., The Delphic Oracle: it’s Responses and Operations with a Catalogue of Responses
(Berkeley 1978).
Frazer, J.G., Pausanias’s Description of Greece: Volume V (Londen 1913).
Hanson, V.D., The Wars of the Ancient Greeks: And Their Invention of Western Military Culture
(Londen 1999).
Hornblower, S., ’The Religious Dimension to the Peloponnesian War, or, What Thucydides does not
tell us’, Harvard Studies in Classical Philology 94 (1992) 169-197.
Legon, R.P., ‘The Peace of Nicias’, Journal of Peace Research 6 (1969) 323-334.
Mosley, D.J., ’Diplomacy and Disunion in Ancient Greece’, Phoenix 25 (1971) 319-330.
Parke, H.W. & Wormell, D.E.W., The Delphic Oracle: the History (Oxford 1961).
Powell, A., Athens and Sparta: Constructing Greek Political and Social History from 487 B.C.
(Londen 1988).
Putnam, R.D., ‘Diplomacy and Domestic Politics: The Logic of Two-Level Games’, International
Organization 42 (1988) 427-460.
Rubel, A., Fear and Loathing in Ancient Athens: Religion and Politics during the Peloponnesian War
(Darmstadt 2000).
Scott, M., Delphi: A History of the Centre of the Ancient World (Princeton 2014).
Bronnen
Homerus, Homerische Hymne aan Apollo, Hugh G. Evelyn-White ed. (Londen 1914).
Thucydides, De Peloponnesische Oorlog, M.A. Schwartz ed. (Amsterdam 1986).
Xenophon, Hellenica Books I-IV, C.L. Brownson ed. (Cambridge1918).
Illustraties
Voorblad: Bowden, H., Classical Athens and the Delphic Oracle: Divination and Democracy
(Cambride 2005).